________________
પ્રકરણ ૭
મતિજ્ઞાન
પરોક્ષ જ્ઞાન કેટલા પ્રકારનું છે?
૧) અભિનિબોધિકજ્ઞાન પરોક્ષ ૨) શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ એમ બે ભેદ છે. જયાં અભિનિબોધિક જ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન પણ હોય છે. આ બન્ને જ્ઞાન એકબીજાની સાથે રહે
છે.
-
છતાં આ બન્નેમાં સ્વરૂપની અપેક્ષાએ ભિન્નતા છે. પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠું મન, એના માધ્યમથી થનાર જ્ઞાનને પરોક્ષજ્ઞાન કહે છે. મતિ શબ્દનો પ્રયોગ આગમમાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બન્ને માટે કરેલ છે. પરંતુ અભિનિબોધિક શબ્દનો પ્રયોગ ફક્ત જ્ઞાન માટે જ કરેલ છે. શબ્દ સાંભળીને વાચ્ય પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થાય છે તેને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. આ બન્નેનો પરસ્પર અવિનાભાવિ સંબંધ છે અર્થાત્ એ બન્ને એકબીજા વગર રહી શકતા નથી. જેમ કે તેજ્સ અને કાર્યણ શરીર સદા સાથે જ રહે છે.
શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હોય છે પણ શ્રુતપૂર્વક મતિ હોતી નથી. લબ્ધિ રૂપે મતિ અને શ્રુત બન્ને સહચર છે. શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં કે ઉપયોગમાં મતિની સહાયતા જરૂરી છે જયારે મતિજ્ઞાનના ઉપયોગમાં શ્રુતજ્ઞાનની સહાયતા હોવી જરૂરી નથી. ક્યારેક મતિપ્રયોગમાં કે ઉપલબ્ધિમાં શ્રુતની સહાયતાની જરૂર પડે ને ક્યારેક ન પણ પડે.
સમ્યગ્દષ્ટિની મતિ તે મતિજ્ઞાન અને મિથ્યાદૃષ્ટિની મતિ તે મતિઅજ્ઞાન છે, એ જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન બન્ને પ્રકારે છે.
સમ્યગ્દષ્ટિની મતિ આત્મોત્થાન અને પરોપકાર તરફ પ્રવૃત્ત હોય છે જયારે મિથ્યાદૃષ્ટિની મતિ અનંતધર્માત્મક વસ્તુમાં એક ધર્મના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરે છે, શેષનો નિષેધ કરે છે; અથવા કોઇનો સ્વીકાર કરે, કોઇનો નિષેધ કરે.
જ્ઞાનનું ફળ અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ છે. સમ્યગ્દષ્ટિ આધ્યાત્મિક આનંદની અનુભૂતિ તેમ જ નિર્વાણ પદની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માની બુદ્ધિ અને તેનું શબ્દજ્ઞાન બન્ને
30
