________________
૪૮
પચવસ્તુ રસનાઆદિ ઇન્દ્રિયને અભાવ છે તે પણ તે પૃથ્વી આદિકનું કાન વિગેરેને નાશ છતાં પણ જેમ બધિરાદિકમાં જીવપણું છે તેમ જીવપણું જાણવું, જો કે કર્મને લીધે જેમ બધિરની શોત્રઈનિક આવરાયેલી છે અને તે શ્રોતને અભાવ છે છતાં પણ બાકીની ચક્ષુઆદિ ઈન્દ્રિયો તો છેજ, તે પછી શું તે બધિરને અજીવ કહેવો? ઘાણ અને જિહા જેની હણાઈ હોય છે અને તે બહેરા અને આંધળો પણ હોય છે છતાં જેમ જીવપણું હોય છે તેમ એક સ્પર્શનઈન્દ્રિય હોય તે પણ તેમાં છવપણું માનવું શું અયોગ્ય છે? એજ દૃષ્ટતે ચઉરિંદિયથી માંડીને પશ્ચાતુપૂર્વીએ એકેનિક સુધીના અને જીવ તરીકે સમજવા. તેમાં ચઉરિંદિયથી બે ઈન્દ્રિય સુધીના જીવોને તે પ્રાય સર્વવાદીઓ જીવ તરીકે માને છે. પણ એકેન્દ્રિયના જીવપણામાં અજ્ઞાનથી ઘણા લોકો વિરૂદ્ધ પડે છે, તેથી તેમનું જીવપણું જેવી રીતે ઘટે તેવી રીતે સામાન્ય ઉપર જણાવેલ સ્પર્શનેન્દ્રિયથી સિત થયા છતાં પણ વિશેષથી સંક્ષેપે કહું છું.
શંકા કરે છે કે જેમ બહેરાવિગેરેને તે તે વિષયનું જ્ઞાન કરનાર તે તે ભાવેઢિયે નહિ છતાં દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય એટલે તે તે ઈન્દ્રિયોના આકાર દેખાય છે, તેમ એકન્દ્રિયોને દેખાતું નથી. ઉત્તર રે છે કે એકેન્દ્રિયને તેવું દ્રવ્યન્દ્રને બતાવનાર કર્મ નથી. જેમ ચઉરિદિયને શ્રોત્રનું બતાવનારૂં કર્મ નથી છતાં તે જીવે છે, તેમ પરવાળાં, લવણ અને પત્થર વિગેરે પૃથ્વીના ભેદો સરખી જતવાળા અંકુરા મહેલે છે, માટે મસાઆદિની પેઠે પૃથ્વી સચિત્ત સમજવી. ભૂમિને
દવાથી સ્વાભાવિક રીતે તૈયાર મળતું એવું જે પાણી તે દેડકાંની માફક સચેતન છે, અથવા તે સવભાવથી પાણી આકાશમાં ઉત્પન્ન થઈને પડે છે માટે માછલાંની માફક પાણી સચેતન છે. આહારથી વૃદ્ધિ અને વિકાર દેખાય છે માટે પુરૂષની માફક અગ્નિ પણ સચેતન છે, ગાયઆદિકની માફક બીજાની પ્રેરણા વગર તિઓં અનિયમિત દિશાએ જાય છે માટે વાયરે સચેતન છે. જન્મ, જરા, જીવન, મરણ, ઊંઘવું, આહાર, દેહલે, રેગ, તેમજ ચિકિત્સા વિગેરે બનાવે વનસ્પતિમાં થાય છે માટે તે વનસ્પતિ નારીની માફક સચેતન છે. કીડી, કીડી અને ભમરા વિગેરે બેઈન્દ્રિય આદિક છો તે અન્ય મંતવાળામાં પણ જીવ તરીકે સિદ્ધજ છે. એવી રીતે નવદીક્ષિતને છકાય કહીને હવે તે કેવી રીતે સમજાવવાં તેને અધિકાર કહે છે. પ્રાણાતિપાત વિરમણ, વિગેરે રાત્રિભેજન વિરમણ સુધીમાં છ વ્રત એ સાધુને મૂળગુણરૂપ છે, એ વીતરાગેએ કહ્યું છે. સક્ષમ વિગેરે સર્વજીના વધનું સર્વથા વર્જન તે અહીં પ્રાણાતિપાત વિરમણ નામનું પહેલું વ્રત એટલે મૂળગુણ ૨૫ વ્રત કહ્યું છે. ક્રોધ, લોભ, ભય કે હાસ્યથી મૃષાવાદને ત્યાગ કરવો તે બીજે મૂળગુણ છે. એવી રીતે ગ્રામ વિગેરે સ્થળે વગર આપે અલ્પ બહુ વિગેરે ન લેવું તે ત્રીજો મૂળગુણ કહે છે. દેવતા વિગેરેના મૈથુનનું સર્વથા વર્જવું તે એથે મુળગુણ છે. ગ્રામ વિગેરે સ્થળે અ૫ કે બહુ પહાજેના મમત્વનું વર્જન કરવું તે પાંચમે મુળગુણ જાણો. અશન વિગેરે ચારે આહારનું રાત્રિને વવું તે સાધુઓને છેલો છઠો મુળગુણ કહ્યો છે. હવે છએ વ્રતના અતિચારો જણાવે છે –
पाणा ६५०, मुहु ६५१, कोहा ६५२, दिव्वा ६५३, असणाइ ६५४, पढ ६५५, विद १५६, तह ६५७, साह ६५८, मेहु ६५९, पंच ६६०, दवा ६६१, छड ६६२,
