________________
૨) ઇહાઃ અવગ્રહથી જાણેલ પદાર્થને વિશેષ જાણવાની જિજ્ઞાસાને ઇહા કહે છે. ભાષ્યકારે ઇહાની પરિભાષા કરતા સમયે કહ્યુ છે કે અવગ્રહમાં સત્ અને અસત્ બન્નેથી અતીત સામાન્ય માત્રને ગ્રહણ કરાય છે પરંતુ સદ્ભૂત અર્થની પર્યાલોચનારૂપ ચેષ્ટાને ઇહા કહે છે.
૩) અવાયઃ નિશ્ચયાત્મક અથવા નિર્ણયાત્મક જ્ઞાનને અવાય કહે છે. ઇહા દ્વારા જાણેલ પદાર્થનો વિશેષ રૂપે નિર્ણય કરવામાં આવે તેને અવાય કહે છે. અવાય, નિશ્ચય, નિર્ણય એ બધા પર્યાયવાચી નામ છે.
૪) ધારણાઃ નિર્ણિત અર્થને ધારણ કરવો તેને ધારણા કહે છે. અવાય જ્ઞાન અત્યંત દૃઢ થઇ જાય તેને ધારણા કહે છે. નિશ્ચય થોડા કાળ સુધી સ્થિર રહે છે, પછી વિષયાંતરમાં ઉપયોગ ચાલ્યો જવાથી તે લુપ્ત થઇ જાય છે; પરંતુ તેનાથી એવા સંસ્કાર પડી જાય છે કે જેના કારણે કોઇ યોગ્ય નિમિત્ત મળી જવા પર નિશ્ચિત કરેલ તે વિષયનું સ્મરણ થઇ જાય છે, તેને પણ ધારણા કહે છે. ધારણા ત્રણ પ્રકારની છેઃ
૧) અવિચ્યુતિઃ અવાયમાં લાગેલ ઉપયોગથી ચુત ન થાય તેને અવિચ્યુતિ કહે છે. અવિચ્યુતિ ધારણાનો કાળ વધારેમાં વધારે એક અંતઃર્મુહૂર્તનો હોય છે. છદ્મસ્થનો કોઇ પણ ઉપયોગ અંતર્મુહૂર્તથી અધિક સમય સુધી સ્થિર રહેતો નથી. ૨) અવિચ્યુતિથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસ્કારને વાસના કહે છે. એ સંસ્કાર સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાનને સંખ્યાત કાળ સુધી ટકી રહે છે અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાનને અસંખ્યાત કાળ સુધી ટકી રહે છે. ૩) સ્મૃતિઃ કાલાંતરમાં કોઇ પદાર્થને જોવાથી અથવા અન્ય કોઇ નિમિત્ત વડે સંસ્કાર જાગૃત થવાથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તેને સ્મૃતિ કહે છે.
અવગ્રહ બે પ્રકારનો છેઃ ૧) અર્થાવગ્રહ અને ૨) વ્યંજનાવગ્રહ
અર્થાવગ્રહઃ વસ્તુને અર્થ કહે છે. વસ્તુ અને દ્રવ્ય એ બન્ને પર્યાયવાચી શબ્દ છે. જેમાં સામાન્ય અને વિશેષ બન્ને ધર્મ રહે તેને દ્રવ્ય કહે છે. અવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણા એ ચાર સંપૂર્ણ દ્રવ્યગ્રાહી થતા નથી. એ પ્રાયઃ પર્યાયોને જ ગ્રહણ કરે છે. પર્યાયથી અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનું ગ્રહણ સ્વતઃ થઇ જાય છે. દ્રવ્યના એક અંશને પર્યાય કહે છે. જયાં સુધી આત્મા કર્મોથી આવૃત્ત છે ત્યાં સુધી તેને ઇન્દ્રિય અને મનના માધ્યમથી બાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે. ઔદારિક, વૈક્રિય અને આહારક શરીરના અંગોપાંગ નામકર્મના ઉદયથી દ્રવ્યેન્દ્રિયો પ્રાપ્ત થાય
૩૨
