________________
અવધિજ્ઞાનનું ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્રઃ અગ્નિકાયના સુક્ષ્મ, બાહર, પર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત સમસ્ત ઉત્કૃષ્ટ - સર્વાધિક જીવ સર્વ દિશાઓમાં નિરંતર ભરવાથી જેટલુ ક્ષેત્ર પરિપૂર્ણ કરે છે તેટલું ક્ષેત્ર પરમાવધિજ્ઞાનનું બતાવેલ છે.
લોક જેટલું ક્ષેત્ર દેખનાર અવધિજ્ઞાની કરતાં અલોક જેટલું ક્ષેત્ર દેખવાની ક્ષમતાવાળા અવધિજ્ઞાનીનું જ્ઞાન વિશિષ્ટ કે વિશિષ્ટતર હોય છે. તે વધારે સુક્ષ્મ-સુક્ષ્મતમ જીવોને જાણી શકે છે. ભૂત-ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ પણ વધારે જાણે અને પદાર્થના પર્યાયો પણ વધારે જાણે છે. તેનો ક્ષયોપશમ પણ વધારે છે. આમ તેની બહુ વિશેષતાઓ છે.
અવધિજ્ઞાનનું મધ્યમ ક્ષેત્રઃ કાળ સુક્ષ્મ છે પરંતુ ક્ષેત્ર, કાળથી સુક્ષ્મતર છે કારણ કે છે અંગુલ પ્રમાણ આકાશ શ્રેણીમાં આકાશ પ્રદેશ એટલા છે કે જો તે પ્રદેશોને પ્રતિસમય કાઢવામાં આવે તો નિર્લેપ થવામાં અસંખ્યાત અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી કાળ વ્યતીત થઇ જાય. તેનાથી દ્રવ્ય સુક્ષ્મતમ છે કારણ । કે ક્ષેત્રના દરેક આકાશ પ્રદેશ પર અનંત પ્રદેશી અનંતસ્કંધ અવસ્થિત છે. દ્રવ્યથી ભાવ સુક્ષ્મ છે, કેમકે તેના સ્કંધોમાં અનંત પરમાણુઓ છે અને પ્રત્યેક પરમાણું વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શની અપેક્ષાએ અનંત પર્યાયથી યુક્ત હોય છે.
અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યોને જ જાણી શકે છે, અરૂપીને તે જાણી ન શકે. પરમાવધિજ્ઞાની પરમાણુને પણ જાણી શકે છે. તે કેવળજ્ઞાન થવાના અંતર્મુહૂર્ત પહેલાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાનના વિષયનું ક્ષેત્ર કાળના માધ્યમથી વર્ણન કરેલ છે.
હીયમાન અવધિજ્ઞાનઃ જયારે સાધકને ચારિત્ર્ય મોહનીયનો ઉદય થાય છે ત્યારે આત્મામાં અશુભ વિચારો આવે છે. જયારે સર્વવિરતિ, દેશ વિરતિ અને અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ સંકલિષ્ટ પરિણામી બની જાય છે કે તેના ચારિત્રમાં હાનિ થઇ જાય છે ત્યારે તેને પ્રાપ્ત થયેલ અવધિજ્ઞાન ક્ષીણ થતું જાય છે. તેને હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહે છે.
પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાનઃ પ્રતિપાતિનો અર્થ છે પડવું. પતન ત્રણ પ્રકારે થાય છે સમ્યક્ત્વથી, ચારિત્રથી અને ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાનથી. પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન આચાર અને વિચારના વિકૃત થવા પર ક્યારેક નષ્ટ થઇ જાય છે. આ જ્ઞાન જીવનની કોઇ પણ ક્ષણમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને કોઇ પણ ક્ષણમાં નષ્ટ થઇ જાય છે. તે ભવની સંપૂર્ણ ઉંમર સુધી રહેવું જરૂરી નથી.
૧૮
