________________
તે ક્ષણે વ્યવહાર ભાષાનો ઉપયોગ કરતા નથી અને જે ક્ષણે વ્યવહાર ભાષાનો ઉપયોગ કરે છે તે ક્ષણે સત્ય ભાષાનો ઉપયોગ કરતા નથી. તેઓ પણ બન્ને ભાષાઓનો એક સાથે ઉપયોગ કરવા સમર્થ નથી. જેમ સત્ય અને વ્યવહાર બન્ને ભાષા વિભિન્ન છે, એક નથી; તેવી જ રીતે જ્ઞાન અને દર્શન પણ બન્ને વિભિન્ન ઉપયોગ છે, એક નથી.
૫) નંદી સૂત્રમાં મુખ્યતાએ પાંચ જ્ઞાનનું વર્ણન છે. ચાર દર્શનનું વર્ણન નથી. કેવળજ્ઞાનની જેમ કેવળદર્શન પણ પોતાનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધરાવે છે. સોમિલ બ્રાહ્મણના પ્રશ્નનો ઉત્તર દેતી વખતે ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે કે હે સોમિલ! હું જ્ઞાન અને દર્શનની અપેક્ષાએ દ્વિવિધ છું - (ભગવતી સુત્ર શ. ૧૮ ઉ-૧૦)
ભગવાનના આ કથનથી સિદ્ધ થાય છે કે દર્શન પણ જ્ઞાનની જેમ સ્વતંત્ર સત્તા ધરાવે છે.
કેવળજ્ઞાનનો ઉપસંહારઃ
સુત્રકારે કેવળજ્ઞાનને પાંચ વિશેષણો આપ્યા છેઃ
૧) સર્વ દ્રવ્ય અને તેની સર્વ પર્યાયો તેમજ ઔદયિક આદિ ભાવોને જાણનાર.
૨) તે અનંત છે જ્ઞેય અનંત છે.
૩) કાળની અપેક્ષાએ સાદિ અનંત હોવાથી કેવળજ્ઞાન શાશ્વત છે.
૪) આ જ્ઞાન ક્યારે પણ પ્રતિપાતિ થાય નહિં અર્થાત્ તેની મહાજ્યોત કોઇ પણ ક્ષેત્ર કે કાળમાં બુઝાતી નથી. માટે અપ્રતિપાતિ છે.
૫) જે જ્ઞાન ભેદ પ્રભેદથી રહિત છે, સર્વ પ્રકારની તરતમતા અને વિસદશતાથી રહિત છે. તેમજ સદાકાળ અને સર્વદેશમાં એક સરખું જ રહે છે. માટે કેવળજ્ઞાન એક જ પ્રકારનું છે.
વાગ્યોગ અને શ્રુતઃ તીર્થંકર ભગવાન કેવળજ્ઞાન દ્વારા જેટલા પદાર્થોને જાણે છે, તેમાં પણ જેટલું કથનીય હોય છે એ જ કહે છે. દરેક પદાર્થોનું કે સર્વ પર્યાયોનું વર્ણન કથન કરવા યોગ્ય હોતું નથી. તેમજ તેમને જરૂરી લાગતું નથી.
૨૮
