________________
૩) કાળથીઃ મનઃપર્યવજ્ઞાની વર્તમાનને જાણે એમ નહિં પરંતુ અતીતકાળમાં પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા કાળપર્યંત જાણે એટલું જ નહિં ભવિષ્ય કાળને પણ જાણે છે અને દેખે છે.
૪) ભાવથીઃ મનઃપર્યવજ્ઞાનનું જેટલુ ક્ષેત્ર બતાવ્યુ છે તેની અંતર્ગત જે સમનસ્ક જીવ છે, તે સંખ્યાત જ છે. પર્યાયોને મનઃપર્યવજ્ઞાની જ પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણે છે અને દેખે છે, પરંતુ મનમાં જે વસ્તુનું ચિંતન થઇ રહ્યું હોય તેમાં રહેલ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ તેમજ તે વસ્તુની લંબાઇ, પહોળાઇ, ગોળાકાર, ત્રિકોણ આદિ કોઇ પણ પ્રકારના સંસ્થાનને જાણે તેને ભાવ કહે છે. જે વ્યક્તિનું મન ઔદયિક ભાવ, વૈભાવિક ભાવ અને વૈકારિક ભાવથી વિવિધ પ્રકારના આકાર, પ્રકાર, વિવિધરંગ-વિરંગ ધારણ કરે છે તે દરેકને મનની પર્યાય કહે છે. તે અનંત હોય
છે.
અવધિજ્ઞાન અને મનઃપર્યવજ્ઞાનમાં અંતરઃ ૧) અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષા મનઃપર્યવજ્ઞાન અધિક વિશુદ્ધ હોય છે.
૨) અવધિજ્ઞાનનું વિષય ક્ષેત્ર ત્રણેય લોક છે ત્યારે મનઃ પર્યવજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર કેવળ અઢીદ્વીપ
છે.
૩) અવધિજ્ઞાનના સ્વામી ચારે ગતિના જીવો હોય છે ત્યારે મનઃપર્યવજ્ઞાનના સ્વામી લબ્ધિસંપન્ન સંયમી સાધુ જ હોઇ શકે.
૪) અવધિજ્ઞાનનો વિષય અમુક પર્યાય સહિત સમસ્ત રૂપી દ્રવ્ય છે ત્યારે મન:પર્યવજ્ઞાનનો વિષય પર્યાપ્ત સંજ્ઞી જીવોના માનસિક સંકલ્પ-વિકલ્પ જ છે. જે અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અનંતમો ભાગ છે.
૫) અવધિજ્ઞાન મિથ્યાત્વના ઉદયથી વિભંગજ્ઞાન રૂપે પણ પરિણત થઇ શકે છે ત્યારે મનઃપર્યવજ્ઞાનમાં મિથ્યાત્વનો ઉદય હોતો નથી અર્થાત્ મનઃપર્યવજ્ઞાનનું વિપક્ષી કોઇ અજ્ઞાન
નથી.
૬) અવધિજ્ઞાન આગામી ભવમાં પણ સાથે જઇ શકે છે ત્યારે મનઃપર્યવજ્ઞાન આ ભવ સુધી જ રહે છે.
૨૨
