________________
૩૩ર ]. ઉઠેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નના ખુલાસાએ
[ પ્રાચીન ઈગ્રેજી કે તેના અનુવાદમાંથી નિપજતા અર્થ અનર્થની અનેક પ્રકારના આશય બતાવનારાં તે સર્વે અવતરણો માથાકુટમાં ન ઉતરતાં, કહેવાના આશય તરફ જ છે. આવાં કથને ઉપર કેટલે મદાર બાંધે તે વાચક વળી ગયો.
સ્વયં વિચારી જેશે. આ પ્રમાણે તેમના મંતવ્યના પરંતુ આ બધું વિવેચન કરી હું કોઈને તેમને પ્રથમ ભાગની તપાસનું પરિણામ સમજવું. કે જેમનાં અવતરણો ટકાયા છે તે મૂળ ગ્રંથકારોને, મારી માન્યતા શી છે ને કેમ બંધાઈ છે તેનું બેમાંથી એકેને)-દેષ કાઢતો નથી. મારી કહેવાની કાંઈક પ્રાથમિક વિવેચન સમજાવી દઉં કે જેથી મારું મતલબ એ છે કે, આ ગ્રંથકારોમાંનો મોટો ભાગ, મંતવ્ય કેટલે દરજજે પ્રમાણિક છે તેને ખ્યાલ આવી જેમણે પાશ્ચાત્ય કેળવણીનું જ્ઞાન લઈ આપણા પ્રાચીન– શકે. (૧) (પ્રા. ભા. ૧, પૃ. ૭૯) કોશલના બે ભાગ; ભારત વિશે લખાણુ કર્યો છે, એટલે જેમને હું ઉત્તર ભાગની રાજધાની શ્રાવસ્તિ અને દક્ષિણની અર્વાચીન ગ્રન્થકાર તરીકે વારંવાર સંબોધું છું, તે રાજધાની અધ્યા. તે સમયના રાજવીનું નામ પ્રસેકેટીને છે; જેથી તેમને અભિપ્રાય તદ્દન પ્રમાણિક જીત. આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે પ્રસેનજીતને હોવા છતાં, ખાસ કરીને પ્રાચીન બાબતમાં, અને કોશલપતિ પણ કહેવાય તેમ તેની રાજધાની શ્રાવસ્તિ તેમાં પણ જ્યાં સર્વ વસ્તુ કેવળ અંધારામાં જ પડી પણ કહેવાય. (૨) આ પ્રસેનજીતને કાશદેશના રાજા રહી છે તે વિષયમાં, બહુ વજનદાર ગણવાને બદલે સાથે ઘણી વખત લડવું પડયું છે. આ પ્રમાણે કયારે એક બાજુ રાખી મૂકવા માંગું છું.
બની શકે કે, તેના રાજ્યની અને કાશપતિની હદ વળી નં. ૫૦ ના અવતરણમાં લખેલ છે કે, બને અડોઅડ આવી રહેલી હોય તે જ, એટલે સમજી કુમાર કસૂપ (કાશ્ય૫) એકવાર ઘણા ભિક્ષુઓ શકાશે કે, નં. ૧માં જેને દક્ષિણભાગ કહ્યો છે તેના સાથે સેતવ્ય ગયા. પયાસી સંતવ્યના રાજા હતા. ઉપર તેનું આધિપત્ય હોય તે જ. જેથી તે પ્રદેશના કેશલના રાજા પાસેનદીએ આપેલ પુષ્કળ દ્રવ્યને રાજા ગણીને તેને અધ્યાપતિ મેં કહ્યો. આ ઉપરથી તેમણે ઉપભોગ કર્યો હતો. તેઓ નાસ્તિક હતા” સ્પષ્ટ થશે કે તેની રાજધાની જેમ સાવથી છે તેમ એટલે કે અહીં પનદીને કોશલપતિ કહ્યા છે ને અયોધ્યા પણ કહી શકાય. (૩) આ પ્રસેનજીત પ્રથમ વળી પસીને ખંડિયા રાજા પણ જણાવ્યો છે તથા બૌદ્ધ હતા તે જેટલું ચોક્કસ છે, તેટલું જ તે પાછળથી કમાર કાશ્યપ (બુદ્ધ)થી નાસ્તિક ધર્મને અર્થાત જૈન થયો તે પણ ચોક્કસ છે જ. વળી આ વાતને જેને જણાવે છે. આ પ્રમાણે ટાંકેલ અવતરણોમાં શિલાલેખના અને સ્મારકના પુરાવાથી (પુસ્તકના બને ભૂપતિના અધિકાર સંબંધી પરસ્પર વિરૂદ્ધ પુરાવા કરતાં આ પુરા વધારે મજબૂત ગણાય જ) જનારી માહિતી ભરેલી છે.
સમર્થન મળી ગયું; કેમકે ભારહુત તૂપ જનધર્મના ઉપરાંત ચોપન જેટલાં અવતરણમાંનાં કેટલાંક ઘાતક રૂપ છે (પૃ ૩૧૩-૧૫) અને તેમાં રાજા અજાતતે (જેવાં કે, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯, ૩૧ ઈ) કેવળ શત્રુ અને રાજા પ્રસેનજીતના સ્તંભો છે (પ્રા. ભા. પૃ. ૭૫ પસેનદિનું નામ જ સૂચવનારાં છે, પરંતુ તેને કેશલ ટી. ૧૩); બીજી બાજુ જૈનગ્રંથોમાંને રાજા પ્રદેશ સાથે શું સંબંધ છે તે તેમાં કયાંય જણાતું પણ નથી. પ્રથમ જનેતર હતો અને તેને બૌદ્ધગ્રંથમાં નાસ્તિક જ્યારે કોઈકમાં બિબિસાર, પ્રસેનજીત અને ઉદયન તરીકે સંબો છે. એટલે સિદ્ધ થાય છે કે, રાજા એમ ત્રણેને બુદ્ધદેવના સમકાલિન લેખાવી મહાયુદ્ધ પ્રદેશી ધર્માંતર કરી જૈન બન્યો, તે પૂર્વે બૌદ્ધ હતો. પછીની બાવીસમી, ત્રેવીસમી અને વીસમી પેઢીએ આ પ્રમાણે પ્રસેનજીત અને પ્રદેશી બન્નેના જીવનથયાનું જણાવ્યું છે. કેમ જાણે આ ત્રણે એક જ બનાવો મળતા આવ્યા (૪) બન્નેનાં સત્તાસ્થાન, વંશના અને એક જ પ્રદેશના રાજા હોવા ઉપરાંત કોશલ-અયોધ્યાના પ્રદેશમાં છે. પરંતુ ક મેટો અને એક પછી એક ગાદીએ આવ્યા ન હોય! આ પ્રમાણે કો માને તે વિશે પ્રાચીન ગ્રંથકારેનાં વર્ણન ઉપરથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
