________________
સમજવાનું છે. પરંતુ ચક્ષુ અને મન પોતાના વિષયને ન તો સ્પષ્ટથી કે ન તો બદ્ધ સ્પષ્ટથી. પરંતુ બન્ને દૂરથી જ ગ્રહણ કરે છે.
નેત્રમાં આંજેલ અંજનને કે આંખમાં પડેલ રજકણને નેત્ર સ્વયં જોઇ ન શકે. એ જ રીતે મન પણ દૂર રહેલ વસ્તુનું ચિંતન કરી શકે છે. આ વિશેષતા ચક્ષુ અને મન બેમાં જ છે, અન્ય ઇન્દ્રિયોમાં નથી. માટે ચક્ષુ અને મનને અપ્રાપ્યકારી કહેલ છે. તેના પર વિષયકૃત અનુગ્રહ અને ઉપઘાત પણ થતો નથી. જયારે અન્ય ચારે ય ઇન્દ્રિયોમાં થાય છે.
અર્થાવગ્રહઃ અર્થાવગ્રહ છ પ્રકારનો છે. ૧) શ્રોતેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ ૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ ૩) ધ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ ૪) જીલ્વેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ ૫) સ્પર્શેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ ૬) નોઇન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ.
અર્થાવગ્રહ થવાના સાધન છ હોય છે. તેથી અહિં તેના છ ભેદ કરેલ છે. જે રૂપાદિના અર્થને સામાન્યરૂપે ગ્રહણ કરે તેને અર્થાવગ્રહ કહે છે પરંતુ એ જ સામાન્ય જ્ઞાન ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતાં ઇહા, અવાય અને ધારણાથી સ્પષ્ટ તેમજ પરિપક્વ બને છે.
નોઇન્દ્રિયનો અર્થ મન થાય છે. કાયયોગથી લોકમાં રહેલા મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને મન:પર્યાપ્તિ નામકર્મ વડે પ્રાપ્ત શક્તિ દ્વારા મનન કરાય છે તેને મન કહે છે.
છદ્મસ્થને જ્ઞાનની અલ્પતાને કારણે મનનમાં ચલ વિચલતા ઓછી વધારે થતી રહે છે. તે બધી મનોયોગની જ પ્રવૃત્તિ છે. શાસ્ત્રમાં મનને રૂપી કહેવામાં આવેલ છે. એટલે કે ચિંતન, મનન વગેરે મનોવર્ગણાના પુદ્ગલો ગ્રહણ કરવાથી જ થાય છે અને તે પુદ્ગલ રૂપી છે. માટે મન, મનોયોગ, ચિંતન વિ. રૂપી જ છે. જેને મન:પર્યવજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાન વડે જોઇ શકે છે. આ મનની પાછળ મૌલિક રૂપમાં રહેલ આત્મ પરિણામ છે. તે અરૂપી છે. તે જુદા છે. તેને મના ન કહેવાય. કારણ કે મન રૂપી છે અને આત્મ પરિણામ અરૂપી છે. બન્ને એક નથી.
આ વિષયમાં વ્યાખ્યાકારોએ અન્ય અપેક્ષાને પ્રમુખ કરીને અથવા તો પોતાની ધૂળ દષ્ટિથી મનના દ્રવ્યમન અને ભાવમન એક ભેદ કર્યા છે. તેમાં છદ્મસ્થના મનને ભાવમન અને કેવળીના મનને દ્રવ્યમન કહેલ છે.
જયારે આગમ દષ્ટિએ કેવળી અને છાસ્થ બને કાયયોગથી મનોવર્ગણાના પુદ્ગલ
૩૪
