________________
છે તેમજ જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મોના ક્ષયોપશમથી ભાવેન્દ્રિય પ્રાપ્ત થાય છે.
દ્રવ્યેન્દ્રિય વિના ભાવેન્દ્રિય અકિંચિંત્થર છે અને ભાવેન્દ્રિય વિના દ્રવ્યેન્દ્રિય પણ અકિંચિંત્થર છે. એટલે કે કાંઇ કરવા સમર્થ ન થાય. માટે જે જે જીવોને જેટલી ઇન્દ્રિયો મળી છે તેના દ્વારા તેટલું જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જેમકે – એકેન્દ્રિય જીવને કેવળ સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા અર્થાવગ્રહ અને વ્યંજનાવગ્રહ થાય છે.
' અર્થાવગ્રહ પરુક્રમી હોય છે અને વ્યંજનાવગ્રહ મંદક્રમી હોય છે. અર્થાવગ્રહ અભ્યાસથી અને વિશેષ ક્ષયોપશમથી હોય છે અને વ્યંજનાવગ્રહ અભ્યાસ વિના ક્ષયોપક્ષમની મંદતામાં હોય છે. અર્થાવગ્રહ વડે અતિ અલ્પ સમયમાં જ વસ્તુની પર્યાયને ગ્રહણ કરી શકાય છે. પરંતુ વ્યંજનાવગ્રહમાં “આ કંઇક છે” એટલું જ જ્ઞાન થાય છે.
| સર્વપ્રથમ દર્શનોપયોગ થાય છે ત્યારબાદ વ્યંજનાવગ્રહ થાય છે. તેનો કાળ અસંખ્યાત સમયનો છે. વ્યંજનાવગ્રહના અંતમાં અર્થાવગ્રહ થાય છે. તેનો કાળ એક જ સમયનો છે. અર્થાવગ્રહ દ્વારા સામાન્યનો બોધ થાય છે. જો કે વ્યંજનાવગ્રહ દ્વારા જ્ઞાન નથી થતું તો પણ તેના અંતમાં અર્થાવગ્રહ જ્ઞાનનું કારણ હોવાથી વ્યંજનાવગ્રહને પણ ઉપચારથી જ્ઞાન માનેલ છે. વળી વ્યંજનાવગ્રહમાં પણ અતિ અલ્પ અવ્યક્ત જ્ઞાનની થોડીક માત્રા હોય છે. જો કે અસંખ્યાત સમયમાં લેશમાત્ર જ્ઞાન ન હોય તો તેના અંતમાં અર્થાવગ્રહમાં એકાએક જ્ઞાન કેવી રીતે આવી જાય? માટે અનુમાન કરવામાં આવે છે કે વ્યંજનાવગ્રહમાં પણ અવ્યક્ત જ્ઞાનનો અંશ હોય છે પરંતુ અતિ અલ્પ રૂપે હોવાથી તે આપણને પ્રતીત થતું નથી. દર્શનોપયોગ મહાસામાન્ય સત્તા માત્રને ગ્રહણ કરે છે જયારે અવગ્રહમાં અપર સામાન્ય મનુષ્યત્વ આદિનો બોધ થાય છે.
વ્યંજનાવગ્રહઃ વ્યંજનાવગ્રહ ચાર પ્રકારનો છેઃ ૧) શ્રોતેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ ૨) ધ્રાણેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ ૩) જિગ્નેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ ૪) સ્પર્શેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ
ચક્ષુ અને મન સિવાય શેષ ચાર ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે. શ્રોતેન્દ્રિય પોતાના વિષયને કેવળ સ્પષ્ટ થવા માત્રથી જ ગ્રહણ કરે છે. સ્પર્શન, રસન અને ધ્રાણેન્દ્રિય એ ત્રણ ઇન્દ્રિયો પોતાના વિષયને બદ્ધસ્કૃષ્ટ થવા પર ગ્રહણ કરે છે. જેમકે – રસનેન્દ્રિયને જયાં સુધી રસ સાથે સંબંધ ન થાય ત્યાં સુધી રસનેન્દ્રિયનો અવગ્રહ થતો નથી. એજ રીતે સ્પર્શ અને ઘાણ વિષે
૩૩
