________________
ત્રિયોદશમ પરિચ્છેદ ]
વસ્તુસ્થિતિ શી રીતે ઘટાવી શકાય?
[ ૨૬૮
ગુપ્તવંશીઓની સત્તા મુખ્યપણે ઉત્તરમાં, તેમજ દક્ષિણ નં. ૭૩-૭૪ માં આપ્યાં છે. મતલબ કે શકશખદ હિન્દના સામાન્યપણે બહોળા વિસ્તાર ઉપર, ઠીક મૂળ આશય જે ઈ. સ. ૭૮ ના સમયનિર્દેશ સમય સુધી જળવાઈ રહી હતી. ગુપ્તવંશીની આ સરકૃતિ તરીકે લેખવાનું હતું. તે ધીમે ધીમે બદલાઈને. તેમના વલ્લભી સરદારો દ્વારા સૈરાષ્ટ્રમાં પણ પહોંચી શકસંવતના અર્થમાં પરિવર્તન થવા પામ્યો હતો. જેથી હતી. પરંતુ દક્ષિણના સરદારોએ ત્યાં જ નિવાસસ્થાન કરીને જે આંક લખાયો હોય તેમાં, ચટ્ટણ સમયે જાળવી રાખ્યું હોવાથી દક્ષિણમાં જ તેને પગદંડો મજબૂત ૧૦૩ નો, ક્ષહરાટ સમયે ૧૫૯ નો, અને ગુપ્ત સમયે જામી પડયો. આ ગુપ્તવંશી રાજઅમલ રહ્યો ત્યાંસુધી ૩૧૯ નો, ઉમેરો કરવો પડતો. અને “ શક” એટલે કહો કે ચહ્નણ વંશના અમલનો અંત આવ્યો ત્યાં સુધી- “ અમુક સંવત=The particular era” ના મુદા ભલે રાજકર્તાઓ (જેવા કે ક્ષહરાટ, કુશાન, ચકણુ ખસી જઈ, કઈ પણ “સંવત” Any era” ના ક્ષત્રપ ઇ.) પિતાના સંવતો વાપરતા હતા, છતાં સ્વરૂપમાં પરિણમ્યો હતો એમ સમજાય છે. ' તેમાંના કેઈએ તે સંવતનું નામ આંક સાથે મુખ્યતયા આપણે દક્ષિણહિંદની સાથે અત્યારે નિસ્બત જોડી બતાવ્યું દેખાતું નથી. ૧૫ એટલે જે તે પ્રદેશમાં છે એટલે તેને અંગેની સ્થિતિનું વર્ણન કરીશું. ચણજ્યારે મિતિદર્શક આંક વપરાતો, ત્યારે તે પ્રદેશના વશીઓમાંથી તેના આભિર સરદાર ઈશ્વરદત્ત ઈ. સ. શાસકોને સંવત જ તેને લેખાતે; ફાવે તે પછી રાજાએ ૨૬૧માં છુટા પડીને પોતાનો સ્વતંત્ર વશ સ્થાઓ તે આંક દર્શાવ્યો હોય કે પ્રજાએ; અને ફાવે તે હતે (જુઓ પુ. ૩, પૃ. ૩૭૫-૮૨). શક્ય છે કે, તેને આંકની પૂર્વે શક શબ્દ લખ્યો હોય કે નહીં, તે પણ પાછળથી પરાક્રમી ગુપ્તવંશીઓએ પિતાનામાં જોડી : સર્વત્ર એકજ અર્થ ઘટાવાતે હતો. એટલે કે શક દીધા હશે. પરંતુ જ્યારે ગુપ્તવંશીઓની પડતી થતી શબ્દનો અર્થ ત્યાંસુધી “ શાસકનો સંવત” સમજાયા ચાલી ત્યારે ભારક નામના એક સરદારે સૌરાષ્ટ્રમાં- ' કરતો. ગુપ્તવંશીઓએ પૂર્વના રાજકર્તાઓથી છૂટા વલ્લભીમાં જેમ ગાદી કરી તેમ બીજા એક સરદારે ગુજપતીને અને પોતાની ઓળખ તરી આવે તે માટે, રાતના લાટ પ્રદેશમાં ઐકટકવંશ૧૬ સ્થા (પ. ૩. પિતાના સંવત્સરને ચક્કસ નામ આપ્યું અને તે પ્રમાણે પૃ. ૩૭૭) અને ત્રીજા એકાદ સરદારે, દક્ષિણના પોતે જ્યાં પ્રસંગ લાગ્યો ત્યાં, કહે કે રાજકીય ક્ષેત્રે કલ્યાણીમાં રાજગાદી સ્થાપી લાગે છે. એટલે કે આ આંક સંખ્યા પૂર્વે ગુપ્ત શબ્દ જો; જ્યારે પ્રજાને ત્રણેને વંશની સ્થાપના, ગુપ્તવંશની પડતીના સમયે તે જે ચીલો પડી ગયો હતે તેમાંથી બહાર નીકળવું ૨૫-૫૦ વર્ષના ગાળામાં જ થવા પામી છે તથા તે કઠિણ લાગવાથી અથવા તો અનેક વખત રાજસત્તા ત્રણેને ધર્મ પણ ગુપ્તવંશી જ રહેવા પામ્યો છે. અમારે બદલાતી હોવાથી, કેટલાં ધોરણે અખત્યાર કરવા એમ માનવું થાય છે કે, કલ્યાણીનો ચૌલુક્યવંશ તે -તેની મુંઝવણ થતી હોવાથી, મૂળની પ્રથાને તે વળગી આ ગુપ્તવંશના એક સરદારની શાખારૂપ છે અને તેની રહી. તેમજ વિકલ્પ ગુપ્ત શબ્દ ઉમેરતા પણ હતા. આ સ્થાપના ગુપ્તવંશની પડતીના સમયે ઈ. સ. છઠી પ્રમાણે થયાનાં અનેક ઉદાહરણ પુ. ૪. પૃ. ૮૩, ટી. સદીના પ્રારંભમાં કે પાંચમીના અંતમાં થઈ છે. '
(૧૫) રા. બ. ગૌરીશંકર હીરાચંદ ઝા કૃત ભારતીય હોવાથી તેણે વાપરેલ આંક સાથે, શકની અપેક્ષા રાખેલી પ્રાચીન લિપિમાળા, પૃ. ૧૭૦ “કાઠિયાવાડને કચ્છના પશ્ચિમ દેખાય છે. બાકી તેઓએ શક શબ્દ નથી વાપર્યો તેનું ક્ષત્રપોના શિલાલેખમાં શકસંવત સંબંધમાં એકલું “વિષે' કારણ અમે જે દોરી બતાવ્યું છે તે સમજવું.] મળે છે. [ અમારું ટીપણ.-(૧) અમારૂં અત્ર લખેલ કથન તે (૧૬) પુ.૩, પૃ. ૩૮૪રૈકૂટક ધરસેનન સમય જે અમે સ્વતંત્ર રીતે અભ્યાસને અંગે જ કરેલું છે. રા. બા. એઝા ૨૦૭+૨૪૯=ઈ. સ. ૪૫૬ ગણાવ્યો છે તેને આ ઉપરથી સાહેબનો પુરાવો તે પાછળથી મળી આવ્યા એટલે ટાંકી સુધારીને ૨૦૭+૩૧૯૪. સ. ૫૨૬ નો લેખ. બતાવ્યો છે. (૨) ક્ષત્રપને વિદ્વાનોએ શક માની લીધેલા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
