________________
જૈન દર્શન પ્રમાણે આત્મા શરીરથી સર્વથા મુક્ત અર્થાત્ પૃથક બની જાય તેને મોક્ષ કહે છે. સિદ્ધ ભગવાન એક જીવની અપેક્ષાએ સાદિ અનંત છે, અનેક જીવોની અપેક્ષાએ અનાદિ અનંત છે.
જૈન દર્શને પાંચ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન અને ચાર દર્શન એમ ઉપયોગના બાર પ્રકાર બતાવ્યા છે. આ બાર પૈકી કોઇ એકમાં થોડા સમય સુધી સ્થિર થઇ તેનો ઉપયોગ મૂકવો, તે જ્ઞાનથી કાંઇક જાણવું, તેને ઉપયોગ કહે છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શન સિવાયના ૧૦ ઉપયોગ છદ્મસ્થ જીવોને હોય છે.
કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન વિષે ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ
૧) કેવળીને નિરાવરણીય જ્ઞાન દર્શન હોવા છતાં એક સમયે એક જ ઉપયોગ હોય છે. જયારે જ્ઞાન ઉપયોગ હોય ત્યારે દર્શન ઉપયોગ ન હોય અને દર્શન ઉપયોગ હોય ત્યારે જ્ઞાન ઉપયોગ ન હોય.
૨) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન નિરાવરણ જ્ઞાન-દર્શન છે, માટે તે એક સાથે પોતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરતા રહે છે, ક્રમશઃ નહિં.
૩) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન બન્ને એકરૂપ જ હોય છે. જો કેવળજ્ઞાનથી જ સર્વ | વિષયોને જાણી લેતા હોય તો પછી કેવળદર્શનનું શું પ્રયોજન છે? બીજું કારણ એ છે કે દરેક
સ્થળે જ્ઞાનને પ્રમાણ માનેલ છે, દર્શનને નહિં. જ્ઞાનની અપેક્ષાએ દર્શનને ગૌણ માનેલ છે. માટે કેવળજ્ઞાનમાંજ કેવળદર્શન સમાઇ જાય છે.
૪) એકાંતર ઉપયોગ પક્ષમાં સાદિ અનંતતા ઘટિત થતી નથી. કેમકે જયારે જ્ઞાનનો ઉપયોગ હોય છે ત્યારે દર્શનનો ઉપયોગ હોતો નથી તેથી ઉક્ત જ્ઞાન દર્શન સાદિ સાંત સિદ્ધ થઇ જાય છે.
૫) કેવળજ્ઞાનાવરણ અને કેવળદર્શનાવરણનો પૂર્ણરૂપે ક્ષય થવા છતાં જો જ્ઞાના ઉપયોગની સાથે દર્શન ઉપયોગ ન રહે તો આવરણો ક્ષય થયા તે મિથ્યા થઇ જાય.
૨૪
