Panchvastu

Author(s): Haribhadrasuri,
Publisher: Rushabhdevji Keshrimalji Shwetambar Samstha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022091/1

Page #1

ભગવાન શ્રીહરિભદ્રાચાર્યવિરચિત
( પIC
શ્રીપંચવસ્તુ
(ભાષાતર)
દીક્ષા ૧ પ્રતિદિનક્રિયા ૨ વડી દીક્ષા ૩ અનુગ–ગણ અનુજ્ઞા ૪ અને અભ્યતવિહાર-મરણ ૫ રૂપ પાંચ વસ્તુને સમજાવનાર
પ્રકાશિકાઃ-માલવદેશાન્તર્ગતરત્નપુરીય શ્રીગsષભદેવજી કેશરીમલજી
શ્વેતાંબર સંસ્થા.
=
=
વીર સંવત્ ૨૪૬૩............વિક્રમ સંવત્ ૧૯...........ક્રાઇસ્ટ સન ૧૯૩૭.
પ્રતય: ૫૦૦
પષ્ય ૦-૮-૦

Page #2

POURSU neumnonsen:neumoren
( ટાઈટલ પાનાં ૩ થી ચાલુ )
પુસ્તકાકારે પ્રસિદ્ધ થયેલ પ્રથા શ્રાદ્ધવિધિ હિન્દી ભાષાંતર
શ. ૩-૦-૦ વસ્ત્રવર્ણસિદ્ધિ સકારણ વસ્ત્ર રંગવાની સિદ્ધિ
૭-૮- દૈવસિરાત્રિકપ્રતિક્રમણુસૂત્ર વિધિસહિત
-૭-૦ સામાયિકસૂત્ર
૦-૧-૦ અન્યત્ર મુદ્રિત–મળતા ગ્રંથ ૧ પંચવસ્તુકટીક
(દ. ભા.) ૨ નલકપ્રકાશ
૨-૮-૦ ૩ વિચારરત્નાકર
૩-૭-૦ ૪ નવપદબૃહદ્દવૃત્તિ ૫ વિશેષાવશ્યકઅકારાદિ (ગાગમેદય સમિતિ)
૪-૫-૦ ૬ માચારાંગસુત્ર સટીક
પૂ. શીશાંકાચાર્ય કૃત ટીકા (સિદ્ધચક્રસાહિત્યપ્રચારકસમિતિ)
૭-૦- e
પ્રેસમાં છપાતા પ્રથા ૧ સુબાધિકા ટીકા
ભવભાવના ઉત્તરાર્થ પ્રવાવિયાનકુલ સટીક (પ્રદ્યુમ્નાચાર્ય કૃત-દુપ્રાપ્ય) ભગવતીજી સટીક
નવાંગી ટીકાકાર અભયદેવ સૂરિકૃત વૃત્તિ * જ્યાં ચેકડી છે તે પ્રથા સીલાકમાં નથી.
-: પ્રાપ્તિસ્થાનઃ— (૧) શ્રી જૈન આનદ પુસ્તકાલય, ગોપીપુરા–સુરત. (૨) માસ્તર કુંવરજી દામજી, માતી કડીયાની મેડી–પાલીતાણા.

Page #3

ભગવાન શ્રીહરિભદ્રાચાર્યવિરચિત
શ્રીપંચવતું.
(ભાષાન્તર)
દીક્ષા ૧ પ્રતિદિનક્રિયા ૨ વડી દીક્ષા ૩ અનુગ–ગણ અનુજ્ઞા ૪ અને અભ્યધતવિહાર-મરણ પ રૂપ પાંચ વસ્તુને સમજાવનાર
કાદિરમાણપતર્ગતરત્નપરીય શ્રીકષભદેવજી કેશરમાળ
વેતાંબર સંસ્થા,
યુદ્ધવિરામ મગનલાલ બદામી મુકણસ્થાન ધી “જૈન વિજયાનંદ” પ્રી. પ્રેસ, કણપીઠ બજર-સુરત,
ખ
| વિજયશીલચંદ્રસૂરિ ગ્રંથ સંગ્રહ
વીર સંવત્ ૨૪૧૩
.વિક્રમ સંવત્ ૧૭
.ક્રાઈટ સન્ ૧૨૭
પ્રતય: ૫૦૦
પડ્યું ---૦

Page #4

Kanchee
ઉપેાત
ભગવાન્ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ રચેલા ૧૪૪૪ ગ્રંથામાં આ પંચવસ્તુનામના ગ્રંથસાધુમહાત્માઓને અત્યંત ઉપયાગી છે, કારણ કે પૂર્વપક્ષ ઉત્તરપક્ષ અને સિદ્ધાન્તના નિરૂપણુત્તી સાથે જો કોઈપણ દીક્ષાદિવસ્તુઆને નિરૂપણ કરનાર પ્રાચીન ગ્રંથ હાય તેમ તે ફક્ત આ પ્રવચનના સારરૂપ પંચવસ્તુનામના ગ્રંથજ છે. આ ગ્રંથમાં દીક્ષાનામની વ્હેલી વસ્તુમાં ખાદીક્ષાના વિરા ષિયા અને વૃદ્ધદીક્ષાનું ખંડન કરનારાઓના પક્ષનું ખડન સારી રીતે કરી ચાર આશ્રમને અનુક્રમ નિયમિત છે એમ માનનારાઓનું પણ ખંડન સારી રીતે કરવામાં આવ્યું છે.
બીજી પ્રતિનિક્રિયાનામની વસ્તુમાં ઉપકરણાનું માન અને પ્રમાણુ જણાવી તેનાં પ્રયાજના બરાબર જણાવવામાં આવેલાં છે.
ત્રીજી વડીદીક્ષાનામની વસ્તુમાં પાંચ મહાવ્રતાનું સ્વરૂપ જણાવતાં પૃથ્વીકાયઆદિસ્થાવરામાં પણ સચેતનપણાની સિદ્ધિ કરી છે.
ચેાથી ગણુાનુજ્ઞા નામની વસ્તુમાં આચાર્યાદિના ગુણ અને કાર્યોંની સાથે આખા જૈનશાસનમાં ખીજે કોઈપણ સ્થાને ઉપલબ્ધ નહિં થતી એવી પૂર્વગતશ્રુતમાંથી ઉદ્ભરેલી સ્તવપરિજ્ઞાનું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
પાંચમી અભ્યુદ્યુતવિહાર નામની વસ્તુમાં સ્થાવરકલ્પથીજ મેાક્ષ છે વગેરેની યુક્તિ અને આગમવચનાથી સિદ્ધિ કરવામાં આવી છે.
આવા ઉપચેાગિગ્રન્થને અજવાળામાં લાવવા મોંટેજ માત્ર આ ગ્રન્થનું સંક્ષિપ્ત ભાષાન્તર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રન્થ વિવરણ સાથે શેડ દેવચંદ લાલભાઈ જૈનપુસ્તકેાદ્વાર ફંડ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા છે, તેની ગાથાઓ અહિં ગ્રન્થ મ્હોટા થવાના ભયથી આપી નથી, પણ તે ગાથાનાં આદ્યપદ્માજ માત્ર આપ્યાં છે. આશા છે કે ગ્રન્થકારમહારાજના સીધા અને યથાર્થ આશયને સમજવામાં આ ભાષાન્તર અત્યંત ઉપયાગી થશે. વીર સંવત ૨૪૬૩ જામનગર દેવમાગ આનન્દસાગર

Page #5

શ્રી પંચવસ્તુમાં શું શું?
વિષય
વિષય
૪ ૫
૧ મંગલાચરણ ૨ પાંચ વસ્તુનાં નામ ક પ્રવ્રયાનો અર્થ ૪ પ્રવજ્યાના ભેદ ૫ પ્રત્યાના નિક્ષેપા ૬ આરંભપરિગ્રહનું સ્વરૂપ ૭ પ્રવજ્યાને અર્થ ૮ દીક્ષાદાતાના ગુણ ( ૯ દીક્ષિતને થતા લાભ ૧૦ પ્રત્યનીઆચાર્ય કેવા? ૧૧ પરંપરાથી જ્ઞાન અને કાર્યસિબ્ધિ ૧૨ અપવાદે દીક્ષા દેનાર મુરના લક્ષણ ૧૩ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ દીક્ષા ૧૪ દીક્ષાની દુષ્કરતા ૧૫ દીક્ષાની જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થા ૧૬ બાલને દીક્ષાનિષેધનાં કારણ ૧૭ બાલદીક્ષા નિષેધ માટે વાદીની શંકા
અને શાસ્ત્રકારનું સમાધાન ૧૮ દીક્ષા આપવાનાં સ્થાન ૧૯ કયા નક્ષત્રોમાં દીક્ષા જેવી? ૨૦ દીક્ષાથીની પરીક્ષા ૨૧ સામાયિકઠાર ૨૨ દીક્ષાવિધિ ૨૩ રજોહરણ કઈ દિશાએ આપવું ૨૪ રજોહરણ શા માટે? ૨૫ લેચ કરવાને વિષિ ૨૬ વાસક્ષેપ કરવાની વિધિ
૨૭ નૂતનંશિષ્યને હિતશિક્ષા ૨૮ ગૃહસ્થપણું ઉત્તમ છે એમ
કહેનારનું સમાધાન ૨૯ દીક્ષાદારની સમાપ્તિ ૩૦ પ્રતિદિનક્રિયા ૩૧ પડિલેહણના દોષ ને સ્વરૂપ ૩૨ વસ્તિપમાન દ્વાર ૩૪ પાત્રપડિલેહ્યું ૩૪ પાત્ર પડિલેહવાની રીત, નિયમ ૩૫ “આવેસ્ટિઆને અર્થ ૩૬ અભિગ્રહ કરવાની રીત ૩૭ ગોચરી લાવ્યા પછી વિધિ ૩૮ ગુરૂ પાસે ક્યારે ન આવવી ૨૬ ૩૯ આવ્યા પછી શું કરવું? ૪૦ લાવેદ્ય ગોચરીનું પરિણાને નિમંત્રણ ૪૧ છશેડનું દષ્ટાંત
૨૮ ૪૨ ૪૨ દષથી બચવાને ઉપદેશ ૪૭ ભજન કેમ કરવું? અને તેના કારણો ૪૪ વિગઈયોનું સ્વરૂપ ૪૫ ભક્ષ્ય-અભક્ષ્ય વિગઈએ ૪૬ પાત્ર કયાં કેવી રીતે દેવાં? ૪૭ સ્પંડિલગમનનું સ્વરૂપ ૪૮ ઈંડિલસ્થાનના ભાંગા ૪૯ સ્થડિલ જવાના નિયમો ૫૦ સ્પંડિલ પડિલેહવાનાં સ્થાન ૫૧ પ્રતિક્રમણવિધિ પર પચ્ચક્ખાણને વિધિ ૫૩ પચ્ચખાણુના આગારો
૭

Page #6

વિષય
૫૪ સામાયિકમાં આગાને અભાવ ૫૫ કાઉસ્સગના આાગારો ૫૬ મહિારના નિમંત્રણથી થતા લાભ પ૭ સ્વાધ્યાયથી થતા ગુણો ૫૮ સત્રાદિ આપવાનો વિધિ ૫૮ સત્રાદિ આપવાને કાલ અવધિ ૬૦ વ્રતસ્થાપન વિધિ ૬૧ વડીદીક્ષાને ક્રમ કર કેન્દ્રિયાદિમાં સજીવત્રની સિદ્ધિ ૬૭ ઇ વ્રતના અતિચારોનું સ્વરૂપ ૬૪ વડી દીક્ષાવિધિ ૬૫ દીક્ષામાં સ્થિર કરવાના ઉપાય ૬૬ ગુરૂકુલવાસથી થતા મુખે ૬૭ ઉપાશ્રય કેવો હોય? ૬૮ કુલિંગીને સંગ ન જોઈએ ૬૯ ગોચરીના ૪૨ દેષનું સ્વરૂપ ૭૦ જિનકલ્પને સ્થવિર કલ્પના ઉપકરણો ૭૧ ઉપકરણનું પ્રમાણ હર તે રાખવાનાં કારણે ૭. બાહ્યાભ્યતર તપ ઉ૪ શુહભાવનાનાં ફળ ૭૫ વિહારથી થતા લાભ ૭૬ સાધુઓએ કયા કેવી કરવી! ૭૭ જ્ઞાનાદિરત્નત્રયનું સ્વરૂપ ૭૮ અનુયાગ-અનુજ્ઞા સ્વરૂપ છટ અનુસાવષિ– ૮૦ નૂતન આચાર્યે શું કરવું ૮૧ ઉ૫સંપદાન વિધિ ૬૨ સમ્યકત્વસ્વરૂપ
વિષય ૮૩ કષાદિભેદે શાસ્ત્ર પરીક્ષા ૮૪ જીવ અને શરીરની વ્યાખ્યા ૮૫ સ્તવપરિઝાસ્વરૂપ ૮૬ પ્રતિષ્ઠા-પૂજા વિધિ ૮૭ ભાવ સ્તવની દુકરતા ૮૮ શીલાંગરથ (૧૮ હજાર) ૮૯ સાધુ દ્રવ્યસ્તવ શા માટે ના કરે? ૯૦ યજ્ઞમાં હિંસા કરાય? ૯૧ હિંસા કરનારનું ખંડન . ૯૨ વેદવાક્યને વિચાર ૯૪ આચાર્યને વિહાર ૯૪ ગણુની અનુજ્ઞાનવિધિ ૯૫ સંખનાના પ્રકાર ૯૬ અભ્યદ્યવિહારના ભેદ ૯૭ પાદપેગમનનું સ્વરૂપ ૯૦ એકત્વભાવના ૯૯ કલ્પત્તિપત્તિકાર ૧૦૦ જિનાલ્પીની મર્યાદા ૧૦૧ જિનકલ્પીના ધારે ૧૦૨ એક ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટ કેટલા
જિનકલ્પી હેય ૧૦૩ યથાલંદકનું સ્વરૂપ ૧૦૪ શું લેખના આત્મહત્યા નથી? ૧૦૭ ૧૫ અનશનવિધિ ૧૦૬ ઇગિનીમરણ તથા ભકતપરિઝા ૧૦૭ કંદર્પભાવના ૧૮ ભક્તપતિને શેષવિધિ
૧૧૪ ૧૯ આરાધકને વિરાધક કેને કહેવાય ૧૧૫ ૧૧. પંચવસ્તુ આરાધવાથી શું લાભ? ૧૧૬
૧૧૨

Page #7

શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ આચાર્ય પુરન્દર ભગવાન શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી વિરચિત
શ્રીપંચવસ્તુ
પાવનકારિણી પ્રવજ્યાવિધાન ભગવાન શ્રીહરિભદ્રસૂરિમહારાજ ગ્રંથના આરંભમાં મંગલાચરણ કરી ગ્રંથનું નામ વિગેરે પ્રારંભ જણાવે છે -
મિઝા , ભગવાન્ શ્રીવર્ધમાનસ્વામીને સમ્યગૂ મન, વચન, કાયાના ગે નમસ્કાર કરીને, તેમજ સાધુસમુદાય તે કુલ, અને કુલને સમુદાય તે ગણ, અને તે ગણના સમુદાયરૂપી સંઘને પણ સભ્ય ત્રિકરણાગે નમસ્કાર કરીને પ્રવજ્યા (દીક્ષા) વિધિ વિગેરે પાંચ વસ્તુઓ જેની અંદર છે એવા પંચવસ્તુ નામના ગ્રંથને અનુક્રમે કથન કરીશ. ગા. ૧ જે પાંચ વસ્તુઓ આ ગ્રંથમાં વિસ્તારથી કહેવામાં આવશે તેનાં નામો જણાવે છે -
gas ૨, પ્રત્રજ્યા એટલે દીક્ષાનું વિજ્ઞાન (૧) દીક્ષિત થએલાઓએ પાંચ વસ્તુ હમેશ કરવાની ક્રિયા (૨). પ્રતિદિનની ક્રિયામાં તૈયાર થએલાઓને મહા
બતમાં સ્થાપવા (૩) ઉદ્દેશ, સમુદેશ અને અનુજ્ઞા થયા પછી સૂત્રોના વ્યાખ્યાન કરવારૂપ અનુગની આજ્ઞા અને સાધુસમુદાયરૂપી ગણને ધારણ કરવાની આજ્ઞા (૪) અને અંતમાં સંખનાનું વિધાન (૫) એ પાંચ વસ્તુઓ આ ગ્રંથમાં અનુમેં કહેવામાં આવશે. ગા. ૨
પ્રયાવિધાન વિગેરેને વસ્તુ કહેવાનું કારણ જણાવે છેge ૨, એ પ્રવજ્યાદિ વિધાન વિગેરે પાંચ વસ્તુઓ છે, કારણ કે જ્ઞાન વિગેર મણને સાધનારા
પરમ ગુણે એ પ્રવજ્યાવિધાન વિગેરેમાં રહે છે, તેમજ પ્રવજ્યાવિધાન આ કારણકાર્ય વિગેરે પાંચમાં પહેલી પહેલી વસ્તુ કારણ છે અને પછી પછીની વસ્તુ ફળ
રૂપે છે. (૩) પ્રથમ પ્રયાવિધાન નામની વસ્તુ જશુાવવા, પ્રવજ્યાવિપાનનાં અંતરા જણાવે છે.
પર ૪ (૧) પ્રવજ્યાસ્વરૂપ (૨) તે પ્રવજ્યા કેણ દઈ શકે? (૩) તે પ્રવજ્યાના પાંચ દ્વાર પ્રવજ્યા કોને દેવાય? (૪) તે પ્રવજ્યા કયાં દેવાય? (૫) તે પ્રવ્રજ્યા કેવી
રીતે દેવાય? એ પાંચ દ્વારને અનુક્રમે સંક્ષેપથી નિરૂપણ કરવામાં આવશે. (૪) પર ૧ પ્રવ્રાજ્યાશબ્દનો અર્થ મન, વચન, કાયાથી કરવા, કરાવવા અને અનુમોદનારૂપ
પાપવ્યાપારથી નીકળીને પવિત્ર ચારિત્રના વ્યાપારમાં પ્રકર્ષપણે પ્રવર્તવું પ્રવજ્યા પરમાર્થ તેનું નામ પ્રજ્યા છે, એવી જ રીતે મેક્ષ પ્રત્યે ગમન કરવું તેનું નામ પણ
પ્રવજ્યા છે, કારણ કે દીક્ષા એ મોક્ષનું કારણ છે, તેથી તે દીક્ષામાં મેક્ષપણાને છાપ કરે છે. (૧)

Page #8

wષ્ઠ
પંચવસ્તક
જેનશામાં દરેક વસ્તુની વ્યાખ્યા કરતાં ચાર નિક્ષેપ જણાવવાના હોય છે, અને તેથી અહીં પણ નામાદિ ચાર નિક્ષેપો જણાવે છે:નામg ૬. આ પ્રવજ્યા નામપ્રવજ્યા, સ્થાપના પ્રવજ્યા, દ્રવ્યપ્રવજ્યા અને ભાવપ્રવજ્યા
એવી રીતે ચાર પ્રકારની છે. તેમાં કોઈપણ જીવ અછવાદિ વસ્તુનું પ્રવજ્યા નિક્ષેપા એવું નામ સ્થાપવામાં આવે કે પ્રવજ્યા એવા અક્ષરો લખવામાં આવે
તે તેને નામપ્રવજ્યા કહેવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે પ્રવજ્યા આચરનાર મહાપુરુષની આકૃતિને સ્થાપનાપ્રવજ્યા કહેવામાં આવે છે. અન્યતીર્થિક ચરક, પરિવ્રાજક વિગેરેની દિક્ષાને દ્રવ્યપ્રવ્રજ્યા કહેવામાં આવે છે અને એ કાયાને આરંભ અને બાહા અત્યંતર પરિગ્રહને ત્યાગ કરાય હેને જેનશાસનમાં ભાવ પ્રત્રજ્યા કહે છે. ૬ દીક્ષાને અંગે આરંભ અને પરિગ્રહ વર્જવાના જણાવ્યા, તેથી આરંભ અને પરિગ્રહનું
સ્વરૂપ કહે છે–પુવાર ૭, રાગો ૮, માટી, મીઠું વિગેરે પૃથ્વીકાય, આરંભ પરિગ્રહનું નદી, કુવાદિના જલ વિગેરે અપકાય, અંગારા, જવાલા વિગેરે તેઉકાય, સ્વરૂપ પૂર્વ દિશા વિગેરેમાં વાત વાઉકાય, વૃક્ષ, પત્ર, પુષ્પ, બીજ વિગેરે વનસ્પતિ
કાય અને બેઇદ્રિયથી પંચેંદ્રિય સુધીના ત્રસકાય એ છકાય જીવોની જે હિંસા તેનું નામ આરંભ કહેવાય છે, તેવી જ રીતે રજોહરણ, મુહપત્તિ વિગેરે ધર્મને સાધનારાં ધર્મો. પકરણને છોડીને જે અધિક વસ્તુ રાખવી કે કઈમાં પણ મૂછ કરવી તે બાહ્ય પરિગ્રહ કહેવાય, અને મિથ્યાત્વ વિગેરે અત્યંતર પરિગ્રહ કહેવાય છે. (૭) આ આરંભ અને પરિગ્રહને મન, વચન, કાયાથી પ્રવૃત્તિ રોકીને જે ત્યાગ કરે તેનું નામ પ્રત્રજ્યા એટલે દીક્ષા કહેવાય છે. અને તેનું સાક્ષાત્ તેજ ભવમાં કે કેટલાક જન્મને આંતરે નક્કી મોક્ષરૂપી ફળ થાય છે. (૮) ઉપર જણાવેલી પ્રવજ્યાના સમાન અર્થવાળી નામે જણાવવાં તે પણ વ્યાખ્યાને ઉપયોગી
હેવાથી પ્રવજ્યાના સમાન અર્થવાળાં નામ એટલે પ્રર્યા જણાવે છે–પવા એકાર્થિકનામે પ્રવજ્યા (૧) નિષ્ક્રમણ (ગ્રહનો ત્યાગ કરીને સાધુતા ગ્રહણ કરવી) (૨)
સમતા (ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ એવા સચેતન કે અચેતન પદાર્થોમાં રાગદ્વેષ ન કર (૩)ત્યાગ (આરંભ અને પરિગ્રહને ત્યાગ) ૪, તેવી જ રીતે વૈરાગ્ય (બાહ્ય પદાર્થોની ઈચ્છા વિગે. જેથી બંધાએલા કર્મને આધીન થએલા છ ચતુર્ગતિક સંસારમાં રખડે છે, માટે તે બાહ્યપદાર્થ અને તેની ઈચ્છા ઉપરથી મનનું ખસેડવું) ૫, ધર્મચરણ (અંગે પાંગાદિક શ્રતને સ્વા. ધ્યાય અને ક્ષાંતિઆદિક દશપ્રકારના ધર્મનું આચરવું) ૬, અહિંસા (સૂક્ષમ, બાદર, ત્રાસ, સ્થાવર ઓની હિંસા નહિ કરવાની વિવિધ ત્રિવેધે પ્રતિજ્ઞા કરવી) ૭, દીક્ષા (ક્રોધ, માનાદિક છોડીને ઇન્દ્રિયોને વિષયેથી નિવર્તાવીને મસ્તકનું મુંડન કરવું) ૮ એ આઠ પ્રજ્યાનાં એકાર્થિક નામ છે. ૯
એવી રીતે પહેલા દ્વારમાં પ્રવજ્યાની વ્યુત્પત્તિ, નિક્ષેપા, સ્વરૂપ અને તેનાં એકાર્ષિક ના જણાવ્યાં, હવે બીજા દ્વારમાં તે પ્રવજ્યાને દેવાવાળા ગુરુનું સ્વરૂપ જણાવે છે-વચ્ચMા ૧૦, सम्म ११, सत्त १२, तह पव १३, एआरि १४

Page #9

ભાષાંતર
દીક્ષા દેનાર ગુરુ દીક્ષાને માટે કહેવામાં આવશે એવા ગુણે સહિત હોવા જોઈએ. (જુઓ
ગાથા ૩૨ થી ૩૬) ૧. તેમજ વિધિપૂર્વક દીક્ષા અંગીકાર કરેલી હોય, દીક્ષાદાતાના ગુણે ૨ ગુરુકુલવાસની જેણે સેવા કરી હોય, ૩ દીક્ષા લીધી ત્યારથી સર્વદા
અખ્ખલિત શીલ સહિત હાય, ૪ કાલાદિ આચારા પૂર્વક સૂત્રોનું અધ્યયન કર્યું હોય, ૫ અને તેથી અત્યંત નિર્મળ બધ મેળવ્યું હોવાથી તત્વ (પર્યાર્થ) ને જાણનારા હાય, ૬ બાહા અને અંતર વૃત્તિથી શાંત હોય, ૭ શાસન અને તેને આરાધનારા લોકો પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવવાળા હોય, ૮ સર્વજીવનું હિત કરવાવાળા હોય, ૯ લોકોને ગ્રહણ કરવા લાયક વાકયવાળા હોય, ૧૦ શિષ્ય વિગેરેને માર્ગમાં વર્તાવનારા હોય, ૧૧ ગાંભીર્ય ગુણવાળા હોય, ૧૨ ખેદ ન ધારણ કરે, ૧૩ પરલોકની પ્રધાનતાવાળા હાય, ૧૪ બીજાને શાંત કરવાની લામ્બવાળા હોય, તેવી જ રીતે ઉપકરણ મેળવવાની અને સફળ કાર્ય કરવાની લબ્ધિવાળા હોય ૧૫ શાસ્ત્રોના અર્થનું નિરૂપણ કરનાર હોય, ૧૬ અને પિતાના આચાર્યો આચાર્યપદ આપેલું હોય, ૧૭ એવા આચાર્યને તીર્થકરોએ દીક્ષા દેનાર તરીકે જણાવેલા છે.
પૂર્વોક્ત ગુણવાળા આચાર્યે દીક્ષા દેતાં કઈ ઈચ્છા ન રાખવી? અને કઈ ઈચ્છા રાખવી? તે જણાવે છે.—એવા આચાર્યો પરિવાર વધારવા આદિકની ઈચ્છા ન રાખતાં દીક્ષા લેનારના ઉપકારને માટે અને કર્મયને માટે શાસ્ત્રોક્ત રીતિએ દીક્ષા આપવી.
એવા ગુરુ પાસેથી દીક્ષા લેનારને થતા ફાયદા જણાવે છે–પત્તિ ૨૯ પૂર્વે જણાવેલા ગુણરૂપી રત્નના સમુદ્ર એવા ગુરુ હોય તે નિશ્ચ શિને ભક્તિ, બહ
માન અને શ્રદ્ધા થવા સાથે ચારિત્રમાં સ્થિરતા થાય છે. ૧૫ દીક્ષા દેનાઅનુવકપની રને માટે જણાવેલા સત્તર ગુણેમાં અગીઆરમો જે અનુવર્તક માર્ગમાં શ્રેષ્ઠતા વર્તાવવાપણુ ગુણ જણાવે છે તે આચાર્ય અને શિષ્યને ઘણો
ઉપકારી હોવાથી તેનું વિવેચન અને જરૂરીઆત જણાવે છે –ગણું ૨૬, મg ૧૭ આ દીક્ષાદાયક આચાર્યો મજબુત રીતે અનુવર્તક લેવા જોઈએ, અને તેથી તેઓ
છની વિચિત્રતા અનેક પ્રકારે મનના સ્વભાવ અને તેને માર્ગે લાવવાના અનુવર્તક ઉપાયે યથાસ્થિત રીતે જાણીને દીક્ષિતેનું અનુવર્તન કરે. ઘણા ભાગે નવદીક્ષિત
સાધુઓ ગુરુની કરેલી અનુવર્તનાથીજ પરમ યેગ્યતાને પામે છે. રત્ન પણ શેષવાના ગુણથીજ ઉત્કૃષ્ટ પદવીને પામે છે. શિષ્યનાં પ્રમાદ કાર્યાને દૂર કરવાથી જ ગુરુપદની સફળતા જણાવે છેત્ય ૧૮ આ સંસારમાં જીવને અનાદિકાલને પ્રમાદમય અભ્યાસ હોવાથી કયા જીને પ્રમા
દથી થએલી ખેલનાઓ હોતી નથી. પણ જે આચાર્ય તે બધી ખલનાઓને ગુરૂપણની સાફલ્યતા ગુરુપણું શિષ્ય પાસે દૂર કરાવે (અને અપ્રમત્તપણે શિષ્યને વત)
તેનુંજ ગુરુપણું સફલ સમજવું. સમજાવવા માંડેલા શિષ્યના દુકપણાને લીધે ગુરુએ ઉગ નહિ કરવાનું જણાવ્યું છે. ૧૮

Page #10

*
*
પંચવતુક સોળ ૨૧ જે સારા સારે ઘડાઓને વશ કરે તેવાઓની સારથિએમાં ગણત્રી શી રીતે
ન થાય? દુષ્ટ એવા પણ ઘોડાઓને જે કેળવે, તેજ સાચે સારથિ કહેવાય છે, એજ વાત લોકિક તેવી રીતે અહીં પણ વિનીત શિષ્યોને માર્ગમાં દોરે તેના આચાર્યપણા દૃષ્ટાંતથી સમજાવે છે, કરતાં પ્રમાદવાળા શિષ્યને જે આરાધક બનાવે તેનું જ સાચું આચાર્ય
૫૦ કહી શકાય. ૧લા અનુપાલન નહિ કરનાર આચાર્યની સ્થિતિ જણાવે છે – જે ગા૨ જે આચાર્ય શિષ્યને હાવભાવ અને આધારકારથી દીક્ષા આપીને સૂત્રવિધિઓ
પાલન કરતા નથી તે શાસનને પ્રત્યેનીક (શત્રુ) છે એમ સમજવું. ૨૦ પ્રત્યેનીક આચાર્ય
શિષ્ય સેવેલા અકાર્યનું કારણ આચાર્યજ છે એમ જણાવે છે –
ગરિ શનિ ૨૨ પરમાર્થને નહિ જાણનારા શિષ્ય આ લેક અને પરલોક સંબંધી જે વિરૂદ્ધ આચરણ કરે અને તેથી જે નુકસાન તેઓ પામે તે બધું તે આચાર્યને લીધેજ છે. ૨૧
જે કોઈ મનુષ્ય અધમ કાર્યને આચરતા તે શિષ્યને દેખીને ચંદ્ર સમાન વચ્છ એવા જૈનશાસનની જે નિંદા કરે તે પણ તે આચાર્યને લીધે જ સમજવી. ૨૨
અનુવર્તન કરવાનું ફળ જણાવે છે –
ગોકુળ ૨૨ પણ જે આચાર્ય વિધિપૂર્વક શિનું અનુવર્તન કરે, શાસ્ત્રો જણાવે અને ક્રિયામાં તૈયાર કરે, તે આચાર્ય તે શિવેને તેમજ શિષ્યોની તેવી પવિત્રરીતિને દેખીને શાસનની અનુમોદના અને પ્રશંસા કરનારા બીજા ને તેમજ પિતાના આત્માને પરમપદ પ્રાપ્ત કરાવે છે, કારણ કે –
નાણાઇ ર૪ જ્ઞાન વિગેરેની પ્રાપ્તિ થવાથી શિષ્યમાં રહેલા છે નાશ પામે છે, અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ ફળ ચારિત્ર વૃદ્ધિ પામે છે, એવી રીતે પરંપરાએ દેષની હાનિ અને ચારિત્રની
- વૃદ્ધિથી શિષ્યો મેક્ષ મેળવે છે. ૨૪ ગ ૨૬ આવા કલ્યાણની આકાંક્ષા અને પ્રવૃત્તિવાળા છ આ જનશાસનમાં છે એમ
જાણનારા બીજા ને શાસનમાં રાગ થાય અને તે રાગ તેઓને બધિપરંપરાને પારમા બીજ બને અને તે બાધિબીજવાળાઓને શાસ્ત્ર સાંભળવાની પ્રવૃત્તિ થાય ર્થિક ફળ થાવત્ પરંપરાએ તે અનુમોદનારામાં પણ મોક્ષપદ પ્રાપ્ત થવાનું બને. જ રદ્દ એવી રીતે મોક્ષને મળવનારા ને મોક્ષનું કારણ, પિતાના અને પરના ઉપકારમાં
હંમેશાં ઉદ્યમવાળા અને પિતાના ગુરુપદને સફળ કરનારા આચાર્ય તે ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ અનુવર્તનાથી મોક્ષારૂપી ઈષ્ટ કાર્યને સિદ્ધ કરે છે. ૨૬

Page #11

ભાષાંતર
મ
શિષ્યાન અનુવર્તન કર્યાં છતાં શિષ્યા પાપ કરે તે આચાર્ય ને ઢાષ નથી એમ જણાવે છે:--
વિત્તિ ૨૭ શાસ્ત્રોકત રીતિએ માર્ગોમાં વર્તાવેલા શિષ્યા કદાચિત્ કાઇક જગા ઉપર શાસ્ત્રમાં નિષેધેલા એવા હિંસાદિક પાપને આચરે, તેપણુ ગુરુને તેના દોષ લાગતા નથી, કારણ કે શાસ્ત્રની આાજ્ઞા પ્રમાણે ગુરુ મહારાજે વર્તન કરેલુ છે. ૨૦
શંકા મારૂં ૨૮ શ્રોતા શંકા કરે છે કે શિષ્ય કદાચિત્ શાસ્ત્રથી વિરૂદ્ધ હિંસાદિક ભાચરે તે શિષ્યનેડોષ લાગવાની પેઠે ગુરુને પશુ દ્વેષ લાગે એમ કહેવુ તે ન્યાય શૂન્ય છે. એના ઉત્તર ? છે કે ગુરૂએ અનુવ`ન નહિ કરવાથી શાસ્ત્રની આજ્ઞાના ભંગ કર્યાં તેથી તે પાપ ગુરુને લાગે છે, અને તે માન્નાભગ ગુરુમાંજ છે, ખીજામાં નથી, તે ગુરુને તેથી લાગતુ પાપ ન્યાય બાહ્યકેમ કહેવાય ? ૨૮ સમ્મા ૨૬ જે માટે અનુવના કરવા અને નહિ કરવામાં માક્ષપ્રાપ્તિ અને પાપબંધ છે, માટે આચાર્ય નવદીક્ષિતાને માર્ગમાં વર્તાવવાજ જોઇએ અને તે ગુરુ ગુણ ચુત હાય તાજ અનુવનામાં સફળ થાય, માટે એવાજ ગુરુએ પ્રશ્નજ્યા દૈવી જોઈએ. ૨૯
ઉપસ હાર
પૂર્વતિ રીતિએ ઉત્સથી દીક્ષા દેનાર ગુરુના ગુણા જણાવી, કાલાક્રિકની વિષમતાથી અપવાદપદ જણાવે છે:—
શાહ ૨૦ ગીત રૂ? અવસર્પિણીકાળને લીધે મેધાદિકની હાનિ જરૂર થતી હોવાથી પૂર્વે જણા વેલા ગુણામાંથી કેટલાક ગુણુ ન હેાય, તેાપણુ શીલવાળા ખીજા આચાયે પણ દીક્ષા આપવી. સૂત્ર અને અર્થને જાણનારા ચાગ (સંયમવ્યાપાર)ને કરનારા, ચશ્ત્રિવાળા, શિષ્યાને ભણાવવામાં કુશળ, અનુવક ને ખેદ નહિ પામનાર એવા અપવાદપઢે દીક્ષાઆચાય હાય છે.
અપવાદપદે દીક્ષા
દાતા
આ ખીજા દ્વારમાં ઉત્સગ પદે દીક્ષા દેનારા આચાર્યના ગુણ્ણા અનુવ નાની મહત્તા ને અપવાઘપદથી દીક્ષા દેવાલાયક આચાય જણાવ્યા.
હવે ત્રીજા દ્વારમાં દીક્ષા લેનારના ગુણ્ણા ઉત્સર્ગ અને અપવાદથી જણાવે છે:-૧ગ્ગા ૨૨, તો ૨૨, વિલયા ૨૪, વં ૨૧, મુજ ૨૬ ૧મગધઆદિ સાડીપચીસ આ દેશમાં જન્મ પામેલા ૨ માતાના પક્ષરૂપ જાતિ અને પિતાના પક્ષરૂપ કુલ એ એ જેનાં નિર્મળ હૈાય ૩, ૬૯ કડાકાડની સ્થિતિ ખપવાથી અપક્રમ વાળા થઇ નિળ બુદ્ધિવાળા હાય ૪ સ’સારસમુદ્રમાં મનુષ્યપણું દુર્લભ છે, જન્મ એ મરણનુ કારણ છે, લક્ષ્મી ચંચળ છે, વિષયા દુઃખના હેતુએ છે, સમાગમ એ જરૂર વિચાગવાળા છે, દરેક સમયે આયુષ્ય ક્ષય થતું હાવાથી મરણુ છે, પરભવમાં કરેલા કર્મના વિપાક ભયંકર છે, એવી રીતે સ્વભાવથીજ સંસારનું નિર્ગુણપણું' જેમણે જાણેલ છે ૫અને તે જાણવા

Page #12

પંચવસ્તક થીજ સંસારનો ત્યાગ કરવાની બુદ્ધિવાળા હેય ૬ કષાય અને હાસ્ય વિગેરે જેમના પાતળા હોય ૭, ૮ કરેલા ગુણને જાણનાર ૯ વિનયવાળા ૧૦ રાજાદિકથી વિરોધ વગરના ૧૧ પંચેદ્રિયથી પૂર્ણ ૧૨ શ્રદ્ધાવાળા ૧૩ સ્થિરતાવાળા ૧૪ અને ગુરુની પાસે આવેલા એવા છે દીક્ષાને લાયક ગણાય છે.
પૂર્વે જણાવેલી રીતિએ દીક્ષા લેનારના મુખ્ય ગુણે જણાવી અપવાદપદ કહે છે કે –
ઢિ ૨૭ ના ૨૮ કાલની અધમતાના દોષથી પૂર્વે કહેલા ગુણેમાંથી કેટલાક ગુણે ન હોય, તેપણ જે ઘણુ ગુણવાળા હોય તે દીક્ષાને ગ્ય જાણવા, પણ માત્ર મનુષ્યપણુંઆદિ મળ્યું છે તેટલા માત્રથી લાયક ગણી લેવા નહિ, કારણ કે ઘણા ભાગે ગુણસંપન્ન જીજ ગુણની અધિકતાને સાધનાર હોય છે. ભગવાન હરિભદ્રસૂરિજી “ધર્મબિંદુ ગ્રંથમાં દીક્ષા દેનાર અને લેનારના ગુણેમાં ગુણ ઓછા હોય તેને મધ્યમપાત્ર અને અર્ધગુણવાળાને જઘન્ય પાત્ર તરીકે જણાવે છે. વળી “ધર્મ સંગ્રહમાં દીક્ષાના રાગમાત્રથીજ દીક્ષા લેવાને લાયક ગણેલા છે. ત્રીજા દ્વારને સમાપ્ત કરતાં કહે છે કે -
gવે ૨૧ એવા લાયક અને સંસારથી વિરક્ત ચિત્તવાળા મનુષ્યોને દીક્ષા દેવી, કેમકે તે દીક્ષા અત્યંત દુષ્કર છે, તેમજ વૈરાગ્યવાળાને મજબુત આલંબન છે.
દીક્ષાનું દુરકરપણું જણાવે છે –
મા ૪૦, સંસા ક૨, મુe ૪૨, વિકા કર, અનાદિકાળની સંસોરવાસનાથી જેનું મૂળ દઢ થએલું છે એ મોહવૃક્ષ અત્યંત મહટ છે અને તેનું ઉમૂલન સર્વદા અપ્રમત રહેવાવાળાએથી પણ દુખે કરી શકાય છે. અને તે અપ્રમાદ સંસારથી વિરક્ત થએલાઓને જ હોય છે, પણ ભવામિન્દીઓને હેતે નથી. ભવામિનન્દીઓને તે જિનવચન પણ ગુણકારક હોતું નથી, જે માટે ભારે કમી અશુદ્ધપરિણામવાળા જીવોને જિનવચનનું રહસ્ય રૂડી રીતે મેલા વસમાં કંકુનો રાગ ન પરિણમે તેમ પરિણમતું જ નથી.
જેમ ઉપદેશથી પણ ભુંડને વિશ્વાથી વારી શકીએ નહિ, તેમ જેનું મન વૈરાગ્ય પામ્યું નથી, એવા સંસારના ભુંડ જેવા મનુષ્યને અકાર્ય કરવાથી રોકી શકાતા નથી.
ઉપસંહાર કરતાં જણાવે છે કે –
તા ૪૪ તેટલા માટે ગીતાર્થ સાધુ દોષ રહિત અને ભાગ્યશાળીઓને દીક્ષા આપે છે, કેમકે વિપરીત વિધાન કરવાથી સ્વ અને પરનું અહિત થાય છે. એજ વાત જણાવતાં કહે છે કે
આ , તલ ક૬, અવિનીત જીવ શિક્ષાને ગ્રહણ કરે નહિ, પ્રતિકૂળ આચરણ કરે અને તેવાને શિખવાડતાં પિતાના આત્માનું અહિત થાય અને તે અવિનીતને હિતની ઈચ્છા ન હોવાથી આધ્યાન થાય, અને તેને આ ભવ અને પરભવનું જીવન નિષ્ફળ રહે, માટે વૈદકિયાના જાતે તેવા અવિનીતને દીક્ષાવિધિમાં ત્યાગ કરવો ઉચિત છે.

Page #13

ભાષાંતર
વૈવક્રિયાનું દષ્ટાંત સમજાવે છે--
મહ ક૭, તા ૪૮, બિન ક૨, જેમ જગતમાં જે વૈદ્ય અસાધ્ય વ્યાધિની દવા કરવા જાય તે વૈદ્ય પિતાના આત્માને તેમજ રોગીઓને દુખમાં પાડે છે, તેવી રીતે ધર્મવૈવ જેવા આચાર્ય અસાધ્ય ભવરગવાળાઓને ભાવરિયા જેવી પ્રવ્રજ્યામાં જોડે તેમને પણ આજ ઉપમા લાગુ થાય. જોકે આ જગતમાં જૈનશાસનની ક્રિયાથી કોઈ પણ અસાધ્ય નથી, પણ જે જીવે તે દીક્ષા દેવાને લાયક હોય તેઓ જ સાધ્ય તરીકે ગણાય, તેજ તત્વ છે. દીક્ષા દેવાને લાયક જીવની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થા કહે છે –
૧૦ દીક્ષાને લાયક જીવોની અવસ્થાનું પ્રમાણ વીતરાગેએ જઘન્યથી આઠ વર્ષે અને ઉત્કૃષ્ટથી અત્યંત વૃદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી જણવેલું છે.
નિશીથચૂર્ણિ, પ્રવચનસારે દ્ધારટિપ્પણ, પ્રવચનસારે દ્વારવૃત્તિ, ધર્મસંગ્રહ વિગેરેમાં ગર્ભથી સાત વર્ષ પુરા થતાં પણ દીક્ષાની ગ્યતા માનેલી છે. વળી મેઘવિજ્યજી ઉપાધ્યાયે કરેલા “યુકિતપ્રબોધ ગ્રંથમાં તે ગુરુ મહારાજના ઉપદેશથી પ્રતિબધ પામનારાને માટે આ વયને નિયમ ગણે છે, અને તેથી ભવાંતરના અવધિજ્ઞાનવાળા, જાતિસ્મરણવાળા કે જેનકુલના સંસ્કારથી ભાવવાળા થએલા છ માટે આ નિયમ નથી.
આઠ વર્ષથી ઓછી ઉમરવાળાને દીક્ષા ન દેવામાં કારણ
તો ૯૨ આઠથી ઓછી ઉંમરવાળા બાળકો જગતમાં પરાભવનું સ્થાન બને અને ઘણા ભાગે આઠથી ઓછી ઉમરવાળાને ચારિત્રના પરિણામ પણ હોય નહિ, ગારિયાની અંદર વાસ્વામીના વૃત્તાંતમાં છ મહિનાની દીક્ષાનું કથન તે કોઈ વખત બનવાવાળા બનાવને જણાવનારું છે, બાળદીક્ષા બાબતે શંકા કરે છે --
શેર ૯૨, અને વરૂ, વિર ૧૪, ધર્મ , તા ૨૬, કેટલાક કહે છે કે જે તમે આઠ વર્ષની વયવાળા બાળકોને દીક્ષા લાયક ગણ્યા છે તે અયોગ્ય છે, કારણ કે તે અવસ્થામાં પણ બાળકપણું હોવાથી તે ચારિત્રને યોગ્ય નથી. વળી કેટલાક યૌવન અવસ્થા ગયા પછી જ થતી દીક્ષાને યોગ્ય માને છે કારણ કે લઘુવયવાળાઓને ભવિષ્યમાં દેષ થવા સંભવ છે અને યૌવન અવસ્થામાં વિષય સેવન પછી થએલાઓ વિષયબુદ્ધિથી રહિત હેવાથી દીક્ષાને મુખે પાળે છે, અને તેના ચારિત્રમાં વિરાધનાની શંકા પણ રહેતી નહિ, વળી લેકામાં જે ધમ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એમ ચાર પુરુષાર્થ કહેવાય છે તે પણ બધા પોતપોતાને વખતે આદરવાજ જોઈએ, તેથી પણ દીક્ષા વૃદ્ધપણામાંજ લાયક ગણાય. વળી બાળદીક્ષિતને કૌતુકથી કામ સેવવાની ઈચ્છા, ની પ્રાર્થના, બળાત્કાર વિગેરે પણ દે થવાનો સંભવ છે, તે સર્વ દોષે વૃધ્ધાને દીક્ષા આપવાથી નથી લાગતા.

Page #14

પંચવસ્તક ઉપર પ્રમાણે વાદીએ બાળ અને યૌવનવયની દીક્ષા નિષેધ કરી ફકત વૃદ્ધાવસ્થાની જ દીક્ષા ગ્ય ગણી, તેને ઉત્તર શાસ્ત્રકાર જણાવે છે –
भण्णइ ५७, तक्कम्म ५८, गय ५९, जोवण ६०, जा ६१, संभा ६२, कम्मा १३, તા ૧૪ વિદ્યા છે, અને અમા ફક, ન્હાની અવસ્થા કર્મના ક્ષપશમથી થવાવાળા ચારિત્રની સાથે શું વિરેાધી છે કે જેથી બાલ્યાવસ્થામાં દીક્ષાને ચગ્ય નથી એવો કદાગ્રહ પકડાય છે, કેમકે ચારિત્રમોહનીયકર્મને ક્ષયે પશમ શુભ પરિણામથી થાય છે, પણ વયને લીધે થતો નથી, માટે લઘુત્રય અને ચારિત્રને કેઈપણ રીતે વિરોધ નથી. વળી કેટલાક વૃદ્ધપુરુષો પણ દુર્ગતિમાં લઈ જનારા કાને બાળકની માફક આચરે છે, અને ભાગ્યશાળી જુવાન અવસ્થાવાળા છતાં પણ કાર્યને કરતા નથી, તેથી યૌવન અવસ્થા અકાર્ય કરાવેજ છે એમ કહી શકાય નહિ. ખરી રીતે નિર્વિકપણું એજ જુવાની છે અને તત્વથી નિર્વિકપણાને અભાવ એટલે વિવેક આવે તેજ જીવાનીનું ઉલ્લંઘન છે અને તે વિવેકનો કોઈ દિવસે પણ જિનેશ્વરએ નિષેધ કર્યો નથી. શંકા કરે છે કે જે અવિવેકનો નિષેધ જ નથી તે આઠ વર્ષની વયને નિયમ કેમ કર્યો? ઉત્તરમાં જણાવે છે કે આઠથી ઓછી ઉમરવાળો બાળક લોકોને પરાભવનું સ્થાન થાય એ વિગેરે અનેક કારણે પૂર્વે જણાવેલાં છે તેથી નિષેધ કરે છે. વળી બાળક અને યુવાને ભવિષ્યમાં દષની સંભવનાવાળા છે એમ જે કહ્યું તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે લાંબા કાળ સંસારી થઈને વૈરાગી થએલામાં પણ દોષની સંભાવના સરખી જ છે. વળી કમેનું આગેવાન એવું મોહનીયકર્મ તે વેદના નારા સુધી હે છે માટે ચરમશરીરી છે પણ સંભાવનીય દેષવાળા ગણાય, અને તેથી વાદીના હિસાબે નવમાં અનિવૃતિબાદરગુણસ્થાનકથી પહેલાં દીક્ષા આપવી જોઈએ નહિ, અને દીક્ષા વગર નવમે ગુણઠાણે જીવનું જવું થાય પણ નહિ, માટે સંભાવનીયષથી દીક્ષા નિષેધનારને વિષમદશામાં જવું પડશે. ચિરકાળ સંસાર અનુભવ્યો હોય તે દેશની સંભાવના વગરના હોય એમ જે કહ્યું તે પણ બાળ અને યૌવનની દીક્ષામાં સરખું જ છે, કેમકે વિષયના પ્રસંગથી રહિત એવા ઘણાએ બાળબ્રહ્મચારી હોય છે, વળી વિકારો અભ્યાસથી વધવાવાળા છે, અને તે વિષયનો અભ્યાસ અથબપ્રવૃત્તિનું કારણ છે, માટે વિષયથી સર્વથા દૂર રહેલા વધારે સુંદર છે,વળી પુરુષાર્થ સંબંધી થએલ વાડીને કથનને ખંડન કરતાં કહે છે –
धम्म ६७, असहो ६८, अन्नम् ६९, मोक्रवो ७०, तह ७१, इयरे ७२, तम्हा ७३,
વળી વાદીએ બાલબ્રહ્મચારીમાં દોષે જણાવ્યા તે પણ કહેવા માત્ર છે, કેમકે વિષયમાં પ્રવતેલાને તે સ્મૃતિ આદિ અત્યંત દુષ્ટ દેશે સહેજે થાય છે અને બાલબ્રહ્મચારીને જિનેશ્વરના વચનથી બુદ્ધિ ભાવિત થવાથી તેમજ વિષયનું અજ્ઞાનપણું હોવાથી તે કૌતુકાદિ દોષ થતાજ નથી તેથી એ વાત સિદ્ધ થઈ કે જઘન્યથી અણ વર્ષની વયવાળા પણ ગ્ય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અત્યંત વહ ન થાય ત્યાં સુધી એગ્ય છે, પણ સંસ્તારક શ્રમણ તે અત્યંત વૃદ્ધ પણ થઈ શકે.

Page #15

ભાષાંતર
પંચાવનમી વિગેરે ગાથાથી ધર્મ વિગેરે ચાર વર્ગોને સાધવાનું જે કહ્યું હતું તે અસાર છે, કારણકે અર્થ અને કામ એ બે સ્વભાવથીજ સંસારને વધારનારા છે, અને સંસાર અશુભ તેમજ મહાપાપમય છે તેથી તેના ક્ષયને માટે બુદ્ધિશાળી પુરુષાએ ચારિત્રધર્મજ કરવો જોઈએ. વળી મનુષ્યજીવન વિજળીના ચમકારા જેવું ચંચળ અને અસાર છે, અને કુટુંબીઓનો સંબંધ પણ તેજ છે, માટે સર્વ વખત ધર્મનું આરાધનજ કરવું જોઈએ. પરમાર્થથી મોક્ષ એ ધર્મનું જ ફળ છે, તેથી મોક્ષને માટે પણ જિનેશ્વરમહારાજે કહેલે ચારિત્રધર્મજ વિષયકષાયને છોડીને કરે જઈએ.
વળી વાદીએ બાલબ્રહ્મચારીમાં દેશે જણાવ્યા તે પણ કહેવા માત્ર છે, કેમકે વિષયમાં પ્રવર્તેલાને તે સ્મૃતિ આદિ અત્યંત દુષ્ટ દેશે સહેજે થાય છે અને બાલબ્રાચારીને જિનેશ્વરના વચનથી બુદ્ધિ ભાવિત થવાથી તેમજ વિષયનું અજ્ઞાનપણું હેવાથી તે કૌતુકાદિ દે થતાજ નથી, તેથી એ વાત સિદ્ધ થઈ કે જઘન્યથી અષ્ટ વર્ષની વયવાળા પણ ગ્ય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અત્યંત વૃદ્ધ ન થાય ત્યાંસુધી ગ્ય છે, સંસ્તારકશ્રમણ તે અત્યંત વૃદ્ધ પણ થઈ શકે.
ગૃહસ્થાશ્રમની શ્રેષ્ઠતા માનનાર માટે કહે છે: ગળે ૩૪, ૩ ૭૧, રિગ ૭૭, તે જેવ ૭૭, તા ૭૮, કેટલાક મંદબુદ્ધિવાળાએ ગૃહસ્થાશ્રમજ શ્રેષ્ઠ છે એમ માને છે, કારણકે સર્વ આશ્રમવાળાઓ તે ગૃહસ્થને આધારે પિતાને નિર્વાહ કરે છે. એના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે જે નિર્વાહના કારણુપણાથી શ્રેષ્ઠતા આવતી હોય તે હળ, ખેડુત અને પૃથ્વી વિગેરેને શ્રેષ્ઠ માનવાં જોઈએ, કેમકે તે ગૃહસ્થ પણ તે હલાદિકને આધારે જ ધાન્ય આદિ પ્રાપ્ત કરી તે દ્વારા નિર્વાહ કરે છે, કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે તે ખેડુતવિગેરે એમ માનતા નથી કે આ ધર્મિષ્ઠ મનુષ્યને અમે ઉપકાર કરીએ છીએ, તેથી તે આધારમાં હલાદિકનું મુખ્ય પણું કેમ થાય? એના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે તે હળાદિક આધાર ક્રિયા જે ગૃહસ્થ કરતાં અધિક છે તે પછી નહિં માનવાનો મતલબ શી? અને એમ કહે કે તે હળાદિકને જ્ઞાન વિગેરે નથી માટે તે શ્રેષ્ઠ ન કહેવાય તે તમારા કહેવા પ્રમાણે જ જ્ઞાનદિકનું જ શ્રેષ્ઠપણું થયું, અને સાધુને જ્ઞાનાદિક ગુણે તે ઘણા નિર્મળ હોયજ છે, તેથી તે સાધુનું જ શ્રેષ્ઠપણું યોગ્ય છે. વળી સંસારમાં છકાયને આરંભ છે અને તે મહાપાપનું કારણ છે
માટે ચારિત્રધર્મની પ્રવૃત્તિ સર્વ અવસ્થામાં શ્રેષ્ઠ છે. કુટુંબ વગરનાને દીક્ષાલાયક ગણુનારાઓને | માટે કહે છે: - ગળે ૭૧, સોળ ૮૦, રંગ ૮૧, ગામ ૮૨, ૮૨, ૮૪, સિગ ૮૬, बहु ८६, एवं ८७, तो पाण ८८, एवं ८९, अब्भु ९०,
કેટલાક કહે છે કે ભાઈવિગેરે કુટુંબ વિનાનાજ મનુષ્યો આ કહેલી પ્રવજ્યાને લાયક છે, કારણકે તે કુટુંબ દીક્ષા લેનારને પાળવાલાયક છે અને તેથી દીક્ષા લેનાર તેને ત્યાગ કરે તેમાં દીક્ષિત થનારને પાપ છે. વળી તે દીક્ષાથીના જવાથી દુઃખી થએલું કુટુંબ જે શેક, આકંદ અને વિલાપ કરે તેમજ તે દીક્ષાર્થી વગર તે કુટુંબ જે અપકૃત્ય કરે તે બધા દેષ દીક્ષાથીને લાગે. આ પક્ષના ઉત્તરમાં જણાવે

Page #16

૧૦
પંચવસ્તુક છે કે લ્હારા કહેવા પ્રમાણે હિંસાવિગેરેને પાપનાં કારણે ન ગણવાં જોઈએ, કદાચ જે તું એમ કહે કે હિંસાવિગેરે પણ પાપનાં કારણે છે, તે કુટુંબના પાલનમાં શું હિંસા વિગેરે નથી થતાં, જરૂર થાય છે. વળી આરંભવગર કુટુંબનું પાલન થતું નથી અને આરંભ (સંસારપ્રવૃત્તિ)માં જરૂર હિંસાવિગેરે થાય છે એ તે પ્રગટજ છે. વળી કુટુંબને ત્યાગ વધારે પાપમય છે કે જીવહિંસા વધારે પાપમય છે? તે વિચારે. જે કુટુંબને ત્યાગ વધારે પાપમય હોય તે તેનું કાંઈક કારણ હેવું જોઈએ. કદાચ કહેવામાં આવે કે તે છેડેલા કુટુંબને પીડા થાય તેથી વધારે પાપ છે, તે તે કુટુંબના પાલનમાં બીજા ને શું પીડા નથી થતી? કદાચ કહેવામાં આવે કે તે પારકા છે, તે સત્યસ્વરૂપના વિચારની અપેક્ષાએ કુટુંબ પણ આત્માથી ભિન્ન જ છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે કુટુંબીઓએ તેવું કર્મ કર્યું છે કે જે કર્મથી દીક્ષાથી તેમને પાલક બને, તે તેના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે ત્યારે તે દીક્ષાથી કેમ તેઓના પાલકપણે રહેતે નથી? વાદીને કબુલ કરવું જ પડશે કે તેઓના હવે તે કુટુંબી જનોએ દીક્ષાથી સિવાયના બીજા પાલકને યોગ્ય કર્મ કરેલું છે. માટે તે કુટુંબને છોડવામાં દોષ નથી. વળી અનંતની પીડાએ છેડા જીવને સુખ આપવું તે સમજીને માન્ય નથી, અને કુટુંબને ત્યાગ નહિ કરવામાં જલ વિગેરેના અનંત જીવને ઘાત થાય છે. કદાચ કહેવામાં આવે કે પરમેશ્વરે તે જલ વિગેરેના છે સંસારમાં એવી રીતે મારવા લાયકજ બનાવેલા છે માટે તે જલ વિગેરેની હિંસામાં દેષ નથી, તે આવી રીતે કર્તાપણાને વાદ અંગીકાર કરવામાં કુટુંબને ત્યાગ કરવાથી પણ દીક્ષાથીને દેષ કેમ લાગે? કેમકે તે કુટુંબ પણ પરમેશ્વરે તેવી રીતે ત્યાગ કરવાલાયકજ સરજાયું છે એમ માનવું પડશે, માટે હિંસાવગેરેજ પાપનાં મોટાં કારણે છે, અને તે હિંસાવિગેરે કુટુંબના પાલનમાં જરૂર થાય છે છે, એ વાત આગળ પણ કહી છે. વાદી શંકા કરે છે કે તે દીક્ષાથી કુટુંબને ત્યાગ કરે તેમાં શેડે પણ દેષ તે ધર્માથે તૈયાર થએલાને કેમ ન હોય? એને ઉત્તર દે છે કે સન્ન એ ગાથામાં કહેલ જે અલ્પ દેષ તે માત્ર પક્ષની પરીક્ષા માટેજ કહેલું હતું. તત્ત્વથી તે મમતારહિતપણે સરાવવાની દ્રષ્ટિથી કુટુંબને ત્યાગ કુટુંબઆદિકને શક વિગેરે થાય તે પણ દેજવાળે નથી. નહિંતર અણસણ કરીને મરનાર મનુષ્યની પાછળ થતા શોક વિગેરેમાં પણ મરેલાને (કદાચ મરનાર સિદ્ધ થયે હોય તો પણ) પાપ માનવું પડશે. કેટલાક મનુષ્ય કુટુંબાદકે સહિતવાળાનેજ દીક્ષા માને છે તે સંબંધીને વાદ જણાવે છે अण्णे ९१, जे पुण ९२, मज्जन्ति ९३, एवंपि ९४, संसार ९५, पालेइ ९६, दीसन्ति ९७, चइ ९८, मंस ९९, पयई १००, ता कीस १०१, अण्णा १०२, चेअ १०३, एत्थ य १०४, ता थेव १०५, मुत्तं १०६, को वा १०७, धण्णा १०८.
કેટલાક કહે છે કે કબાદિકે સહિત એવા જે ભાગ્યશાળીઓ છે તેજ આ દીક્ષાને લાયક છે, કેમ કે તે છતી વસ્તુનો ત્યાગ કરવાવાળા હોવાથી ત્યાગી કહી શકાય, પણ જેઓ કુટુંબકે હીન હોવાથી કર્મને લીધેજ ભીખારી બન્યા છે તે રખડતા મનુષ્ય તુચ્છસ્વભાવવાળા હેવાથી ગંભીર કેમ બને? વળી તેવા તુ અધિકપર્યાય પામીને તે ઘણે ભાગે અભિમાની જ થાય અને લોકેમાં પણ

Page #17

ભાષાંતર
૧૧
શાસનની નિંદા કરાવે અને વળી ભેગ મળેલા ન હતા તેથી ત્યાગી કહેવાય પણ નહિ, આ કથનના ઉત્ત માં જણાવે છે કે આવુ' કહેવું તે માત્ર મૂર્ખાઓને આશ્ચય કરનારૂ' અને યુકિતરહિત છે, કેમકે સત્ય રીતિએ અવિવેકના ત્યાગ કરવાથીજ ત્યાગી માન્યા છે અને તે અવિવેકજ પાપકાયના નેતા અને સંસારની મૂળ જડ છે, તેથી તે અવિવેક ન છેડે તેા ખાદ્મત્યાગથી ફળ શું? તે દીક્ષિત અવિવેકને છેડે તેાજ સાક્રિયાને રૂડી રીતે પાળે અને અવિવેક હાય તેા કરેલા ત્યાગ પણ નિષ્ફળ છે, જો કે જગતમાં કેઇ જીવા અવિવેક છતાં પણ માહ્યત્યાગવાળા હાય છે, પણ તે પ્રવૃત્તિ તુચ્છ હેાવાથી આ ભવ, પરભવ ખંનેમાં તે પ્રવૃત્તિવાળાનું જીવન ફળાહત છે. જે સંસાર છેાડીને આરંભ, પરિગ્રહમાં બીજા નામે વતે છે, તેએ અવિવેકમાંજ ડુબેલા જાણવા. જેમ કાઇ અવિવેકી માંસ નહિં ખાવાનાં પચ્ચકખાણ કરીને આ દાંત સાફ્ કરનારી ચીજ છે એમ શબ્દ માત્ર જુદો કરીને માંસને સેવે છે, તેવી રીતે અજ્ઞાની મનુષ્ય આરભને છોડીને દેવિવગેરેના બહાનાથી આરભ કરે છે, કારણ કે લેકામાં વિષને મધુર અને ફાલ્લાઓને શીતળા શબ્દથી જેમ કહેવાય છે તેવી રીતે શબ્દ માત્રને ભેદ કરવા છતાં પણ જે વસ્તુ સ્વભાવે પાપરૂપ છે તે અચેાગ્યજ છે. વાદી શકા કરે છે કે કૂવાના ઢષ્ટાંતે પૂજાક્રિકને શ્રેષ્ઠ જાણવી તેના ઉપદેશ વિગેરેમાં તે પૂજામાદિકની અનુમતિ કેમ અપાય છે ? તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે તે પૂજા વિગેરે શ્રાવકાને લાયક છે એમ શાસ્ત્રની વાત મતાવવામાં સાધુને આરંભની અનુમાઢના નથી, તેમજ ગચ્છવાસી સાધુને પણ લાયકગુણવાળાની અપેક્ષાએ શાસ્ર પ્રમાણે વ તાં આરંભની અનુમાદના નથી, કેમકે શ્રાવક વિગેરે ન હાય તા શાસ્ત્રોકત યતનાથી પૂર્વે બનેલા ચૈત્યવિગેરેમાં કંઇ ગુણુના સ’ભવ ધારીને અને માના નાશ ન થાય એ મુદ્દાથી ગચ્છવાસી સાધુએ પ્રવૃત્તિ કરે છે. નહિંતર ચૈત્ય, કુલ, ગણુ, સધ, આચાર્ય, પ્રવચન અને શ્રત એ બધામાં તેણે ઉદ્યમ કર્યાં સમજવા કે જેણે તપ અને સ'જમમાં ઉદ્યમ કર્યાં છે. આ તપ વિગેરે કરવામાં જે માટે અવિવેકના ત્યાગથીજ પ્રવૃત્તિ થાય છે, માટે તે અવિવેકના ત્યાગજ શ્રેષ્ઠ છે અને રૂડી રીતે બાહ્યત્યાગ થાય તે પણ તેનુંજ ફળ છે, તેથી આ કુટુ ખાર્દિકે સહિત છે કે નથી એ વિચારવું તે અવિવેકના ત્યાગ થાય તા કોઈપણુ રીતે ઉચિત નથી, અને અવિવેકના ત્યાગથીજ તે કુટુંબ ન હાય તા પણ અવિવેકને છેડનાર મહાપુરુષને કોઇપણ જાતના ઢાષા થવાના નથી. વળી ને તે એ દશવૈકાલિકની ગાથામાં ભાગવાળાને ત્યાગી કહ્યો છે તે માત્ર વ્યવહારની અપેક્ષાએ તવિગેરે થવાથી જાણવા, પશુ તે ગાથામાં કહેલા ૐ શબ્દ શબ્દના અર્થીમાં છે, ને તેથી સ્વજનાદિ વિનાને પણ પચ્ચકખાણુ કરનારા મનુષ્ય હોય તા તે પણ ત્યાગી કહી શકાય, સ`સારચક્રમાં કાણુકાના કુટુ બી થયેા નથી ? કાને કયા ભેગા મળ્યા નથી ? માત્ર વિદ્યમાન ભ્રુગમાં પણ આસક્તિ થાય તે દુષ્ટ છે, ને તેથી તે આસિત છેડવીજ જોઈએ. જો કે અવિવેક અને કુટુંબ બ ંનેના ત્યાગવાળા ભાગ્યશાળીએ ખીજાઓને ધર્મ પ્રવૃત્તિનું પ્રાયે કારણ બને છે, આ વાતમાં વધારે વિસ્તાર કરવાની જરૂર નહિ ગણીને દીક્ષા લેવાવાળાઓનું દ્વાર પૂર્ણ કરે છે.
ઔર ૧૦૧, વિષ ૧૧૦ દીક્ષા આપવાનાં સ્થાન વિગેરે જણાવે છે:
પ્રથમ સમવસરણમાં દીક્ષા દેવી, તે ન ડ્રાય તા જિનચૈત્યમાં, શેરડીના વનમાં, પીપલા વિગેર

Page #18

પંચવસ્તક વૃક્ષોના સમુદાય જ્યાં હોય ત્યાં, અથવા પડઘાવાળા અને પ્રદક્ષિણાવર્ત જળવાળા સ્થાને દીક્ષાદેવી પણ ભાંગેલા, સળગેલા સ્થાને કે સ્મશાન શૂન્ય કે ખરાબ સ્થાને રાખ, અંગારે, કચર કે વિષ્ટા આદિવાળા ખરાબ સ્થાને દીક્ષા દેવી નહિ. વીણ ૧૧, તિક ૧૨, સંક્ષા ૧૧ર,wwા ૧૧૪ ચિદશ, પુનમ, આઠમ, નેમ, છઠ, ચેાથ અને બારસ તિથિ સિવાયની તિથિઓએ દીક્ષા દેવી. ઉત્તરાફાલગુની, ઉત્તરાષાઢા અને ઉત્તરાભાદ્રપદમાં શિગેની દીક્ષા કરવી તેમજ આચાર્યપદ અને ઉપાધ્યાયપદની અનુજ્ઞા તથા મહાવ્રતનું આરોપણ પણ તે ચારનક્ષત્રમાં કરવું, પણ જે નક્ષત્રમાં સૂર્ય આથમ્યો હોય તે સંધ્યાગત નક્ષત્ર ૧ જે નક્ષત્રમાં સૂર્ય રહ્યો હોય તે રવિગત નક્ષત્ર ૨ અપઢારવાળું વિશ્વર નક્ષત્ર ૩ ક્રુર રહે કરીને વણાએલું સંગ્રહનક્ષત્ર ૪ સૂર્યની પાછળ રહેલું વિલંબીનક્ષત્ર છે જેમાં ગ્રહણ થયું હોય તે રાહતનક્ષત્ર ૬ જેની વચમાં થઈને ગ્રહ જાય તે ગ્રહભિન્ન નક્ષત્ર, એ સાત નક્ષત્ર દીક્ષામાં વજેવાં જોઈએ, કેમકે કલેશ, ખેદ, પરાજય, વિગ્રહ, ચંચળપણું, મુજન, મરણ અને રૂધિરનું વમવું એવા દેશે અનુક્રમે એવા નક્ષત્રમાં દીક્ષિતને થાય છે. ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે પૂર્વોક્ત કહેલા ક્ષેત્ર અને કાળમાં દીક્ષા દેવી, એવી તીર્થકરની આજ્ઞા છે. કર્મના ઉદયઆદિનું ક્ષેત્રાદિક એ કારણ છે, માટે ક્ષેત્રાદિકશુદ્ધિને પ્રયત્ન કરે છે એવી રીતે ચોથા દ્વારની વ્યાખ્યા કરી કેવી રીતે દીક્ષા દેવી એ પાંસમું દ્વાર જણાવે છે:
કુછ ૧૧૧ દીક્ષાની રીતિ જણાવતાં પ્રશ્નન ૧ કથા ૨ પરીક્ષા ૩ સામાયિક આદિ સૂત્રનું દાન ૪ ચૈત્યવંદનાદિક ૫ એ વિધિએ સમ્યીક્ષા આપવી એમ કહે છે. એ પાંચ દ્વારમાં પૃચ્છાનામનું દ્વાર કહે છે – અમ ૨૧૬, ઢ ૧૧૭ ધર્મકથા કે અનુષ્ઠાનથી વૈરાગ્ય પામેલાને દીક્ષા સન્મુખ થએલાને પૂછવું કે હે ભદ્ર! તું કોણ છે? તું કયાં રહેનારા છે? અને શા માટે દીક્ષા લે છે? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં તે દીક્ષાથી “હું કુલપુત્રી છું કે બ્રાહ્મણ વિગેરે છું, હું તગરા નગરી કે મથુરાઆદિમાં રહેવાવાળા છું અને પાપમય એવા સંસારના ક્ષયને માટેજ હે ભગવાન ! હું દીક્ષા લઉ છું” એવું ઉત્તરમાં કહેનારા તે દીક્ષાના વિષયમાં એગ્ય છે. તે સિવાયના છામાં યોગ્યતા કે અયોગ્યતા વિચારવાની જરૂર છે. એવી રીતે પ્રશ્નનામનું દ્વાર કહી, કથાનામના દ્વારને કહે છે? साहि ११८, जह ११९, जह १२०, एमे १२१
દીક્ષા દેનારે દીક્ષાથીને જણાવવું કે ઉત્તમ સાધુકિયા તુચ્છથી પાળી શકાય નહિં અને હિંસાદિકથી નિવૃત્તિ કરનારા જીવને સારા સુખની પ્રાપ્તિ અને દેવલોકગમન વિગેરે શુભફળ થાય છે. જેવી રીતે જિનેશ્વરની આજ્ઞા આરાધવાથી મોક્ષ મળે છે, તેવી જ રીતે વિરાધેલી તે આજ્ઞા સંસારઃખને દેનારી પણ થાય છે. જેમ રોગી મનુષ્ય રસાયન જેવી દવા શરૂ કરીને અપસેવે તે નહિં દવા કરનારા કરતાં જલદી અધિક નુકશાનને પામે છે, તેવી રીતે કર્મરૂપી ભયંકર વ્યાધિના નાશને માટે પ્રયા અંગીકાર કરીને પ્રવજ્યાથી વિરૂદ્ધ વર્તનારો ભગવાનની આજ્ઞાને લેપક અને દુષ્ટ અભિપ્રાયવાળે થઈ અધિક કર્મ બાંધે છે. આવી રીતે કથાનામનું બીજું અતદ્વીર પુરૂં કરી, પરીક્ષાનામનું ત્રીજું અંતર કહે છે?

Page #19

ભાષાંતર
ગણું ૧૨૨ દીક્ષા દીધા પછી પણ સાધુપણાના આચારવિચાર આદિક દેખાડવા દ્વારા તેમજ સાવદ્ય (છકાયને આરંભ)ને ત્યાગ કરે છે કે નહિ તે દ્વારાએ છ મહીના સુધી પરીક્ષા કરવી. કેઈક પાત્રની અપેક્ષાએ પરિણામી પાત્રમાં છેડો અને અપારણામી પાત્રમાં ઘણે કાળા પરીક્ષા માટે જાણો. એવી રીતે પરીક્ષા નામનું અંતર કહી સામાયિક આદિ સૂત્રદાન નામનું અંતર કહે છે માલધારી શ્રીહેમચંદ્રસૂરિજીને કથન પ્રમાણે દીક્ષા પહેલાં પણ પ્રાચે છ માસ પરીક્ષાનાં વખત છે.
તમા ૧૨૨ વિશિષ્ટ નક્ષત્રવાળા દિવસે ત્યવંદનાદિક વિધિપૂર્વક સામાયિક, પ્રતિકમણ, ઈરિયાપથિક આદિ સૂત્ર જેને જે દેવા યોગ્ય હોય તે પાત્ર પ્રમાણે આપે. સૂત્રદાનધાર પછી બાકીને વિધિ જણાવે છે
૧૨૪, જિ ૨૨૫ પછી પોતાની શક્તિ પ્રમાણે વીતરાગની માલ્યાદિકે અને સાધુની વસ્ત્રાદિકે દીક્ષાથી પૂજા કરે. પછી ઉપયોગવાળા ગુરુ આ પ્રમાણે વિધિ કરે. ચૈત્યવંદન, રજેહરણ આ૫વું, લેચ કરો, સામાયિકને કાર્યોત્સર્ગ કરો, ત્રણ વખત સામાયિક બેલ અને ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરવી ", એ હકીકત અનુક્રમે કહે છે?
सेह १२६, पुर १२७, खलिय् १२८, वंदिय १२९, इच्छा १३०, पुषा १३१, આચાર્ય શિષ્યને ડાબે પડખે રાખીને સાધુઓની સાથે વર્ધમાન સ્તુતિએ ચૈત્યવંદન કર, સૌથી આગળ આચાર્ય બેસે અને બાકીના સાધુઓ અનુક્રમે પોતાના ખ્ય સ્થાને બેસે. વિધિ કરતાં અખલિતાદિ ગુણવાળાં સૂત્ર અનુક્રમે બોલે, કેમ વિપરીતસ્થાન અને વિપરીત ઉચ્ચારમાં અવિધિ થાય છે. ખલનાવાળું, મળેલું, ઉલટપાલ, હીન અક્ષર, અધિક અક્ષર આદિ દેષયુક્ત વંદન કરતાં અસમાચારી થાય છે એમ સૂત્રકારની આજ્ઞા છે, ચૈત્યવંદન કરીને ઉભા રહેલા ગુરુની આગળ વંદના કરીને શિષ્ય બોલે કેઃ આપની ઈચ્છાથી મને દીક્ષા આપ. પછી ગુરુ, ઈચ્છામ, એમ કહીને ઉભા થઈને નવકાર ગણુને જિનેશ્વરમહારાજે જણાવેલું રજોહરણરૂપી સાધુનું લિંગ આપે. તે રજોહરણ પૂર્વદિશા સન્મુખ, ઉત્તરદિશા સન્મુખ, જે દિશામાં જિનેશ્વર હોય તે દિશા સન્મુખ કે જિનચૈત્યની દિશાની સન્મુખ દેવું કે લેવું જોઈએ. હવે રજોહરણના શિખાઈને જણાવે છે:
૨૬ ૧૨૨, સંગમ ૧૩૩ જે માટે ની બાહ્ય અને અત્યંતર રજને હરણ કરે તે માટે રજોહરણ એમ કહેવાય છે. પ્રમાર્જનારૂપ કાર્યને રજોહરણરૂપ કાર્યમાં ઉપચાર છે. જે માટે પડિલેહણ વિગેરે સંજમના વ્યાપાર બંધાતા કર્મને હરણ કરનારા છે, અને તેનું કારણ રજેહરણ છે. અહીં રજશબ્દથી બંધાતું કર્મ લેવું. કેટલાક સંયમના ઉપકરણરૂપ રજોહરણને નહિં માનનારા જે કહે છે તે જણાવી તેને ઉત્તર જણાવે છે
ર્ડ ૨૨૪, ૨૧, પર ૧૧, ગાય ૧૩૭ કેટલાક મિથ્યાત્વી એવા દિગંબરે

Page #20

૧૪
પંચવસ્તુક
કહે છે કે સંયમયાગનું કારણ રજોહરણુ નથી, કારણ કે તે રજોહરણથી સમાન વિગેરે કર વામાં જીવેાની વિરાધના થાય છે, કેમકે તેથી કીડી, મકાડી વિગેરેના નાશ થાય છે, તે તેથી ત્રાસ પામીને અત્યંત ગમન કરનારા થાય છે, અને તેના દાણાદિ પડી જવાથી દાણાનેા અંતરાય વિગેરે થાય છે. વળી તીથી દરા ઢંકાઇ જાય છે, અને રજોહરણમાં પણ જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ બધા પ્રકાર ઉપઘાત હાવાથી રજોહરણને સયમનું સાધન 'માનવુ નહિ. એવા કથનના ઉત્તર આ પ્રમાણે સમજવા. પડિલેહણુ કરીને તેવા પ્રકારના જીવાની રક્ષા માટે પ્રમાન કરવાથી ઉપઘાત કેમ કહેવાય ? સ્થ'ડિલ, માતરૂ વિગેરે વગર પ્રમાને રાત્રે કરવામાં ઢોષ તે ચાકખા છે. રાત્રે સ્થ'ડિલ, માતરૂં રાકે તેા આત્માની વિરાધના થાય અને વગર પ્રમાને જઈને કરે તેા જીવાની વિરાધના થાય. બન્ને પ્રકારે રજોહરણુ જરૂરી છે, છતાં તેને સત્યમનાં ઉપકરણ તરીકે નહિં માનનારના તીર્થ 'કરનું અજ્ઞાન ગણાય, ને તેથી ભગવાન્તીકરાની આશાતના થાય, તેમજ શરીરની માફક વિધિપૂર્વક વપરાશ કરતાં ઉપકરણમાં જીવાત્પત્તિ કે 'તરાયના દ્વેષ લાગે નહિ. એવી રીતે રજોહરણનુ દ્વાર પુરૂ કરી àચાર કહે છે:
अह १३८, इच्छा १३९
રજોહરણ લીધા પછી પરમભક્તિવાળા શિષ્ય ગુરુને વંદન કરીને ઇચ્છાકારેણુપૂર્ણાંક મને મુંડન કરાવે!' એમ પ્રણામપૂર્વક કહે. ગુરુ પણ‘ ઇચ્છામ' એમ કહીને ત્રણ વખત નવકાર ગણીને તે શિષ્યની અસ્ખલિતપણે ત્રણ ચપટી લઇ લેાચ કરે. એવી રીતે લાચ (અષ્ટા) નામનું દ્વાર કહ્યું, હવે સામાયિકકાયાત્સર્ગ દ્વાર કહે છે.
વંતિ ૧૪૦, ફચ્છા ૧૪૨, સ્ટેશન ૪૨, શિષ્ય ફરી આચાર્યને વંદન કરીને વૈરાગ્યવાળા છતાં કહે કે ‘ઇચ્છાકારેણુ' મને સમ્યક્ત્ત્વ આપેા. પછી ‘ઈચ્છામ’ એમ કહીને શિષ્યની સાથે ગુરુ પણ સામાયિક આાપવા માટે અન્નત્ય ઊસિએણુ” સૂત્ર કહીને કાઉસ્સગ્ગ કરે, કાઉસ્સગ્ગમાં àાગસ (સાગરવરગંભીરા સુધી) ચિંતવીને સભ્રમ વગર નમસ્કારથી પારે એવી રીતે કાઉસગ્ગદ્દાર કહીને સામાયકપાદ્બાર કહે છે. સામા ૧૪૨,
નવકારપૂર્વક ત્રણ વખત ‘કરેમિ ભંતે’ ઉચ્ચરાવે. તે વખતે શુદ્ધપારણામવાળા અને આત્માને કૃતા માનતા શિષ્ય સામાયિકના મનમાં જેમ ગુરુ બેલે તેમ અનુવાદ કરે. હવે પ્રદક્ષિણાદાર કહે છે:
તો ૨૪૪, સોવત્ ૧૪૯, યંતિ ૧૪૬, તુમ્મે ૧૪૭, નિત્યા ૨૪૮, ગળે ૧૪૧, ગાહ ૧૯૬૦, આવ ૧૧, આર્ચ ૧૯૨, હૈયુ ૧૦૨, વલસ્ ૧૦૪, મન ૧૯૯, પછી ગુરુમહારાજ વાસક્ષેપ લઈને માચાય હાય ત। સૂરિમંત્રથી અને તે સિવાયના ગુરુ 'ચ નમસ્કારથી જિનેશ્વરના ચરણકમળના વાસક્ષેપ કરે પછી નમસ્કારપૂ કજ મોટા નાના અનુક્રમે સાધુ, સાધ્વી અને શ્રાવક, શ્રાવિકાને વાસક્ષેપ આપે. પછી જિનેશ્ર્વરમહારાજને શિષ્ય પાસે વંદન કરાવે. પછી શિષ્ય હલા થકા વાંદીને કહે કે ‘હુકમ કરા, શુ” કહુ. ?’

Page #21

ભાષાંતર
૧૫
ગુરુ કહે કે “વાંદીને નિવેદન કરી પછી શિષ્ય વાંદીને અધાં નમેલા શરીરે ઉપયોગવાળો થકો એમ બેલે કે “તમે મને સામાયિક આપ્યું, હવે શિક્ષા ઈચ્છું છું.' પછી ગુરુ શિષ્યના માથે વાસક્ષેપ દેતા થકા કહે કે, “પ્રતિજ્ઞાને નિર્વાહ કરનાર અને સંસારને પાર પામનાર થા, તેમજ ઘણા જ્ઞાનાદિકાએ કરીને વૃદ્ધિ પામ” એમ કહ્યા પછી શિષ્ય વંદન કરીને કહે કે આપને નિવેદન કર્યું, હુકમ કરો કે જેથી સાધુઓને નિવેદન કર્યું. કેટલાક આચાર્યો અહીં જિનેશ્વર આદિને વાસક્ષેપ દેવાનું કહે છે, પણ પહેલાં વાસક્ષેપ દેવાથી ગુરુમહારાજ વાસક્ષે૫પૂર્વક વિસ્તારક વિગેરે કહી શકે એ ફાયદે છે. પછી ગુરુમહારાજ “વાંદીને વિવેદન કર, એમ કહે ત્યારે શિષ્ય અખ્ખલિત નવકારને ગણતાં અને ઉપગવાળ પ્રદક્ષિણા કરે, આ વખતે આચાર્ય વિગેરે બધા શિષ્યના માથા ઉપર વાસક્ષેપ આપે. એવી રીતે ત્રણ વખત જાણવું. કેટલાક આચાર્યો અહીં ફરી પણ કાઉસગ્ન કરવાનું કહે છે. દીક્ષા વખતે જેની પરંપરાએ જે તપ દીક્ષા વખતે કરાવવામાં આવતું હોય તે આયંબિલ વિગેરે તપ નક્કી કરાવે, પણ કોઈ પણ તપ કે આયંબિલ ન કરાવે તે દોષ નથી. પછી જિનેશ્વરના ચરણકમળમાં - નમસ્કાર કરે, અને આસન ઉપર બેઠેલા આચાર્યને ભાવથી નમસ્કાર કરી બીજા સાધુઓને નમસ્કાર કરે. પછી તે નવદીક્ષિતને સર્વ સાધ્વીઓ અને શ્રાવકશ્રાવિકાઓ વંદન કરે. એ વિધિ થયા પછી એ નવદીક્ષિત સંઘમરહિતપણે આચાર્યની પાસે સામો બેસે, ત્યારે આચાર્ય તેને ભવસમુદ્રથી તરવા માટે યાનપાત્ર સમાન એ જે ધર્મ તે એવી રીતે કહે કે જે સાંભળીને બીજે પણ શ્રોતા સંસારથી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા અંગીકાર કરે. ધર્મકથનની રીતિ જણાવે છે –
भूते १५६, देसे १५७, होइ १५८, सोले १५९, पण्ण १६०, तातह १६१, लध्धूण १६२, एअंमि १६३
છમાં વસાણું, તેમાં પણ ઉત્કૃષ્ટ પચેંદ્રિયપણું, તેમાં પણ મનુષ્યપણું, તે મળ્યા છતાં આર્યદેશ, તેમાં શ્રેષકુળ, તેમાં ઉત્તમ જાતિ, તેમાં પણ સારૂં રૂપ, તેમાં પણ અત્યંત બળ, તેમાં પણ દીર્ઘ આયુષ્ય, તેમાં હેય ઉપાદેયને નિશ્ચય, તેમાં પણ સમ્યફાવ, તેમાં પણ વિરતિની પ્રાપ્તિ, તેમાં ક્ષાયિક ભાવ, અને તેમાં પણ કેવળજ્ઞાન, એ અનુક્રમે જ છે. કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ પ્રાપ્ત થયા પછી પરમઉદયવાળો મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી રીતે મોક્ષ સાધવાને ઉપાય પંદર ભાગવાળે છે, તેમાં તને ઘણું પ્રાપ્ત થયું છે અને થોડુંજ પામવું બાકી છે, તેથી તારે શીલમાં તેવી રીતે પ્રયત્ન કરવો કે જેથી થોડા કાળમાં તે મોક્ષને પામે, કેમકે વ્રતને અસાધ્ય હોય એવું આ જગતમાં કાંઈ પણ નથી, અને તે વ્રત તને પ્રાપ્ત થયું છે. આ ચિંતામણિ કલ્પવૃક્ષ કરતાં અધિક, આ લેક અને પરલોકમાં ઉત્કૃષ્ટ સુખને દેનારૂં, તીર્થકરઆદિઓએ આચરેલું એવું વત તને મળ્યું છે, તેથી તે જિનકથિત વ્રતમાં હંમેશાં પ્રમાદરહિત રહેવું જોઈએ, અને સંસારનું ભયંકર નિણપણે વિચારવું જોઈએ. પૂર્વોક્ત વિધિને નહિ સહન કરનારાઓને પક્ષ અને તેનો ઉત્તર કહે છે

Page #22

૧૬
પંચવસ્તક
आह १६४, मुव्व १६५, संपा १६६, सइ १६७, सच्चं १६८, जिण १६९, लकिख १७०, आह १७१, जइ १७२, वन १७३, हेोते १७४, असइ, १७५, होन्ति १७६, सम्हा १७७, छउ १७८, आह १७९
કેટલાક કહે છે કે વિરતિને ભાવ તેજ તત્વથી દીક્ષા છે એમ જિનેશ્વરનું જે માટે કથન છે તે માટે તેવી રીતિએ ઉદ્યમ કર કે જેથી પરિણામ થાય, પણ આ ચૈત્યવંદનઆદિ વિધિ કરવાનું કામ શું? શાસ્ત્રમાં પણ ભરત મહારાજ વિગેરેને ક્રિયાના આડંબર સિવાય પણ વિરતિનાં પરિણામ થયાં સંભળાય છે, તેમજ વ્રતનાં પરિણામ ન હોય તે કેવળજ્ઞાન ન થાય એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે અર્થાત વિધિના અભાવે કેવળજ્ઞાનને અભાવ કહ્યો નથી, તેમજ વિધિ કરવાથી પરિણામ થઈ જ જાય એવો નિયમ નથી, જે માટે અભવ્ય એવા અંગારમક વિગેરે પણ દીક્ષાનો વિધિ કરે છે. વળી પરિણામ સાબીત હોય તો વિધિ કરવો નિષ્ફળ છે, અને જે પરિણામ નજ હોય તે દીક્ષા વિધિ કરાવતાં ગુરુને પણ મૃષાવાદ લાગે છે, માટે દીક્ષા વિધિ કરવો યોગ્ય નથી. વાદીના એ કથનના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકારમહારાજ જણાવે છે કે વિરતિને પરિણામ તે પ્રવજ્યા કહેવાય એવું જિનેશ્વરનું કથન છે તે સત્ય છે, પણ આ વિધિ તે પ્રાયે પરિણામને ઉપાય છે તેથી કરાય છે. રજોહરણ એ જિનેશ્વરે કહેલું સાધુચિન્ડ છે અને તેને ગ્રહણ કરવામાં આજ વિધિ છે, મને આ પ્રાપ્ત થયો છે તેવી રીતે વિચારતાં શિષ્યને વિરતિને પરિણામ થાય અને એ વાત કાર્ય દ્વારા જણાય છે, કારણ કે તે ચિત્યવંદનપૂર્વક સામાયિક (પ્રવજ્યા) લઈને સત્પરૂ પ્રાચે કિંચિત્ પણ અકાર્ય સેવતા નથી. ભારત વિગેરેની હકીકત કેઈકજ વખત બનવાવાળી હોવાથી વિધિના નાશ માટે તેને અહીં આગળ કરવી કેમ્પ નથી, કારણ કે સૂત્રમાં વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને સરખા કહેલા છે, તે જણાવે છે કે જે જિનમતને અંગીકાર કરે તે વ્યવહાર અને નિશ્ચય મહેલીશ નહિ, તેમાં પણ વ્યવહારનયને નાશ કરવાથી તે જરૂર શાસનને જ નાશ થાય છે. વ્યવહાર પ્રવૃતિથી પણ હું દીક્ષિત છું વિગેરે શુભ પરિણામ થાય, અને તેથી જરૂર નિશ્ચયનયે માનેલા કર્મના ઉપશમ વિગેરે પ્રાપ્ત થાય. વિરતિનાં પરિણામ હોય તે પણ બાકીની પ્રતિક્રમણદિકની ક્રિયાઓની પેઠે આજ્ઞાનું આરાધન થવાથી આ ચૈત્યવંદનાદિક વિધિ નકામો નથી, તેમજ આજ્ઞાઆરાધન કરવાની ભાવનાથી વિધિ કરાવવાવાળા શરને શિષ્યને પરિણામ ન હોય તે પણ જરાપણું મૃષાવાદ લાગતું નથી. કદાચ શિષ્ય કઈક કર્મના ઉદયથી અગ્ય રક્ત પ્રવતે તેપણુ પરિવારઆદિની અપેક્ષા રહિત હવા સાથે પરિણામની નિર્મળતા હોવાની ગુરુને તે જરૂર વિધિ કરવામાં ફાયજ છે, માટે આ પ્રવજ્યાનું વિધાન ગુણ થવાની અપેક્ષાએ યોગ્ય જ છે, અને વિધાન નહિ કરવામાં તીર્થને નાશ થાય વિગેરે દે છે, કેમકે છઘસ્થ એવા ગુરુ શિષ્યના પરિણામને સમ્યક્ જાણે નહિ અને તેથી દીક્ષા દે નહિ, તેમજ અવધિજ્ઞાનાદિક પણ તે દીક્ષા વિના બને નહિ તેથી અતિશયવાળાને પણ દીક્ષા દેવાનું રહેશે નહિ, તે પછી ચારિત્રધર્મ જ કયાં રહેશે? વળી ભરતાદિકના
ચિત બનેલા બનાવે પણ પૂર્વભવના વિધિપૂર્વક થએલ દીક્ષાના પ્રભાવથીજ છે એમ જિને

Page #23

૧૭
ભાષાંતર સ્વરે કહે છે, અને પહેલા ભાવની દીક્ષા સિવાય ભવાંતરમાં વગર વિધિએ ભાવ આવવા તે બનતું જ નથી, માટે દીક્ષાને આ વિધિ કરેલો છે, અને તે સર્વ મુમુક્ષુઓને આદરવાલાયક છે.
“ગ્રહસ્થપણું ઉત્તમ માનનારાની માન્યતા અને તેને ઉત્તર જણાવે છે:
અને ૧૮૦, g૧૮૧, રd ૧૮૨, સુદ ૧૮૨, તા ૧૮૪, ૧૮૬, ળરૂ ૨૮૬, જ ૧૮૭, નો ૨૮૮, vસે ૧૮૧, જયા ૧૧૦, ફગ ૨૨૨, વાળ ૧૨, સંતે ૨૧૨, परि १९४, जं १९५, कंखि १९६, मुत्ती १९७, जस्सि १९८, पढमं १९९, भणिअं २००, तेण २०१, लेसा २०२, तम्हा २०३, नय २०४, आरंभ २०५, तम्हा २०६, केइ २०७, चइऊ २०८, अवगासो २०९, तव २१०, वाहि २११, इअ २१२, णय २१३, सो हु २१४, देहे २१५, तत्थ २१६, चारि २१७, भिक्खं २१८, ईसिं २१९, चई २२०, एए २२१, मुत्तू २२२, तेण २२३, राया २२४, गिहि २२५, गुरु २२६, पर २२७ કેટલાક કહે છે કે પાપના ઉદયથી સાધુઓ ઘર છોડે છે, અને પહેલા ભવમાં દાન નથી દીધાં, તેથી ઠંડા પાણી વિગેરેને ઉપયોગ છોડે છે. જેમ ઘણા દુઃખે મેળવેલ પૈસે નિર્ભાગીયોને નાશ પામે છે તેવી રીતે પુણ્યથી પ્રાપ્ત થએલે ઘરવાસ માપવાળાઓને નાશ પામે છે. ઘરવાસ છોડયા પછી ઘરવગરને, તરસ્યો, ભૂખ્યો ફરે તે પાપને ઉદય કેમ નહિ કહેવાય?, શુભધ્યાનથી ધર્મ થાય છે, અને તે શુભધ્યાન સાધનહીનને કયાંથી હોય ?, વળી શુભયાનને મદદ કરનાર પણ સાધન તે સાધુ પાસે હોતાં નથી, માટે ગૃહાશ્રમમાં લીન, સંતુષ્ટ મનવાળે, આકુલતા વગરનો, બુદ્ધિમાન, પરોપકાર કરવાવાળે, અને મધ્યસ્થ એવો જે ગૃહસ્થ તેજ ધર્મ કરી શકે. આ પક્ષનો ઉત્તર કહે છે:
પાપનું સ્વરૂપ શું? તેમજ પુણ્યનું સ્વરૂપ શું? વાદી જણાવે છે કે મલિનપણે જે ભગવાય તે પાપ કડેવાય છે, અને થપણે ભેગવાય તે પુણ્ય કહેવાય છે. જે એમ છે તે પછી પૈસા પેદા કરવા અને કુટુંબના પાલન વિગેરેમાં શું સંકિલgવેદના થતી નથી? અથવા સંકિલષ્ટવેદનાનું સ્વરૂપ શું ? કદાચ એમ કહે કે ઘરવિગેરે ન હોવાથી જે વેદના થાય તે સંકિલષ્ટ કહેવાય, તે ઘરવિગેરેની મમતાવાળાને જ તે સંકિલન્ટવેદના ઘટે, પણ મમતારહિતને તે ઘટે નહિં, વિદ્યમાન કે અવિદ્યમાન એવાં ઘરવિગેરેમાં આર્તધ્યાન રૂપ જે મમત્વભાવ તેજ પાપનો હેતુ છે, એ માલિનવેદનાનું સાચુંરૂપ છે, અને તે મમતાભાવ પાપાનુબંધી પુણ્યનાજ ઉદયથી વિદ્યમાન એવા ઘરવિગેરેમાં દઢપણે થાય છે, તેથી તેવું પુણ્ય પણ પરમાર્થથી પાપ જાણવું. તેમજ કયારે કિલો તૈયાર થાય? મને પ્રતિકુળ કેણ છે? અથવા પ્રતિકુળપણું કેમ થયું? એવી અધમચિતા તેજ પાપનું કારણ છે, અને એવી ચિન્તાના ઝેરથી ભરાએલો જીવ વિમાનવિષયને પણ ભેગવી શક્તા નથી, તે ધર્મ કરવાની વાત તે હરજ રહી એવીજ રીતે

Page #24

પંચવસ્તુક અવિદ્યમાન ઘરવિગેરેમાં પણ સમજવું. પણ મનુષ્ય લકથી નિંદાએલે, પેટ માત્ર ભરવામાં પણ અશક્ત, અને ચિત્તથી પાપ કરનારો એ મનુષ્ય હોય તે પણ તે જન્માન્તરના પાપે ભેગવે છે, અને નવાં પાપ બાંધે છે. સત્યરાતિએ વિદ્યમાન એવા ભેગોમાં પણ જેને મમત્વ નથી, દાનાદિદિયા દઢપણે કરે છે, અને ભવાંતરને માટે પણ પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે, તેને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉદય કહેવાય, પણ આ શુદ્ધ પુણ્ય સંસારવૃક્ષના કારણભૂત વિષયથી વૈરાગ્યનું કારણ બને છે, અને વળી ધમ ધ્યાનને હેતુ થાય છે. શુભધ્યાનથી ભાવિત બુદ્ધિવાળા, અને વિષયથી વિરમેલા મહાપુરૂષોને જે સુખ થાય છે તે અનુભવથી મુનિવરેજ જાણી શકે છે, બીજે કોઈ પણ જાણી શક્તો નથી, કેમકે પંડિતેનું કહેવું છે કે ઈચછેલા અર્થની પ્રાપ્તિથી ઈચ્છા કરનારને તે સુખ નથી કે જે સુખ ઈચ્છાની નિવૃત્તિથી થાય છે. મેક્ષની ઈચ્છા પણ ઈરછા છે તેથી વિરુદ્ધપણું કહેવાશે નહિં, કેમકે તે મોક્ષ જિનેશ્વરાએ ઈચ્છાનિવૃત્તિનું જ મોટું ફળ કહેલું છે. જે પુરુષને ઈચ્છાથી પ્રાપ્તિ થાય છે તેની અપેક્ષાએ
આ ઈચ્છા ને અનિચ્છાની વાત કહી છે, કેમકે મેક્ષ તે કેવળી મહારાજા મન વગરના હોવાથી ઈચ્છા વગરના જ હોય છે, અને તેમને જ તે મળે છે તેથી ઈચ્છાને અભાવેજ મોક્ષ થાય છે. દીક્ષા લેતી વખતે જે મોક્ષ વિષયક ઈચ્છા છે તે શુભ હેવાથી નિષેધેલી નથી, અને તેજ પ્રશસ્ત ઈચ્છા નિરિછકપણાનું કારણ બને છે. જિનેશ્વર મહારાજે પણ કહ્યું છે તે એક મહીનાથી બાર મહીનાના પર્યાયવાળો મહાશ્રમણે વ્યંતરથી અનુત્તર સુધીનાં સુખે કરતાં વધારે સુખ પામે છે, અને બાર મહીનાથી વધારે પર્યાયવાળે સાધુ શુકલ ક્રિયાવાળે યાને શુધ આશયવાળા થઈને મોક્ષ પામે છે, અને તે ભગવાન્ સર્વોત્તમ સ્થાનને પામે છે. સારી વેશ્યા તે સુખવાળાને જ હોય છે એ વાત સિદ્ધ છે, તે આવી રીતે સુખના કારણરૂપ પ્રવજ્યાને પાપ તરીકે કેમ કહે છે? માટે તત્વને જાણકાર મુનિઓને નિર્મમત્વ ભાવ હેવાથી તેમજ કર્મક્ષયનું કારણ હેવાથી પુણ્યથીજ ધર્મયાનમાં શુભ વેદના છે, અને તે શુભ વેદના ઘરવાસ છોડયા સિવાય થતી જ નથી, કેમકે તે ઘવાસનું પાલન મમત્વ સિવાય થતું નથી. ઘરવાસમાં આરંભપરિગ્રહથી પાપ બંધાય જ છે, અને સંયમપકરણનું તે તુછપણું છે તેથી તેમાં પ્રતિબંધ થતું નથી, અને તેથી તે દેહ આહારાદિકની માફક સંયમપકરણના સંગ્રહને દોષ નથી, તેટલા માટે બુદ્ધિશાળીઓ પુણ્યના ઉદયેજ ઘરવાસ ડે છે અને વિપાકે વિરસ હોવાથી ઠંડા પાણી વિગેરે વાપરતા નથી. એજ વાત જણાવે છે: કેટલાક અજ્ઞાનીઓ હિંસાવિગેરેથી સુખ માને છે, જ્યારે કેટલાકે તેમ માનતા નથી, તો હિંસાદિકથી સુખ માનનારા પ્રવ્રજ્યાને અપુણ્ય ગણે તે આશ્ચર્ય નહિ ચારિત્રવાળે, ઘર વિગેરેને છોડી સૂત્રને અનુસાર જે જે ક્રિયા કરે છે તે તે જિનેશ્વરને સંમતજ છે. તાવથી જાણકારને તે આત્મા એજ ઘર છે, મેં આ કરાવ્યું એ કથન દુઃખનું કારણ છે, તપ, શેષ, અને પિપાસા એ વિદ્યમાન છતાં પણ દુઃખરૂપ નથી, કારણ કે કર્મ રૂપી વ્યાધિનાં નાનાં કારણે કહેલાં છે. જેમ વ્યાધિના ક્ષયને માટે સેવાતાં કટુ કરિયાતું વિગેરે ધૃતિને કરે છે અને કાંઈક નીરોગતા દેખાડે છે, એવી રીતે આ મુનિઓ પણ શુદ્ધભાવની સ્થિરતા, ગુરૂની આજ્ઞાનું માન્યપણું અને ચારિત્રની તીવ્રતાને દેખાડતા ધેર્યા જ કરે છે. વળી તે તપ વિગેરે નિર્વિકલ્પ ધર્મ સાધવાની બુદ્ધિવાળાને ઘણા

Page #25

ભાષાંતર
ભાગે દુખરૂપ હોતાં નથી, અને તે તપવિગેરેનું એકાંતે કર્તવ્યપણું કહ્યું નથી, કેમકે જેનાથી મનને આર્તધ્યાન ન થાય, ચક્ષુઆદિ ઇંદ્રિયોની હાનિ ન થાય, અને સંયમવ્યાપારને હાનિ ન થાય તેજ તપ કરવાનું છે. શરીરમાં મમતાવગરને તે સાધુ જિનેશ્વરે કહેલી ક્રિયા છે એમ સમજી અનાજનું ગ્રહણ કરે તે પાપને વિષય કેમ કહેવાય? તે ગ્રહણમાં પણ ધર્મધ્યાન છે, ઈચ્છા નથી, તેથી તે શુભ છે, અને આ બધું સાધુપણાનું અનુષ્ઠાન સુખ દેનારૂં છે એમ જાણવું. અજ્ઞાની મલિનપરિણામવાળે, મમતાવાળે, અને ચારિત્રરહિત એવો જે જીવ હોય તેને જિનેશ્વર મહારાજે ગોચરીને પણ નિષેધ કરે છે, તેથી એમ નક્કી થયું કે અશુદ્ધપરિણામને ધારણ કરનારા આરંભવાળા, ગરીબો સંસારને વધારનારી જે દીક્ષા લે છે તે પાપને ઉદચથીજ છે. જેઓએ કાંઈક સુખ દેખાડીને કપટથી ઘણા પ્રાણીઓને દુઃખમાં નાંખ્યા હોય, તેઓને આવા પાપને ઉદય હોય છે. જેઓ ઘરવાસ તેમજ દીક્ષાને છોડીને મેહને આધીન રહે છે તેઓ પ્રહાશ્રમી કે પ્રત્રજિત એકકે કહેવાય નહિં, પણ કેવળ સંસારને વધારનારાજ છે. ઘરવાસમાં શુભધ્યાન આદિનો અભાવ હોવાથી પૂર્વોકત અધિકારદ્વારાએ વાતનું કહેલું બધું ખંડિત થયું જાણવું. રાજાની રાણી અને ચેરના દષ્ટાંતથી અભયદાનને છોડીને જગતમાં બીજો કોઈ પણ પરોપકાર નથી, અને ઘરવાસમાં સંપૂર્ણ અભયદાન હેતું જ નથી. પૂર્વે કહેલું દ્રષ્ટાંત જણાવે છેઃ ચારને શૂળીએ દેવા લઈ જાય છે. ચાર ગભરાય છે. રાજાની સ્ત્રી દેખે છે, રાજાને વિનતિ કરે છે કે આ ચેપને કાંઈક ઉપકાર કરીએ. રાજાએ હુકમ કર્યો, તેથી કોઈકે નાન, કેઈકે વિલે. ૫ન કેઈકે ભૂષણ અને કોઈકે શુભઆહાર આપે, જયારે અણમાનીતી એક રાણીએ તે અભયદાન આપ્યું, પછી તે રાણીઓમાં કોણે સારું દાન આપ્યું?એને વિવાદ થતાં ચેરને પૂછતાં અભયદાનને સારાપણાને નિર્ણય થયો. ગૃહસ્થને તે ભેજન માત્ર પણ છ કાયજીવની હિંસાથીજ થાય છે, માટે ગૃહસ્થપણું સારું કેમ કહેવાય? તપઆદિકના રખેને શિખેની પાસે કરાવનાર શુ ને કેમ દોષ ન લાગે એ વિગેરે ચચી પણ ઉપરના વાદથી દૂર થઈ, કારણ કે જેમ કુશળ વૈદ્યની દવા દુખ દે તે પણ પરમાર્થથી તે સુખનું કારણ હોવાથી દુઃખરૂપ નથી, તેવી રીતે સંસારના દુબેને નાશ કરનારું આ તપ પણ સુખરૂપ જાણવું છે
ફતિ પત્રણ વિધાનનામકથઇ વસ્તુ એવી રીતે દીક્ષા કેમ આપવી એ દ્વાર પુરું કરી પ્રત્રજ્યાવિધાનને સમાપ્ત કરી પ્રતિદિનની ક્રિયાને કહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે:
પષ્ય ૨૨૮, એવી રીતે આ પ્રવજ્યાનું વિધાન સંક્ષેપે કહ્યું, હવે બીજી વસ્તુ તરીકે મુનિ મહારાજની પ્રતિદિન ક્રિયા કહીશ.
vશ્વ રર જે માટે દીક્ષિત થએલો સાધુ પ્રમાદનો પરિહાર કરીને જે સૂત્રવિધિઓ પ્રતિદિન ક્રિયા કરે છે અને ત્યારે તેની પ્રત્રજ્યા જેનશાસનમાં સફળ ગણે છે, પ્રથમ પ્રાતદિનશિયાના દશ લે જણાવે છે:
વાર ર૩૦, ઉપધિનું પડિલેહણ ૧ ઉપાશ્રયનું પ્રમાર્જન ૨ વિધિએ ગોચરી લાવવી ૩ ઈયાવહિયાપૂર્વક કાઉસ્સગ કરવો ૪ ચરીનું આવવું ૫ ભેજન ૬ પાત્રાનું દેવું ૭ સ્પંડિત જ૮ વિરાધના વગરની ડિલની ભૂમિ પ્રતિક્રમણ અને કાલગ્રહણ વિગેરે ૧૦ એ દશ

Page #26

૨૦
પંચવસ્તક
દ્વારા પ્રતિદિન ક્રિયા નામની વસ્તુમાં છે. તેમાં પહેલું પડિલેહણ નામનું દ્વાર કહે છે
૨૩૧, ઉવ ૨૩૨ અહીં પડિલેહણ સંયમને ઉપકાર કરનાર ઉપકરણની જાણવી. નહિં પડિલેહેલા ઉપકરણમાં જીવહિંસાદિક દેશે જાણવા. ઉપકરણને આશ્રીને વસ્ત્ર અને પાત્રની પડિલેહણ હોય છે, દીક્ષા વખતે પહેલાં વસ્ત્રગ્રહણ કરવાથી તેમજ સૂત્રોમાં પારૈષણા કરતાં પષણ પહેલી કહેલી હોવાથી વાસસંબંધી પડિલેહણા પહેલાં કહેવાશે. સવારે અને એથે પહેરે મુહપતિ, રજોહરણ ચેળ પટ્ટ, ગુરૂની માંદા સાધુની અને નવાશિષ્યની, ઉપધિ પોતાના કપડાં અને સંથાર તેમજ ગુરુમહારાજે કહેલું અન્ય જે કંઈ હોય તે પડિલેહવું જોઈએ. હવે વસ પડિલેહવાની વિધિ કહે છે હું ૨૨૨, વલ્વે ૨૩૪ ,૨૩૫, પર ૨૨૬, ૪ ૨૨૭, अदंस २३८, अणच्चा २३९, वत्थे २४०, तिरि २४१, छप्पु २४२, तइअं २४३, विहि २४४, વસ્ત્ર અને કાયાનું ઊર્ધ્વપણું, સજજડ ગ્રહણ કરવાથી સ્થિરપણું, વસ્ત્રનું વિધિથી પડિલેહવું, પહેલાં
અને આગળ પાછળ ચક્ષુથી દેખવું, પછી વિધિથી પ્રફેટન કરવું અને પછી આગળ કહેવાશે તે વિધિએ પ્રમાર્જન કરવું. વસ્ત્ર અને કાયના ઊર્ધ્વ માં, કેઈક કહે છે કે ઉભે રહીને છેડાથી વસ્ત્ર પકડવું, પણ તે વ્યાજબી નથી, કેમકે લિપાયલાની માફક શરીરને નહિ અડાડતાં ઉભા પગે જમીનમાં નહિ લગાડતાં તીર રાખી અને પડિલેહે અંગુઠા અને આંગળીથી ત્રિભાગબુદ્ધિએ વચને ગ્રહણ કરીને સંઘમરહિત સ્થિરપણે ચક્ષુને વ્યાપાર કરીને જે પડિલેહવાય તે સ્થિર કહેવાય. ઊતાવળ કર્યા વગર વાયુકાયની જયણાપૂર્વક, પ્રયત્નથી સમ્યગવને બીજે પડખે ફેરવવું તે અત્વરિત કહેવાય. જે ત્વરિત કરે તે વાઉકાયની વિરાધનાદિ દેષો થાય. એવી રીતે બે પડખે દેખવાથી સર્વગ્રહણ થયું, તેથી સર્વ એટલે બધું વસ પહેલાં ચક્ષુએ દેખે, ત્યાં જે કીડી આદિક જેવો ન દેખાય તે પ્રમ્હટન કરે અને દેખાય છે તે જીવને વિધિપૂર્વક અન્યત્ર મૂકે. પ્રસટન કરવાની વિધિ કહે છે: વસ કે શરીર નાચવું ન જોઈએ અને તે બે વળવા પણ ન જોઈએ, તથા નિરંતર ન જોઈએ અને તીર્ફે લાગવું પણ ન જોઈએ, વાના છ પ્રસ્ફોટન પહેલાં કરવાં અને હાથતલનાં પ્રમાર્જનવાળાં નવ પ્રસટન પછી કરવાં, અને પછી હાથમાં જીવનું શેધન કરવું. વસ્ત્ર અને આત્માને આશ્રીને અનતિતને અને અવલિતના ચાર ભાંગા થાય. નિરંતર પડિલેહવું તેને અનુબંધી દેષ કહેવાય છે. તીર્જી, ઉપર કે નીચે વસ્ત્ર લાગવાથી મુસલી દેષ કહેવાય છે. તીષ્ણુ ભીતવિગેરેમાં, ઉપર માળવિગેરેમાં અને નીચે ભૂમિવિગેરેમાં લાગવું થાય. એવી રીતે મુસલીદષનું લક્ષણ કહેલું છે, પહોળા કરેલા વસ્ત્રમાં બે બાજુ નિરીક્ષણ કરતાં છ પ્રસ્ફોટન થાય છે, અને હાથમાં ત્રણ વખત પ્રમાર્જન કરી, ત્રણ ત્રણે આંતરિત, નવ પ્રસ્થાટન જાણવા. હાથના રંગ સરખા અદશ્ય જીવોની રક્ષા માટે ત્રીજુ પ્રમાર્જન છે, કેમકે પ્રમાજેલી ભૂમિમાં પડિલેહણ થયા પછી કાજે ન કાઢયે હોય તે તે ભૂમિ વપરાય નહિ એવો નિયમ છે. એવી રીતે વિધિની મુખ્યતાએ પડિલેહણક્રિયા જણાવીને હવે આગળ આચાર્ય મહારાજ (નિર્યુક્તિકાર) એજ પડિલેહણની ક્રિયાને પ્રતિષેધની મુખ્યતાદ્વારા જણાવે છે:

Page #27

ભાષાંતર
૨૧
-
~~~
__ आर २४५, वित २४६, गुरु २४७, उड्डु २४८, पसि २४९, पसि २५०, धूण २५१, उठा २५२, अणु २५३, नो २५४, खोड २५५, देव २५६, एए २५७, जीव २५८, एए २५९ પડિલેહણના આ પ્રમાણે છે દેષ વર્જવા.
આરભડા ૧ સંમર્દો ૨ અસ્થાન સ્થાપના ૩ પ્રસ્ફોટના ૪ વિક્ષિપ્તા ૫ વેદિક ૬
આરંભડાદેષ તેને કહેવાય કે ઉલટું કરે, જલદી કરે કે બીજું બીજું લે. સંમદદેષ તેને કહેવાય કે ખુણા અંદર રાખીને પડિલેહે અગર વીંટીઓ ઉપર બેસીને પડિહે. અસ્થાન સ્થાપના તેને કહેવાય કે પડિલેહેલી ઉપધિને ગુરુની અવગ્રાદિભૂમિમાં મહેલે. પ્રફેટનદેષ ત્યારે લાગે કે ધૂળથી ભરેલાનું વગર યતનાએ પ્રશ્કેટન કરે, પડિલેહેલા વસ્ત્રને જેમ તેમ ફેકે તે વિક્ષિતાદેષ અને ઉર્વવેદિકાઆદિ પાંચ પ્રકારની વેદિકા કરે તે વેદિકા દેષ એવી રીતે પડિલેહણમાં છ પ્રકારના દે છે. ઢીંચણ ઉપર હાથ રાખીને પડિલેહણ કરવું તે ઉર્વવેદિકા કહેવાય, નીચે રાખે તે અધેવેરિકા, એક ઢીંચણ વચ્ચે રાખે તે એક્તિવેદિકા, બે ઢીંચણ વચમાં રાખે તે દહએ વેદિકા, ઢીંચણની અંદર પડિલેહે તે અર્વેદિકા, વસ્ત્ર ઢીલું પકડવું, એક છેડે પકડવું, હાથ કે ભૂમિમાં ટાવવું, ત્રણથી વધારે વખત ધુણાવવું, પ્રસ્ફોટન વિગેરેમાં પ્રમાદ કરે, અને શંકા થવાથી ગણતરી કરીને પડિલેહણ કરવી એ પડિલેહણના દોષે છે. ઢીલું લેવું કે ઉકેલ્યા વગરનું લેવું તે શિથિલ કહેવાય. વચમાંથી લેવું કે બીજે છેડે લેવું તે પ્રલંબ કહેવાય. હાથ અને ભૂમિને લેટે તે એટલે વીટિયાને એક આંગળી બે લે તે તે આમર્ષદેષ કહેવાય. ત્રણ વખતથી વધારે વખત ધુણાવે અથવા તે ઘણાં વસ્ત્ર લઈને એકઠાં ધુણાવે તે અનેકરૂપ ધુણનષ કહેવાય, તેવી રીતે પ્રસ્કેટન અને પ્રમાર્જનામાં પ્રમાદી થઈને શંકાવાળે થયે તે ગણતરી કરે તે પણ દેષ ક વાય. ઊર્વ વિગેરેનું વિધિદ્વારાએ વર્ણન કર્યા છતાં પ્રતિષેધદ્વારાએ જે આ વર્ણન કર્યું છે તે શુદ્ધ અનુષ્ઠાન જ ફળ દેનાર છે એમ દેખાડવા માટે છે. નિર્યુકિતકાર મહારાજા પણ કહે છે કે ન્યૂનપડિલેહણા, અધિપડિલેહણા અને વિપર્યાસપડિલેહણા વર્જવાન હોવાથી આઠ ભાંગ થાય, તેમાં પહેલો ભાગજ શુદ્ધ છે, બાકીના સાત અશુદ્ધ છે. ઓછી ન હોય, અધિક ન હોય, અને વિપર્યાસવાળી ન હોય તે પહેલે ભાગો અને શુદ્ધ, બાકીના પછીના જે સાત ભાંગા તે અશુદ્ધ ભાંગ છે. પ્રસ્ફોટન, પ્રમાજન, અને વખતની અપેક્ષાએ ઓછા અધિકપણું જાણવું.
કેટલાકે કુકડો બોલે ત્યારે, અરૂણદય થાય ત્યારે, પ્રકાશ થાય ત્યારે, પરસ્પર દેખાય ત્યારે, અને હાથની રેખા દેખાય ત્યારે, પડિલેહણ માને છે. જે માટે છેલી પિરસીમાં દિવસની પડિલેહણા થાય છે, માટે (રાત્રિની છેલ્લી પિરસીમાં રાઈ પડિલેહણ થવી જોઈએ) એ ભ્રમ કુટ આદેશવાળાને છે. અને તેમાં અંધારું હોવાથી બાકીના મતે છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે એ પાથે વિરોધી છે, કેમકે અંધારાવાળા મકાનમાં સૂર્ય ઉદય થયા છતાં પણ દેખા દેખાતી નથી. શાસ્ત્રીય રીતિએ પડિલેહણા કાળ તે પડકમણું કર્યા પછી મુહપત્તિ, રજોહરણ, બે નિષદ્યા, ચોળપટ્ટો, સંથાર, ઉત્તરપટ્ટા, ત્રણ કપડાં, અને કેટલાકના કહેવા પ્રમાણે અગીઆરમા દાંડાનું પડિલેહણ થાય ત્યારે સૂર્યોદય થવો જોઈએ, કેમકે જીવદયા માટે પડિલેહણ છે, તેથી પડિકમણું કસ્તુતિ કર્યા પછી દશ વસ્તુનું પડિલેહણ થાય ત્યારે સૂર્ય ઉદય પામે એ પડિલેહણને કાળ જાણ

Page #28

૨૨
પંચવતુક અસંબદ્ધ બોલવાવાળા પણ સરળ શિષ્યને આચાર્યોએ સમજાવવા જોઈએ એવું જણાવવા માટે પહેલાના પાંચ વૃદ્ધ કાળો જણાવ્યા. હવે અવિપર્યાસ અને વિષયાસપણું જણાવે છે, गुरु २६०, पुरि २६१, अप्पडि, २६२
- પુરુષનો અવિષયસ તે કહેવાય કે આચાર્ય, તપસ્વી, ગ્લાન, નવદીક્ષિત અને વૈયાવચ્ચે કરનારની ઉપધિ પિતાની ઉપાધિથી પહેલી પડિલહેવી, વસ્ત્રના અવિપસમાં પહેલાં સંસ્કાર ન કરવું પડે હોય તેવાં પહેલાં પડિલેહીને પછી અલ્પસંસ્કારવાળાનું અને તે પછી બહુ સંસ્કારવાળાનું પડિલેહણ કરવું, પણ ગૃહસ્થો હાજર હોય કે ઉપાધિ અનુચિત હોય કે ગુરુનું પડિલેહણ કરવાવાળો નિયમિત હોય તે પુરુષ અને ઉપધિને વિપર્યાસ પણ કરે. પાત્ર અને વયની બાબતમાં પણ વિપયસ સમજો. ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે ઉપધિ નહિ પડિલેહવામાં જે આજ્ઞા વિગેરે દે છે તેજ દે અવિધિથી ઉપધિને પડિલેહવામાં પણ થાય છે, માટે પડિલેહણનો વિધિ જણ અને આદર જોઈએ. એવી રીતે ઉપાધની પડિલેહણનું પહેલું પૂરું કરીને વસતિપ્રમાર્જ. નનું બીજું દ્વાર કહે છે
પદિ ૨૨૨, વણ ૨૬૪, સ૬ ૨૬૬, ગામ ૨૬૬ સવારે ઉપાધ પડિલેહીને વસતિની પ્રભાજન થાય છે, અને સાંજે તે પહેલી વસતિની પ્રમાર્જના કરીને પછી વસ્ત્રાદિનું પડિલેહણ થાય છે. અન્ય વ્યાપારરહિતપણે ઉપગવાળા ગીતાર્થે વસતિપ્રમાર્જન કરવી-એથી ઉલટી રીતે વસતિને પ્રમાર્જતાં અવિધિ જાણુ. હમેશાં રૂવાંટાવાળા, કમળ, ચીકાશ વગરના, જેને વિષિએ ગાંઠ બાંધેલી હોય તેવા દંડાસનથી વસતિ પ્રમાજની, પણ સાવરણઆદિથી નહિં. વસતિ પ્રમાજવામાં ન આવે તે લોકનિંદા, ધૂળ લાગવાથી જીવહિંસા, અને પગ નહિં પૂજવાથી ઉપધિનું મેલાપણું એ વગેરે દે થાય, અને ઉપધિને જોવામાં અને નહિં ધોવામાં છકાયની વિરાધના તેમજ આત્મવિરાધના વિગેરે પણ દેશે થાય હવે પાત્રની પડિલેહણનું દ્વાર કહે છે –
चरि २६७, तीआ २६८, भाण २६९, मुह २७०, चउ २७१, मूसग २७२ नवग २७३, कोत्थल २७४, इयरेसु २७५, भायण २७६, दाहिण २७७,
ચેથે ભાગ બાકી રહે એવો દિવસને ભાગ એટલે પહેર બાકી રહે ત્યારે પાત્રનું પડિલેહણ કરવું, અને તે પડિલેહણ વીતરાગોએ આ રીતિએ કહેલું છે. અતીત અને અનાગત કાલે પડિલેહણ કરતાં જેમ આજ્ઞા વિરાધના વિગેરે દોષ લાગે છે, તેમ અવિધિએ પડિલેહવામાં પણ દેષ લાગે છે, માટે પાત્રની પડિલેહણ વિધિથી કરવી. તે વિધિ આ પ્રમાણે છે
માત્રકથી એક વેંત છેટે થાપેલા ભાજનની પાસે બેસી મુહપત્તિ પડિલેહીને બહાર ચક્ષુથી ખે અને અંદર શ્રેત્ર પ્રાણ ને જિહાથી ઉપગ કરે. પછી પડલાને ફરશે અને પડિલેહણના ઉપગવાળે આવી રીતે પાત્રાને પડિલેહે – | મુહપત્તિએ ગુચ્છાને પડિલેહીને આંગળીમાં ગુચ્છાને લઈ પડલાને પડિલેહે. કેટલાક કહે છે કે ઉન્ને પગે પડલા પાડલેહવા, પણ તે ઉઠવા બેસવાના દોષથી નકામું છે, તે પડલાથી ઝાળીના ચાર છેડા પુંજીને ભાજનને જે કાંઠે પકડ હોય તે પુજે, અને પછી પુંજણીથી પાત્રની અંદર

Page #29

ભાષાંતર
૨૩
અને બહાર ત્રણ ત્રણ વખત પુંછ, ભાજનના મધ્ય ભાગને પુજે. મધ્ય ભાગને પછી પડિલેહવાનાં કારણે કહે છે –ઉંદરે કરેલી રજને ઢગલે, કરોળીઓ, પાણી અને માટી એ વિરાધનાના સ્થાન છે. નવાગામમાં દૂરથી ઉંદર સચિત્ત રજ ખાદીને ઢગલે કરે. સ્નિગ્ધપૃથ્વી હોય તો એળીને ભેદીને હરતનુ (પાણીનાં બિંદુઓ પેસે, ભમરી ઘર કરે, કરેલી આ વિગેરે માત્રામાં લાગે, તેમજ સચિત્તરજ હોય તે ઉપર પુંજવું, હરતનુ હોય તે તે સુકાય નહિં ત્યાં સુધી રહેવું, કરોળીઆ વિગેરેમાં ત્રણ પહેર વિલંબ કરીને પાત્રને તેટલે ભાગ છેદી નાખ, અથવા આખું પાત્ર છેડી દેવું, અને જુની માટીને જલદી કહાડી નાંખવી. પાત્રો પુંજીને બહાર અને અંદર પ્રટન કરવું. કેટલાક તે ત્રણ વાર કરવું એમ કહે છે. પાત્રને જમીનથી ચાર આંગળ માત્ર ઉચે રાખીને પડિલેહવું કે જેથી પડવાને ભય ન રહે. પાત્રોને કાંઠેથી જમણા હાથે લઈને ડાબી તરફ ત્રણ વખત પ્રટન કરે, ત્રણ વખત ભૂમિએ અને ત્રણ વખત તળીએ પ્રફેટન કરે. (આ ગાથા અન્ય મતને દેખાડનારી છે) અત્યારે પાત્ર ભૂમિએ નથી થપાતાં તેમ બધું ન કરવું એમ કહેનારને કહે છે કે –
૪િ ૨૭૮, ગવ ૨૭૧, જય ૨૮૦, રાણા ૨૮૨, દુષમકાળના દેષથી ખીલીએ લગાડતાં પ્રમાદથી ભંગ થાય માટે પાત્રોને સીક્કગ બંધ કર્યા પછી અપ્રમત્તપણે બાકીને વિધિ કર, પણ પાત્રાનું સ્થાપન છેડવાની માફક બધે વિધિ છોડ નહિં, કેમકે તે સ્થાપન જ છેડવાન પૂર્વાચાર્યોએ આચરેલું છે. જેમાં દોષ થાડો હોય અને ગુણ ઘણો હોય એવું જે કાંઈ કાર્ય અપેક્ષાથી ગીતાર્થે આચરે તે બધાઓએ પ્રમાણુ ગણવું. (આ સ્થાને ટીકાકારે માસકલ્પના અવિહારને આપેલે દાખલ કુક્ષિાશક્તિ આદિ કારણથી વિહાર થયે ન હોય તે પણ સચિત્ત અચિત્ત દ્રવ્ય સંબંધી તે વિહાર નહિ કરનારાને હક, બીજા વિહાર કરનારાઓએ કાયમ રાખ એને માટે છે, અથવા તે માસકપથી મહીને નિયત રહેવાનું થાય છતાં મહીનાની અંદર પણ વિહાર કરી શકાય, કેમકે તેવાં બધાં ક્ષેત્રે માસક૯૫ને વિહારના લાયકનાં હાય નહિં, એ જણાવવાને માટે આ દષ્ટાંત છે, કેમકે એમ નહિ હોય તે આજ ગ્રંથમાં માસક૫ને છેડીને બીજે વિહારજ નથી એવું આગળ ૮૯૫ અને ૮૯૬ ગાથામાં જે નિવેદન કરેલું છે તે તદ્દન વિરૂદ્ધ થાય,વળી એમ જે ન હોય તે એકના કાર્યને સર્વને પ્રમાણ કરવાની ભલામણ અહીં હેત નહિ, માટે દુભિક્ષાદિકને અવિહાર કે તેવા ક્ષેત્રને અભાવે થતા માસક૯૫ને ભેદ કેઈએ સકારણ કર્યો હોય તે તે બીજાઓએ પ્રમાણ ગણવે એ જણાવવા માટે જ આ દ્રષ્ટાંત છે.)
આગમનું ઉત્સર્ગ અપવાદમયપણું હેવાથી જિનેશ્વરેએ સર્વથા કાંઈ પણ કરવાનું છે કે નથી જ કરવાનું એવું જણાવેલું નથી. તીર્થંકર મહારાજની તે એ આજ્ઞા છે, કે દરેક કાર્યમાં નિષ્કપટ થવું. તેનું કારણ એ છે કે રેગીપણામાં દવાની માફક જે કાર્યથી દેશે રોકાય અને પ્રથમનાં કર્મોને નાશ થાય છે તે અનુષ્ઠાન કરવાં. હવે ચાલુ પડિલહેણ અધિકારમાં બીજી વાત પણ કહે છે. વિંદિ૨૮૨, ૨૨ ૨૮૨, રિ ૨૮૪, વાણી ૨૮૬, ઉપધિ પડિલેહીને વીટીએ બાંધ અને પાત્રોને રજણથી વીંટીને રાખવાં, નહિં તે ચાર ધાડ વિગેરેમાં વિપત્તિ થાય. તુબદ્ધકાળમાં ઉપધિનું ધરણ અને પાત્રાનું બંધન કરવું, પણ ચેમાસામાં નહિં. ૨જાણું અને

Page #30

પંચવસ્તુક
ભાજનનું ધરણુ ઋતુમદ્ધમાં કરવું. વરસાદમાં નિક્ષેપ કરવા, કેમકે વર્ષાઋતુમાં અગ્નિ, ચાર અને રાજ્યના ક્ષેાભના ભય ન હેાવાથી વિરાધના થતી નથી. શેષઋતુમાં ઉપધિ ન બાંધે તે ઉપષિ અને પાત્રાનું કાર્ય હરણ કરી જાય, દાહ થાય, ભંગ થાય ને છકાયની વિરાધના થાય, અને તેનું રક્ષણ કરવા જાય તા સાધુ પોતે બળી જાય કે તેનું હરણ થાય, અને તેના બચાવ ન કરવાથી ઉપષ વગર જીવિવરાધના થાય તે ઢોષ લાગે. ચામાસામાં અગ્નિ કે ધાડના ભય હાતા નથી અને રાજાઓ પણ સ્વસ્થ હોય છે તેથી ઉપધિનું અગ’ધન અને સ્થાપન ચામાસામાં કરવાનાં કહે છે:-- કહ્યાં ॥ એવી રીતે પાત્રની પડિલેહણાનુ' દ્વાર સમાપ્ત કર્યું. હવે શિક્ષાનામનું દ્વાર ૫ ૨૮૬, વર્ડ્સ ૨૮૭, સંધિ ૨૮૮, ૬ ૨૮૨, પ્પુ ૨૨૦, નિંતિતુ ૨૨૬, ૪ ૨૨૨, आव २९३, गुरुणा २९४, जस्स २९५, साहूण २९६, हिंडन्ति २९७,
२४
માતરૂ' વિગેરે કરીને તેમજ આચાર્ય પાસે કાલેાચિત પ્રગ્રસ્ત ઉપયોગ કરીને આવશ્યકી કહેવાપૂર્ણાંક ને જેને જોગ એવું મેલીને ભિક્ષા માટે જાય આ અધિકારને વિસ્તારથી કહે છે. માતાઆદિક કરીને દાંડા અને પાત્રાં લઈને ઉપયેગપૂર્વક ગુરુ પાસે ઉભેા રહી ગુરુ મહારાજને કહે કે, હુકમ કરા, હું ઉપયાગ કરૂ. ગુરુની આજ્ઞા મળ્યા પછી ઉપયાગ કરાવવા કાઉસ્સગ્ગ કરૂ એમ આલી અસ્ખલિતાદિગુણવાળું કાઉસ્સગનું સૂત્ર કડી કાઉસગ્ગમાં રહે, અને તેમાં પૉંચનમસ્કાર ચિંતવે, કાઉસ્સગ્ગમાં નવકાર ચિંતવવાપૂર્વક જેને માટે જતા હાય તે વિચારે. કેટલાક કહે છે કે ગુરુ, ખાળ, વૃદ્ધ અને નવદીક્ષિત માટેજ આ ધર્મવ્યાપાર કરૂ છું, મારે માટે કરતા નથી એમ વિચારે. પછી નવકાર ખેલીને વિનયપૂર્વક ગુરુને કહે કે “ હુકમ કરે, ” ગુરુ પણ ઉપયાગવાળા છતા ‘લાભ' એમ કહે. પછી અત્યત નમ્ર એવા શિષ્યા સમ્યગ્ રીતિએ કહે કે “કેવી રીતે લઇશું? ” ત્યારે ગુરુ પણ તેવીજ રીતે કહે કે, જેવી રીતે પહેલાનાં સાધુએ લીધું છે, અર્થાત્ સાધુને મયાગ્ય લેવાતું ગુરુ નિષેધ છે. પછી સાધુએ “ આસિયાએ જર્સી ય જોગા ’” એમ કહીને વસતિથી નીકળે, વગર કારણે સાધુને વસતિથી બહાર નીકળવું કલ્પતું નથી. આચાય મહારાજે કે તેમણે ભળાવેલા કાઇ મ્હાટા સાધુએ સ્વાધ્યાય વિગેરે કાર્યમાં કે ભિક્ષાટનઆદિમાં નહિં મેકલેલા સાધુ સ્વચ્છંદતાના દ્વેષથી વસતિ બહાર નીકળવું કલ્પતુ નથી. જો “ જસ્ જોગા” એમ ન કહે તા ગચ્છને ઉપકાર કરનારા અને ચેાગ્ય એવાં પણ વસ્ત્રાદિક મળે તે પણ તે લેવાં કલ્પે નહિ', કેમકે શ્વાસેાાસ સિવાય કોઇપણ કાર્ય ગુરુને પૂછ્યા સિવાય કરવું કે કાંઇપણ લેવું તે સાધુને કલ્પે નહિ, એવી મર્યાદા છે. વસતિથી બહાર નીકળ્યા પછી મૂર્છારહિતપણે શુદ્ધ ગવેષણામાં ઉપયાગવાળા અને શુદ્ધ અતઃકરણથી મેક્ષને માટે તે સાધુએ ગાચરી કરે તેવા સાધુએ દ્રવ્યાક્રિકના અભિગ્રહવાળા હેાય છે, અને તે આવી રીતે અભિગ્રહેા છે..
लेव २९८, अट्ठ २९९. उज्जु ३००, काले ३०१, दितग ३०२, उक्खित ३०३, ओस ३०४, पुरिसे ३०५, मेजो ३०६, सत्थे ३०७,
લેપવાળું કે લેપ વગરનું દ્રવ્ય કે અમુક દ્રવ્ય અથવા અમુક દ્રવ્યથી એટલે કડછી. વિગેરેથી ગાચરી લઈશ એવા અભિગ્રહ તે દ્રવ્યાભિગ્રહ કહેવાય, ઋજીક વિગેરે ગાચરીના માઢ

Page #31

ભાષાંતર
૨૫
પ્રકારે જે આગળ જણાવાશે તેપણ ક્ષેત્રાણિગ્રહ ગણાય, તેમજ ઉમરે બે પગ વચ્ચે રાખીને તેને લેવું, સ્વગ્રામ કે પરગ્રામમાં લેવું, એટલા ઘરોએ લેવું એ જે અભિગ્રહ તે પણ ક્ષેત્રાલિગ્રહ કહેવાય. પૂર્વે જણાવેલી ગોચરીની આઠ ભૂમિ તે આવી રીતે છે. પહેલા ઘરથી છેટલા ઘર સુધી જવું તે જિવકા, છેલલા ઘરથી પહેલા ઘર તરફ આવવું તે પ્રત્યાગતિકા, સામસામી લાઈનમાં એક એક શેર છેડતાં વિહરવું તે ગોમૂત્રિકા, પતંગિયાની માફક અનિયમિત વહેરવું તે પતંગવિધિ, ચારે ખુણે વહેરવું તે પેટા, અને બે લાઈને વહોરવું તે અધપેટા, મધ્યભાગથી વહેરતાં વહેતાં બહાર નીકળવું તે અત્યંતરશસ્તુકકા અને બહારથી ડરતાં વહારતાં અંદર જવું તે બાઢાશબુકા, એ આઠ પ્રકારોમાંથી જે કોઈપણ પ્રકારે નિયમિત કરે તે ક્ષેત્રાલિગ્રહ. ભિક્ષાનો વખત પ્રાપ્ત થયા વિના પહેલે પહોરે ગોચરી ફરવાનો નિયમ તે આદિ, બીજે ત્રીજે પહેરે ગોચરી ફરવું એવો નિયમ તે મધ્ય, અને ચેાથે પહેરે ગોચરી ફરવું તે અંત્ય એવી રીતે કાલાભિગ્રહ ત્રણ રીતે છે. એ ત્રણે કાલમાં ગોરીચ ફરતાં થતા ગુણ અને દેશે કહે છે – દેનાર અને લેનારને સક્ષમ પણ અપ્રીતિ ન થાય તે માટે. પહેલે પાર, અને આરંભની પ્રવૃતિ ન થાય માટે બીજે ત્રીજે પહેર, અને ચોથે પહાર કાલથી અતીત હોવાથી ભિક્ષા યેય નહિં. હવે ભાવઅભિગ્રહ કહે છેઆ ભજનમાંથી કાઢેલું લેવાવાળા, ભાજનમાં નાંખેલું લેવાવાળા, ગાતે, રિતે કે બેઠા વિગેરે અવસ્થાવાળે છે તેજ લેવાવાળા, એવા જે હોય તેઓ ભાવઅગ્રિડવાળા કહેવાય. તેમજ ખસતે, સામે આવતે, ઉલટે મહેય ઘરેણાંવાળો હેય, ઘરેણાં વગરને હેય, એવી કોઈ પણ અવસ્થાએ આપે તે લેવું એ જે અભિગ્રહ તે પણ ભાવાભિગ્રહ કહેવાય. આ કહેલા અભિગ્રહો પુરુષવિશેષને આશ્રીને જાણવા, કારણ કે જીવો વિવિધ પરિણામવાળા છે, તેથી કેટલાકે આવી રીતે જ શુદ્ધિ પામે. વાદી શંકા કરે છે કે હેને હેને જે તે દુઃખ થાય તે તે હેને કર્મક્ષયનું કારણ માનવું જોઈએ, અને જે એમ ન હોય તે આ અભિગ્રહો સારા કહેવાય નહિં. એ કથનના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે – સ્વભાવે મોહાદિકને નાશ કરવામાં સમર્થ અને નિરવા હોવાથી શાસ્ત્રમાં અભિગ્રહ કરવાનું જણાવ્યું છે, અને તીર્થકરાએ પણ અભિગ્રહ કરેલા છે, માટે તે અભિગ્રહો સારાજ છે !
ગોચરીથી નિવર્તવાને વિધિ કહે છે?
मुत्त ३०८, तकाला ३०९, मुन्न ३१०, पाय ३११, एवं ३१२, इत्थु ३१३, स्वरि ३१४, जइ ३१५, वोसि ३१६, हरिअं.३१७, चउ ३१८, पुव्वु ३१९, काउ ३२०, तेर ३२१, ते चेव ३२२, मुह ३२३, काय ३२४, जइ ३२५, चिन्ति ३२६, .
ઉપગપૂર્વક સૂત્રમાં કહેલી વિધિએ ભિક્ષા લઈને પછી સામાચારીને નહિં ભેદતાં સાધુઓ ઉપાશ્રયે આવે. ઉપાશ્રયની આગળ ગોચરમાં નહિં માલમ પડેલા અથવા તે માલમ પડયા છતાં તે વખતે કોઈ કારણસર નહિ પરિઠવેલા એવાં માંખીનું કલેવર કે કાંટે વિગેરે જે હોય તે પાઠવે. શન્યઘર કે દેવકુળ ન હોય તે ઉપાશ્રયના બારણા આગળ પણ મક્ષિકા અને કંટક વિગેર પરઠવીને ઉપાશ્રયમાં પિસવું. પેસતી વખતે પગ પૂજે, નિશીહિ કહે, અંજલિ કરે, દંડ અને ઉપાધિ સ્થાને

Page #32

૨૬
પંચવર્તમ
મૂકે, પછી તે સાધુ ઉપયોગ અને સંવેગવાળા છતા વિધિથી ગોચરની આલોચના કરે. પ્રવેશ કરે તે વખતે અત્રધારમાં, મધ્યમાં અને પેસતાં એમ ત્રણ સ્થાને ત્રણ નિશીહિ કરે અને ગૃહસ્થ ન હોય તે પગ પૂજે, કપાળે હાથ લગાડવારૂપ કાયિકનમસ્કાર અને નમઃ જગ્યા એવું કહેવારૂપ વાચિકનમકાર કરે. જે ભાજનમાં ભાર વધારે હોય તે વચન માત્રથી પણ નમસ્કાર કરે, અને હાથ ઊંચા ન પણ કરે. દાંડે મેલવાને ઠેકાણે ઉપર અને નીચે પૂંછને દાંડે હેલે. ચેળ૫ટ્ટાને ઉપાધિ ઉપર મહેલે, ઝેળીને પાત્રા ઉપર મહેલે, જે તેને માતરાની શંકા હોય તે પડલા સહિત પાત્રાં બીજા સાધુને આપીને, તે મજ ચેળપટ્ટાવાળે જ છતે માતરં સિરાવે. માતરૂં સરાવીને અસંભાતપણે આવીને યોગ્ય દેશમાં સૂત્રમાં કરેલી વિધિથી પૂજીને, ઈચછાકારેણ વિગેરે ઈરિયાવહીનું સૂત્ર કહીને ઈરિયાવહિયા પડિકકમે અને અતિચારને શોધવા માટે બરાબર કાઉસગ્ગ કરે. કાઉસ્સગ્નમાં ઢીંચણથી થાળપટ્ટો ચાર આંગળ ઊંચે અને નાભિથી ચાર આંગળ નીચે, અને બે કોણીએ પકડેલો ચેળપટ્ટો અગર ૫ડલા રાખે. પહેલાં જણાવેલ એગ્ય સ્થાને પગના આગલા ભાગે ચાર આંગળાનું અંતર રાખીને અને પાછલના ભાગમાં તેથી કંઈક ઓછું અંતર રાખીને જમણા હાથે મુહપત્તિ અને ડાબા હાથે એ રાખી કાઉસ્સગ્ન કરે, કાઉસમાં રહેલે નીકળ્યાથી માંડીને તે પસતાં સુધીના ગોચરીના અતિચારોને ચિંતવે. જે દેષ માલમ પડે તે મનમાં રાખે. તે દોષ લાગવાની અપેક્ષાના અનુકમવાળા હોય અગર આલેચનાની અપેક્ષાના અનુક્રમવાળા હોય, અર્થાત દોષનું લાગવું અને આ લોચવું એમાં ચાર ભાગ હોય છે. તે આલોચનમાં શાસ્ત્રકારો ઈરિયાવહિયાના કાર્યોત્સર્ગને જ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. જે માટે હંમેશાં શુભયોગ તેજ કર્મક્ષયનું કારણ છે, અને ચારિત્રની આરાધનાને નિમિત્તે થોડું પણ દૂષણ ન લાગે એવી રીતે, તેમાં ઉપયોગવાળ ને વિચારે તે શુભ ગજ છે, અથવા તે કાઉસ્સગ્નમાં જે સંભાયું તેજ પ્રાયશ્ચિત્ત છે, કેમકે શાસ્ત્રોકત અનુષ્ઠાન અત્યંત નિર્જરાનું કારણ છે. શંકા કરે છે કે જે કાયોત્સર્ગજ પ્રાયશ્ચિત્ત હોય તે માતરા વિગેરેની ઈરિયાવહિયામાં પણ નિયત ચિંતવન વગરને કાત્સર્ગ જ પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે હું જોઈએ. સમાધાનમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે તે કાઉસગમાં પણ કુશલનું ચિતવન તેજ નિયમિત છે, પણ લેગસ ચિંતવે એમ નિયમિત નથી. પછી બધા વ્યાપારે ચિંતવીને, નવકારથી કાઉસ્સગ પારીને લેગસ કહીને, સાધુ વિધિપૂર્વક આચન કરે છે તેમાં કઈ રીતે નહિં. આવવું અને તે કઈ રીતે આવવું તે જણાવે છે
वक्खि ३२७, कह ३२८, अव्व ३२९, कह ३३०, ण, ३३१, करे ३३२, गार ૧૫, ૬% ૨૨૪, જાણે ૨૨૬ પુર ૨ રદ ધર્મકથાદિકથી ગુરૂ વ્યાક્ષેપવાળા હોય, પરાકમુખ હાય, વિકથાદિકથી પ્રમાદી હોય તે કહેલા દેનું ધારણ ન થાય માટે તેવી વખતે આવવું નહિ. એવી રીતે ભૂખનું નહિ સહન થવું વગેરેના સંભવથી, આહાર કરતાં છતાં અને વેગને ધારવાથી મરણદિને સંભવ છે માટે તે હોવાથી માતરૂં કે સ્થડિલની શંકાવાળા જે ગુરૂ હેય તે આલવું નહિ ભાગ્યકાર પણ એજ કહે છે કે ધર્મકથાદિકથી વ્યાક્ષિપ્તપણું, વિકથાથી પ્રમત્તપણું અન્યત્ર મુખ હોવાથી પરા મુખપણું, ભજન કરતાં આલેચનાને સ્વીકારતાં સુધાની તીવ્રતા અથાવ

Page #33

ભાષાંતર
૨૭
ભૂખનું મરવું થાય અને નિહાર કરતાં પણ આવતાં શંકા અને મરણ જાણવાં, કેવા ગુર આગળ કેવી રીતે આવવું તે જણાવે છે:-ગુરુ જે અવ્યાક્ષિત, અને ક્રોધાદિક વિનાના હોય તે આવવું ઉપશાંત, અને આલયણ સાંભળવામાં ઉપયોગવાળા હોય તે ઉપસ્થિત કહેવાય. એમ સર્વ હોય તે હુકમ દે” એમ આજ્ઞા માગીને ગુરૂએ આપેલા વખતે આવવું છે
આચન વખતે શું શું ન કરવું ? તે કહે છે. નૃત્ય, ચંચળપણું, ભાષા, મુગાપણું, ઉંચે સ્વરે બોલવું તે બધું વઈને સુવિહિત સાધુ હસ્ત, પાત્ર અને ક્રિયા સંબંધી આલોયણું લે. નૃત્ય વગેરેને સ્પષ્ટપણે જણાવે છે. હાથ, પગ, ભ્રમર, માથું, આંખ, હેઠ એ વિગેરેને, વિકાર તે નાચવું કહેવાય. હાથને શરીરમાં વિકારવાની પ્રવૃત્તિ ન કરવી, કાયાથી પરાવર્તન અને ભાવથી મનહર એવી ગોચરીન દેશે ઓળવવા તે ચલન કહેવાય. ગૃહસ્થની ભાષા છોડવી જોઈએ. અવ્યક્તભાષા તે મૂકપણું અને મોટા શબદ આવવું તે હર દેષ, અને હાથ તથા પાત્ર સંબંધી ખરડયા અને નાહ ખરડયાપણાની જે ક્રિયા ગોચરી લેતાં થઈ તે આવવી, એ દેષ છેડીને ગુરુ અથવા ગુરુમહારાજે કહેલા અન્ય મુનિરાજ પાસે જે જે વસ્તુ જેવી જેવી રીતે ગ્રહણ કરેલી હોય તે પહેલેથી છેલ્લે સુધી આવે, કદાચ વખત ન પહોંચતું હોય કે થાકી ગયો હોય, અથવા ગ્યાનને વખત થઈ જતું હોય કે ગુરુ શાસ્ત્રના ચિંતનથી થાકેલા હોય તે સામાન્યરીતે જ આવવું. પૂર્વ કર્મ કે પશ્ચા- કર્મ કે અશુદ્ધિ ન હોય તે સામાન્ય રીતે આવવું. જે ઉતાવળ હોય તે જેટલું શુદ્ધ હોય તેટલું કહેવું આવ્યા પછી વિધિ કહે છે?
आलो ३३७, उडम् ३३८, ओण ३३९, काउं ३४०, ताहे ३४१, विणए ३४२ .
બધી ગોચરી આવીને માથું અને પાત્રો પ્રમાઈને ઉપર નીચે તથા તીર્ણો બધી દિશામાં બરાબર જુએ. ઉપરથી ગોળી વિગેરે તીચ્છમાંથી બિલાડી, કુતરૂં કે બચ્ચાં વિગેર અને નીચેથી ખીલ, લાકડું વિગેરે પડી ન જવાય તેના રક્ષણ માટે જુએ. નીચાં નમતાં મસ્તકથી જીવે ન પડે માટે પૂજવું. ઝોળી સંકોચાવાથી ત્રસજીવને નાશ ન થાય માટે પાતરં પૂજવું. પછી હાથમાં પાતરૂ લઈને અડધા નમીને ગુરુને ભાત પાણી દેખાડવાં. પછી ભાત પાણીમાં બરાબર આલેચના ન થઈ હેય માટે શુદ્ધ અને અશુદ્ધને અંગે એક નવકારનો કાઉસ્સગ કરે, અથવા “ગર ને ગણુ છે ગાથા વિચારે. પછી વિનયથી સ્વાધ્યાયનું પ્રસ્થાપન કરીને બે ઘડી વાધ્યાય કરે,
એમ કરવાથી વાયુઆદિને ભ ને થાક વિગેરે મટી જાય. હવે જન વિધિકહે છે
दुविहो ३४३ इअरो ३४४ दिने ३४५ इच्छिज्ज ३४६ परिणा ३४७ आह ३४८ 'बसा ३४९ जा तत्थ ६५० इअरे ६५१ धम्म ३५२ दिन्ति ३५६ बायाली ३५४ राम ३५५ निद्ध ३५६ अह ३५७ कुक्क ३५८ गहणे ३५९ पय ३६० असुर ३६१ रागेण ३६२ जइ ३६६ નિગ ૩૬૪, સાધુમાંડલીમાં આહાર કરનારા તથા તે સિવાયના એમ બે પ્રકારના સાધુઓ હોય છે. તેમાં માંડવીમાં આહાર કરનાર સાધુ તે બધા સાધુ એકઠા થાય ત્યાં સુધી ટકે, અને બીજે

Page #34

૨૮
પંચવતુ.
સાપુ ગુરુની પાસે આજ્ઞા લઈને પ્રીતિથી પરાણા, તપસ્વી, પ્લાન અને નવદીક્ષિતેને બધાને નિમંત્રણ કરે. એમ કરવાથી મમતાને ત્યાગ અને સાધમિકનું વાત્સલ્ય થાય છે, ગુરુએ તે આહારપાણીમાંથી તે પરોણા વિગેરેને આપ્યા પછી, અથવા તે ગુરુના કહેવાથી પિતે આપ્યા પછી બાકી રહેલું આહારપાણી ગુરુની આજ્ઞાથી પોતે વાપરે. સાધુ લે કે ન લે તે પણ સાધુએ પ્રયત્નથી નિમત્રણ કરવું તે જોઈએજ કેમકે સાધુ ગ્રહણ ન કરે તે પણ નિમંત્રણ કરનારને તે પરિણામની નિર્મળ તાથી નજર થાય છે, અને પરિણામની નિર્મળતા ન હોય તે ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ નિજેરા એડીજ થાય છે. તેથી સાધુ વિધિ અને ભક્તિ પૂર્વક પરાણા વગેરેને નિમંત્રણ કરે, અને પ્રીતવાળ થાય. એ નિર્જરાની વાત ઉદાહરણથી જણાવે છે કે -
છરણશેઠે ભગવાનને પારણું ન કરાવ્યું અને અભિનવશેઠે કરાવ્યું, તેમાં જીરણને વિષિ અને ભકિત હતી, અને અભિનવશેઠને ભક્તિ ન હતી. છરણશેઠમાં જે વિધિ અને ભકિત હતી તેજ મોક્ષનું કારણ બન્યાં. આ હકીકત કાંઈક વિસ્તારથી કહે છે( વિશાલાનગરીમાં ભગવાન માસું રહ્યા. દેવકુળમાં કાઉસ્સગ કર્યો. છરણશે રેખા, અત્યંતભકિતથી પારણું કરાવવાને દિવસે પારણું કરાવવાને મને રથ કર્યો, ભગવાન અભિનવશેઠને ત્યાં ગયા, તેણે દાન દીધું. વસુધારા થઈ. લેકમાં ભાગ્યશાળી છે એમ અભિનવશેઠની પ્રશંસા થઈ કેવળ મહારાજ પધાર્યા. શહેરમાં કેણુ ભાગ્યશાળી છે? એમ ગામ લોકોએ પૂછયું. કેવળીમહારાજે છરણશેઠને ભાગ્યશાળી જણાવ્યા. એમ માંડલીમાં નહિં આવવાવાળા સાધુને વિધિ કહે. માંડલીમાં આવવાવાળા સાધુઓ પિતાને આસને જઈને “જો વગેર સૂત્ર બીજાઓ ન આવે ત્યાં સુધી ભણે. “પો ધારાનું અધ્યયન તનુ જ્ઞાનું અધ્યયન અને સંગને દિગપાળ એટલું બધાએ ગોચરી પહેલું ગણવું જ જોઈએ. અથવા જે શાસનમાં જે ગણવાની પ્રવૃત્તિ હોય તેને તેના શાસનવાલા એ ગણવું. પછી સંવેગવાળે સાધુ રાગ અને દ્વેષના અભાવને તથા સમ્યગવાદને માન પોતે પોતાના જીવને શિખામણ છે. તે શિખામણ આ પ્રમાણે છે.
એષણાના બેતાલીસ દેશે વ્યાસ એવા વનમાં હે જીવ! તું ગોચરી ફરતાં ઠગા નથી, તે હમણાં ગોચરી વાપરતે રાગ અને દ્વેષ ન ઠગાય તેમ કર. પછી ગુરુનો હકમ લઈને નવકાર ગણીને રાગદ્વેષરહિતપણે જેમ ગુમડાને લેપ કરાય એ વિગેરેની માફક વિધિથી ભજન કરે. પિત્તાદિકની શાંતિ માટે અને બુદ્ધિબલની વૃદ્ધિ માટે પહેલાં સ્નિગ્ધ અને મધુરઆહરિને વાપરે, કેમકે તે નિશ્વાદિ વધે તે પરઠવવાની પણ મુશ્કેલી થાય, કદાચિત નિગ્ધ અને મધુર આહાર અ૫૫રિકર્મ અને સપરિક પાત્રમાં હોય તે સ્નિગ્ધ, મધુર ભજનને વાપરી હાથ ધોઈ, પછી શુદ્ધ આહારને વાપરે. કુકડીના ઈંડાં પ્રમાણ અથવા તે નાના કળીઓ લેવાવાળાને કોળીઆ માત્ર લેવું. મહે સાધુ સ્વાભાવિક મુખવાળો રહીને વાપરે. કાળીઆનું ગ્રહણ અને મેઢામાં નાંખવું તે બાબતમાં બે પ્રકારની સામાચારી છે, પાતરામાંથી જ ગ્રહણ હોય છે, અને પ્રક્ષેપ મોઢામાં હોય છે, ધૂમ્ર અને અંગાર દેષને વજને એક અને અનેક સાધુઓએ પ્રતરછેદ તથા કટકા

Page #35

ભાષાંતર
છેદથી કે સિંહભક્ષણથી ખાવું. એક પડખેથી ખાતાં ખાતાં સંપૂર્ણ ખાય તે કટકચછેદ કહેવાય અને ઉપરથી નીચે સુધી ખાય તે પ્રતરછેદ કહેવાય, જ્યાંથી શરૂ કરે ત્યાં સમાપ્ત કરે તે સિંહલક્ષિત પણ માંડલીમાં બેસવાવાળાને કટકચછેદને વિધિ નથી. સુરસુર કે ચવચવ શબ્દ ન થાય તેવી રીતિએ આહાર કરે. જલદી નહિં તેમજ ધીમું પણ નહિં, અને વળી ભેંય પડે નહિં તેવી રીતિએ મનવચન અને કાયાની ગુપ્તિવાળો જે ભેજન કરે તે પ્રક્ષેપશુદ્ધિ કહેવાય. ભેજનની ઉપર રાગ કરીને ખાવું તે અંગારદેષ કહેવાય અને તે ઉપર દ્વેષ કરીને ખાવું તે ધૂમ્રદેષ જાણવે. પરમાર્થ એ છે કે સાધુઓએ રાગદ્વેષ રહિતપણે ભોજન કરવું. રાગાદિકનું પ્રમાણ જેટલું હોય તેટલાજ કર્મબંધ થાય. પ્રાચે કરીને જોજનનું અશદ્ધપણું હોવાથી રાગાદિ થાય છે, અને તેને લીધે આત્માનું ચંચળપણું પણ થાય છે. સારી રીતે અભ્યસ્ત કરેલી અને વૈરાગ્યાદિમય એવી નિર્મળભાવનાઓથી જરૂર રાગાદિકને ક્ષય થાય છે. હવે જનનાં કારણે જણાવે છે.
વેચી રહ૬ ત્યિ રહ૬, રિ ૨૬૭, ના ૨૬૮ ને ર૬૨ સુધાવેદનીય તે શમાવવા માટે, વેયાવચ્ચ કરવા માટે, ઇરિયાસમિતિને શોધવા માટે, સંયમના પાલન માટે, પ્રાણના રક્ષણને માટે અને છઠ્ઠ ધર્મચિંતનને માટે સાધુઓ ભેજન કરે. જગતમાં સુધા સરખી વેદના નથી તેથી સુધાની શાંતિ માટે ભજન કરે. ભૂખે વેયાવચ્ચ ન કરી શકે માટે વેયાવચ્ચ માટે ભેજન કરે, ભૂખે થયેલે ઈરિયાસમિતિ ન શોધી શકે માટે ઈરિયા શુદ્ધિને માટે પણ ભેજન કરે, ભૂખ્યો પડિલેહણ વિગેરે સંજમનું પણ ન પાલન કરી શકે તેથી સંયમ માટે ભેજન કરે, તેમજ ભૂખ્યાના પ્રાણ મળ વિગેરે નાશ પામે માટે તે પ્રાણબલના બચાવ માટે ભેજન કરે. ભૂખ્ય સૂત્રાદિને ગણવામાં અને સૂત્રના અર્થ વિચારવામાં અશકત થાય તે ધર્મચિન્તા કહેવાય તે માટે પણ ભજન કરે.
પણ સાધુએ રૂપ, રંગ કે બળને માટે ભેજન કરવું નહિ. પૂર્વે કહેલા સુધાદિકકારણેમાંથી કોઈ કારણે સાધુઓ ભેજન કરે, તે આહાર પણ વિગવાળો નહિં, તેમ અતિશય પણ નહિં, પરંતુ પ્રમાણસર જોજન કરે. સુધાદિકઆલંબને સિવાય રૂપરંગને માટે જે ભોજન કરે છે તેઓને વણદિકના વિચારને લીધે તીવકર્મબંધ થાય છે એમ જાણવું છે
વિગયેનું વર્ણન કહે છે.
विगइ ३७०, खीरं ३७१, गो ३७२ चत्ता ३७३, दव ३७४, गळ ३७५, सेसा ३७६, एगे ३७७, दहि ३७८, घय ३७९, मज्ज ३८० खज्जूर ३८१ एत्यं ३८२ विगई ૨૮૨, તા ૨૮૪, પત્ય ૨૮૬, જન્મ ૨૮૧, ૫, ૨૮૭,
વર્ગતિથી ડરેલો જે સાધુ હોય તે વિકારને કરનારી એવી વિગને ખાય નહિં, કેમકે વિગ વિકાર કરવાના સ્વભાવવાળી જ છે, અને તેથી તે વિગઈયે બળાત્કારે પણ ખાનારને ગતિએ લઇ જાય છે. તે વિગના ભેદ કહે છે. દૂધ, દહિં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ૬, મળ, મધ૮ માંસ તેમજ પકવાની• એ દશ પ્રકારની વિગ છે. તેમાં ગાય, ભેંસ, ઊંટડી, પશુ અને ડાના દુધે તે પાંચ દુધની વિગય છે. ( આ ઉપરથી જેએ ઉંટડીનું દુધ અભયજ માને છે તે

Page #36

પચવસ્તક સૂત્રવિરૂદ્ધ બોલનારા છે એમ માનવું.) અભક્ષ્યવિગચેની ગણતરીમાં માખણ વગેરે ચારજ ગણાવ્યા છે. પિંડનિયુક્તિમાં પ્રથમ તે અન્યમતની વાત છે અને વળી સાથે મેંઢીનું દુઘ પણ ગયું છે. તે શું તે મેંઢીનું દુધ પણ અભક્ષ્ય ગણવું? જે મેંઢીના દુધને અભક્ષ્ય ન ગણવું તે ઉંટડીના દુધને અભક્ષ્ય કહેતાં અણુસમજ જ ગણાય, સ્ત્રીનું દૂધ વિગેરે વિગય કહેવાય નહિ ) તે પાંચ જાતિના વિગય તરીકે ગણતાં દુધમાં પણ ઊંટડી સિવાય બાકીના જાનવરોના દહિં વિગેરે હોય છે, પણ ઊંટડીના દૂધના દહિં ઘી થતાં નથી માટે ચાર જાતનાં દહી અને ઘી વિગમાં લેવાં. માખણ, એ વિગય છે પણ તે અભય છે. તલ, અળસી,કસુંભ અને સરસવ એ ચાર તેલ વિગય કહેવાય. બાકીના ઓળીઉં વિગેરે વિગય કહેવાય નહિ. દ્રવળ અને પિંડોળ એ બે પ્રકારે ગોળ હોય છે, કાષ્ટ અને લેટથી થએલે દારૂ એમ પ્રકારે દારૂ હોય છે; માખીનું કુતિયું અને ભમરાનું એમ ત્રણ પ્રકારે મધ હોય છે, જળચર, સ્થળચર અને બેચરનું એમ ત્રણ પ્રકારે માંસ અથવા ચામડું, ચરબી અને લેહી એમ ત્રણ પ્રકારે પણ માંસ કહેવાય છે, એ ત્રણે વિગ પણ અભક્ષ્ય છે પહેલાના ત્રણ ઘાણતળેલા હોય તેવાં પકવાન વિગેરે પકવાનવિગય કહેવાય છે. પણ ચોથા ઘાણથી વિગય ગણાતી નથી. અને તેથી સામાન્ય નીવીના પચ્ચકખાણવાળાને તે ખપે છે. તેમાં દોષ નથી, પણ કેવી રીતે થયેલાં છે તે માલમ ન પડે માટે ઘણા ભાગે વપરાતાં નથી. એકજ પુડલાએ આખે જે ત ભરાય છે તેને બીજે ઘાણ પણ કપે, પણ તે લેપકત તે જરૂર ગણાય. દહિંની તર તે વિગય ગણાય, પણ છાશ વિગય ન ગણાય. દૂધ, માખણ અને પકવાન તે ભેદ વગરનાં છે. ધૃતઘટ્ટ જેને મહી આડું કહે છે તે વિગય ગણાય. કેટલાક આચાર્યો અડધા બળેલા ઘીમાં નાખેલા ચેખાથી થએલા એવા વિચંદનને વિષય તરીકે માને છે. સુખડી અને ખાંડ વિગેરે તેલ અને ગોળ વિગયના નવી આતાં છે. મધ અને મધના ખેળ અને મીણએ વિગય કહેવાય નહિ, પુદગલમાં પિંડ એટલે કાલિજજ વિગય કહેવાય નહિ. માંસને અવયવ જે રસક તે જરૂર વિગય ગણાય. ખજુર, દ્રાક્ષ, દાડમ, પીપળો, આંબલી વિગેરેના પિંડરસે તે વિગય ન ગણાય, પણ લેપકૃત તે ગણાય. આ વિગયના અધિકારમાં જણાવેલી નીવીઆતોના ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યને પરિ લેગ તે કારણની અપેક્ષાએ છે, સામાન્યપણે નથી. વિગય પરિણામને પલટાવવાના ધર્મવાળી છે, અને તેથી તે વિગયથી મિહનો ઉદય થાય છે, અને મેહને ઉદય થયા પછી ચિત્તને જીતવામાં અત્યંત ઉદ્યમવાળો પણ મનુષ્ય હોય તે પણ કેમ અકાર્યમાં ન વતે? ક મનુષ્ય દાવાનળની વચમાં રહ્યો છતાં તેની શાંતિ માટે વિદ્યમાન એવા જલાદિકને ન લે? એવી રીતે આ સંસારમાં મોહઅગ્નિથી સળગેલા ને સ્ત્રીસેવવાની વૃત્તિ કરાવનાર એવી વિગ સેવવાની ઘટના જાણવી. આ અધિકારમાં શરીરે દઢ એ જે સાધુ હોય અને તેમ છતાં જે રસલુપતાએ વિગને ન છોડે, તેના પ્રત્યે આ નિષેધ છે, પણ શરીર આદિના કારણસર વાપરનારને માટે નથી. જેમ ઉજ્યા વગર ગાડું ચાલી શકે નહિં, તેવી જ રીતે જે સાધુ વિગય વગર નિવહ ન કરી શકે તે સાધુ રાગદ્વેષ રહિતપણે, પ્રમાણયુક્ત એવી વિનયને વિધિથી વાપરે. વર્તમાનમાં કે ભવિષ્યમાં જે વિગયથી સંયમયેગોની હાનિ ન થાય તેટલું પ્રમાણ વિનયવાલા આહારને અંગે પણ સાધુને માટે જાણવું મળ જે હારગાથા હતી તેનું ભેજનદ્વાર કહી હવે પાત્ર છેવાનું દ્વાર કહે છે.

Page #37

ભાષાંતર
ગર ૨૮૮, અરજી ૨૮૨, ગન્તો ૩૨૦. હવે ખાધા પછી હાથ ચેખ કરીને ખાં કરેલાં પાતરાંને વસતિની બહાર લઈ જઈ છેવાં જોઈએ. ગૃહસ્થની અવરજવર હોય તે અંદર પણ છે. ઉપગ પૂર્વક ફખા પાતરામાં ચેખા પાણીથી ત્રણ વખત છે, પણ આધાકમઆદિ આહારદિકમાં કપિની વૃદ્ધિ કરે. મકાનમાં પાતરાં ફખાં કરેલાં છતાં બીજી ત્રીજી વખત જોતાં પણ જે અનાજ દેખાય તે વસતિની અંદર તેજ વિધિએ ફેર પણ પાત્રાં ધવાનું કરવું પ્રચ્છન્ન જિન કરવાનું કારણ અને એકાસણવાળાને પણ તિવિહારના પચ્ચક્ખાણનું કારણ જણાવે છે.
દાનથી પાછા હઠેલા સાધુઓએ એકાંતમાંજ ભેજન કરવું જોઈએ, નહિં તે દરિદ્રની માગણી થતાં જે ન દેવામાં આવે છે તે દરિદ્રને દ્વષ વિગેરે થવા સાથે તેને કર્મને બંધ થાય. ભજન કયાં પછી એકાસણું હોય તે પણ અપ્રમાદને માટે અજ્ઞાન અને અનુભવથી કલ્યાણુકારક જતુ એવું તિવિહારનું પચ્ચખાણ જરૂર કરવું. એકાસણું કરતાં તિવિહારનાં આગારો પણ ઓછા થાય છે તે પણ ફાયદે છે કે હવે થંડિલગમનનું દ્વાર કહે છે – काल ३९३ अह ३९४ कप्पे ३९५ कप्पे ४९६ ऐक्किको ३९७ अजुअलिया ३९८
કાલે અને અકાલે એમ બે પ્રકારે સ્પંડિત જવાનું બને છે. ત્રીજી પેરસિએ સ્પંડિત જવું તે કાલસંજ્ઞા કહેવાય. ત્રીજી પારસી શિવાય બાકીની વખતે જવું તે અકાલસંજ્ઞા કહેવાય. પહેલી પરસિએ કલે જવાનું થાય તે ગુરુને પૂછીને એફખું પાણી લઈને સાધ્વીઓ કે અન્ય સ્ત્રી જે દિશાએ કહે જતી હોય તેનાથી બીજી દિશાએ ઠલે જવું. કંઈક વધારે પાણી વહેરીને ગુરુની પાસે આવીને, ગચ્છને પૂછીને જવું. પણ એ આકાલસંજ્ઞા છે. ગોચરી નહિં ફરનારા અને ફરનારા બન્નેને માટે એ કાલસંજ્ઞા અને અકાલસંજ્ઞા જાણવી. પાતરાં ધોઈને પછી એકેક સાધુને બે બે પાતરાં દઈને બે બે સાધુ જોકલે ઠદલે જાય અને પાણી તે ત્રણ જણને જોઈએ તેટલું લે. એજ વાત સમજાવે છે કે પાતરાં ધોઈને સંઘાડામાં એક સાધુ બંનેના પાતરાં રાખે અને બીજે સાધુ કેઈક અન્ય સંઘાડાના સાધુ સાથે પાણી લેવા જાય. એકેક સંઘાડા ત્રણ સાધુને જેટલું પાણી જોઈએ તેટલું લે, પછી આ આગલા કહેવાય છે તે સ્થડિલ વિધિએ જાય. સ્પંડિત જતાં સરખી ગતિએ સરખે ખભે રહે તેવી રીતે જવું નહિં. ચાલતાં ઉતાવળ ન કરવી, રસ્તામાં વિકથા ન કરવી, ઠંડિત જવા પહેલાં બેસીને ઈટ. આદિનાં ડગલ લેવાં. તે ડગલને ત્રણ વાર ખંખેરવાં. ડગલની સંખ્યાનું પ્રમાણ સ્પંડિલના જાડા પાતળા ઉપર આધાર રાખે છે. હવે સ્થડિલની જગાનું સ્વરૂપ કહે છે –
.. अणा ३९९, विच्छि ४०० एकं ४०१, दुग ४०२ अह उ वाम ४०३ दस ४०४ दस ४०५ अणा ४०६, तत्थावा ४०७ संविग ४०८ पर ४०९, पुरिसा ४१० एए ४११ दित्ता ४१२ गम ४१३, जत्थ ४१४ दव ४१५ आह ४१६ कलुस ४१७, आवा ४१८, आया ४१९ विसम ४२० जे ४२१ हत्था ४२२, दव्वा ४२३ हुन्ति ४२४ - જે જગ્યાએ લોકેની અવરજવર ન હોય તે અનાપાત જે જગાએ સ્પંડિત જવા બેઠેલાને લેકે

Page #38

૩૨
પંચવસ્તક
દેખે નહી તેઅસલેક કોઈ ત્રસકે સ્થાવર જીવનો ઉપઘાત ન હોય ઉંચાણ કેનીચાણ પણ વિના સરખી જમીન દરઆદિના પિલાણ વગરની હાય થડા કાલ પહેલાંજ અચિત્ત થએલી હોય" વિસ્તારવાળી હોય, ગંભીર હાય નજીક ન હોય બિલ રહિત હોય અને સપ્રાણીઓ તથા વૃક્ષાદિના બીજે કરીને રહિત હોય એવી જમીનમાં Úડિલ વિગેરે પરિઠવવાં. એકથી દશ સુધીના એ પદેથી ભાંગા કરતાં એકહજારને ચેતવીસ ભાંગા થાય, તે ભાંગા જણાવે છે. બ્રિકસંજોગોમાં ચાર ત્રિકસંજોગમાં આઠ, બાકીનામાં બમણું બમણું ભાંગા થવાથી સોલ બત્રીશ ચેસઠ એકસો અઠાવીશ બસો છપન પાંચસો બાર અને એકહજારને ચાવીસ, એમ દશે પદએ એક હજારને એવી ભાંગા થાય, અથવા તે પૂર્વાનુપવી અને પશ્ચાપૂવથી ભાંગાના એકથી દસ સુધીના આંક ઉપર નીચે હેલીને, હેઠળના પાછળના આંકની સાથે ઉપરને પહેલાને આંક ગુણવે, અને જે રાશિ મળે તેને ઉપલાની સાથે ભાગવાથી સંગી ભાંગા આવે, એમ કરવાથી દશ સંજોગના ભાંગ આ પ્રમાણે થાય: દશ, પીસતાળીસ, એકસોવીસ, બસ દશ, બસે બાવન, બસ દશ, એકસે વીસ, પીસતાળીસ, દશ અને એક, એવી રીતે એકાદિક સંગે અનુક્રમે ભાંગા થાય, અને દશેના ભાંગાનીદશે શુદ્ધ એવા ભાંગાની સાથે જોડવાથી એક હજાર વીસ ભાંગા થાય. અનાપાત અને અસંલેક, અનાપાત અને સંલક, આપાત અને અસંલક તેવીજ રીતે આપાત અને સંલેક એમ ચાર ભાંગા થાય, વળી તેમાં સ્વપક્ષ અને પરાક્ષ એમ આપાત બે પ્રકારે સમજો, સ્વપક્ષમાં પણું સાધુ અને સાધવી એમ બે પ્રકાર છે. સાધુમાં પણ સંવેગી અને પાસસ્થા એમ બે પ્રકાર છે, સંવગીમાં પણ સરખી સામાચારીવાળા અને જુદી સમાચારીવાળા એમ બે ભેદ જાણવા. અસંવેગીમાં પણ સંવિન પાક્ષિક અસંવિગ્નપાક્ષિક એમ બે ભેદ જાણવા. પરપક્ષમાં પણ મનુષ્ય તિર્યંચ એ ભેદે જાણવા. તે બધાના સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુંસક એવા ત્રણ ભેદો છે. રાજા, કેટુંબિક અને સામાન્યજન એમ ત્રણ પ્રકાર પુરૂષ આપાત છે. તે ત્રણેમાં પણ શૈાચવાદી અને અશૌચવાદી એવા બે બે ભેદે છે. એવી જ રીતે સ્ત્રી અને નપુંસક આપાતના પણ રાણીઆદિ ભેદ સમજવા. પરતીથિ. મનુષ્યના પણ એજ વિભાગ જાણવા. તિર્યંચના વિભાગને હવે આગળ કહું છું. હુણ અને આ એવી રીતે બે પ્રકારના તિર્યો હોય છે, તેમાં પણ જાતની અપેક્ષાએ જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ ભેદે છે. એ પુરૂષ તિર્યચેના ભેદ જણાવ્યા એવી રીતે સ્ત્રીઓ અને નપુંસકતિય પણ જાણવા વળી તેમાં મેંઢા, ખર વિગેરે નિદિત તિર્થ ગણાય અને ગાય વિગેરે અનિંદિત લેશે જાણવા. સરખી સામાચારીવાળાના આપાતવાળાસ્થાનમાં થંડિલ જઇ શકાય. બીજે સ્થાને જતાં વિપર્યાસ દેખવાથી કલેશ થાય, કદાચ અસંવેગમાં જવું થાય તે તેઓના ઘણા પાણીના ઉપગને દેખીને કુશીલસેવન કે નવદીક્ષિતનું જણપણું વિગેરે બને. પરપક્ષપુરુષનાં આપાતમાં તે પરપક્ષવાળા એવું ચિંતવે કે જ્યાં અમે જઈએ છીએ, અથવા અમારા કુટુંબીઓ જ્યાં જાય છે ત્યાં આ સાધુઓ પણ જાય છે, તેમ ધારીને તેઓ સાધુઓને પરાભવ કરે અથવા તે કામથી એ વ્યાપ્ત થયેલા છે ને તેથી બીજીસીએને સંકેત દે છે. એમ તેઓ ધારે. થડા કે ઘણા, મેલકે ચાખા પાણીએ કે કદાચિત લાવેલા પાણીના નાશથી પાણીના અભાવે શૈચ કરવાનો પ્રસંગ આવે તે તેને નિંદા કરે, તેઓના કદાચ મને સન્મુખ પરિણુમ થયેલા હોય તો તે પણ બદલાઈ જાય

Page #39

ભાષાંતર
અને શંકા વિગેરે દે થાય, નપુંસક અને સ્ત્રીમાં પણ ગ્રહણ કરવા વગેરેના જે દે થાય તે સમજવા. દુષતિ એ ઘા કરે, નહિંતતિર્યામાં લોકોને શંકા વિગેરે થાય, જેવી રીતે આ આપાતને અધિકાર ભેદભેદ સાથે કહો, તેવી રીતે તિયાને છોડીને મનુષ્યને સંલાક પણ દેષવાળે સમજ. મેલા પાણીથી કે પાણી નહિં હોવાથી પુરૂષના લેકવાળા સ્થાનમાં પણ દોષ થાય છે. નપુંસક અને આમાં પણ એજ દે થાય છે. મોટા અને વિકારવાળા ચિહમાં મૂછી થાય છે, તે માટે જ કહે છે કે ત્રીજામાં આપાતને દોષ, બીજામાં સંલોકથી થએલા દેષ અને પહેલામાં એફકે પ્રકારને દોષ નથી, માટે તેવા અનાપાત મને અસંલેકવાળા સ્થાને વિધિથી જવું. આત્મા, શાસન અને સંજમ એવી રીતે ત્રણ પ્રકારનો ઉપઘાત જાણું. તેમાં બગીચામાં સ્પંડિત જતાં પિકનેવિગેરેને ઉપઘાત, જાજરૂમાં સ્પંડિલ જતાં અશુચિને ઉપઘાત, અને અગ્નિવાળામાં સંયમને ઉપધાત જાણ. વિષમ જમીન હોય તે ધસી પડવાથી આત્માને નુકસાન અને નીચેના ભાગમાં ઉથલી પડતાં વિઝામાં પડવાથી ધોવા વગેરેમાં પણ છએ કાયાની વિરાધના, પોલાણમાં વિંછી આતિને ઉપદ્રવ તેમજ સ્થડિલ, માતરાના આક્રમણથી તેમાં રહેલ ત્રસવિગેરેની પણ વિરાધના થાય. કુંભાર ચુનાવાળા વગેરેની ભઠ્ઠી આદિકથી જે ગહનુમાં જે ભૂમિ અચિત્ત થઈ હોય તે બતમાં તે ભૂમિ અચિરકાલકૃત કહેવાય. અને બીજી ઋતુમાં તે ભૂમિ ચિરકાલત કહેવાય. ગામ વિગેરે જયાં વસ્યું હોય ત્યાં બાર વરસ સુધી અચિકિત કહેવાય. ચારે બાજુએ એક હાથ લાંબુ તે જઘન્યવિસ્તીર્ણ અને બાર જોજન પ્રમાણુ સ્થડિલ તે ઉત્કૃષ્ટ વિસ્તીર્ણ કહેવાય, જઘન્યથી ચાર આંગળ છેટું તે જાન્ય કરાવગાઢ કહેવાય, મકાન વિગેરેની નજીકમાં સ્થાપિત કરવા તે દ્રવ્યાસન કહેવાય અને તેમાં સંયમ અને આત્માની વિરાધના થાય, અને સ્થડિલની ઉતાવળ થાય તે રૂપલાવાસન કહેવાય, તેમાં આત્મા, પ્રવચન, અને સંજામ એ ત્રણેની વિરાધના થાય. બિલવાળી જમીનમાં આત્મા અને સંયમવિરાધનાના દેષ છે, અને ત્રસ અને બીજામાં પણ તેજ દે છે. એ દશ પદેના બેઆદિસંગથી મુળ લેર કરતાં અધિક હે જાણવા હવે અંડલ જવાને વિધિ કહે છે.
સિરિ ૨૦, ૩ર કર, સંપ ૨૭, મા ૪૨૮ ૩૪ કર, પૂર્વ દિશા, ઉત્ત દિશા, પવન, ગામ અને સૂર્યને પુઠ નહિં કરીને તેમજ જેને સ્થતિમાં કીડા પડતા હોયતે છાયાવાળી જગ્યાએ ત્રણ વખત પ્રમાર્જન કરીને બનાવો એમ કહીને સ્થડિલ વિસરાવે અને શુદ્ધિ કરે. તેમાં ઉત્તર અને પૂર્વ એ બે દિશાએ પૂજ્ય છે માટે તેને પુઠ ન કરવી, રાત્રિએ નિશાચરે દક્ષિણ દિશામાં આવે છે, માટે રાત્રિએ તે દક્ષિણદિશા બાજુ પુઠ ન કરવી. પવનને પુઠ કરવાથી નાકમાં ખરાબ ગંધ આવે અને તેથી નાકમાં હરસને રોગ થાય, માટે પવનને પઠન કરવી સૂર્ય અને ગામને પુઠ કરવાથી લોકો નિદા કરે, માટે પૂર્વેદિકને પુઠ વર્જવાનું કહ્યું છે. કીડાઆદિ જીવવાળે સ્પંડિલ જહેને થતો હોય તે ઝાડથી બહાર નીકળેલી એવી ઝાડની છાયામાં સરાવે, અને છાયા ન હોય તે સરાવીને બેઘડી તેમને તેમ પિતાના શરીરની છાંયા કરીને રડે કે જેથી તે છે છાયામાં રહ્યા થકા પિતાની મેળે જ પોતાનું આયુષ્ય પુરું કરે, સર્વાહિલ જવામાં ઉચે, નીચે, અને તીરેખે, પછી ગૃહસ્થ ન હોય તે પગ પૂજે, અને અવગ્રહ

Page #40

-
~--
૩૪.
પંચવતુક માગીને વિધિથી તે જગ્યા પડિલેહે, Úડિલ જતી વખત ડાબી સાથળ ઉપર ઉપકરણ (દાંડે અને એ રાખે, અને જમણા હાથમાં પાણીનું ભાજન રાખે. અને પછી તેજ જગ્યાએ કે બીજી જગ્યાએ ડગલથી શુદ્ધ કરી નજીકમાં ત્રણ ચોગળા પાણીથી ધોવે છે. હવે સ્પંડિતની વિધિમાં અપવાદ જણાવે છે.
ઉલમા ૪૨૦, તેજ ૪૧, જરૂર, તો ૪૨, પૂર્વે કહેલા અનલેકઆદિ દશગણવાળા સ્થડિલની જગ્યાની બાબતમાં જે અનાક અને સંપાતવાળી જગ્યા ન મળે તે જુદી સામાચારીવાળા, અસંવેગી અને ગૃહસ્થના આકવાળા સ્થાને જવું, પણ ત્યાં દરેક સાધુએ જુદું જુદું પાતરૂ રાખવું, નકકી હાથ પગ ધોવા અને તેમાં વળી ગૃહસ્થને આલેક હોય તે પાણી પણ વધારે લેવું, તેવી પણ જગ્યા ન હોય તે અશૌચવાહી પુરુષના આપાતવાળી જગ્યાએ જવું, તે પણ ન મળે તે સ્ત્રી અને નપુંસકના આલેકવાળી જગ્યાએ જવું, પણ આલોક થતું હોય તે તરફ પઠ કરીને બેસવું, અને હાથ પગ ધોવાની વિધિ પહેલાંની પેઠે કરવી.
તે પણ ન મળે તે, પુરુષ નપુંસક અને સ્ત્રી સહિત તિર્યંચના આપાતવાળે સ્થાનકે જવું, પણ ત્યાં નિંદિત અને દુષ્ટ ચિત્તવાળા જાનવરોને આયાત છેડ, પછી સ્ત્રી અને નપુંસકમાં આગલા જણાવેલ પ્રાકૃત આદિ ત્રણ પ્રકારના આશીરવાદી લેવા, પણ ત્યાં બોલતાં બોલતાં અને ઉતાવળથી જવું, અને હાથ પગ ધોવા, હવે સાંઝના પડિલેહણ અને પડિકમણાથી પહેલા વિધિ કહે છે,
___सण्णाइ ४३४, पुन्बु ४५५, पडि ४३६, तत्तो ४३७, पट्टग ४३८, तस्स ४३९, घर ४४०, अहि ४४१, एमेव ४४२, इत्येव ४४१, कालो ४४४
સ્થડિલથી આવેલ સાધુ છે પહેર થયે જાણીને ઉપકરણની પડિલેહણ કરે છે પહોર ન બેઠો હોય તો સ્વાધ્યાય કરે. આજ ગ્રંથમાં પહેલાં જે સવારના પડિલેહણને વિધિ કહ્યો છે તેજ વિધિ સાંઝન પડિલેહણને પણ જાણવે, પણ જે જુદાપણું છે તે સંક્ષિપ્ત હું કહું છું
પડિલેહણ કરનાર બે પ્રકારના હોય છે. એક ખાનારા અને બીજા તે સિવાયના એટલે ઉપવાસવાળા, એમને પ્રકારવાળાને મુખવત્રિકા અને સ્વીકાયની પહેલી પડિલેહણા હોય છે, પછી આચાર્ય, અણ શણવાળ, માંદે, અને નવદીક્ષિત જે સાધુ હોય તેની ઉપધિની પડિલેહણ કરે. તે પછી ગુરુને પૂછીને પાત્ર અને માત્રકની પડિલેહણ કરે, પછી તેમજ ગુરુ આદિકની આજ્ઞા લઈને પોતાની ઉપધિ શેષપાત્ર વસ્ત્ર અને પડિલેહ. અને ભેજન કરનાર એઘાનું પડિલેહણ કરે, જે સાધુને જ્યારે પડિલેહણ પૂરી થાય ત્યારે તે સાધુ ભણવાને, આવૃત્તિ કરવાને, કે બીજે કે વ્યવસાય પ્રયત્નથી કરે. પછી ઘેાથેભાગે વન ચેાથી પિરસી થાય ત્યારે કાલનું પ્રતિક્રમણ કરે, તેમાં પહેલાં સ્પંડિલ અને માતરાન વીસ સ્થાને પડિલેહે. ઉપાશ્રયની અંદર નજીક, મધ્ય અને દૂર એમ ત્રણ ભમિ. સહન કરનાર એટલે મધ્યમ શંકાવાળાની અપેક્ષાએ ત્રણ સ્થડિલ માટે એવી જ રીતે સહન ન કરનારની અપેક્ષાએ ત્રણ સ્થડિલ માટે ત્રણ ભૂમિ એવીજ રીતે સહન ન કરનારની અપેક્ષાએ પણ ત્રણ સ્થાને, એટલે તે આસન આદિ બે બે કરતાં છ પડિલેહણા થાય, ધૈડિલની માફકજ માતરામાં પણ બાર થવાથી સ્થડિલ ભૂમિના વીસ ભેદ થયા, તેમજ કાલ પડિલેહવાની ત્રણ ભીમ

Page #41

ભાષાંતર
૩૫.
હોય, એકંદરે સત્તાવીસ પડિલેહણ થયા પછી સર્ય અસ્ત થાય, તે વખત સ્વાધ્યાય વિગેરમાં ઉપગવાળા સારા સાધુઓને જણાવવા માટે ગીતાથ સાધુ આ પ્રમાણે જાહેર કર: કાલગ્રહણવિધિ, ગોચરી, સ્પંડિલ, વસ્ત્ર પાત્રની પડિલેહણ, એ બધું છે સાધુઓ ! સંભાળી લો, અથવા જે બાબતમાં અનુપયોગ થયે હેય તે સંભારી છે. આટલું થયા પછી પ્રતિક્રમણ કરાય તેને વિધિ કહે છે:
૪૪૦, રેસા ૪૪૬, જો કુરા ૪૪૭, લ્ય ૪૪૮, મા ૪૪૨, ના ૪૦૦, મુહ ४५०, संवेग ४५१, नमु ४५३, उस्सग्ग ४५४, संडसं ४५५, किड ४५६, भालो ४५७, बंदित ४५८, परि ४५९, विण ४६०, कय ४६१, दुप्प ४६२, जो ४६३, उप्पण्णा ४६४, तस्स ४६५, भालो ४६६, तं ४६७, परि ४६८ आय ४६९, सब ४७०, सन्व ४८१, एवं ४७२, आय ४७३, जा हु ४७४, घिइ ४७५, असढेण ४७६, विष ४७७, खामि-तु છ૭૮, નવો ૪૭૧, વો ૪૮૦, તત્યવિ ૪૮૧, ૪૮૨, સામા ૪૮૧, કલા ૪૮૪, दसण ४८५, सुभ ४८६, धरणं ४८७, मुद ४८८, मुकयं ४८९, शुइ ४९०, पम्हुछ ४९१, पार ४९२, पाउ ४९३, साम ४९४, उस्सा ४९५, असा ४९.६, पाउ ४९७, निदा ४९८ ताए ४९९, तइए ५००, सामा ५०१, खामित्तु ५०२, जह ५०३, ते ५०४.
કોઈપણ જાતને વ્યાઘાત ન હોય તે સર્વસાધુએ ગુરુની સાથે જ આવશ્યક કર, પણ શ્રાવકને ધર્મકથા કહેવા વિગેરેને કદાચ આચાર્યને વ્યાકાત હોય તે ગુરુમહારાજ પછીથી આવશ્યક શરૂ ક. એટલે બાકીના (ગુરુમહારાજ સિવાયના) સાધુઓ ગુરુને પૂછીને સૂત્રાર્થનું સ્મરણ કરવા માટે યથાશક્તિ કાર્યોત્સર્ગ કરે, અને ગુરુ જ્યારે પડિક્કમ ઠાવે ત્યારે દિવસના અતિચારા વિચારવા માંડે અશકત, બાલ, વૃદ્ધ, કે રોગી સાધુ આવશ્યકતા સહિત હોય તે નિર્જની અપેક્ષાવાળો છતાં પણ બેસે. આવશ્યકમાં પહેલું સામાયિક કહીને કાઉસ્સગ્ન કરે, પછી ગુરુ સામાયિક કહે, અને પછી ગુરુની સાથે દિવસના અતિચાર કાઉસગ્નમાં વિચાર.
કેટલાક કહે છે કે ગુરુની સાથે સામાયિક કહે, તે એવી રીતે કે જ્યારે આચાર્ય સામાયિક લે ત્યારે તે સાધુઓ પણ કાઉસગમાં રહ્યાં હતા સામાયિક ચિંતવે, અને પછી ગુરુમહારાજની સામેજ દિવસના અતિચારો સાધુઓ વિચાર. ગુરુમહારાજ દિવસમાં પણ આપ વ્યાપારવાળા હાવાથી દિવસના અતિચાર બે વખત વિચારે, તેટલામાં ઘણી કિયાવાળા એવા બીજા સાધુઓ એક વખતજ વિચારે. સવારની એટલે સવારના ત્રીજા આવશ્યકની મુહપત્તિ પડિલેહવાના વખતથી કાગ કરવાના વખત સુધીમાં જે અતિચાર થયા હોય તે કાંટાવાળા માર્ગમાં જેમ ઉપયોગથી જવાય તેમ ઉપયોગથી ચિતવે સંવેગવાળા, નિર્મળચિત્તવાળા, ચારિત્રના પરિણામવાળા એવા તે સાપુઓ તે પછી પણ ચારિત્રની શુદ્ધિ માટે એમ ઉપયોગથી અતિચારનું ચિંતન કર, નમસ્કારથી મારે, લાગ કહે, વંદન કરે, આવે, પ્રતિક્રમણ સૂત્ર કહે, વંદન કરે, અને આલોચના અને પ્રતિકમણુમાં રહી ગએલી આકૃતિને વર કરવા કાર્ય કરે, આ સંક્ષેપથી જણાવેલ હકીકત વિસ્તારથી કહે છે. કાત્યમ સમાપ્ત થાય ત્યારે નવસારી પાર, પછી ચતુર્વિશતિતવ નામને

Page #42

પંચવસ્તક દંડક જે લોગરસ તે ઉપયોગ પૂર્વક કહે, પછી સત્તર સંડાસા પડિલેહી બેસીને મુહપત્તિ પડિલે. હવી, અને તેમજ તેવીજ રીતે કાયાનું પણ પ્રમાર્જન કરવું. પછી ઉપયોગવાળા સર્વે સાધુઓ અત્યંત વિનયથી જેવી રીતે વીતરાગોએ કહ્યું છે તેવી રીતે સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ એવું દ્વાદશાવર્ત નામનું વંદન કરે. કારણ કે આલોયણ લેવી, પ્રત્તર પૂછવા, પૂજા, સ્વાધ્યાયને અપરાધના સ્થાનમાં વિનયમલ એવું ગુરુને વંદન કરવું એ રીતિ છે. વંદના કરીને અનુકમે બેહાથે રજોહરણ પકડીને, શરીર અધાં નમેલા રહીને ઉપયોગપૂર્વક આલોચન કરે. પછી નિર્મળભાવવાળા, સંસારસમુદ્રથી ઉદ્વિગ્ન એવા સાધુઓ કાઉસગમાં ચિંતવેલા સૂકમ પણ અતિચારને ગુરૂસમક્ષ આવે. કહ્યું છે કે સંવેગ પામીને આચાર્યના ચરણકમળમાં ફરી પાપ ન કરવાના પરિણામરૂપે સુવિદિત સાધુ આરાયણ જણાવે. જેવી રીતે પિતાને જણાવે તેવી જ રીતે ભૂલેલા બીજાને પણ જણાવે, મનુષ્ય પાપ કરે તે પણ ગુરુની પાસે આયણ નિંદન કરીને ઉતરી ગયેલા ભારવાળા ભારવહકની પેઠે તે પાપ કરનાર અત્યંત હલકો થાય છે. મન, વચન, અને કાયાના પેગોની ખરાબીથી પાપ બંધાય છે, તેથી જે સાધુ તે યોગને સુધારે તેનું તે એટલે કેગની ખરાબીથી થયેલું અને બીજું પ્રમાદકષાયાદિ થયેલ પાપ પણ નાશ પામે છે. જેમ જગતમાં જે કપમ્પથી જે વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ કુપગ્ય વજેવાથી તે વ્યાધિ ક્ષય પામે છે, તેવી રીતે કર્મવ્યાધિમાં પણ સમજવું. અશુભકર્મના ઉદયે ઉત્પન્ન થતી માયા, આલોચન, નિંદન ગણ વિગેરે રૂ૫ કુશલવીર્યથી હણવી જ જોઈએ અને બીજી વખત તે માયા કરવી નહિં. તે લાગેલા દૂષણેનું મર્મ જાણનાર એવા ગુરુમહારાજ જે પ્રાયશ્ચિત્ત કહે તે અનવસ્થાઆરિપ્રસંગથી ડરેલા સાધુઓએ તેવીજ રીતે આચરતું જોઈએ. દેષ આવીને, ગુરુ પાસેથી પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને પછી સામાયિક કથન કરવા પૂર્વક પ્રતિકમણુસૂત્ર કહે, તે પ્રતિકમણુસૂત્ર છે અને બળવાળા થઈને કાંસ અને મચ્છરને નહિ ગણતાં પ પરે સૂત્રાર્થને અત્યંત ઉપયોગ કરતાં થકાં કહે. સત્ર કરીને પછી વંદન કરીને આચાર્ય આદિક સને ભાવથી ખમાવે. જે માટે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શિખ, સાધર્મિક, કુળ અને ગણમાં જે કોઈને ડે. કષાયવાળા કર્યા હોય તે બહાને હું વિવિધ નમાવું છું. ભગવાન સકળ શમણુસંધાને મસ્તકે અંજલિ કરીને ખાવું છું, અને હું પણ તેમને અપરાધ ખમું છું. નિર્મ, ગમનથી ધર્મમાં પિતાનું ચિત્ત સ્થાપન કરીને સર્વજીવરાશિને ખમાવીને હું પણ તેમને અપરાધ ખમું છું. એવા પારણામવાળા સર્વસાધુઓ આચાર્યને ખમાવે. આચાર્ય પર્યાયથી જે હેય તે આ વિધિ સમજાવે. જે પર્યાય ચેષ્ઠા ન હોય તે આચાર્ય પણ જેને ખમાવે, કેટલાક કહે છે કે એ ખમાવવામાં વિકલ્પ છે. જ્યારે કેટલાકે કહે છે કે શિક્ષકઆદિની શ્રદ્ધા માટે લઘુ એવા પણ આગાય નેજ ખમાવે. એવી રીતે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયને ખામીને બાકીના સાધુઓને યથાપર્યાયે ખમાવે. ખમાવવામાં ઉલટી રીતે કરવામાં કે તે ખમાવવાનું નહિં કરવામાં આજ્ઞાવિરાધનાદિક દે છે. પ્રતિમસત્ર કહ્યા પછી છેલા બે સાધુ સિવાય બધાને ખમાવવાના છે, પણ આચરણાથી દેવસિપ્રતિકમ
માં ગુરુ અને બીજા બે સાધુ બેમ ત્રણને ખમાવવાનું છે. શ્રુતિ અને સંધયણ વિગેરેની તથા ભયદાની હાનિ જાણને ગીતા નવદીક્ષત અને અગીતાર્થના પરિણામની રક્ષા માટે આચરણ

Page #43

ભાષાંતર
૩૭ કરે છે. અશક એવા આચાર્યું કેઈપણ સ્થાને, કોઈપણ કારણથી અસાવદ્ય આચર્યું હોય અને બીજા ગીતાર્થોએ તે નિવાર્યું ન હોય તે એ બહુજન સંમત એવી રીતિ તે આચરણા ગણાય. વળી આચન પચ્ચકખાણ અને ઉદ્દેશાદિકમાં મોટા સાધુઓ પણ આચાર્યને વંદન કરે, પણ પ્રતિકમના ખામણામાં મોટા વંધન ન કરે, પણ આચાર્યજ તેઓને કરે, એવી રીતે આચાર્ય આદિને ખમાવીને સર્વ સાધુઓ દુરાચિત અને દુપ્રતિકાંતને શોધવા માટે નિર્મળ એવા કાઉસ્સો કરે. જીવ પ્રમાદે ભરેલું છે, અને સંસારમાં પ્રમાદની ભાવનાથી પણ અનાદિથી વાસિત છે, તેથી સાધુમાં પણ તેવા અતિચાર થાય, માટે તેની શુદ્ધિને કાઉસ્સગ્ન કરે. કોઈ શંકા કરે કે એમ અશુદ્ધિની સંભાવન કરીએ તે કાર્ગોમાં પણ તે અશુદ્ધિ થવાથી અનવસ્થા આવે? તે શંકાના ઉત્તરમાં કહે છે કે પ્રમાદનો જય કરવાના કામમાં પ્રમાદ જીતીને પ્રવર્તવાથી અનવસ્થા રહેતી નથી. તે કાર્યોત્સર્ગોમાં પણ જે સૂકમ દૂષણ રહે તે પણ તેનાથી જ જીતાય છે. કાત્સર્ગ વારંવાર થતા નથી, જે માટે સક પણ સાધુને વ્યાપાર સૂમ પણ પ્રમાદની પ્રતિકૂળતાવાળો છે. પ્રતિક્રમણમાં બીજે કાર્યોત્સર્ગ ચારિત્રને છે. ત્રીજે દર્શનશુદ્ધિ માટે હોય છે, એ શ્રુતજ્ઞાનને છે, પછી પિતાની સ્તુતિ, અને કુતિકર્મ (વંદન) કરવાનું છે. હમણાં જણાવ્યું તે ચારિત્રશુદ્ધિ માટે કાર્યોત્સર્ગ ધર્મપ્રેમી અને પાપભીરુ સાધુઓ સામાયિક કથનપૂર્વક પચાસ શ્વાસે શ્વાસ (બે લેગસ્સનો)ને કરે. વિધિથી તે કાત્યાગ પારીને શુદ્ધચારિત્રવાળા સાધુ લેગસ્સ કહીને, અરિહંતઈયાણું૦ વિગેરે કહીને તેને કાર્યોત્સર્ગ કહે. આ કાયોત્સર્ગ દર્શનશુદ્ધિ માટે છે અને પચીસ શ્વાસોશ્વાસનો છે. તેને વિધિથી પારીને પુફખરવારી છે કહે, અને પછી શ્રત અતિચારની શુદ્ધિ માટે પચીસ શ્વાસોશ્વાસને શ્રતજ્ઞાનને કાર્યોત્સર્ગ કરે. પછી તેને વિધિથી પારે ચારિત્ર એજ સાર છે, અને નિશ્ચયથી દર્શન અને જ્ઞાન એ બે ચારિત્રનાં અને છે, માટે સારભૂત એવા ચારિત્રમાં પ્રયત્ન કરે જ જોઈએ. અહીં શુદ્ધિ તે પશ્ચાનવીએ છે. સર્વ અતિચારો શોધીને પછી સિધ્ધાણું એ સત્ર કહે, પછી પૂર્વ કહેલી વિધિએ ગુરૂને વંદન કરે, કેમકે લેકમાં પણ સારી રીતિએ કાર્ય કરનારા મનુષ્ય હુકમ લેતાં અને તે હુકમ બજાવ્યા પછી નિવેદનમાં નમસ્કાર કરે છે, તેમ અહિ જિનેશ્વર પણ આજ્ઞાની માફક પવિત્ર કાર્ય કરીને સ્વર અને શખથી વધતી ત્રણ થયે કહે, પણ તેમાં ગુરૂમહારાજ એક થેય કહે. પછી શેષ સાધુએ ત્રણ થયે કહે. એજ હકીકત કહે છે કે ગુરૂએ સ્તુતિમંગલ કહ્યા પછી શેષ લોકો થાય કે સ્તુતિ કહે. પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી ગુરૂમહારાજની પાસે છેડે કાળ બેસવું, કારણકે વિસ્મૃત થએલી કેઈક મર્યાદા તેઓ યાદ કરાવે, અને એમ બેસવાથી વિનય પણ નાશ ન પામે, આ ગાથાઓથી જણાવાયેલ પ્રતિકમણના વિધિમાં અવતા આદિને કાઉસગ્ન નથી કહ્યાા તેનું સમાધાન કરે છે કે અતદેવતા વગેરેના કાઉસગ્ગ આચરણાથી થાય છે. માસી અને સંવછરીને દિવસે ક્ષેત્રદેવતાને કાર્યોત્સર્ગ અને પાક્ષિકમાં શાદેવતાને કાયોત્સર્ગ હોય છે. કેટલાક માસીમાં પણ શમ્યદેવતાને કાત્સર્ગ કરે છે. કાલગ્રહ સ્વાયાય આદિ બધા વિધિ અહીં વિશેષ સત્રથી જાણ. હવે પ્રભાતના પ્રતિકમણને વિધિ યથાક્રમે જયાવવામાં આવશે. સામાયિકસત્ર બોલીને અહીં પહેલે ચારિત્ર વૃદ્ધિ માટે પચીસ શ્વાસે શ્વાસ પ્રમાણ કાઉસગ્ન ધીર પુરૂ કરે છે. પછી વિશિષી કાઉસગ્ગ પારીને ગૃહચા સ્ત્રવાળા સાધુઓ ગરમ કરીને

Page #44

૩૮
પંચવરજી દર્શનથદ્ધ માટે પચીસ શ્વાસોશ્વાસનો કાઉસ્સગ્ન કરે છે, પછી પણ વિધિથી તેને પારીને શ્રતસ્તવ કહે છે. અને પછી ઉપગવાળા છતાં અહીં રાત્રિએ થયેલ અનિયમિતપણાને કાઉસગ્ન કરે છે. સાંજના પ્રતિકમણની થાઇથી માંડીને ચાલુ કાઉસગ્નની ક્રિયા સુધીમાં રાત્રિ સંબંધી જે અતિચાર લાગ્યા હોય તે બધાને હદયમાં વિચારે, સવારના પડિક્કમણામાં અતિચારનો કાઉસ્સગ છેલે કરવામાં કેમ આવે છે તેનું કારણ જણાવે છે કે નિદ્રાવાલા સાધુ આ તચારને બરાબર યાદ ન કરી શકે, તેમજ આલોચનની પહેલાના વંદનમાં મહેમાંહે સાધુઓમાં સંઘઠ્ઠન થાય, અથવા અંધારાઆદિથી કોઇ વંદન ન પણ કરે તે વંદન ન કરવાના દેષ લાગે માટે પ્રભાતિક, તકમણમાં જ્ઞાનાદિના કાઉસ્સગ્ન પહેલાં કરવાના કહ્યા, અને ત્રીજા કાઉસગમાં રાત્રિના અતિચારે વિચારે અને છેલ્લાં તપચિંતવાણીના કાઉસગ્નમાં છ માસથી શરૂ કરી એકાદિદિવસની હાનિ કરતાં કરતાં યાવત્ પારસી કે નવકારસી સુધીમાંથી કોઈક પચ્ચક્ખાણ ધારે. એજ વાત વિસ્તારથી કહે છે કે ત્રીજા કાઉસ્સગ્નમાં રાત્રિના અતિચાર ચિંતવી, વિધિથી પારી પછી સિધસ્તવ (સિદ્ધાણં બુદ્વાણું) કહીને આવીને પૂર્વ પ્રમાણે પ્રતિદમણુસૂત્ર કહે. તે પ્રતિક્રમણ સત્રમાં સામાયિકત્ર કહેવાય છે માટે જણાવે છે કે સામાયિસૂત્ર વધારે વખત એટલાજ માટે કહેવાય છે કે સર્વ સાધુ વ્યાપાર સામાયિક પૂર્વકજ છે, અને સામાયિક ૫ ગુણ અર્થની સ્મૃતિ અને પાઠના સ્મરણથી પ્રાયે થાય છે એમ દેખાડવા માટે છે. પ્રકિકામણ પછી આચાર્માદિકને ખમાવીને સામાયિક કથન પૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ કરે. તે કાર્યોત્સર્ગમાં અમને એ કયા કામમાં જોડયા છે તે વિચારે. જેવી રીતે તે કાર્યને હાનિ ન થાય તેવી રીતે છ માસ આદિના અનુકમથી અશઠભાવે કરી શકાય તેવું ત૫ હદયમાં કરવાનું ચિંતવને, તે પારી લોગસ કહીને મૂડપત્તિ પડિલેહી વાંદણ દઈને તે કાર્યોત્સર્ગમાં ચિંતવેલ નવકારસીઆદિ તપ ગુરૂ પાસે અંગીકાર કરે II હવે પચ્ચખાણ કરવાને વિધિ કહે છે;
आगा ५०५, नव ५०६, दो ५०७, दो ५०८, सत्त ५०९, पंच ५२०, णब ५११, वय ५१२, गह ५१३, अन्म ५१४, एवं ५१५, गम ५१६, एवं ५१७, सं ५१८, सं ५१९, मरण ५२०, एत्तो ५२१, संते ५२२, तस्स ५२१, नय ५२४, नय ५२५, नय ५२६, उभ ५२७ अण्णे ५२८, णणु २२९, एवं ५३०, उव ५३१, जिण ५१२, आह ५३३, नो ५३४, नो ५३५, सय ५३६, कय ५३७, संवि ५३८, मावि ५१९, पुरिसं ५४०, भर ५४१, मुहिज ५४२, पासम् ५४३ सुह २४४.
જિનેશ્વરમહારાજાએ કહેલું એવું અને આગાથી શુદ્ધ એવું ઉપગપૂર્વક વિધિને પશ્ચ ખાણ કરે. તે નવકારશી આર પચ્ચક્ખાણ માત્ર પિતેજ પાળવાનું છે, પણ પિરસી વગેરેમાં આહારાદિકનું દાન અને તેને ઉપદેશ તે સમાધિ પ્રમાણે કરી શકાય. પચ્ચખાણાના આગારો જણાવે છે. | નેકારશીમાં બે, પારસીમાં છે, પુરિમમાં સાત, એકાસણામાં આ, એકતાઠાણામાં માત, આગેલમાં આઠ, ઉપવાસમાં પાંચ, પાણીમાં છે, ચરમમાં ચાર, અભિષહમાં ચાર, અગર પાંચ,

Page #45

ભાતર
૩૯ વિગતમાં આઠ અગર નવ, પિંઢવિનયમાં હેય તે નવ અથાત દ્વવવિગય હોય તે આઠ અને અભિગ્રહમાં વયનો અભિગ્રહ હેય પાંચ આગાર અને બાકીના અભિગ્રહોમાં ચાર આગાર હોય છે. વિનયમાં નવ અને આઠ આગારનો ખુલાસે કરે છે કે માખણ, તળેલું, ઝામેલું દાહ, માંસ, ઘી, ગોળ, એ બધામાં નવ આગાર હોય. પચ્ચખાણેના અને આગારના અર્થો આવશ્યક વિગેરેમાં વિસ્તારથી કહેલા છે. માટે તે ત્યાંથી જાણવા. આગાર કરવાને હેતુ જાણવે છે–પ્રતિજ્ઞાન ભંગ થવામાં આજ્ઞાવિરાધના રૂપી મોટો દોષ છે, અને થોડા પણું વ્રતનું પાળવું એ ગુણ કરનાર છે, માટે આગારો કહા છે, તેમજ ધર્મમાં શણ અને દેષનું અ૫બહુપણું સમજવાની જરૂર છે, માટે પચ્ચખાણેના આગારો કહ્યા છે, ગ્રહણ કર્યા પ્રમાણે પાલન કરવાથી જ જરૂર અપ્રમાદનું સેવન થાય છે. અને તેવી રીતે સેવાને અપ્રમાદ અનકમે વધે છે. અને તે પ્રમાદને સર્વથા નાશ કરે છે. સંસારમાં ભમતા જીવે પ્રમાદને અભ્યાસ ઘરે કાલ કર્યો છે, તેથી પ્રમાદના અભ્યાસથી કોઈપણ પ્રકારે પચ્ચખાણને કદાચ ભંગ થાય માટે ભંગ ન થાય, તેથી આગારે કહ્યા છે, કેમકે પચ્ચખાણના ભંગમાં આશા, અનવસ્થા વિગેરે રોષ થાય છે, અને તેથી જન્મમરણ વિગેરે સર્વ અનર્થો થાય છે. કદાચ કહેવામાં આવે કે એવા પ્રમાદીને દીક્ષાજ કેમ હોય? તે તે સવાલના ઉત્તરમાં સમજવું કે દીક્ષા તે ચારિત્રના પરિણામથી છે, અને ચારિત્રના પરિણામ આવવાની સાથેજ સર્વથા બધે પ્રમાદ ક્ષય પામતે નથી. વળી જે માટે આ પ્રમાદનો અનાદિકાલથી અભ્યાસ છે, તેથી જ તેના ક્ષયને માટે ઉવમી
લાએ પચ્ચખાણને લીધા પ્રમાણે પાળીને અપ્રમાદ આચરે જોઈએ- વાદી કહે છે કે એ પ્રમાણે તે સામાયિકચારિત્ર પણ નકકી આગારવાળું જ લેવું જોઈએ, અને જે તે સામાયિક આગાર વગરનું છે, તે પછી પચ્ચખાણોમાં આગાર રાખવાનું શું કામ છે? અહીં ઉત્તર તે છે કે સર્વ પદાર્થમાં સમભાવ હોવાથીજ સામાયિક થાય છે, તેમજ તે સામાયિક પાવાજીવ માટે છે, તેથી વીતરાગોએ તેમાં આગારે કહ્યા નથી. તેજ વાત સ્પષ્ટ કરે છે કે સામાયિક એ ભાવ છે અને એ ભાવ મમત્વ વગરને છે, તેમજ સમપણાને લીધે સર્વપદાર્થ વિષયક છે. જાનવરૂપી કાલની મર્યાદા પણ આવતા ભવમાં ભંગ ન થાય તેટલા માટે જ છે, પણ આવતા ભવમાં સેવીશ એવી ઈચ્છા રાખીને તે ઇચ્છાની અપેક્ષાએ જાવજીવની મર્યાદા નથી. મરણ છે છતના વિચારથી જ તૈયાર થએલા સુભટના જેવા પરિણામ હોય છે તે સર આ સામાયિકમાં પરિણામ છે, પણ હલકાના ઇષ્ટાંતેએ આ સામાયિક અપવાદનું સ્થાન નથી, આ વાત બારીકીથી સમજ નાની છે, અને એટલાજ માટે અત્યંત અ ને સામાયિક લેવા અને દેવાને નિષેધ શાસ્ત્રોમાં
લો છે. જરૂર પડવાવાળો જાર્યો હતો એવા આભીર વિગેરેને કેવલજ્ઞાનથી એજ સામાયિક અવશય મુક્તિનું અર્વષ્ય કારણ સમજીનેજ કેવળીમહારાજાએ સામાયિક દેવડાવ્યું હતું. સામાન્ય ન્યથી આ સામાયિક એ ચારિત્ર છતાં પણ સામાયિકની વિશિષ્ઠતા માટે નકારશીઆદ પચ્ચકખાણ કરવાનું આગામાં કહેલું હોવાથી, તેમજ અનુભવથી જણાતી વિશિષ્ઠતાવાળું થતું તેથી સામાયિક હેવાથી, નોકશશી વિગેરે પચ્ચકખાણે કેમ ન કરવાં આ આગારા સામાયિક પરિણતિના બાધક છે, એમ કહેવામાં આવે તે તેના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે જેમ સુભટને મરણ કે જયના વિજયને બાધા ન આવે

Page #46

પંચવસ્તક.
તેવી રીતે પ્રવેશ, નિર્ગમ, વારણના પ્રયત્નોમાં જેમ અપવાદે છે, તેવી રીતે સામાયિકના નિશ્ચયવાળાને નકારશી વિગેરેમાં આગાર સમજવા, તે સુભટને પ્રવેશ વિગેરેને પ્રયત્ન છતાં પણ જીવનના મમત્વરહિતપણું નથી એમ નથી, તે મમત્વરહિત પરિણામ શત્રુને પ્રતિકાર કરવાપ હેતુથી નકકી સિદ્ધ થાય છે, અને તે સુભટને પહેલાના મરણ કે જયના ભાવને કઈપણ પ્રકારે નુકસાન થતું નથી, પણ તે પ્રવેશાદિક વ્યાપારથી તે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે, અને એવી રીતે પ્રવર્તવાથીજ સુભટ સારી રીતે કાર્ય કરી શકે છે, તેવી રીતે અહી પણ આગારવાળું પચ્ચક્ખાણ પણ સામાયિકની સારી રીતે સિદ્ધિ કરી શકે છે, પણ આગારના નામે પચ્ચકખાણ ન લેવાં તે તે કેવળ મૂઢપણુંજ છે. સામાયિકઉચ્ચારની સાથે જ મરણ કે અનશન થવાનો કે કરવાને નિશ્ચય નથી. તેમજ સામાયિકની ધારણા અને ભવાંતરની થવાવાળી અવિરતિથી બચવા માટે જ્ઞાનાદિ પોષણના સાથી દેહધારણની જ્યારે જરૂર છે તે પછી તે દેહના પિષણના સાધનમાં નિરંકુશપણે રાગ ષ પૂર્ણપણે ન વર્તાય માટે આહાર સંબંધિ પ્રત્યાખ્યાનની બાહ્યવસ્તુના સંગમાત્રને અંગે હોવાથી તે પચ્ચખાણ અને તેના આગાની બુદ્ધિશાલિ જરૂરીયાત સ્વીકારેજ છે, સર્વ અશનાદિક વસ્તુમાં સમભાવપૂર્વક પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ હેવાથી અનાદિકલેટે લેવામાં આવતું પચ્ચખાણું પણ સામાયિકને બાય કરનાર નથી. કાર્યોત્સર્ગ અને ઈરિયાસમિતિથી ગમનના દુષ્ટતે આ સમજી શકાય તેમ છે. એટલે કાત્સર્ગમ ઉસ આદિઆગા અને ઈયસમિતિમાં માર્ગ આલંબન વગેરે કારણે છેજ, સુભટને મરણ અને જય એ બંનેને કોઈ કારણથી કઈક વખત અભાવ થાય તે પણ ભવિષ્યમાં તેવા પ્રસંગે પશમની વિચિત્રતા હોવાથી તે જ મરણ કે જય સંબંધી ભાવ થાય છે. તેવી રીતે ભાવાંતરના ગમનથી સામાયિક અને પચ્ચખાણ બંનેને થડા કાલ માટે અભાવ થયા છતાં પણ ભવાંતરમાં તે ક્ષયોપશમ થાય કે જેથી સામાયિક અને પચ્ચકખાણને સંપૂર્ણ પણે લાભ થાય. રાક છે કે સાધને ત્રિવિધ આહારનું અને થોડા કાળમાં પચ્ચખાણ ચગ્ય નથી, કારણ કે સાધ સર્વવિરતિવાળા છે, અને એવી રીતે કંઈક આહાર અને થોડા કાળના ભેદથી પચ્ચખાણ લેતાં તે સર્વલિરતિ કેમ રહે? અહીં ઉત્તર દે છે કે પૂર્વે જ જણાવ્યું છે કે આ પચ્ચખાણ અપ્રમાદ સેવન માટે છે, તે પાણીમાત્ર વાપરવાનું કે રાખી બાકીના આહારને ત્યાગ કરવાથી તે અપ્રમાદ અધિક છે, માટે ઇવરિક એટલે થોડા કાલ માટે ત્રિવિધાહારનું પચ્ચખાણ અગ્ય નથી, કદાચ કહેવામાં આવે કે કોઈક કારણસર દ્વિધાહારનું પચ્ચખાણ સાધુને કેમ ન હોય? એ વિચારવા જેવું છે. પણ સાધુને ઘણે ભાગે અન્ન, અને પાન સિવાય ખાદિમ, સ્વાદિમને ઉપલેગ કરવાની આજ્ઞા નથી, માટે વિધાહાર પચ્ચખાણના આચરણ કરી નથી. એવી રીતે આહાર સંબંધી વ્યાખ્યા કરી હવે તેના ઉપગની હકીકત જણાવે છે:
નકારશી વિગેરે પચ્ચખાણ, વિગય કે નીવીઆતા વિગેરેનો ઉપયોગ, પચ્ચખાનું સ્પષ્ટ લવું, નવકારને પાઠ કર, ગુરૂની આજ્ઞા લેવી એ વિગેરે વિધિ, અને પછી પણ સુધાનીની શાંત વિગેરે કારણેથી વાપરવું એ સર્વ ઉપગ જાણુ. વિવેકવાળા અને ભાવનાપૂર્વક નિર્દોષ અને મમતા રહિતપણે કરાતું પચ્ચખાણ કેવળજ્ઞાનને હેતુ છે એમ શ્રીજિનેશ્વરાએ ખેલ છે.

Page #47

ભાષાંતર
આ જગ પર કોઈક કહે છે કે જેમ જીવહિંસાના પચ્ચખાણ કર્યા હોય તે વ્રતભંગના ભયથી બીજા પાસે પણ હિંસા કરાવાય નહિં, તેવી રીતે ઉપવાસ આદિ તપસ્યાવાળે મનુષ્ય બીજાને જે આહાર છે કે દેવડાવે તે પણ નકકી કરાવવું જ કહેવાય, અને તેથી પચ્ચખાણવાળાએ આચાર્ય આદિકને અશનઆદિ લાવી દેવાં જોઈએ. નહિં, તથા લાવી દેવાં કે લાવવાની સવડ પણ અન્ય સાધુને માટે કરવી જોઇયે નહિં, આ વાત તે સિહજ છે કે પશ્ચિખાણનું પાલન કરવા કરતાં જો વેલાવાહિશે એ આગમ વચનથી ગૃહસ્થની માવજતને પણ અસંયમના પિષણને અંગે નિષેધ હોવાથી વ્રત કરતાં વેયાવચ્ચ કોઈપણ પ્રકારે અધિક નથી. આવી શંકાના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે નકારશી વિગેરેના પચ્ચખાણ સાવલઆદિના પચ્ચખાણની માફક ત્રિવિધ ત્રિવિધ થતાં નથી, માટે શુદ્ધ એવા મુનિને તથા આચાર્યાદિને અન્નાદિક દેતાં કે તેમને માટે લાવતાં અથવા સવડ કરી આપવાથી પચ્ચખાણના ભંગનું કારણ થતું નથી, કેમકે દેવાના પચ્ચખાણ કર્યા જ નથી. મૂલ તે આ પચ્ચખાણમાં પિતાને પાલવાની પ્રતિજ્ઞા છે, પણ બીજાને, દાન, દેવું તેમજ શ્રદ્ધાળુના ઘર બતાવવાં, વિગેરે રૂપ ઉપદેશનો નિષેધ કર્યો નથી, માટે પચ્ચખાણ કરનાર સાધુ પિતાની સમાધિ પ્રમાણે બાલ, ગ્લાનાદિકને આહાર આપી પણ શકે અને લાવવાનો ઉપદેશ દઈ પણ શકે, અર્થાત્ પચ્ચખાણ કર્યું હોય તે પણ આચાર્ય, ગ્લાન, બાલ અને વૃહોને પિતાના વીર્યાચારને સાચવતે થકો જે મળી શકે તે જરૂર અશનાદિક લાવીને આપે. તેવીજ રીતે સંવેગી અને અન્ય સમાચારીવાળાઓને ભિક્ષાદિક માટે શ્રાવકનાં કુલ પણ દેખાડે, તેમજ અશકત હોય તે સરખી સામાચારીવાળાને પણ શ્રાવકનાં કુલ દેખાડે, લાવી આપવું, તેમજ બતાવવું, તેમાં સમાધિ પ્રમાણે કરે. જિનવચનને જાણનારા અને મમતા રહિત એવા મહાનુભાને પોતાનામાં કે પરમાં કાંઈપણ ફરક હેતે નથી, તેથી બંનેની પણ પીડા વર્ષે. હિંસાદિક પાપને નિષેધ્યાં નથી માટેજ ગૃહસ્થના વૈયાવચ્ચની મનાઈ કરી છે. અને સાધુઓને સંવરના રક્ષણ આદિ માટેજ પિષણ આપવા યાવચ્ચ કરાય છે. માટે યાવચ્ચ કરવામાં ગુણ છે અને તે એકાંતે છે. વેયાવચ્ચને વિધિ આ પ્રમાણે છે. આચાર્ય વિગેરે પુરૂષ, સ્વાધ્યાય વિગેરે તેને ઉપકાર અને શકિતની ખામી વિગેરે તેના શારીરિક અપકાર જાણીને તેમજ પિતાને પણ જ્ઞાનદિકની મદદ, ગુરૂહુકમની ખામીથી અને અપકાર અથવા તે તે ગ્લાનાદિકની અપેક્ષાએ ઉપકાર અને અપકાર જાણીને તેમજ આ શાસ્ત્રોકત અનુષ્ઠાનો છે એમ ધારીને નિસ્પૃહપણે વૈયાવચ્ચ કરવું. ભારતમહારાજે પણ પહેલાભવમાં ઉત્તમ સાધુનું વેયાવચ્ચ કર્યું, તેનાથી બંધાએલા સાતવેદનીયથી તે ભરત ચક્રવતિ રાજા થયો. આખા ભરતક્ષેત્રમાં રાજ્ય કરીને તેમજ ઉત્તમ સાધુપણું પાળીને, આઠે પ્રકારના કર્મથી મુકાએ એવો ભરત મોક્ષ પામ્યો. આવી રીતે યાવચ્ચ પ્રાસંગિક ભેગેને દઈને, અનુક્રમ આજ્ઞા આરાધનથી મોક્ષફળને જરૂર આપે છે. સ્થાન કરતાં અનકમ્પાદિકની પેઠે આ યાવચ્ચમાં ગુણની અધિક્તા સમજવી. કેઈક નગરને એક માર્ગ સારા વૃક્ષની છાયાએ કરીને સહિત હોય, અને બીજે છાયા વગરને હેય, તેમ મોક્ષ માર્ગ પણ બે પ્રકારનો જાણ. પહેલો માર્ગ સુખે પાર પામવાવાળા એવા તીર્થંકરવિગેરેને અનુષ્પા અને વેયાવચ્ચવવાળે હોય છે, અને બીજે સામાન્યસાધુઓને હંમેશાં વેયાવચ્ચ વગરને હોય છે. તાવ એ છે કે પચ્ચખાણ કર્યા છતાં પણ અધિકરણ રહિત એવા આહારને દાન, અને ઉપદેશમાં દેષ નથી, પણ

Page #48

૪૨
પંચવક્ત
ગુણ છે, અને તેથી જ એવી રીતે દાન ઉપદેશથી આ પચ્ચખાણ શુદ્ધ થાય છે. કહ્યું છે કે સ્પર્શન, પાલન, રોભિત તીતિ, તેમજ કીર્તિત અને આરાધિત એવું પચ્ચક્ખાણ હય, તેમાં વારંવાર સમગ્ર ઉપયોગથી સાચવ્યું તે પાલિત કહેવાય. ગુરૂમહારાજને દીધા પછી બાકી રહેલા અશનાદિકને સેવવાથી શબિત કહેવાય. પચ્ચખાણને કાળ પૂરો થયા છતાં પણ શેડો કાળ રહેવાથી તરિત કહેવાય. ભજન વખતે અમુક પચ્ચખાણ કર્યું હતું એમ વિચારી ભજન કરે તેતે કીર્તિત કહેવાય, અને એ બધા પ્રકારોએ સંપૂર્ણ રીતે રક્ષણ કરેલું પચ્ચખાણ તે આરાધિત કહેવાય. આ પચ્ચખાણ સંબંધી અંતર દ્વારા સમાપ્ત કરતાં કહે છે કે આ પચ્ચખાણ નિર્મળભાવવાળા જીવને ચારિત્રની આરાધના રૂપ હેવાથી તે મેક્ષ ફળને દેનારું છે. એમ જિનેશ્વર કહે છો પચ્ચખાણને અધિકાર કહી બકીને વિધિ જણાવે છે –
શુ ૧૦૨, Mા ક૨ વર ૧૪, પ્રતિકમણને અંતે સાંઝના પ્રતિક્રમણમાં નમતુ કહેવાય છે, તેની પેઠે વિશાલની સ્તુતિ કહે, પછી અખલિતપણે દેવવંદન કરી, બહુલને આદેશ માંગી, એ પડિલેહે. સર્વપણ કાર્ય સાધુઓને ગુરૂના હુકમથીજ કરવું કપે છે, માટે બહુવેલને આદેશ સાધુઓ માગે છે, તેથી ચક્ષુનિમેષાદિકરૂપ વારંવાર કરવાની ક્રિયા કે જેમાં પૂછવું અશકય છે તે ક્રિયાની રજા મળે છે) પછી ઉપધિસંહિસાવીને, સવારની વિધિમાં કહ્યું તેમ, આચા યાદ અનામે ઉપધિ પડિલેહે. પછી વચમાં સ્વાધ્યાય કરે, અને તે સ્વાધ્યાયના ગુણે આ પ્રમાણે છે:
आय ५५५ आय ५५६ आय ५५७ सज्जायं ५५९ नाणे ५५९ जह ५६० नाणा ५६१ पारस ५६२ एत्तो ५६३ ज ५६४ माय ५६५ एत्तो ५६६ एसो ५६७ उम्माय ५६८
આ આત્માના હિતનું જ્ઞાન થાય તેવા જ્ઞાનથી પરમાર્થથી સંવર થાયર નવું નવું જાણવાથી
ન સંવેગ થાય મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચળતા થાય. ઉત્કટું તપ થાય" કર્મની નિર્જર થાય અને બીજાને ઉપદેશ દેનારા ગુણ બને.આ સાત ફાયદાને અનુક્રમે સમજાવે છે. આત્માનેહિતને નહિં જાણનારો મનુષ્ય મૂર્ખ હોય છે, અને તે પૂર્ણ કર્મ બાંધે છે, અને તે કર્મથી અનંતા ભવસાગરમાં તે ભમે છે. આત્માના હિતને જાણનારાજ મનુષ્ય જીવહિંસાદિકની નિવૃત્તિ અને પરમાર્થ કરણની પ્રવૃત્તિમ જે માટે સમર્થ થાય છે તે માટે આત્માનું હિત જાણવું જ જોઈએ. સમાધિવાળે અને વિનયયુક્ત સાધુ વાચનાદિસ્વાધ્યાયને આચરતે પંચેન્દ્રિયને સંવરવાળો અને ત્રણ ગુપ્તિવાળો થવાથી એકાગ મનવાળો થાય છે. જેમ જેમ જીવ અપૂર્વ અપૂર્વ અતિશયના રસના વિસ્તારવાળે શાસ્ત્રને સાધુ ભણે છે તેમ તેમ નવા નવા સંવેગની વાંછાવાળો મુનિ આનંદ પામે છે. વળી જ્ઞાનમાં રહે તેમજ દર્શન, તપ, નિયમ અને સંજમમાં રહીને નિર્મળ થતે સાધુ યાવાજીવપણ સ્થિરપણે વિચરે છે. જિનેશ્વરએ કહેલા અત્યંતર અને બાહ્ય ભેદ સહિત બાર ભેટવાળા તપમાં સ્વાધ્યાય સરખું ત૫ થતું નથી, થયું, નથી ને થશે પણ નહિ. આ સ્વાધ્યાયનાજ કારણથી શુદ્ધ જ્ઞાન થતાં ત્રિકરણની શુદ્ધપ્રવૃત્તિથી નકકી નિર્જરકપણું અને તે પણ ઉત્કૃષ્ટ થાય છે. સંવેગ રહિત હોવાથી અજ્ઞાની છે જે કર્મ કડાકડી વર્ષોએ નિરંતર દુઃખ વેઠીને ખપાવેતે કર્મો શ્વાસોશ્વાસ માત્રમાં ત્રણ

Page #49

ભાષાંતર
ગુપ્તિવાળે જ્ઞાની અપાવે છે. અન્યને ઉપદેશ દેવાથી વ અને પરને ઉદ્ધાર થાય છે. તા. કરની આજ્ઞાનું હિતૈષીપણું દીપન થાય છે અને ભકિત થાય છે, યાવત્ તીર્થનું પ્રવર્તવું તે પણ જ્ઞાનથી જ થાય છે. આ જણાવેલ સ્વાધ્યાય અપ્રમત્તપણે વિધિથીજ હમેશાં કરવું જોઈએ. કેમકે અવિધિથી સ્વાધ્યાય કરવામાં ઉન્માદ વિગેરે દેષ શાસ્ત્રોમાં કહેલા છે, તે દેશે આ પ્રમાણે: અવિધિ કરનારનું ચિત્ત વિભ્રમને પામે, દીર્ધ એવા ક્ષય જવર વિગેરે રોગાતકે થાય, પરમાર્થ પણે કેવળીએ કહેલા ચારિત્રધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય નાના મોટા, ને અત્યંત મોટા અવિધિમાં અનુક્રમે ઉપર કહેલાં ફળો જાણવાં, જે ઉત્કૃષ્ટ અવિધિ કરવાથી ધર્મથી ભ્રષ્ટ થવાય તે ઉત્કૃષ્ટદેષ જાણો, હવે સૂત્ર આપવાના વિચારો જણાવે છે –
जोगा ५७०, मुतस्स ५७१, छलि ५७२ पव्वा ५७३ जिण ५७४ पव्वा ५७५ मुंडा ५७६ सिकखा ५७७ उव ५७८ संभुज्जि ५७९ एमाइ ५८०,
ગ્ય એવા શિષ્યોને અવસર પ્રાપ્ત એવું સૂત્ર દેવું જ જોઈએ. તે કારણથી જ ગાદિકે કરીને શુદ્ધ એવા ગુરૂએ સમ્યગ રીતે સત્ર આપવું એ અહિં વિધિ છે. જે રીક્ષાને લાયક છે તે સત્રને લાયકજ છે. પણ આ સૂત્ર દેવાને સ્થળે અધિકાર લેવાથી સૂત્રનું પ્રધાનપણું જણાવે છે, અથવા તો અધિકગુણવાળા સાધુનેજ દેવું એમ જણાવે છે. દીક્ષાની વખતે કદાચ અગ્યતા ન જણાય અને પછી પણ અગ્યતા જાણી હેય તે તેને સુત્ર વિગેરે આપવું નહિં, એમ સૂચવે છે. એજ વાત શાસ્ત્રકાર મહારાજ કહે છે-જિનમતમાં નિષેધ કરેલાની કદાચિત કથંચિત દીક્ષા થઈ પણ ગઈ હોય, તે પણ તેના મુંડન વિગેરે તે કરવાનું ના કહે છે. સૂત્રકારો ફરમાવે છે કે જેને દીક્ષા દેવાને સૂત્રકારે નિષેધ કરેલ છે તેવાને લાભ ષથી જે સાધુએ દીક્ષા આપે છે. તે સાધુ વ્યવહારથી ચરિત્રમાં રહો છતાં તેજ ચારિત્રને નાશ કરે છે. ભલથી દીક્ષા દઈ દીધી હોય તે પણ પછી અયોગ્ય જણાય તે મુંડન કરવું નહિ, અને અન્ય જાણયા છતાં મુંડન કરે તે પહેલાં કહેલા આઝદિક દો તેને લાગે. અજાણપણે મુંડન પણ કદાચ થયું હોય અને અયોગ્ય જણાય તે જ્ઞાન અને ક્રિયાની શિક્ષામાં અગ્ય ગણ, છતાં જે શીખવે તે પહેલાં કહેલા આજ્ઞાદિક ને પામે. અજાણપણાને લીધે શિખવ્યું હોય તે પણ ઉપસ્થાન (વડી દીક્ષા) કરવી એગ્ય નથી. અને જે વડીહીક્ષા કરે તે પહેલાં કહેલા દેશે ચાલુ રહે (લાગે) ભૂલથી વડી દીક્ષા કરી દીધી પણ હોય અને પછી અયોગ્ય માલમ પડે તે જન ક્રિયામાં જોડવા લાયક નથી. છતાં જે તેવાને માંડલીમાં હાજન કરાવે તે પૂર્વે કહેલા દોષ લાગે. અનુપયોગથી માંડવીમાં ભેજન કરાવાનું પણ થયું હોય તે પણ તેની સાથે વસતિ કરવી ક૫તી નથી, અને કદાચ એમ છતાં પણ એક વસતિમાં વાસ કરે તે પહેલાંના દેશે ચાલુ સમજવા ! હવે સૂત્ર માટે યોગ્ય કાળ જણાવે છે.
काल ५८१, ति ५८२, दस ५८३, दस ५८४, बारस ५८५, चोदूस ५८६, सोळस ५८७, एगूण ५८८, उव ५८९ नं ५९० एगेण ५९१, मिच्छत्तं ५९२ एवं ५९३, गह ५९४, ते ५९५, विहि ५९६, सम्म ५९७, तं ५९८, गुरुणा ५९९, बज्ज ६०० सीस ५०४, परय ६०२, अंगार ६०३, एसो ६०४, छउ ६०५, जो ६०६ मोत्तू ६०७ देवय ६०८,

Page #50

પંચવસ્તક - વર્ષ વિગેરે કાળના અનુક્રમે જે શિષ્યમાં જે સત્રની યોગ્યતા આવી તે વખતે તે સત્ર તે સાપુને ગીતાર્થે વંચાવવું. સૂત્રને માટે કાળક્રમે આવી રીતે છે.
ત્રણ વર્ષના પર્યાયવાળાને આચારપ્રકલ્પ અધ્યયન એટલે નિશીથસૂત્ર ભણાવવું. ચારવર્ષ વાળાને રૂડી રીતે સૂયગડાંગ ભણાવવું. પાંચવર્ષવાળાને દશા ક૫ અને વ્યવહાર. આઠવાળાને ઠાણાંગ અને સમવાયાંગ એ બે અંગ. દશવર્ષવાળાને ભગવતીજી અગીઆર વષવાળાને ખુટ્ટીયા વિમાન પ્રવિભક્તિ વિગેરે પાંચ અધ્યયન. બારવર્ષવાળાને અરૂપપાત વિગેરે પાંચ અધ્યયને. તેરવર્ષવાળાને ઉત્થાનશ્રુત વિગેરે ચાર અધ્યયને. ચૌહવર્ષવાળાને જિનેશ્વર આસીવિષનામનું અધ્યયન ભણાવવાનું કહે છે. ૫દરવર્ષવાળાને દૃષ્ટિવિષભાવના ભણાવાય. પછી એકેત્તરપણે વધતાં સોળ વિગેરે વર્ષમાં ચારણભાવના મહાવમભાવનાર તેજ નિસર્ગક અધ્યયનભણવાયઓગણીસ વર્ષવાળાને દૃષ્ટિવાદ નામનું બારમું અંગ. સંપૂર્ણ વીસવર્ષવાળો સર્વશાસ્ત્રને માટે લાયક ગણાય. સૂત્રને માટે ગ્યતા અને પાત્રતા જણાવે છે. જે સૂત્રનું જે આંબેલ વિગેરે તપ શાસ્ત્રોમાં વર્ણન કરેલું છે તે જ સુત્ર તેજ રીતિએ દેવું નહિંતર આજ્ઞા લેપ વિગેરે દોષ લાગે. તત્વથી કેવળજ્ઞાને જાણીને કવળીઓએ આ વિધાન કહેલું છે માટે તેનાથી ઉલટું કરવામાં આજ્ઞાભંગરૂપી મહાપાપ લાગે. તે આજ્ઞા દેવું. વળી એકે અકાર્ય કર્યું, અને બીજે પણ તેના કારણથી જે અકાર્ય કરે તે એ અનવસ્થા નામને દેષ એવી રીતે પરંપરા ચાલવાથી સુખશીલપણાની પરંપરા ચાલે અને સંજમ તપને વિચ્છેદ થાય. વળી લોકોને સાધુઓની કથની અને કરણી જુદી લાગવાથી શ્રદ્ધા હોય તે ચાલી જાય, અને મિથ્યાત્વ પ્રાપ્તિ થાય, કેમકે સત્રમાં કહેલી રીતથી ઉલટી રીતે કરવામાં, એ ઉલટું કરનાર સાધુઓને દેખીને આ સત્ર વચન માત્ર છે. પણ પરમાર્થથી એમ સત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે નથી એવી તે દેખનારને શંકાનું કારણ બનવાથી મિથ્યાત્વ લાગે, અને એ આજ્ઞાભંગ આદિકથી, સંજમ અને આત્માની અનેક ભવસુધી ચાલવાવાળી, સ્વ અને પર ઘાત કરવાવાળી, અને જિનેશ્વરાએ નિષેધેલી એવી તીવ્ર વિરાધના થાય. જેવી રીતે જગતમાં વિધિરહિતપણે મંત્ર વિગેરે સિદ્ધ થતા નથી, પણ ઉલટાં નુકશાન કરનાર થાય છે. તેવીજ રીતે અવિધિથી સત્રનું દેવું પણ સિદ્ધિ નહિં આપતાં, નુકશાન કરનાર થાય છે એમ સમજવું. જેમ આ લોકમાં મંત્ર વિગેરે વિધિપૂર્વક હેય તેજ સફળ થાય છે, તેવી જ રીતે નકકી સત્ર પણ વિધાનપૂર્વકજ લેવા દેવાથી પરલોકમાં ફળે છે. એજ વાત જણાવે છે કે વિધિપૂર્વક સૂત્ર દેવામાં નકકી જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું આરાધન થાય છે, અને બીજાઓને પણ વિધિ દેખાડવાની પરંપરા થઈ તેથી મોક્ષમાર્ગનું સ્થય થાય છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે કરવાથી બીજાને અને પોતાના આત્માને અત્યંત શ્રેષ્ઠ એવું સમ્યકત્વ મળે છે. એવી રીતે સંજમ અને આત્માની આરાધના મેક્ષ વાવાળી થાય છે. શાસ્ત્રમાં જે જે અંગે વિગેરેના અધ્યયનમાં જુદું જુદું તપ કહેલું છે તે તપ અહીં રોગવિધિના વિરોષથી જાણવું. એ સૂત્ર ચારિત્રયોગમાં રહેલા અને ભાવવાળા ગુરુએ દેવું જોઈએ અને તેમ કરવાથી વકતાના શુભભાવથી શ્રોતાના શબબાવની દ્ધિ થાય છે. આ વાત લેકામાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. નિર્મળ એવા બાહા આચરણથી નિર્મ અવરૂપ ચારિત્ર જાણવું. આંતરચારિત્ર ન હોય તે પણ બાાચારિત્ર હોય તે છવાસ્થને આજ્ઞા

Page #51

ભાષાંતર
ચારિત્ર માનવામાં દેષ નથી. શિષ્યને પણ તેમાં દેષ નથી, પરંતુ તેમાં પરિણામવિશુદ્ધિથી. અણજ છે. જેમાં દુર્ણ કારણ હોય તે સિવાયને એ શુભ પરિણામ બધે વખણાય જ છે, જે માટે કહ્યું છે કે સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીના સારને જાણનારા મહર્ષિએનું એજ તત્વભૂત કથન છે કે નિશ્ચય ને અવલંબનારા છાને પરિણામજ પ્રમાણ છે. જે માટે અંગારમઈક નામના અભવ્યઆચાર્યના શિષે પણ પરિણામવિશેષથી શ્રુતસંપદાને પામ્યા છે. માટે તે પરિણામ વિશેષથીજ અહીં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. એ પરિણામ સૂફમઅનુપયેગને લીધે કાંઈક અશુદ્ધ હોય તે પણ રાગાદિકથી બાધા નહિં પામેલ અને પિતાને ગ્ય એવા વિષયમાં પ્રવર્તે હેવાથી શુદ્ધજ છે. છાસ્થજીવ શાસ્ત્રસંબંધી સર્વથા પરમાર્થને ન જાણે એ સહજ છે તેથી આસ્તિયને લીધે, છસ્થને શાસ્ત્રાનુસારે વર્તવું જ યેય છે. મોહના ઉદયથી માત્ર પોતાની બુદ્ધિએ કપેલો, તત્વથી વિરૂદ્ધ, પરિણામે શુદ્ધ લાગતું હોય તે પણ પત્થરમાં સેનાના પરિણામની પેઠે તે અશુદ્ધજ કહે છે. તીવ્રદોષવાળા પ્રાણીને છેડીને અતત્વમાં તત્વપણાનું પરિણામ થાયજ નહિ તે તત્વ અને અતત્વ બનેની કેઈ પણ પ્રકારે સરખાવટ છે જ નહિં. અને તેમ ન હોવાથી કેઈપણ દિવસ કોઈને પણ તત્વ અતવની સરખાવટ થાય નહિં એ વાત પ્રસિદ્ધજ છે. દેવતા અને સાવિગેરેમાં પણ વિષય અને અવિષયના વિભા- ગથી પંડિતોએ સ્વમતિથી થએલી એવી નિપુણબુદ્ધિએ જે પણ પરિણામ થાય તે અશુદ્ધજ જાણે, બીજી વસ્તુને સમાપ્ત કરતાં કહે છે કે –
| gણ ૧૦૨, pg ૧૦ સંક્ષેપથી આ સાધુઓની પ્રતિદિન ક્રિયા જણાવી. હવે વિધિપૂર્વક મહાવ્રતનું સ્થાપન જણાવીશ, કારણકે જૈનમાર્ગમાં પ્રતિદિનક્રિયાને બરાબર અભ્યાસ કર્યા પછી વ્રતસ્થાપનાની ક્રિયામાં ભાગ્યશાળી શિવે જરૂર ગ્યતા પામે છે –
इति प्रतिदिन क्रियाख्यं द्वितीयं वस्तु समाप्तं
संसार ६११ आवि ६१२ अहि ६१३ पढि ६१४ अप्प ६१५ सेह ६१६ पुब्बा' १२७ ए ६१८ एअम् ६१९ रागे ६२०.
હવે ત્રીજી વસ્તુમાં વ્રતસ્થાપનાને અધિકાર જણાવે છે. તે સંસારના ક્ષય માટે છે. તે ઘતે જેને હોય, જેવી રીતે દેવાય અને જેવી રીતે પળાય, તે સર્વસંક્ષેપથી કહું છું. અવિરતિને હીરે કર્મ બંધાય છે, અને કર્મથી સંસારમાં ભ્રમણ થાય છે, માટે કમને ખપાવવાં માટે વિરતિ, કરવી જ એઈએ, અને તે વિરતિ વ્રતરૂપજ છે, તેથી ત્રસ્ત કર્મક્ષયનું કારણ કહેવાય. જેઓને શા. પરિઝા (આચારાંગનું પહેલું અધ્યયન) કે દશવૈકાલિકનું જીવનિકા નામનું ચોથું અધ્યયન વિગેરે. આવડતાં હોય, છકાયની હિંસાને તજવાવાળા હોય શ્રદ્ધા અને સંવેગ વિગેરેવાળા, હાય ધર્મની ગતિ., વાળા, અને પાપથી ડરવાવાળા જે સાધુઓ હોય તેજ આ વ્રતસ્થાપનને એગ્ય કહેવાય. કહ્યું છે કે ઉચિત સત્ર ભર હોય, તેને અર્થ જાયે હોય, અને છકાયની હિંસાને છોડનારા હોય તે સાધુ વ્રત સ્થા

Page #52

પંચવસ્તુક પનને લાયક કહેવાય, અને તેજ છકાયની હિંસાને નવકેટએ (ત્રિવિધ ત્રિવિધે) છોડે. એથી ઉલટા૫ણામાં દોષ જણાવતાં કહે છે કે યોગ્ય પર્યાય ન થયે હેય, છજીવનિકાય ! સ્વરૂપ જેની આગલ ગુરૂએ ને ક, હેય અગર દીક્ષા લેનારે તે સ્વરૂપ જાણ્યું ન હોય, તેમજ દીક્ષા દેનારે તેની પરીક્ષા નં કરી હોય, અને તે છતાં વડીલીક્ષા દેવામાં આવે તે જિનેશ્વરમહારાજે આજ્ઞાભંગઆદિ દોષ કહ્યા છે, માટે પર્યાયથી પ્રાપ્ત વિગેરેની જ વડીલીક્ષા કરવી. નવદીક્ષિતની ત્રણ પ્રકારે પર્યાયભૂમિ છે. સાત રાત્રિદિવસવાળી એક જઘન્ય, ચાર મહીનાની બીજી મધ્યમ અને છમહીનાની ત્રીજીએ ઉદ્ભષ્ટિ, તેમાં પહેલાં વડી દીક્ષા લઈને પતિત થએલાને ક્રિયાને પરિચય કરવા અને ઈન્દ્રિયોને જિતવા માટે જઘન્યભૂમિ હોય છે. સૂત્ર નહિં સમજી શકવાવાળા, નિબુદ્ધિ, તેમજ શ્રદ્ધાથી શૂન્યજીવને માટે ઉત્કૃષ્ટભૂમિ હેય છે. એવી જ રીતે નહિં ભણનાર અને શ્રદ્ધાની ખામીવાળાને, તેમજ ભાવિત આત્મા એવા બુદ્ધિશાળીને પણ કરણ એટલે ઈદ્રિયેનાજયને માટે મધ્યમભૂમિ હોય છે. એ પર્યાયને નહિ પામેલા નવદીક્ષિતને જે વહીદીક્ષા દે તે આજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, વિરાધના અને મિથ્યાત્વને પામે. તેવી જ રીતે રાગદ્વેષ કે પ્રમાદથી પર્યાયથી પ્રાપ્ત થએલા એવા શિષ્ય છતાં પણ તેને વડી દીક્ષા ન આપે તે તે આજ્ઞાભંગ આદિક રોષને પામે છે. હવે વડી દીક્ષાને અંગે ક્રમ જણાવે છે –
पिय ६२१, पिति ६२२, थेरे ६२३, इय, ६२४, जं ६२५, सच्च ६२६, संज ६२७, पडि ६२८, तिण्ड ६२९, एए ६३०, अइ ६३१, अहवा ६३२, दो ६३३, दो पुत्त ६३४, राया ६३५, समयं ६३६,
પર્યાયને પ્રાપ્ત અને અમાસના અધિકારમાં ભદ્રબાહસ્વામીવિગેરેએ જે ક્રમ કહો છે તે સંક્ષેપ થી કહે છે. પિતા અને પુત્ર સાથે દીક્ષા લીધી, અને બંને સરખાપ્રાપ્ત થયા હોય તે તેઓની અનુક્રમે વહીદીક્ષા આપવી, પણ પુત્ર અધ્યનઆદિ પ્રાપ્ત થયે ન હોય તે સ્થવિરને વડી દીક્ષા વહેલાં આપવી એ ઠીક છે, પણ પુત્ર પ્રાપ્ત થયો હોય, પણ સ્થવિર ન પ્રાપ્ત થયો હોય તે વડી દીક્ષાને શુદ્ધદિવસ આવે ત્યાં સુધી સ્થવિરને મહેનતથી શિખવાડવું, ને પિતા તથા પુત્રના અનુક્રમેજ વડી દીક્ષા કરવી, તે છતાં પિતા જે ન શીખ્યો હોય તે, પિતાની આજ્ઞાએ પુત્રને પહેલી વડી દીક્ષા આપવી. પણ તે પિતા પુત્રની વડી દીક્ષા પહેલાં કરવાનું ન ઈચ્છતા હોય તે સ્થવિરને રાજા આદિકના દષ્ટાંતે સમજાવ. તે છતાં જે તે પિતા નજ છે તે પાંચ દિવસ રોકાઈને ફરી પિતાને પુત્રને વહેલી વડી દીક્ષા આપવા માટે સમજાવવો. એવી રીતે ત્રણ વખત પાંચ પાંચ દિવસની રોકાવટ અને સમજાવટ કરતા છતાં જે એટલામાં જે સ્થવિર શીખ્યા હોય તે અનુક્રમે ઉપસ્થાપન કરવું, પણ પંદર દિવસ પછી સ્થવિરની ઈચ્છા ન હોય તે પણ ક્ષુલ્લકની વડી દીક્ષા કરવી, પણ જે તે સ્થવિર અભિમાની હોય અને પુત્રના મોટાપણાને લીધે રીક્ષાજ છોડી દે. કે ગુરુ અથવા ક્ષુલ્લક ઉપર ષિ પામે, તેવું લાગતું હોય તે સ્થવિર શીખે ત્યાં સુધી પણ ભુલકને વડી દીક્ષા ન દેવી,પણ રાકે. શંકાકાર કહે છે કે ગુરુમહારાજના વચનને જે સાધુ ન માને તે સાધુને સામાયિકજ કેમ હોય? અને સામાયિક ન હોય તે શાસ્ત્રના ન્યાયથી તેની ઉપસ્થાપના કરવી ય જ નથી. કારણ કે આ વડી દીક્ષા એ બીજુ છે પસ્થાપનીય નામનું ચારિત્ર છે, અને પહેલા સામાયિક નામના ચારિત્રના નામના અભાવે તે બીજું ચારિત્ર કેમ હોય? ચોકખું જણાય છે કે

Page #53

ભાષાંતર
સામાયિકચારિત્રના અભાવે છે પાપનીય ચા ૨ત્ર દેવું તે અજ્ઞાનપણું સૂચવે છે. એ શંકાના ઉત્તરમાં નાવ કે નિશ્ચયનચે તે સામાયિકચારિત્ર છતાં પણ સંજવલનકષાયના ઉદયનો નિષેધ નથી. સંજવલનષા ચારિત્રના અતિચારનું કારણ બને છે, ને તે અતિચાર હોવાથી સામાયિક અથર જરૂર થાય છે. વળી દ્રવ્યલિંગ છતાં પણ સામાયિકચારિત્ર પ્રાતિપાતી કહેલું છે. અને કોઈ બીજી જશે પર વારંવાર ચારિત્ર થાય પણ છે. જે માટે સૂત્રમાંક હ્યું છે કે સમ્યકત્વ મૃત અને દેશવિરતિસામાયિક નવ હજાર વખત એકજ ભવમાં પણ આવે અને જાય અને સર્વવિરિત પણ એક ભવમાં નવો વખત સુધી આવે અને જાય, એ આવડજાવડની વચ્ચે અપ્રજ્ઞાપનીય હોય, પણ તેથી વાદીના કરેલા એવા આ છાપસ્થાનીયચારિત્ર દેવામાં અજ્ઞાનતાઆદિ દેશે નથી, અને તે અપ્રજ્ઞાયનીય થયેલા સાધુને પણ છદ્મસ્થગુરુએ ત્યાગ કર ચોગ્ય નથી, કારણ કે ગયેલું સમા ચિકચારિત્ર ફરીથી પણ થાય છે. વળી અતિસંકલેશ વજ વા માટે અપ્રજ્ઞાપનીયની સાથે પણ ઉપાધિ આદિ લેવા દેવારૂપ પરિભેગ કરો તે વર્તમાન દુષમકાળ અત્યંત કિલષ્ટ હેવાથી આચારરૂપ છે. એવી રીતે હવે પછીના રાજા પ્રધાન વગેરેના કહેવાશે એ અધિકારોમાં પણ જોડવું અથવા રાજા, નોકર વિગેરેમાં જ્યાં મહોટુ આંતરૂં હોય ત્યાં સ્વભાવ વિચાર, જે વહીદીક્ષામાં તેઓને સ્વભાવ ન વિચારવામાં આવે તે અનિષ્ટ ફળ છે જેનું એ લોકવિરોધ થાય. બે સ્થવિરાએ પુત્રો સાથે દીક્ષા લીધી હોય અને તે સાથે શીખે તે સ્થવિરેની પહેલી ઉપસ્થાપના કરવી, પણ બે ક્ષુલ્લક લાયક થયા હોય અને સ્થવિર લાયક ન થયા હોય, ત્યાં પણ પહેલાંની પેઠે સમજાવટ અને ઉપેક્ષા કરવી. બે સ્થવીર અને એક મુલક હોય, અથવા બે ક્ષુલ્લક અને એક
વિર હોય તેમાં પણ સ્થવિર ન શીખે તે રાજાના દષ્ટાંતે સમજાવીને ઉપસ્થાપના કરવી. પિતાપુત્રની માફક રાજા અને અમાત્ય તેમજ રાજા અને શ્રેષ્ઠી તથા સાર્થવાહ, માતા અને પુત્રી, રાણી અને પ્રધાનની સ્ત્રી વિગેરેની દીક્ષા માટે પણ સમજવું. વળી જે રાજાઓ બે દીક્ષિત થયા હોય તે તેની વિધિ કહે છે. એક રાજા અને બીજે મોટે રાજા એ બંનેએ સાથે દીક્ષા લીધી હોય તોપણ પિતાપુત્રની પેઠે જાણવું. બે વિગેરે સરખા રાજાઓએ જે સાથે દીક્ષા લીધી હોય અને સાથે શીખ્યા હોય તે તે બંનેને બે બાજુ રાખીને બંનેને સાથે વહીદીક્ષા દેવી. પિતાપુત્ર આદિના સંબંધ વગર ઘણાઓની એક સાથે વડી દીક્ષા હોય તે ગુરુએ કે બીજાએ ઉભા રાખવાના અનુક્રમને નિયમ હેકમ વિગેરે ન કરવા, પણ ગુરુની નજીક હોય તેને માટે કરો. ગુરુની બે બાજુ બે પડખે રહેલાને સરખા કરવા, એવી રીતે બે નગરશેઠ, બે શેઠીઆઓ, બે પ્રધાને, બે વાણીઆ, બે મિત્રને અંગે પણ સરખાપણું કે પહેલા શીખેલાની પહેલી વડી દીક્ષા જાણવી, તે હવે અકથન વિગેરેને માટે વિધિ કહે છે.
अकहि ६३७, एगिन्द्रि ६३८, जइ ६३९, बहि ६४०, एए ६४१, तत्थ ६४२, जीव ६४३, आह ६४४, मंसं ६४५, भूमी ६४६, आहा ६४७, गम्म ६४८, बेइन्दि ६४९. રેગ્યતા પ્રમાણે હતુ અને દષ્ટાંતથી છ કાય અને પાંચ મહાવતેને કહ્યા સિવાય કે તેને અર્થ નહિ જાણનાર અથવા જાણકારની પણ પરીક્ષા કર્યા સિવાય ઉપસ્થાપના કરવી નહિ. એકેન્દ્રિય પૃવીકાય વિગેરે છએ કાયે જીવરૂપ છે, જે કે એકેનિને સ્પર્શ ઈન્દ્રિય શિવાય બાકીના

Page #54

૪૮
પચવસ્તુ રસનાઆદિ ઇન્દ્રિયને અભાવ છે તે પણ તે પૃથ્વી આદિકનું કાન વિગેરેને નાશ છતાં પણ જેમ બધિરાદિકમાં જીવપણું છે તેમ જીવપણું જાણવું, જો કે કર્મને લીધે જેમ બધિરની શોત્રઈનિક આવરાયેલી છે અને તે શ્રોતને અભાવ છે છતાં પણ બાકીની ચક્ષુઆદિ ઈન્દ્રિયો તો છેજ, તે પછી શું તે બધિરને અજીવ કહેવો? ઘાણ અને જિહા જેની હણાઈ હોય છે અને તે બહેરા અને આંધળો પણ હોય છે છતાં જેમ જીવપણું હોય છે તેમ એક સ્પર્શનઈન્દ્રિય હોય તે પણ તેમાં છવપણું માનવું શું અયોગ્ય છે? એજ દૃષ્ટતે ચઉરિંદિયથી માંડીને પશ્ચાતુપૂર્વીએ એકેનિક સુધીના અને જીવ તરીકે સમજવા. તેમાં ચઉરિંદિયથી બે ઈન્દ્રિય સુધીના જીવોને તે પ્રાય સર્વવાદીઓ જીવ તરીકે માને છે. પણ એકેન્દ્રિયના જીવપણામાં અજ્ઞાનથી ઘણા લોકો વિરૂદ્ધ પડે છે, તેથી તેમનું જીવપણું જેવી રીતે ઘટે તેવી રીતે સામાન્ય ઉપર જણાવેલ સ્પર્શનેન્દ્રિયથી સિત થયા છતાં પણ વિશેષથી સંક્ષેપે કહું છું.
શંકા કરે છે કે જેમ બહેરાવિગેરેને તે તે વિષયનું જ્ઞાન કરનાર તે તે ભાવેઢિયે નહિ છતાં દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય એટલે તે તે ઈન્દ્રિયોના આકાર દેખાય છે, તેમ એકન્દ્રિયોને દેખાતું નથી. ઉત્તર રે છે કે એકેન્દ્રિયને તેવું દ્રવ્યન્દ્રને બતાવનાર કર્મ નથી. જેમ ચઉરિદિયને શ્રોત્રનું બતાવનારૂં કર્મ નથી છતાં તે જીવે છે, તેમ પરવાળાં, લવણ અને પત્થર વિગેરે પૃથ્વીના ભેદો સરખી જતવાળા અંકુરા મહેલે છે, માટે મસાઆદિની પેઠે પૃથ્વી સચિત્ત સમજવી. ભૂમિને
દવાથી સ્વાભાવિક રીતે તૈયાર મળતું એવું જે પાણી તે દેડકાંની માફક સચેતન છે, અથવા તે સવભાવથી પાણી આકાશમાં ઉત્પન્ન થઈને પડે છે માટે માછલાંની માફક પાણી સચેતન છે. આહારથી વૃદ્ધિ અને વિકાર દેખાય છે માટે પુરૂષની માફક અગ્નિ પણ સચેતન છે, ગાયઆદિકની માફક બીજાની પ્રેરણા વગર તિઓં અનિયમિત દિશાએ જાય છે માટે વાયરે સચેતન છે. જન્મ, જરા, જીવન, મરણ, ઊંઘવું, આહાર, દેહલે, રેગ, તેમજ ચિકિત્સા વિગેરે બનાવે વનસ્પતિમાં થાય છે માટે તે વનસ્પતિ નારીની માફક સચેતન છે. કીડી, કીડી અને ભમરા વિગેરે બેઈન્દ્રિય આદિક છો તે અન્ય મંતવાળામાં પણ જીવ તરીકે સિદ્ધજ છે. એવી રીતે નવદીક્ષિતને છકાય કહીને હવે તે કેવી રીતે સમજાવવાં તેને અધિકાર કહે છે. પ્રાણાતિપાત વિરમણ, વિગેરે રાત્રિભેજન વિરમણ સુધીમાં છ વ્રત એ સાધુને મૂળગુણરૂપ છે, એ વીતરાગેએ કહ્યું છે. સક્ષમ વિગેરે સર્વજીના વધનું સર્વથા વર્જન તે અહીં પ્રાણાતિપાત વિરમણ નામનું પહેલું વ્રત એટલે મૂળગુણ ૨૫ વ્રત કહ્યું છે. ક્રોધ, લોભ, ભય કે હાસ્યથી મૃષાવાદને ત્યાગ કરવો તે બીજે મૂળગુણ છે. એવી રીતે ગ્રામ વિગેરે સ્થળે વગર આપે અલ્પ બહુ વિગેરે ન લેવું તે ત્રીજો મૂળગુણ કહે છે. દેવતા વિગેરેના મૈથુનનું સર્વથા વર્જવું તે એથે મુળગુણ છે. ગ્રામ વિગેરે સ્થળે અ૫ કે બહુ પહાજેના મમત્વનું વર્જન કરવું તે પાંચમે મુળગુણ જાણો. અશન વિગેરે ચારે આહારનું રાત્રિને વવું તે સાધુઓને છેલો છઠો મુળગુણ કહ્યો છે. હવે છએ વ્રતના અતિચારો જણાવે છે –
पाणा ६५०, मुहु ६५१, कोहा ६५२, दिव्वा ६५३, असणाइ ६५४, पढ ६५५, विद १५६, तह ६५७, साह ६५८, मेहु ६५९, पंच ६६०, दवा ६६१, छड ६६२,

Page #55

ભાષાંતર
પહેલાવતમાં એકેન્દ્રિય, વિકન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિય નું સંઘટ્ટન, પરિતાપન, અને ઉપદ્રાવણ તે અતિચારે જાણવા. બીજા મૃષાવાદવિરમણમાં નિદ્રા સંબંધી જુઠું બોલાય તે સક્ષમ અતિચાર અને ક્રોધાદિથી જે બેલાય તે બાદર મૃષાવાદદોષ, ત્રીજા મહાવ્રતમાં ઘાસ, ઈંટના કટકા, રાખડે કે કુંડી વિગેરે વગર દીધી લેવાય તે સૂક્ષમ અતિચાર. તેમજ સાધુ, અન્યધમી કે ગૃહસ્થના સચિત્ત કે અચિત્તનું ધઆદિથી અપહરણ કરતાં બીજે સ્થૂલ અતિચાર. હસ્તકમદિકે કરીને કે ગુપ્તિ બરાબર ન પાળે તે મૈથુનને અતિચાર. તેવી રીતે કાગડ, કુતરા, બળદ કે બચ્ચાંના રક્ષણ અને મમત્વમાં પાંચમા વ્રતને સૂક્ષમ અતિચાર અને લેભથી દ્રવ્યાદિકનું ગ્રહણ અથવા જ્ઞાનાદિક કારણને છેડીને અતિરિક્ત વસ્તુનું રાખવું તે બાદર અતિચાર કહે છે. છઠ્ઠાવતમાં દિવસે લીધું. દિવસે ખાધું વિગેરે ચારભાગે ધીર અનંતજ્ઞાનીઓએ અતિચાર કહેલો છે. તે હવે સંબંધ જોડતાં આગળને અધિકાર કહે છે – कहि ६६३, उच्चा ६६४, विय ६६५, जह ६६६,
છકાય અને વ્રતનું સ્વરૂપ એવી રીતે કહીને, બરોબર સમજાયાં હોય પછી આગળ કહીશું એ રીતે નવદીક્ષિતની ગીતાર્થ દ્વારા પરીક્ષા કરવી. તે પરીક્ષા આ પ્રમાણે-અસ્થડિલમાં હરચાર વિગેરે કરવા, સચિતપૃથ્વીમાં કાત્સગ વિગેરે કરવા, નદી આદિકનાં પાણુ પાસે ધૈડિલ વિગેરે કરવાં, અગ્નિવાળા કે અગ્નિઉપર રહેલામા સ્પંડિલ કરે, વાયરાનું વિંજ અને ધારવું એ વાઉકાયની બાબતમાં કરવાં, અને વનસ્પતિ અને ત્રસમાં પૃથ્વીકાયની માફક સ્થડિલમાં પરીક્ષા કરવી, એવી જ રીતે છાએ કાયથી ગોચરીમાં પણ પરીક્ષા કરવી, સર્વ સ્થાને જે વિરાધના છોડે કે જે વાળાને આ અયોગ્ય છે એમ જણાવે તે તે વડદીક્ષાને લાયક છે એમ જાણવું. અને તે વડીદીક્ષા વિધિ આ પ્રમાણે છે:
अहि ६६७शु, उद ६६८, गुरवो ६६९, काप्पर ६७०, पायो ६७१, ईसिं ६७२ दुविहा ६७३, तत्तो ६७४, तत्तो ६७५, अणुव ६७६, तम्हा ६७७
શિષ્ય છકાય અને છતેને સમજે છે એમ જાણીને આચાર્ય શિષ્યને વદીક્ષા માટે પોતાને ડાબે પડખે રાખી એકેક વ્રત ત્રણ ત્રણ વખત ઉચરાવે પ્રદક્ષિણા કરાવે, સાધુઓને નિવેદન કરાવે, ગુરુગુણે કરોને વૃદ્ધિ પામે એમ આશીર્વાદ આપે, અને સાધુની બે પ્રકારની અને સાધ્વીની ત્રણ પ્રકારની દિશા બાંધે, એ સંક્ષેપાર્થવાળી ગાથાનો વિસ્તારથી અર્થ કહે છે કે - કાઢ એટલે સચિત્ત પાણીથી ભીના હાથે બૈચરી હેવી વિગેરેની પરીક્ષાથી જીવને જાણવાવાળા અને હિંસાનો ત્યાગ કરનાર છે એમ માલમ પડે તે ચિત્યવંદનઆદિ કરીને તે છે, તેમાં કાઉસગ્ન પણ કરે, ગુરૂ શિષ્યને ડાબે પડખે રાખીને આગળ જણાવીએ છીએ તેવી રીતે ઉપયોગવાળા છતાં એકેકે વ્રત ત્રણ ત્રણ વખત ઉચરાવે. શિષ્ય કોણીથી ચાળ પટ્ટો ધારણ કર, ડાબા હાથની અનામિકામાં સરખી રહે તેમ મુહપત્તિ રાખવી અને હાથીના દાંત સરખા હાથવડે એટલે મસ્તકે બને હાથ રહે તેવી રીતે રજોહરણ રાખવું, એવી રીતે ઉપસ્થાપના એટલે વડી દીક્ષા કરવી. પછી

Page #56

પંચવતુક
શિવે પ્રદક્ષિણા અને નિવેદન કરે, અને તે વખતે ગુરૂએ મોટા ગુણેએ વૃદ્ધિ પામ એમ આશીવાત વચન કહેવું. આ સ્થાને ભવિષ્ય માટે બીજી પણ પરીક્ષા કહે છે.
શરીર નમાવીને અત્યંત ભાવનાવાળે એ શિષ્ય જે સમવસરણમાં પિતાની મેળે ફરે તે તે શિષ્યને અને ગચ્છને બન્નેને જ્ઞાનાદિકની વૃદ્ધિ થાય! સાધુને આચાર્ય ઉપાધ્યાય એવી બે દીક્ષાઓ અને સાધીને આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને પ્રવર્તતી એમ ત્રણ દિશા જાણવી. (દિશાબંધ દિબંધ કરાય છે, તેને અર્થ એ છે કે તેઓની આજ્ઞામાંજ વર્તવું) વડી દીક્ષાને દહાડે આંબેલ નવી વિગેરે યથાયોગ્ય તપપધાન કરાવવું, અને તે વહીદીક્ષા થયા પછી શિષ્યને માંડવીમાં પ્રવેશ કરાવવાનાં સાત આંબેલ જરૂર કરાવવાં. પછી પણ તે દીક્ષિતન ભાવ જણને વિધિથી અનેક પ્રકારે ઉપદેશ કરે, અને જે પરિણમેલો લાગે તેજ માંડલીમાં પ્રવેશ કરાવે. નહિં પરિણામ પામેલાને માંડળીમાં પ્રવેશ કરાવવામાં આજ્ઞાવિરાધનાદિક દેશે જાણવા. જે શિષ્યની વડી દીક્ષા ન થઈ હોય તેમજ માંડલીના સાત આંબેલ ન કર્યો હોય છતાં તેની સાથે જે કઈ સાધુ ભેજન આદિક વ્યવહાર કરે તે સાધુ મર્યાદાનો વિરાધક કહે છે. એટલા માટે સંસારથી બચાવનાર ઉત્કૃષ્ટ એવી શાસનની મર્યાદા જાણીને પરિણમેલા શિષ્યનેજ મંડલીમાં યથાવિધિએ પાડવો. હવે તેને પાળવાના ઉપ કહે છેઃ__गुरु ६७८, जह ६७९, तह ६८०, जोगि ६८१, तह ६८२, सुस्सा ६८३, एमेव ધ૮૪, ૫ufસ ૬૮૧, વિરે ૧૮૧, પુર ૨૮૭, તા ૨૮૮ ગુરુ, ગચ્છ, વસતિ, સંસર્ગ', ભકત', ઉપકરણ, તપ, અને વિચારમાં, તેમજ ભાવના, વિહાર", યતિકથા, અને સ્થાનમાં, વ્રતવાળો સાધુ પ્રયત્ન કરે અને એમ કરવાથી તે સાધુને નિરાબાધપણે વતો પાળવાનું અને તે દ્વારમાં જે પહેલું ગુરુદ્વાર કહ્યું છે તે જણાવે છે, જેમ કોઈક પ્રકારે ભાગ્યને કઈકને ઘણું દ્રવ્ય મળેલું હોય તે પણ તે શહેરને સારે રાજા ન હોવાથી તેમજ દુષ્ટજનમાં રહેવાનું થવાથી તથા લક્ષણરહિત ખરાબ પાડોશવાળા ઘરમાં રહેવાથી જુગારી આદિની બેટી બિતથી જીવ વશમાં નહિં ટકવાના કારણથી વિરુદ્ધ જન કરે તેથીલક્ષણરહિત ને નિન્દ્રિત એવી વસ્ત્રાદિથી, અજીર્ણમાં ભેજન કરવાથી ખરાબ વિચારોથી અશુભ પરિણામોથી અયોગ્યસ્થાને ફરવાથી, વિરુદ્ધ વાતેથી ૧'પાપનો ઉદય થઈ જાય ને તેથી ધનવાનનું ધન લોકોમાં પ્રગટ પણે નાશ પામે છે, અને સારા રાજા આદિને રોગ હોય તે તેમના પ્રભાવથી તે આલેક અને પર લકમાં સુખ દેનારૂં ધન થાય, અને તે નિર્મળ રીતે વધે છે. એવી રીતે ચારિત્રરૂપી ભાવદ્રવ્યને માટે પણ સમજવું, પણ ચારરિત્રના અધિકારમાં સુસ્વામી જન અને શુદ્ધ વર વિગેરે જાણવા, કેમકે વિશુદ્ધ કાર્યોવાળા, ચારિત્રનું કારણ અને શાસ્ત્રવિધિ આરાધવામાં તત્પર એવા એ આચાર્યાદિના પ્રભાવથી નકકી ચારિત્ર વૃદ્ધિ પામે છે, જો કે ભાગ્યને સુસ્વામી વિગેરે ન હોય તે પણ દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કેઈકને થઈ પણ શકે, પણ આજ્ઞાની વિરાધના અને આરાધનથી અશુભ અને શુભ ફળ થવામાં તેમ કોઈપણ પ્રકારે અનેકાંતિકપણા માટે સંદેહ નથી. જે માટે આચાર્ય આદિકમાં પ્રયત્ન કરે એવી ભગવાનની અજ્ઞા છે તેથી આચાર્ય આદિકના પ્રયત્નો નહિં કરવામાં દે છે,

Page #57

ભાષાંતર
અને પ્રયત્ન કરવામાંજ ગુણે છે, માટે નિર્મળ પરિણામવાળો અને ચારિત્રને અથી સાધુ તીકરની આજ્ઞાને આરાધતે ગુરુદની આરાધનામાં વિધિથી જરૂર પ્રયત્ન કરે છે ગુરુદ્વારમાંજ વિરોષથી. જણાવે છે કે – गुरु ६८१, गुरु ६९०, बेया ६९१, अंतो ६१५, इअ ६९३ एवम् ६९४, ता ६९५, - શ્રીમત મનુષ્ય જેમ સારા રાજાને છોડે નહિ, તેમ હંમેશાં ગુણ થવાના સંજોગથી ચરિત્ર ધન રૂપી ફળને આપનાર ગુરુના ગુણવાળા એવા ગુરુને છોડવા નહિ ગુરુકુળવાસ કરવામાં સારું એવું ગુરુ મહારાજનું દર્શન મળે, મહાનુભાવ એવા ગુરુને વિનય મળે, બીજા મુમુક્ષુઓને માર્ગનું ભાન થાય, દીક્ષા વખતે કરેલું જે આત્માનું સમર્પણ તે સફળ થાય, અપ્રતિપાતિ એવા પરમાયાવચ્ચને લાભ થાય, ગુરૂમહારાજના બહુમાન દ્વારા ગૌતમ આદિના મહાપુરુષોમાં પણ બહુમાન થાય, તીર્થકર મહારાજની આજ્ઞાનું પાલન થાય, શુદ્ધ એવા આજ્ઞાદિકની પ્રાપ્તિ થાય, આદરેલા મહા
તેનું સફળપણું થાય, તે મહાવતેના સફલપણાથી ઉત્કૃષ્ટ પરોપકાર પણ થાય, અને પ્રાયે. નિર્મળ એવા એ આત્માને શિષ્ય સંપત્તિ પણ શુભ થાય, એવી રીતે શુદ્વમાર્ગને પામેલે સાધુ જમાંતરે પણ શુદ્ધમાગને જરૂર પામે અને તેથી જરૂર શાશ્વત અવ્યાબાધ એ મોક્ષ થાય, જે માટે એવી રીતે જે ગુરુકુળવાસ તે મોક્ષનું કારણ છે તે માટે મૈતમસ્વામી વિગેરે તે ભવે મોક્ષે જનારા મહાપુરૂષોએ પણ તે ગુરુકુળવાસ સેવ્યું છે. માટે પિતાના સંસારીકુળને છેડીને કુલીન એવા સાધુ આચાર્ય મહારાજની સેવાને જરૂર આદરે, પણ એમ નહિ કરવાથી બંને કુળને ત્યાગ થાય છે અથત સંસારિ કુલ છોડયું તેનું ફલ ન મળવાથી અને પુલ છુટયાં, તે મને કુલ છુટવાથી તે જરૂર અનથને પ્રાપ્ત થાય છે. હવે ગચ્છવાસથી થતા ફાયદા કયા છે તે કહેવા માટે જણાવે છે –
गुरु ६९६, केसि ६९७, एमेव ६९८, अण्णो ६९९, सारण ७००, सीसो ७०१, नणु ७०२, सच्च ७०३, मोक्षण ७०४ एवं ७०५,
ગુરુનો જે પરિવાર તે ગચ્છ કહેવાય, તે ગુરૂના સમુદાય રૂ૫ ગચ્છમાં રહેવાવાળાને દરેક પ્રકારના વિનયને પ્રસંગ મળવાથી અત્યંત નિર્જરા થાય, તેમજ પરમકૃપાલુ આચાર્ય મહાપુરૂષ તરફથી દેષના સ્મરણ આદિ થવાથી અજ્ઞાન અને પ્રમાદથી એક વખતે થઈ ગએલા તેની ફેર પ્રાપ્તિ થતી પશુઅટકે, આચાર્યાદિકને વિષે મહાનુભાનો જે વિનય થતું હોય તે દેખીને નવદીક્ષિતે પણ તે વિનયને કરતાં શીખે, તથા કર્મક્ષયને કરાવનાર સુગને નાશ થસે હોય તે તે ભાગ્યશાળી આચારને સંભારી પણ આપી અટકાવે તેમજ અહિતની પ્રવૃત્તિ થતી હોય તે તે ભાગ્યશાળી નિવારણ પણ કરે, તેમજ હિતકારી એવા સમ્યગદર્શનાદિ કાર્યોમાં પ્રેરણા પણ કરે, એવી રીતે ગુરૂના સમુદાયરૂપી ગચ્છમાં વાસ કરવાથી સ્વ અન પર બન્નેને ફળની પ્રાપ્તિ છે. માંહોમાંહેની અપેક્ષાએ પણ તે તે શુભકાર્યોમાં વતે તે પણ ગચ્છવાસી જરૂર મોક્ષ સાધના થાય છે, એમ છતાં પણ કઈક ગ૭ને છોડી દેવાની પણ જરૂર પડે છે તે છઠવા લાયક ગ૭ જણાવે છે. જે ૭ મારણઆદિ વિનાને હોય, ગુરુના ગુણથી હીન હાય, એવા ગચ્છને સંસારી કુટુંબ મારે.

Page #58

૫ર
પંચવતુક સાધુ સત્રની વિધિએ છેડી દે. શિષ્ય ગુરુભાઈ, કે એકગણવાળો એવો સાધુ તે કાંઈ સુગતિએ લઈ જતા નથી, પણ તેમાં જે જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણ જે નિર્મળ છે તે તેજ ગતિને માર્ગ છે, કોઈ કહેશે કે ગુરુપરિવાર તે ગ૭ છે, તે ગુરુકુળવાસ કરનારને ગચ્છવાસ થઈ જ જશે, અર્થાત ગચ્છવાસ જુદાં જણાવવાની જરૂર નથી. આવું કહે તેના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે ગચ્છની જે રીતિ ઉચિત હોય તે રીતિએજ ગચ્છમાં રહેવું અને ગચ્છનીજ પ્રતિષ્ઠા જેવી રીતે વધે અને અન્ય સાધુને પણ ગચ્છવાસનું કારણ બને તેવી રીતે સાધુએ ગ૭માં રહેવું જોઈએ, એમ જણાવવા માટે ગચ્છવાસ ગુરૂકુલવાસથી જુદા કહે છે, કેમકે પરસ્પર ઉપકાર ન હેય ને ગુણાદિકનો પારમાર્થિક સંબંધ ન હોય તો તે ગચ્છવાસ કહેવાય તે પણ તે સ્વચ્છંદવાસજ છે, એવી રીતે સામાન્યથી શુદ્ધભાવ છતાં પણ હંમેશાં ગચ્છના સ્થવિરે આપેલા સંથારાઆદિના પરિગથી વસતિ વિગેરે દ્વારેમાં પણ આ ગચ્છવાસની માફક સફળતા જાણવી. હવે વસતિ (ઉપાશ્રય)નું સ્વરૂપ જણાવે છે.
मूलु ७०६, पछि ७०७, वंसग ७०८, मिअ ७०९, चाड ७९०, विह ७११,
હંમેશાં સ્ત્રી, પશુ અને પંડકથી રહિત, તેમજ મૂળ અને ઉત્તરગુણેએ શુદ્ધ એવા સ્થાનેમાં સાધુઓએ રહેવું જોઈએ, નહિં તે વતેમાં દોષ લાગે, મેલા તેના બે ટેકાઓ ચારે ખૂણાની થાંભલીઓ, શહ હોય તે તે વસતિ મૂળગુણે કરીને શુદ્ધ ગણાય, અને યથાકૃત કહેવાય. ભીતનાં દાંડાઓ વળી, તાડછો, ઢાંકણ, ભી તેનું લીંપવું, દ્વારને સરખાં કરવાં, જમીન સરખી કરવી, એ બધાં કાર્યોવાળી વસતિ હોય તો તે સપરિકમ વસતિ કહેવાય, ભીતનું ધોળ, ધૂ૫ રે સુગંધિએ વાસિત કરવી, ઉદ્યોત કરે, વસ્તુ માટે બળિ કરે, જમીન લીપવી, પાણી છાંટવું, અને કચરો દૂર કરે, એ દેશે વિશેધીકાટિના છે. પૂર્વે જણાવેલી રીતિએ મહેલ વિગેરેમાં પણ મૂળ વિગેરે ગુણેનો વિભાગ જાણ. તે ઓલઆદિ દોષોને સાક્ષાત્ નહિં કહેવાનું કારણ એ છે કે ઘણે ભાગે સમાપ્તકાર્યવાળા વિચરતા સાધુઓને ગામડામાં રહેવાનું હોય છે અને તેમાં ઉપાશ્રય મોભ વિગેરવાજ હોય છે. માટે વસતિનું મૂળ ઉત્તર ગુણથી અશુદ્ધ જણાવતાં મોભ વિગેર વિભાગ કર્યો. સામાન્યથી સ્થાનને અંગે દે જણાવ્યા હવે ઉપાશ્રયમાં મુનિના રહેવા તે અંગે ઉપાશ્રયના દોષે કહે છે.
काला ७१२, उव ७१३, जावं ७१४, अत्तह ७१५, पासंड ७१६, जा ७१७, पत्य ૭૨૮, વય ૭૨૨, તુબદ્ધ એટલે શીયાળા ઉન્હાલાના મળી આઠમાસમાં એક માસથી અધિક રહેવામાં આવે તેને કાલાતિકાન્ત દેષ મહિનાથી કે ચાર માસથી બમણ વખત છઠયા સિવાય તેજ મકાનમાં આવવું તે ઉપસ્થાન દેષ બીજાઓએ વાપરેલા એવા સાધુ માટે કરેલા મકાનો તે અભિમાન દષવાળી વસતીમાં બીજાઓએ નહિં વાપરેલા તેવા મકાનમાં પ્રવેશ કરે તે અનલિકાન્ત નામે દેશવાળી વસતિ ગૃહસ્થ પિતાને માટે કરેલું મકાન હોય તે સાધુને દઈને પછી પોતે નવું મકાન કરે તે તે પહેલાંનું મકાન વજર્ય નામે ષવાળું છે, તે માટે વજર્યવસતિ કોઇપણ ધર્મવાળા પાખંડીઓ માટે નો આરંભ કરે તે મહાવજ નિર્ણન શાય વગેરે જે શમણે

Page #59

wthrandanum
૫૩
ભાષાંતર પાંચ પ્રકારના છે, તે શમણે માટે રહસ્સવ અને જે નિન્ય સાધુ માટે કરે તે મહાસાવા એ પૂર્વ કહેલા દોષથી રહિત, gીને પોતાને માટે કરાવેલી, તેમજ જેમાં સાધુ માટે સંસ્કાર પણ ન કરેલ હોય તે અપક્રિયા વસતિઃ પિતાના ઉપગને આશ્રીને કરાવેલી તે * સ્વાર્થે કરાવેલી જાણવી અથવા જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા માટે વસતિ છે એમ જાણવી. વચનથી જે શ્રદ્ધપ્રવૃતિ તેજ અહીં સ્વાર્થ જાણો. બીજાઓને ભાવપીડાનું કારણ હોય તે વસતિ અનર્થરૂપ ગણવી . વસતિની ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિને અગે મુલ ઉત્તર ગુણે અને દેશે જણાવી હવે આપાધિકનિષતા માટે સ્ત્રીઆદિકે રહિતપણું જણાવે છે
थी ७२०, ठाणं ७२१, ठाणे ७२२, चंक ७२३, जल्ल ७२४, गीया ७२५, गंभीर ७५६, एवं ७२७, पसु ७२८, तम्हा ७२९,
જ્યાં સ્ત્રીઓનું રહેવું અને તેનાં ચિત્રામણે સ્વરૂપ રૂપ ન દેખાય, તેના શબ્દો ન સંભળાય અને સ્ત્રીઓ પણ પુરૂષના સ્થાન તથા રૂપ ન દેખે ને શબ્દ ન સાંભળે તે સ્ત્રીવર્જિત વસતિ કહેવાય. જ્યાં સીઓ ગુપ્તકથા એટલે પરસ્પર ક્રિયાની કથા તે વગેરે કરીને રહે તે સ્ત્રીઓનું સ્થાન ગણવું. સ્થાન હોય ત્યાં રૂપ જરૂર હોય છે, અને શબ્દ તે ર હેવાથી ન પણ સંભળાય, માટે સ્થાન, રૂપ અને શબ્દ ત્રણે વર્જવાં. જે તે ત્રણે વસ્તુઓ સ્ત્રીસંબંધી ન વજે તે સાધુઓની બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ નાશ પામે, લજજા ઉડી જાય, સ્ત્રી સાથે પ્રીતિ વધવા માંડે, સાધુઓને આ જુઓ તપ અને જુઓ સાધુઓને વનવાસ એમ કહીને લેકે ધર્મ અને સાધુની હાંસિ કરે, આચાર રહિત જાણીને આહાર આદિકને નિષેધ પણ કરે, અને નવા તેમજ માર્ગાભિમુખ લોકો પણ ધર્મમાં ન
જોડાવાથી શાસનમાં હાનિ થાય, વળી તેવા સ્ત્રીવાળાસ્થાનમાં સ્ત્રીઓનું ચાલવું, ઉભા રહેવું, શ્રેષ્ટા કરવી, કટાક્ષ કરવા, અને અનેક પ્રકારના શૃંગાર થાય તે દેખીને ભક્તગી અને અભુકતલેગી બંને પ્રકારના સાધુને સ્મૃતિ આદિ દેષ થાય. સંસાર અવસ્થામાં જેમને ભેગે જોગવ્યા હોય તે યુકતગી કહેવાય, અને તે સિવાયના હોય તે અશુભેગી કહેવાય તેવીજ રીતે જલ્લ એટલે શરીરે પરસેવાથી લાગેલો મેલ અને ધુળ આદિ લાગવા રૂપ સામાન્ય જે મેલ, તે મેલે કરીને ભરેલા એવા સાધુઓના શરીરમાં અત્યારે અત્યંત રૂપવાળી જે કાંતિ છે, તે ગૃહસ્થપણે તે તેઓની સેંકડોગુણી કાંતિ હશે. (એમ ચિંતવીને સ્ત્રીઓ રાગવાળી થાય, અને તેથી સાધુના બ્રહ્મચર્યને નાશ થવા આદિ અનર્થ થાય.) સ્ત્રીઓના ગીતે વચન, હાસ્ય મધુરવાણું, ઘરેણાનાં શબ્દો અને એકાંતની કીડા વગેરેની વાતચીત સાંભળીને ભુતાગ આદિને પૂર્વોક્ત દોષ લાગે, તેવી જ રીતે જે સાધુઓને સ્વાધ્યાય કરતી વખત, ગંભીર, મધુર, સ્કુટ સ્પષ્ટ અને સ્પષ્ટપણે વસ્તુને સમજાવનારો સાપ મનહર સ્વર છે, તેવા સાધુઓના ગાયનને તે કેવો સ્વર હશે? (એમ સ્ત્રી સાધુ ઉપર માહ પામે, અને પછી રાગાદિ અનર્થ થાય) એવી રીતે ન જીતી શકાય એવા મેહનીયકર્મના
ષથી પરસ્પર હઠરાગ થાય, માટે સ્ત્રીવાળું સ્થાન સાધુઓએ વજેવું જ જોઈએ આ સંસારમાં મોહરૂપી દાવાનળમાં સળગી રહેલાઓને પશુ અને પંડક (નપુંસક) વાળા મકાનમાં પૂર્વભવના : અભ્યાસથી પ્રાયે અશુભવૃતિ થાય છે, માટે સી પશુપડકે કરીને રહિત એવા ઉપાશ્રયમાં નર્મળ અને

Page #60

પંચવતુક
નિરિચ૭ભાવપણે સાધુ રહે જે સાધુ આ જણાવેલાથી વિપરીતસ્થાનમાં રહે તો આજ્ઞાવિરાધનાદિક દે લાગે. વળી સંસર્ગદ્દેષ વર્જવા માટે પા૫મિત્રને સંગ છોડવા માટે કહે છે કે
वज्जिज्ज ७३०, जो ७३१, सुचिरं ७३२, सुचिर ७३३, भावु ७३४, जीवो ७३५, अम्ब ७३६, संसग्गी ७३७,
પાસસ્થા વિગેરે પાપમિત્રોની સોબત કરવી નહિં, પણ ધીર અને શુદ્ધચરિત્રવાળા એવા પુરૂની અપ્રમત્તસાધુઓએ સેબત કરવી. જે માણસ જેવાની સાથે દોસ્તી કરે છે, તે માણસ થોડોકાળમાં તેના જેવો થાય છે. ફુલની સાથે રહેવાવાળા તલ પણ કુલની ગંધવાળા થાય છે. માટે એક્ષમાર્ગના વિશ૩૫ પાપ મિત્રની સેબત સર્વથા છોડવી. આ સ્થાને શંકા કરે છે કે તે ર્યમણિ કાચની સાથે ઘણા લાંબા કાળ સુધી રહે તે પણ પિતાનામાં શ્રેષ્ઠણે હેવાથી તે વૈડૂર્ય કેઈ દિવસ પણ કાચપણને પામતે નથી. તેવી જ રીતે શેરડીના વાડામાં ઘણે લાંબા કાળ રહેલું નળથંભ ઝાડ હોય છે તે જે સંસર્ગથીજ દેષ ગુણે થતા હોય તે કેમ મીઠું થતું નથી? એ શંકાના સમાધાનમાં જણાવે છે કે જગતમાં અન્યથી વાસિત થનારા અને વાસિત નહિં થનારા એવી રીતે બે પ્રકારનાં દ્રવ્યો છે, તેમાં વૈર્ય અને નળથંભ એ બેના જેવાં અન્ય પદાર્થથી ન વાસિત થાય તેવાં દ્રવ્યો હોય તે અવાસિતદ્રવ્ય કહેવાય છે. પણ શાશ્વતા કાલથી જીવ પ્રમાદઅદિક અશુભ. ભાવનાએજ સંસારમાં વાસિત થએલો છે, તેથી તે સંસર્ગના દેશે જલદી વાસિત થઈ જાય છે, અર્થાત ગુણરહિત કે ક્ષાપશમિક ગુણવાળો જીવ અભાવુક દ્રવ્ય નથી પણ અન્યથી વાસિત થનારા ભાવવાળે છે. જગતમાં આંબા અને લીમડાનાં મુળ જે એકઠાં થઈ ગયાં હોય તે લીમડાના સંબધે આંબે પણ લીમડાપણું એટલે મધુરતાના નાશને પામીને બગડી જાય છે, પાસત્યાદિની સાથે સોબત કરવાથી તે તેવા સારા સાધુને પણ દેષમાં પડવાનું નિમિત્ત થાય છે, વળી તે પાસત્યાદિની હાફિયતાથી આધાકદિની પ્રવૃત્તિ થવાથી આચાર રહિતપણું થાય છે. વળી અધમઆચારવાળા થવાથી લેકમાં પણ નિદા થાય છે, પાસાત્યાદિના પાપને સાધુના સંસર્ગથી બચાવ થાય છે અને તે મળવાથી સાધુને તે પાપની અનુમતિ થાય છે, તેમજ આજ્ઞાવિરાધનાદિક દેષો લાગે છે. હવે ભજન વિધિ કહે છે,
भत्तं ७३८ सोलस ७३९ तत्थु ७४० आहा ७४१ परि ७४२ सच्चित्तं ७४३ उदे ७४४ कम्मा ७४५ साहो ७४६ नीअ ७४७ पामिच्च ७४८ सग्गाम ७४९ मालो ७५० મગ ૭૨ ૭૬૨.
આધાકર્મ આદિ બેતાળીસ દેએ રહિત જન હોય અને તે પણ આસંસારહિતપણે ખાવું જોઈએ. તે આધાકર્મ આદિમાં ઉદ્ગમ વિગેરે બેતાળીસ દોષ આવી રીતે જાણવા. આધાકર્મ વિગેરે ઉગમના સેળ દે, ધાત્રી વિગેરે ઉત્પાદનના સેળ દે, અને શક્તિ વિગેરે એષણાના દશ દે એ ત્રણ મળીને ભજનના બેતાળીસ દોષ થાય. તેમાં ઉદગમ, પ્રસૂતિ, પ્રભવ એ વિગેરે કાર્યવાચક શબ્દ છે. અને અહી પિંડના ઉદગમને અધિકાર છે, તેના સેળ ભેદે આ પ્રમાણે છે. આધાકમ, - શિ, પાતકર્મ, મિશ્ર, સ્થાપના, પ્રાકૃતિકા, પ્રાદુકરણ, ફ્રીત, અપમિત્ય, પરિવર્તિત

Page #61

ભાષાંતર
.
૫૫
આયાહત, ઉદભિન્ન, માલાહત, આછિન્ન”, અસિટ", અથવપૂરક૬, એ પિંડેવિગમના સેળ દે છે હવે તે અનુક્રમે જણાવે છે?
સાધુને માટે સથિતું જે અચિત્ત કરવામાં આવે અથવા તે અચિત્તને પણ રાંધવામાં આવે તે આધાકમી કહેવાય. સાધુ આદિને ઉદેશીને દુષ્કાળ પછી જે ભિક્ષાએ દેવી અથવા બચેલું ભેજન બીજા સાથે ભેળવીને તપાવીને જે દેવું તે એ શિક કહેવાય ? આધાકમીના એક પણ અંશે સહિત જે બીજું શુદ્ધ ભજન હોય તે પૂતિકર્મ ગ્રહસ્થ અને સાધુને માટે પહેલાંથી ભેળું રાંધવું તે મિશ્ર કહેવાય કે સાધુએ માગેલા દૂધ આદિને દેવા થાપી રાખવું તે સ્થાપના " સાધુને માટે સક્ષમ કે સ્થળપણે વિવાહ આદિ અવસરનું આઘાપાછાપણું કરવું તે પ્રાકૃતિકા દોષ કહેવાય કેનીચા બારણાવાળું ઘર અને અંધારાવાળા મકાનમાં ગોખલા વિગેરે જે કરવા તે પ્રાદુકરણ હોય કહેવાય છે, દ્રાદિકે કરીને સાધુ માટે વેચાતી લાવે તે કીત, સાધુ માટે ઉછીનું લઈને આપે તે અપમિત્ય, ગેરસ વિગેરે પલટાવીને આપે તે પરિવર્તિત ૧° સ્વગ્રામ કે પરગ્રામથી લાવીને જે આપે તે આહતદેષ, છાણ આદિથી લીધેલાને ઉખેડીને આપે તે ઉદ્દભિન દોષ માલ વિગેરેથી ઉતારીને આપે તે માલાપહતદેષ ૧૩ ચાકર પાસેથી છીનવીને માલિક આપે તે આછિદ્યદેષજક સમુદાયના સામાન્ય જનમાંથી એક જણ આપે તે અનિરુણ દેષ૫ પિતાને માટે રાંધવા માંડેલામાં સાધુ માટે નવું નાખે તે અથવપૂરકદેષ ૧૬ એ સોળ ઉદગમના દેશે ગૃહસ્થથી પ્રાયે થાય છે. એ સેળ ઉદગમ દેશેમાં આધાકમી આદેશિકના પાખંડી શ્રમણ અને નિર્ગથ એ ત્રણ સંબંધી જે સમુ શાદિ પૂતિકર્મક મિશ્ર બાદરપ્રાકૃતિકાઅને અધ્યવપૂરકએ ઉદ્ધરી શકાય નહિં એટલે અવિધિ તેવા દોષ જાણવા. હવે સેળ ઉત્પાદનદેષ. કહે છે – उप्पा ७५३ धाई ७५४ पुब्बि ७५५ धाइ ७५३ जो ७५७ कोह ७५८ अति ७५९ गम्भ ७५०
ઉત્પાદન, સંપાદન અને નિર્વર્તન એ ઉત્પાદનના એકાWક શબ્દ છે. અહીં આહારસંબંધી ઉત્પાદનને અધિકાર છે, તેના સોળ દોષો આવી રીતે છે
ધાત્રી હૂંતી નિમિત્ત આજીવ વનપક ચિકિત્સા કોધમાન માયા લેભ• પૂર્વ પટ્યાતસંસ્તવ વિદ્યા મંત્ર ચૂર્ણ ૧૪ યુગ૫ અને ઉત્પાદનનો મૂળકર્મ નામે સેળો દોષ છે. તે દેષ અનુક્રમે કહે છે. ભેજન માટે છોકરાંને રમાડવાઆદિદ્વારાએ ધાઈમાતાપણું કરે તેવી રીતે તે માટે સંદેશા લાવવા લઈ જવાથી હૃતિ પણ કરે અતીત આદિ કાલનું નિમિત્ત કહેર તેમજ આહારદ્ધિ માટે પોતાની જાતિ આદિક જાહેર કરે જે દાતા જેને ભક્ત હોય તેની આગલ તેની પ્રશંસા કરેપ મૂખે સાધુ આહારને માટે સક્ષમ કે બાર વૈદક કરે ક્રોધના ફળની સંભાવના કરવાથી પિંડ લેવા તૈયાર થાય તે ક્રોધપિંડ ૭ પિંડ લેવા માટે ગૃહસ્થીને અભિમાન કરો તે માનપિંડર માયાથી દેવડાવે તે માયાપક અત્યંત લોભથી ઘણું ભટકે તે લપિંડીમાબાપને સાસુસસરાને સંભ આહારને માટે કહે તે પૂર્વસંસ્તવ અને પશ્ચિાસંસ્તવ તેમજ આ હાર માટે વિદ્યા મંત્ર, ચૂર્ણ કે એશને પ્રયોગ કરે તે વિલાઆદિક નામના પિંડદેષો જાણવા

Page #62

પંચવરનુક , ,૪,૫, પિંડને માટે ગર્ભનું પરિશાટન વિગેરે કરે તે મૂળકર્મ દેષ ૬, એ ળ ઉત્પાદના દેષ સાધુથી થાય છે, હવે એષણના દષા કહે છે.
एसण ७६१, संकिय ७६५, कम्माइ ७६३, मत्तग ७६४, अपरि ७६५, એષણા, ગવેષણા, અન્વેષણ અને 2 ણ એ એષણાના એકાઈક શબ્દ છે. અહીં આહારની એષણને અધિકાર છે. તેના દશ દેવી છે. શંકિત પ્રક્ષિત નિક્ષિપ્તપિહિત સંહત દાયક ઉન્મિશ્રણ અપરિણત લિપ્ત અને છદિત• એ દશ એષણાના દોષો છે. આધાકર્મ વિગેરે દેશની જે આહારદિકમાં શંકા થાય તે શંકિત સચિત પાણી આદિ પદાર્થોથી જે સહિત હોય તે પ્રક્ષિત સચિત્તમાં નાંખેલું હોય છે જે લેવામાં આવે તે નિશ્ચિત છેષ ફળાદિકે જે અશનાર ઢાંકેલું હોય તે જે લેતે પિહિત દોષ ન દેવાની ચીજ સચિત્ત પૃથ્વી વિગેરેમાં નાંખીને પછી તે બાજનથી આપે તે સંહત અગ્ય એવા બાલાદિક જે ભિક્ષા આ તે દાયકર્ષ બીજ આદિકે સહિત જે આહાર આપે તે ઉન્મિશ્ર દેષવાળા દેવાનું અશનાદિ દ્રવ્ય સચિત્ત હોય અથવા બેની માલીકીવાળા દ્રવ્યમાં એક દાનપરિણામ ન હોય તે અપરિણત દેષ ચરબી આદિકે લીપાએલું તે લિપ્ત અને ઢાળતાં ઢાળતાં દે તે છા€ત વેષ • એ દશ એષણાના રેષો જાણવા હવે બેતાળીસ દેષોને ઉપસંહાર કરી પાંચ માંડળીના દોષો જણાવે છે –
एवं ७६६ संजो ७६७ बत्ती ७६८.
એવી રીતે બેતાળીસ દેષો ગૃહસ્થ સાધુ અને બંનેથી થવાવાળા છે, અને માંહળીના તે સંજન વિગેરે પાંચ દેશે આ પ્રમાણે છે, સાજના, પ્રમાણ, અંગાર, ધૂમ અને કારણ " એ પાંચ માંડળીના દેષો છે. તેમાં ઉપકરણે કે ભાત પાણીમાં ઉપાશ્રયની બહાર કે ઉપાશ્રયની અંદર સંગ કરે તે સંજના દેષ ૧ બત્રીસ કેળીઆથી અધિક ખાવું તે પ્રમાણ દોષર વખાણને ભોજન કરવું તે અંગાર દેષક નિંદા કરીને ભોજન કરવું તે ધૂમ દોષ૪ વેયાવચ્ચ વિગેરે કારણ વગર જોજન કરવું તે કારણ દોષ પણ એવી રીતે અવિધિમાં લાગે છે હવે ઉપકરણ નામના દ્વારનું નિરૂપણ કરે છે.
उव ७६९, दुविहं ७७०, जिणा ७७१, पत्तं ७७५, तिण्णे ७७३, पारस ७७४, વિગ ૭૭૫, વય ૭૭૨, તિow ૭૭૭, વત્તા ૭૭૮, gu ૭૭૨, Fાં ૭૮૦, ૫૫ ૭૮૧,
૭૮૨, ગોળ ૭૮૨, પણ ૭૮૪, ૩ ૭૮૧, તિન્નેવ ૭૮૧, ૬ ૭૮૭, ૩ ૭૮૮, तिण्णेव ७८९, पत्ता ७९०, भुह ७९१ तिन्नि ७९५ इण ७९३ उक्कोस ७९४, एयं ७९५, वेआ ७९६, दिज्जो ७९७, पत्ता ७९८, पत्तग ७९९, रय ८००, पाय ८०१, जेहि ८०२, गिम्हा ८०३, ८०४,८०५, अट्ठा ८०६, पुक्ख ८०७, माणं ८०८ मूसग ८०९, छक्काय ૮૧૦, મતાંત ૮, Mા ૮૧૨, તા ૮૧૨, જો ૮૪, માયા ૮૨૬, ૮૨૬, संपा ८१७, जो ८१८, सूवो ८१९, आय ८२०, दुगुणो ८२१, वेउव्व ८२२, पत्ताई ८२३, વારિ ૨૪, વદ ૨૧, પોવિ ૮૨, તો ૮૨૭, તો ૮૨૮, છીપ ૭ર૧, વેa.

Page #63

ભાષાંતર
८३० दोनि ८३१, खंघे ८३२, संघा ८३३, पीढग ८३४ वास ८३५, चम्म ८२६, भक्खग ८३७ ओहेण ८३८ मुच्छा ८३९
વાપાત્ર વિગેરે ઉપકરણે તેવાં ધારણ કરવાં કે જેથી આત્માને તે ઉપકરણ ઉપર રાગ પણ ન થાય અને તેના મલિન દ૫ણાથી લેકમાં નિંદા પણ ન થાય, અને તે પણ પશ્ચિતણા આહિવિધિથી અને પ્રમાણસર રાખવાં. તેમાં ગણત્રી અને માને કરીને ઉપધિનું પ્રમાણ બે પ્રકારે છે. તેમાં જનકલ્પી આદિને માટે સૂત્રમાં આવી રીતે ગણત્રી કહી છે જનકપીને બાર ઉપકરણ, સ્થવિરકલ્પીને ચૌદ ઉપકરણ અને સાધ્વીઓને પચીસ ઉપકરણ હોય છે. એ ઔધિક ઉપકારણ કહેવાય છે અને તેનાથી વધારે હોય તે આપગ્રહિક ઉપકરશું કહેવાય છે. પાત્ર 1, ઝોળી , પાત્રસ્થાપન (નીચેના ગુચછા) , પૂજણ , પડલા , રજસાણ એટલે અંતરપટ અને ગુચ્છા ઉપર રાખવાના ગુચછા એ સાત પાત્રના ઉપકરણે કહેવાય. ત્રણ કપડા એ ૧૧ અને મુહપત્તિ એ બાર પ્રકારનો જિનકલ્પીને ઉપાધિ હોય છે. જિનકલ્પીને એ બાર પ્રકારને ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ જાણ, પણ બધા જિનકલ્પીઓને એમ બાર પ્રકારની ઉપાધિ હેયજ તેમ નિયમ નથી, કારણ કે નિશીથ ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, નવ, દશ, અગીઆર અને બાર એવા આઠ વિકપ જિનકલ્પીને ઉપધિને વિષે છે. ઓઘો અને મુહપત્તિ એ બે હોય, એક કપડું તેની સાથે હોય તે ત્રણ, બે કપડાં સાથે હોય તે ચાર, ત્રણ કપડાં સાથે હોય તે પાંચ, કરપાત્રી જિનકપીને આ પાંચ પ્રકારનો ઉપલબ્ધ હોય છે. કરપાત્રી તેજ જિનકહપીક બને કે જેના ખાબામાં હજારો ઘડાનું પાણી અથવા બધા દરીયાનું પાણી માઈ જાય, અર્થાત્ ઉપર શિખા વધે, પણ એક બિંદુ સરખું જમીન ઉપર ન પડે, પાત્રધારી જિનકપીને નવઆદિ ઉપધિના
રે હોય છે. યાવત પૂર્વે કહેલી બાર પ્રકારની ઉપાધિ તેમને હોવાથી જિનક૯પીને ઉત્કૃષ્ટથી બારે પ્રકારે ઉપધિ હોય છે. એ બાર પ્રકારની ઉપધિમાં માત્રક અને ચેળપટ્ટો વધારવાથી સ્થવિકિપીને ચાર પ્રકારે ઉપદ્ધિ થાય છે. સાધ્વીઓને પાત્ર વિગેરે પૂર્વે કહેલાં સાત પાત્રનાં અને બાકીનાં કપડાઆદિ સાત એમ ચૌદ તે સ્થવિરકપીના જેવાં જ ઉપકરણે હોય છે, પણ સાધ્વીએને ચિદમ્ પાત્રની જગો પર કમફેંગ હોય છે. વળી અવગ્રહાનતક ૧૫, પટ્ટ૬, અધેરક૭, ચલનિકા, અત્યંતરનિવસનીલ, બાહ્મનિવસની", કંચૂક, ઉત્કક્ષિકા, વૈકક્ષિકાર, સંઘાટી રજ, અને અંધકરણ, એવી રીતે અગ્યાર ઉપકરણે સાધ્વીઓ વધારે હોવાથી સાધ્વીઓને એ પદ્ધિને પચીસ જેટ હોય છે. સર્વજિનકલપી આદિને પૂર્વે કહેલ ઉપધિ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિના પ્રસંગમાં
ભ્રષ્ટાદિક ત્રણ ભેટે હોય છે. ચાર પ્રકારને ઉપાધિ ઉત્કૃષ્ટ, ચાર પ્રકારે અને છપ્રકારે મધ્યમ, અને ચાર પ્રકારે જઘન્ય જિનકલ્પી અને સ્થવિરકપીને ઉપાધિ હોય છે તે બતાવે છે. ત્રણ કપડાં અને પાત્ર એ ઉત્કૃષ્ટ, ગુચ્છા પાત્રસ્થાપન મુહપત્તિ અને ચરવલી એ જઘન્ય ઉપધિ, પડલા, રજસણ, અને એશે અને ચરવલી એ જિનકલપીએને ચાર પ્રકારને મધ્યમ ઉપધિ, પણ સ્થવિરકપીઓને ચેળપટ્ટો અને માત્રક સહિત ગણવાથી છપ્રકારને મધ્યમ ઉ૫ધિ જાણ. સાધ્વીઓને ઉષ્ઠ આઠ પ્રકારને ઉપધિ, મયમ તેરમકારને ઉ૫ષિ અને જઘન્ય ચાર પ્રકારનો ઉપષિ જાણ

Page #64

૫૮
પંચધાતુક ઉછઉપવિત્રાં ત્રણ કપડાં , અત્યંતનિવસની,”બાનિવસની સંઘાટિકા સ્કંધકરણી અને પાત્ર એ આઠ જાણવાં. કેળી પડલા એક માત્ર કમઢક રજણ શલશહાનંa9 પદ્ધ અધરૂલ ચલણીકા° ઉત્કંક્ષિકા કંચુક અને વેકક્ષિકા એ તેરપ્રકારને સાધ્વીને મધ્યમ ઉપધિ જાણ. મુહપત્તિ ચરવળી પાત્રસ્થાપન અને ગુચ્છા એ ચાર પ્રકારે સાધ્વીને જઘન્ય ઉપધિ જણ એવી રીતે જિનકલ્પી સ્થવિરકલ્પી અને સાધ્વીઓને ઉપધિનું માન અને ઉત્કૃષ્ટાદિ ભેદે જણાવી હવે ઉપકરણનું માન જણાવે છે.
પાત્રાનું મ યમપ્રમાણ પરિધિથી ત્રણ વેત ને ચાર આંગળનું જાણવું. એનાથી ઓછું હોય તે જઘન્ય અને વધારે હોય તે ઉત્કૃષ્ટ પાત્ર જાણવું. કાલવિશેષ જે છમાસ તેના પ્રમાણથી બનેલું અને પોતાના આહારની અપેક્ષાવાળું એટલે પેટની અપેક્ષાએ પાત્ર, બીજું પણ આ પાત્રનું માપ છે. જેzમહીનામાં બે ગાઉથી આવેલે સાધુ જેટલું વાપરે તેટલે આહાર ભરતાં પાત્ર ચાર આગળ ઓછું રહેવું જોઈએ. અપવાદપદે જંગલ, દુષ્કાલ, અને ઘેરા વિગેરેમાં મહાકું પણ પાત્ર ૨ખાય અથવા આચાર્ય આદિના વૈયાવચ્ચને કરનારે ઔપહિક એવા નદીભાજનને ધારણ કરે, પણ તે વેયાવસ્થકરનારોજ રાખે, બાકીના સાધુઓ તે પ્રમાણયુક્તજ પાત્ર રાખે, પણ તે નંદીભાજનને ઉપગ શહેરના ઘેરા વિગેરેની સ્થિતિમાં કાઈક અદ્ધિમાન શેઠ ભાજન ભરીને આપને હોય ત્યાંજ થાય. બાકીના વખતમાં તેને ઉપયોગ કરવાનો નિષેધ છે. ભાજનના પ્રમાણે ઝેળી એવી રીતે કરવી કે ગાંઠ દીધા પછી ચારે ખુણ ચાર ચાર આંગળ રહે. પાત્રસ્થાપન અને ગુ તેમજ ચરવળી, એ ત્રણેનું પ્રમાણ એક વેંતને ચાર આંગળ જાણવું. સચિત્તર વિગેરેના રક્ષણ માટે કેળી અને પાવસ્થાપન હોય છે. ભાજનના વસ્ત્રને પ્રમાર્જન કરવા માટે શુછો, પાત્ર પ્રમાર્જન માટે ચરવળી હોય છે. પહેલાનું સ્વરૂપ અને માન વિગેરે હમણાં કહું છું જે વડલામાંથી સૂર્ય ન દેખાય તેવા કેલણને પાંદડાં જેવા હલકા ત્રણ, પાંચ અગર સાત પડેલા હોય છે. ઉનાળામાં ત્રણ, શિયાળામાં ચાર, અને વર્ષાઋતુમાં ઉત્કૃષ્ટ પાંચ પડેલા હોય છે, હવે મહિમ રીતિએ પડલાનું પ્રમાણ કહું છું: ઉનાળામાં ચાર, શિયાળામાં પાંચ અને ચોમાસામાં છ એ મધ્યમ પ્રમાણ છે. હવે પડલાનુંજ જઘન્ય માને કહું છું: ઉનાળામાં પાંચ, શિયાળામાં છે, અને મારામાં સાત હેય છે. ત્રણે વસ્તુઓમાં પડેલા પાત્રો ઉપર ઢંકાય છે. અહી હાથ લાંબા છત્રીસ આગળ પહોળા પડેલા જોઈએ. અથવા તે પાત્રો અને પિતાના શરીરને લાયક પડેલા જોઈએ. પુષ્પ, ફળ, પાણી, રજ, રેણ, ને કાકઆદિની વિષ્ટાના રક્ષણ માટે તેમજ ચિહ્નના ઢાંકવામાં અને વેદેદય છુપાવવામાં પણ પડતા ઉપયેગી થાય છે. ભાજનની ચારેબાજુ વાંટાઈને ભાજનમાં ચાર ચાર આંગળ જાય એ રજ આણનું પ્રમાણ છે. ઉનાળાવિગેરેમાં ઉંદરની ૨જના સમૂહનું ને થામાસામાં અવશ્યાય (હ) અને ૨જનું રક્ષણ થાય એ રજસ્ત્રાણના ગુણે જિનેશ્વરે કહેલા છે. જિનેશ્વરીએ છકાયની રક્ષા માટે પાત્રમાં રાખવાનું કહ્યું છે. જે ગુણે મંડલીમા લેજનમાં છે, તેજ ગુણો પાત્રના ગ્રહણમાં છે. ગ્લાન, બાળ, વૃદ્ધ, નવદીક્ષિત, પ્રાર્થક અને આચાર્ય વિગેરે ગુરુ અને ભૂખ તથા તરસને નહિ સહન કરે તેવા સાધુને આશ્રીને સાધારણ અવગ્રહ માટે તેમજ લબ્ધરહિત

Page #65

ભાષાંતર
સાધુ માટે પાત્રગ્રહણ કહેલું છે. કપડા સ્થવિરોને અધિક અથવા આત્મપ્રમાણુ હેય છે. તે અહી હાથ લાંબા હોય છે, તેમાં બે સુતરના અને ત્રીજો ઊતને કપડે જશુ ઘાસનું લેવું, અનિનું નિવારણ, ધર્મશુકલધ્યાનની વૃદ્ધિ, લાન અને મૃતકને ઢાંકવું, એ પ્રયોજન માટે કપમાં રાખવાનાં ભગવાને કહ્યાં છે. બત્રીસ આંગળને લાંછે હાય, તેની દાંડી ગ્રેવીસ આંગળની હેય. બાકીના આઠ આંગળ દશીઓનું માન હોવાથી એઘાનું પ્રમાણ બરાબર બત્રીસ આગલુ થાય છે, લેવામાં, મુકવામાં, ઉભા રહેવામાં, બેસવામાં, સુવામાં અને અંગોપાંગ સંકોચવામાં, પહેલાં પ્રમાર્જન કરવા માટે અને સાધુપણાના ભાન માટે જેહરણ હોય છે. એક વેંતને ચાર આગળ પ્રમાણ મુહપત્તિ હોય છે. મુખના પ્રમાણે પણ મુહપત્તિ હોય છે. સંપાતિસજી (જેમ મક્ષિકા) અને ૨જ રેણના પ્રમાર્જન માટે મુહપત્તિ કહેલી છે, તે મુહપત્તિથી વસતિ પ્રમજન કરતાં, નાસિકા અને મુખ્ય બંધાય છે (નાકના હરસ હોય તો સ્પંડિત જતાં પણ બાંધવી) મરદેશના પ્રસ્થ જેટલું અગર તેથી અધિક એવું માત્રકનું પ્રમાણ છે. શિયાળા, ઉનાળા ને ચોમાસામાં વેચાવ કરનારા આચાર્યાદિકને લાયક વસ્તુ એમાં ગ્રહણ કરે, ગોચરીને સંકોચ હોય તે ઘણા સંઘાઠાવાળા રાખે. ચોમાસામાં સંસદ્ધિ દેષવાળા આહારના પરિવાર માટે પણ તેને અધિકાર છે. જે ગાઉથી આવેલ સાધુ એક ઠેકાણે બેસીને જેટલા દાળભાત ખાય તે માત્રાનું પ્રમાણ છે. આચાર્ય કાન, પ્રાર્થક, ધૃતાદિની દુર્લભતા ગોચરી ઓછી મળવી, ભાત પાણીમાં સંસકિત થવી એટલાં કારણે અને ચોમાસામાં માત્રકને ઉપયોગ કરવાનો છે. સ્થવિરને પાતળા, બે હાથને, અને જુવાનને ચાર હાથને બપટ્ટી હોય છે. વેદઉદયમાં વાયરાથી ચિન્હના ફુલવામાં, લજજામાં, અને વૃદ્ધઇદ્રિયવાળામાં ઉપકારને માટે અને વેય નિવારણ માટે ચળપટ્ટો કહે છે. સાધ્વીએને પેટના પ્રમાણે કમઢકનું માણુ પ્રજાણવું, જાતિસ્વભાવથી તેઓની તુચ્છતા હોવાથી હંમેશ્નાં તે રાખવું જોઈએ. નાડીના આકારે, સ્વરૂપ અને મનથી ગુહ્યભાગની રક્ષા માટે અવગ્રહાન તક નામ ઉપકરણ કહેલું છે, એ અવગ્રહાનંતક સજજડ કે સુંવાળો શરીરની અપેક્ષાએ જાણ અવગ્રહાનંતકને ઢાંકતે મલકચ્છની સાફક કેડે બંધાય તે શરીર પ્રમાણે પટ્ટક તાણ તે અવબહાનંતક અને પટ્ટક બંનેને ઢાંકીને કેડના ભાગને ઢાંકે એવો અર્ધારક હોય છે, નાટકણીની માફક નહિં સીવેલી, ઢીંચણ જેટલીજ ચલણિકા હોય છે, કેડથી અથ સાથળ ઢંકાય એવી અંતરનિવસની શરીરની સાથે સજજડ હોય છે. કેડે દોરાથી બાંધતાં ઢીંચણ ઢંકાય તેવી બાાનિવસની હોય છે. વગર સીવેલો શિથિલ અને સ્તનને ઢાંકનારે કંચુક હોય છે. જમણે પડખે ઉકક્ષિકા હોય છે. વિકક્ષિકાનો પટ્ટ વળી કંચુક અને ઉક્ષિકાને ઢાંકનારે હોય છે. સાધ્વીયોને સંઘાટી ચાર હોય છે. તેમાં ઉપાશ્રયમાં બે હાથની, ગોચરી માટે અને સ્થડિલ માટે ત્રણ ત્રણ હાથની અને વ્યાખ્યાનમાં નહિ બેઠાં થકાં બરાબર જેનાથી શરીર ઢંકાય એમાં અને કમળ તથા
વગરની એવી ચાર હાથની એક સંઘાડી હોય છે.
વાયરાથી ખસી ન જાય માટે ચાર હાથની રદ્ધધકરણી હોય છે અને રૂપાલી સાળીને પાપણા માટે કુકરણી પણ કરાય છે. આ બધે સાધ્વીને ઉપષિ સંક્ષેપથી પડખે બાંહે,

Page #66

પંચવસ્તક
છિદ્ર વગરને હવા સાથે સાથે કે વગર સાંધે પણ હોય છે, અથવા તે અહીં જે જે ગ૭વિશેષ ઉપષિ સંબંધી આચરણા છે તે જાણી લેવી. હવે આપહિક ઉપાધિ કહે છે. બાજે, આસન, દાંડ, દંડાસન, લેઢાનું ઘટક, સોય, નરણી, કાન, અને દાંત શે ધવાની કડછી, એ જઘન્ય
પગ્રહિક છે. કાંબલી, સૂત્ર, તાડપત્ર, પલાશપત્ર, ને શીર્ષક એ પાંચ પ્રકારનાં વર્ષોત્રાણ, પાંચપ્રકારનાં પડદા તથા બે પ્રકારના સંથારા, પાંચ જાતના દાંડા, પ્રશ્રવણ, થંઠિલ, અને લેમની કંડીઓ, પાદલેખનિકા, ત્રણ પ્રકારનાં ચમ, સંથારો અને ઉત્તરપટ્ટો એ સર્વ સ્થવિરકલ્પીની મધ્યમાં એપ ગ્રાહક ઉપધિ છે. અને સાધ્વીઓને પાણી રાખવા માટે વારક ઉપધિ વધારે જાણવે. સ્થાપનાચાર્ય, એક કે અનેક ભાગવા ઉત્કૃષ્ટ સંથાર, પાંચ પ્રકારનાં પુસ્તક પાટી કે સમવસરણનું પાટીલ એ ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ છે. સામાન્ય જેનું ગ્રહણ હમેશ થાય પણ ઉપગ કારણ પડયેજ થાય તે
ઘપધિ કહેવાય, અને જેનું ગ્રહણ અને ઉપલેગ બને કારણસર થાય તે પહિક ઉપધિ કહેવાય પ્રમાણ અને વાપરવાની યતનાથી એ બધો ઉપધિ મમતા રહિતેને સુંદર રીતે ચારિ. ત્રને સાધનાર કહ્યો છે. નહિંતર તે અહીં પણ આજ્ઞા વિરાધના આદિક દેશે જાણવા તે હવે તપિવિધાનનામનું દ્વાર કહે છે –
कापव्वं ८४०, तित्थ ८४१, किं पुण ८४२, वय ८४३, सुह ८४४, अण ८४५, पाय ८४६ ન ૮૪૭, રિસ ૮૪૮, ૪ ૮૪૧, તા, ૮૦૦, સિમ ૮૨, ૮૧૨, તા ૮૧ર પર ૮૧૪, एअं८५५, एएण ८५६, जं८५७, खताइ ८५८, णय ८५९, जे केइ८६० न कया ८६१ कुसला ८६२ અ૪ ૮૬ર ગર્ભ ૮૨૪ બુદ્ધિશાળીઓએ પરિણામે અત્યંત સારું અને જિનેશ્વરમહારાજે આચરેલું એવું તપનું અનુષ્ઠાન સત્રમાં કહેલા વિધિએ શક્તિ પ્રમાણે અવશ્ય કરવું જોઈએ. વિચાર કરવો જરૂરી છે કે
જ્યારે દેવતાઓએ પૂજેલા અને ચાર જ્ઞાનવાળા હવા સાથે તેજ ભવમાં અવશ્ય મેક્ષે જનારા એવા તીર્થ. કર ભગવાન બલ અને વીર્યને ગોપવ્યા સિવાય અનશનઆદિ તપમાં ઉદ્યમ કરે છે. તે પછી બાકીના સાધુઓએ અનિત્ય એવા આ મનુષ્યપણુમાં દુઃખક્ષયને માટે સમર્થ એવા તપના આચરણમાં કેમ ઉદ્યમ ન કરે? તપવિધાન કરવામાં વતનું રક્ષણ કરવું તે પરમતપ છે એમ જિનેશ્વર કહે છે, અને વળી તે તપથી નકકી માને દેનારી એવી અત્યંત ગુણવૃદ્ધિ થાય છે. વળી કરવા યોગ્ય તપનું સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે શુભયોગની વૃદ્ધિને કરનાર હોય શુભધ્યાને કરીને યુક્ત હોય અને નિઃસ્પૃહપણે જે અનશનઆદિ કરે તે તપ જાણ, તપના બે પ્રકારમાં બાતપના છ દે આવી રીતે છે અનશન (ઉપવાસ વિગેરે)' ઉદરી (ઉપકરણને આહારના પ્રમાણમાં ન્યૂનતા) ગોચરી અને ઘરનું માન વિગેરે કરવું વિનયને ત્યાગ કાઉસગ્ગઆદિથી કાયકલેશ એટલે કાયાની સકુમાલતા ટળે અને કોઈ પ્રકારના અશુભધ્યાનને રોકી શુભ ખાન ટકાવી શકે એવી કાયાની સ્થિતિ કરવી તથા ઈદ્રિય અને મનને ગોપાવવા માટે વિષયે અને. પાન ત્યાગ વગેરે રૂપ સંસીનતા સર્વવકા આ તપને આચરાતાં દેખી તપ તરીકે જાણે અને ગણે છે માટે તે બાહા તપ કહેવાય છે. અત્યંતર તપ, આમ છ પ્રકારે આલોચન વિગેરે જે પ્રાયશિસ્ત જ્ઞાનઆદિ સંબંધી જે વિનય આચાર્ય સંબંધી જે વેયાવચ્ચ, વાચનારૂઢિપજે સ્વાધ્યાય,

Page #67

ભાષાંતર
૬૧
ધર્મધ્યાનાંતિ" અશુદ્ધ આહારઆદિકને ત્યાગ એવી રીતે છ પ્રકારે છે. પ્રાયશ્ચિત્તાદિ અન્ય લોકો અને મિથ્યાવિ દેખે તથા કરે પણ છે. છતાં તેને તપ તરીકે વ્યવહાર કરતા નથી, અને આ પ્રાયશ્ચિત્તાદિ કર્મ તપાવવામાં સમર્થ છે માટે આ છ પ્રકારને અભ્યતર ગણવું વ્યાજ બીજ છે. તપસ્યાની સિદ્ધિને માટે કહે છે. દુષમાકાલમાં અનશન આદિ તપ વગર શરીરનું પુષ્ટપણું (ધાતુવૃદ્ધિયુક્તપણું)શરીર છોડતું નથી, માટે અનશનઆદિ તપ કરવું જ જોઈએ. પુષ્ટ મનુષ્યને સંજોગ વિશેષ મળવાથી અશુભ પ્રવૃત્તિનું કારણ એ મહદય થાય છે. અને તે મોહદય થતાં જ્યારે વિવેકી મનુષ્ય પણ પિતાનું કાર્ય (કલ્યાણ) સાધી શકોજ નથી તો પછી અદીર્ધદશી તથા તપસ્યા નહિ કરનારા અને વિવેકથી હીન મનુષ્ય તે કલ્યાણ કેવી રીતે સાધી શકે? માટે હંમેશાં સાધુએ શરીરને કાંઈક પીડા કરનાર પણ અનશન આદિ તપ બ્રહ્મચર્યની માફક આદરવું જ જોઈએ. કોઈ કહેશે કે શ્રતના ઉપગવાળા તત્વને જાણનારે, અને સંવેગવાળો સાધુ શુભ આશયવાળે હેવાથી તેને બ્રહ્મચર્યમાં પીડા નહિ થાય. તેના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે એવી રીતે તે અનશન આદિતપથી પણ તેવાને પીડા નહિં થાય. જિનેશ્વરભગવાનની આજ્ઞા છે કે શુભધ્યાનને બાધા કરાનારું તપ નહિં કરવું, પણ શક્તિ અનુસાર તપમાં પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ, તેટલા માટે જેવી રીતે શરીરને અત્યંત પીડા નહિં થાય, તેમ પુષ્ટપણું પણ ન થાય, અને ધર્મધ્યાનની વૃદ્ધિ થાય, તેવું તપ કરવું. કર્મના ક્ષપશમથી તેમજ આજ્ઞાના આરાધનથી અનશનાદિતપ ભવ્યજીવને શુભભાવનું કારણ જ બને છે. નિર્મળવાવાળા સાવિગેરેને તત્વથી પૂર્વેત વાત અનુભવ સિદ્ધજ છે. અને રાજાના હકમ બજાવનારા બીજાઓને પણ હકમ બજાવતાં કંઈક દુખ થવા છતાં હેટા લાભને જાણવાથી સારા રહેતા પરિણામની સ્થિતિ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. આ કહેવાથી જેઓ તપવિધાનને અસાતવેદનીયકર્મને વિપાક માનીને, તેમજ તે તપને
ખરૂપ માનીને મોક્ષનું કારણ નથી માનતા. તેઓનું મત ખંડન થયું, આ ત૫ દુઃખરૂપ નથી, તેમ સર્વથા કર્મના ઉદયથી પણ થવાવાળું નથી, પણ જેનશાસમાં તપને ક્ષયપશમભાવમાં કહેલું છે. કારણ કે ક્ષાંતિઆદિ દશપ્રકારના સાધુધર્મમાં તપને લીધે છે, અને તે સાધુધર્મ
પશમભાવમાં રહેલો છે, અને દુઃખ તે સર્વ દયિક ભાવનું છે, વળી કર્મને બધો ઉદય મોક્ષનું કારણ નથી એમ નથી, કારણ કે પુણ્યાનુબંધી અને નિરનુબંધી એવો પણ કર્મોદય શાસ્ત્રમાં માને છે. આ જગતને વિષે ધમઆરાધનમાં ત૫ર જે કોઈ મહાપુરૂષો થયા છે તે કુશલાનું બંધી કમઆદિથી જ થએલા છે, પણ કિલટકર્મના ઉદયથી વિષકંટકાદિ જેવા ક્ષુદ્રસ કોઈ દિવસ પણ ધર્મમાં શપ્રવૃત્તિ કરનારા થતા નથી, અને નિર્મળ અભિપ્રાયનું તેમજ શ્રેષ્ઠ સુખનું કારણ હોવાથી શુદ્ધ એવું પુણયફળ જરૂર છવને પાપથી હઠાવી દે છે. વધારે વિસ્તાર કરવાના પ્રસંગથી સર્ષ, પણ કર્મ.. ભયને ઈછતા બુદ્ધિશાળીએ એ બાશ્ચતપ પણ કરવું જ જોઈએ. સર્વ પશુ સાધુઓને અત્યંતર તપનું ન કરવું એ અનર્થરૂપ છે, માટે તે સર્વથા વર્જવું એમ શાસ્ત્રકારોએ સ્પષ્ટ જણાવેલું છે! હવે તત્વવિચાર નામનું દ્વાર કહે છે –
सम्म ८६५, गइ ८६६, सइ ८६७, एवं ८६८, पडि८ ६९, एव ८७० सम्म ८७१, છે ૮૭૨, ૭ ૮૭૨ ૮૭૪, પદાર્થનું સ્વરૂપ ભાવનાની મુખ્યતાએ સભ્ય વિચારવું

Page #68

પંચવસ્તક. જોઈએ, અને બહુશ્રતગુરુ પાસેથી સમજીને વિષયવ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. જેમ બ્રાહી પ્રમુખને સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત થવાના કારણભૂત માત્ર સૂક્ષ્મ અતિચારે તેનું જે મોટું પાપ જણાવ્યું છે તે કેમ ઘટે? કેમકે સૂફમઅતિચારનું એવું ફળ આવે તે પ્રમત્તસાધુઓ કે જે અતિચારની બહુલતવાળા જ છે તેમણે જે ધર્મકૃત્ય હોય તે પણ તેનું કારણ કેમ બને! એ વસ્તુ એમજ ઘટે કે કુઠવિગેરેની દવાની માફક કર્મરૂપી મહારોગના ઔષધ જેવી પ્રવજ્યા અંગીકાર કરીને જે સાધુ સૂક્ષમ પણ અતિચાર કરે તે અતિચાર તે કરનારાને ભવિષ્યમાં ભયંકર નીવડે છે. પ્રાયે કરીને તે અતિચારના દોષને ખપાવનાર શુદ્ધઅધ્યવસાયજ જાણ, પણ અતિક્રમણઆદિમાં સામાન્ય રીતે અતિચારનું જે આલોચન માત્ર થાય છે તેવા દેષના ક્ષયનું કારણ નથી, કેમકે તે પ્રતિક્રમણ આદિ તે બ્રાહ્મીવિગેરેને પણ હતાં, એવી રીતે પ્રમાદી સાધુઓને પણ થતા દરેક અતિચારે તે નિવારવાના થmઅધ્યવસાય હોય અને તેથી તે દેષ નજ લાગે, અને તેનું ધર્માચરણ મોક્ષનું કારણુજ બને. કેમકે જેને સમ્યક રીતે પ્રતિકાર કરવામાં આવ્યો હોય તેવું ઘણું વિષ હોય તે પણ તે મારનાર થાય નહિં, પણ વગરતિકારનું થોડું પણ ઝેર મારનારજ થાય છે. એ દ્રષ્ટાંત અહીં ધ્યાનમાં રાખવું. પ્રતિકારવગરના જે પ્રમાદી સાધુઓ હોય છે, તેમને જેમ બાણ શત્રુને નાશ કરી પોતાના બચાવ માટે ઉપગી છે, છતાં તે અવળાં પકડેલાં બાણ શત્રુનો નાશ ન કરતાં પોતાને જ નાશ કરે તેની માફક ધર્માચરણ પણ કર્મરૂપી અનિષ્ટને નાશ કરનાર છતાં શુભ અધ્યવસાય વગર અને અશુભ અથવસાયવાળું હોવાથી અનિષ્ટફળ દેવાવાળું પણ કહ્યું છે. સુદ અતિચારોનું તે મનુષ્યાદિ ગતિમાં જ અશુભફળ હોય છે. અને મોટા અતિચારોનાં નરકાદિકગતિમાં પણ ફળ ભેગવવાનાં હોય છે, એમ વિચારી એમ કેમ ન બને? એવી રીતે સંવેગથી સમ્યગવિચાર કરવામાં આવે તે દિનપ્રતિદિન ચારિત્રની વૃદ્ધિજ થાય, નહિંતર સંભૂમિ પ્રાણી જેમ અનુબંધનું કારણ નથી તેવી રીતે સંવેગ વિનાની ક્રિયા પણ તેવી અનુબંધ વિનાનીજ થાય અને દેષને માટે પણ થાય. હવે ભાવના દ્વાર કહે છે -
एवं ८७५, सम्म ८७६, विजण ८७७, जी ८७८, विसया ८७९, तत्तो ८८०, तस्सेव ८८१, असदा, ८८२, तस्सेव ८८३, जच्चइ ८८४, चिन्तइ ८८५, तस्सेव ८८६, अधुग्गा ८८७, पर ८८८, भावे ८८९, जो ८९०, अत्थ ८९१ दोस ८९२, एत्य ८९३, ગઇ ૮૧૪, ગુરુ આદિની નિશ્રાએ પ્રવર્તતા સાધુને કદિયે સ્ત્રીમાં રાગ થાય અથવા તે સ્ત્રીઆદિમાં પણ ન પણ હોય તે પણ આચારપ્પારી મહાત્માને અશુભ મનરૂપી હાથીને વશ કરવા માટે અંકુશ સમાન એવા અને વિષયરૂપી વિષના ઔષધરૂપ એવા આ આગલ જણાવીશું તે પ્રકારો સમક વિચારવા. ગીતાર્થ સાધુઓએ સહિત એવા મુનિરાજે એકાન્તમાં કે શમશાનઆદિમાં પણ રહેલા
આ જીવલકનું અનિત્યપણું પહેલું વિચારવું. અનિયમિત કઠોર વાયરાએ હણાયેલા કુશાગ્રના જ. બિદ જેવાં જ જીવન, યવન, અહિ પ્રિયસંગ વિગેરે સર્વ પદાર્થો હોવાથી તે અનિત્ય છે. ચિંતા, પ્રયાસ, અને બહુખને કરવાવાળાં એવાં અને ક્રિપાકનાં ફળ જેવાં તેમજ પરિણામે માયા અને ઇજાળ જેવા તથા પાપમય એવા વિષયે દુખસ્વરૂપ છે. રીના શરીરના કારણભૂત એવા લેહી, વની

Page #69

ભારતર
કરી
અશુભતા વિચારથી, તેમજ દુર્ગધિ, માંસ, લોહી અને નિષ્ઠાથી ભરેલું તેનું શરીર વિચારવું, તેવીજ રીતે સ્ત્રીને સર્વત્ર અને સર્વદા એકસરખે રાગ હેતે નથી, તેમ વિચારી સંખ્યાના વાદળાંની માફક તેન સવભાવ ચંચળરાગપણ સમજવું. વળી લોકોમાં નિંદનીય વ૨કને બગાડનાર એવા બધા ખરાબ કાર્યોનું કારણ સ્ત્રીઓ છે એમ વિચારવું વાયર અગ્નિ અને સાપ કરતાં પણ અત્યંત સ્વભાવથી જ દુગ્રહા એવા મનનું ચંચળપણું વિચારવું, તેમજ જાત્યાદિકગુણ સહિત એવા ભર્તારથી પણ તે સ્ત્રીની નિરપેક્ષતા જેવી, તેમજ તે સ્ત્રી પાપ સ્થાન છે. તેમજ અત્યંત કપટ સહિત છે, તે સમ્ય વિચારવું, તે સ્ત્રીઓ ચિંતવે કાંઈ, કરે કાંઈ બેલે કાંઈ, આરંભ કંઈ અન્યને જ કરે, એવી રીતે સ્ત્રીયો માયાપ્રધાન હોય છે, સ્વભાવે તે નદીની માફક નીચગામી હોય છે. શાશ્વતાસુખનું સ્થાન એવો જે મોક્ષ તેને પમાડનાર એવું જે સદધ્યાન તેને શત્રુ પણ તે સ્ત્રીયેજ છે. અત્યંત ઉગ્ર અને ઉત્કૃષ્ટ સંતાપને કરનારી છે. નારકીના તીનું એ કારણ છે, અને તેવી સ્ત્રીઓથી વિરકત થએલા મહાનુભાવોને પ્રમાદિગુણને લાભ આ ભવમાંજ થાય છે, અને પરભવમાં પણ તેજ મહાનુભાવો આ સંસ્કારિત એવા વૈરાગ્યથી શરીર અને મનના અનેક દુઃખે પામ્યા વિના અત્યંત સુખને મેળવે છે. આવી રીતે ભાવના રાખનારને અત્યંત સંવેગથી શુદ્ધ એવા વ્યાપાર થાય છે. અને તેમ થવાથી કિલષ્ટકર્મને જરૂર ક્ષય થાય છે, અને તે સંવેગથી નકકી ચારિત્રની શુદ્ધિ પણ થાય છે. સ્ત્રી સંબંધી રાગને નિવારવાનું તે સ્ત્રીનાં સ્વરૂપ અને ફલ જણાવવા દ્વારાએ બતાવી અન્ય પદાર્થ ઉપર થતા રાગને ટાળવા માટે તે તે પદાર્થોનાં સ્વરૂપ તથા ફલ વિચારવાં એમ જણાવે છે. જે મનુષ્ય સ્ત્રીવિગેરેમાંથી જે ષથી આધિત થતો હોય, તે મનુષ્ય તેનાથી વિરૂદ્ધ તે સંબંધી સ્વરૂપ અને ફલને વિચાર કરે. દ્રવ્યમાં રાગ થતું હોય તો તેને ઉપર્જન રક્ષણ કરવા આદિના કલેશને વિચારે, તેમજ તેના અભાવે ધન બનવું કેટલું બધું નિરૂપાધિતાને લીધે થાય છે તે વિચારે. ષ થતું હોય તે હમેશાં સર્વભૂતેમાં મિત્રી વિચારવા સાથે સર્વજીની સાથે થએલે માતાપિતા આદિપણને અનંત વખતને સંબંધ વિચારે, અને અજ્ઞાન જે આત્માને બાધા કરતું હોય તે ચિત્તની સ્થિરતા કરી પ્રતીતિ પ્રમાણે વસ્તુને સ્વભાવ વિચારે. અહીં વ્રતને અધિકાર છે. અને વિષયે તેથી પ્રતિકુલ છે, ને તે વિષયનું સ્થાન સ્ત્રીઓ છે, માટે વિશેષ ઉપદેશ સીને અંગે જણાવ્યો છે. જેમ અશુભ પરિણામવાળે જીવ ઘણું કર્મને બાંધનારા થાય છે. તેવી જ રીતે શુભ પરિણામવાળે આવે ઘણાં કર્મને અપાવનાર પણ થાય છે એ સમજવું . હવે વિહારનામનું દ્વાર કહે છે.
अप्प ८९५, मोक्तण ८९२, एअंपि ८९७, इयरसि ८९८, गोअर ८९९, एअस्स ૨૦૦, બાઈ ૧૦૧, આચાર્યાદિકના ઉપદેશ પ્રમાણે સર્વ પદાર્થથી અપ્રતિબદ્ધ એટલે મમતારહિતપણે ઉચિતતાએ માસકપઆદિ વિહાર સાધુ જરૂર વિચરે. શંકાકાર શંકા કરે છે કે માન્સકલ્પ સિવાયને સત્રમાં વિહારજ કહયે નથી તે માસાદિશદમાં આદિશબ્દ કેમ લીધે? ઉત્તરમાં કહે છે કે તેવું હર્ભિક્ષ અશકત આદિનું કાર્ય હોય તે માસથી અધિક પાસું પણ થાય, માટે આરિશખ લીધે છે. (વિહારને અને દીક્ષા સાથેનો પ્રસંગ હોવાથી આશિખથી મારું ન લી)

Page #70

પંચવસ્તક
ફરી શંકા કરે છે કે ગુરુના વિહારથી શિષ્યને વિહાર ગુરૂકુલ અને ગચ્છવાસથી શિષ્ય ગુરૂની સાથે હોય તેથી પણ સિદ્ધજ થયો છે, તે પછી વિહારને અધિકાર જુદો કેમ કહ? ઉત્તરમાં જણાવે છે કે શિષ્યોએ તે મહને જિતવા માટે જરૂર વિહાર કર. ગુરુભદિને તે કારણસર કદાચ દ્રવ્યથી સ્થિર રહેવાપણું પણ હેય. વિધિમાં તત્પર અને ગીતાર્થ એવા સાધુઓને કોઈપણ દિવસ ભાવથી સ્થિરવાસ હોયજ નહિ. વૃદ્ધત્વાદિ કારણે સ્થિરવાસ જે હોય તે તેમાં પણ મહીને થયા પછી ગોચરી આદિના સ્થાનમાં પરાવર્તન જરૂર હોય છે. તેમજ સંથારે કરવાની જગ્યા આદિને વિષે પણ નકકી પરાવર્તનને વિધિ કહેલો છે. દ્રવ્યથી કદાચ ગુરૂઆદિના કારણે એ ન બને તે પણ જે મોહને ઉદય થાય તો તે તે સાધુએ જરૂર વિહાર કરજ જોઈએ, એ જણાવવા માટે વિહારદ્વાર જુદું લીધેલું છે. અથવા તે શિષ્યને પ્રથમથી જ પ્રતિબંધ ન થાય તેમજ અપરિણામી આદિશિખ્યાને વધિનું સ્પશન થાય માટે વિહારદ્વાર કહ્યું છે. આ હહે સાધુકથા દ્વાર કહે છે -
सऽसाया ९०२, जिण ९०३, भयव ९०४, अणु ९०५, इअ ९०६, अण्णेसिं ९०७ विस्सोअ ९०८, णो ९०९, पायं ९१० पुचि ९११, एअं९१२, एएण ९१३, निच्छय ९१४,
સ્વાધ્યાય આદિકથી થાકેલે સાધુ તીર્થકરના કુળવાસને અનુરૂપ એવા ધર્મવાળા મહાત્માઓની કથા વિધિપૂર્વક સંવેગ વધારવા માટે કરે. જૈન ધર્મમાં સ્થિરપણે રહેલા પૂર્વકાળના સાધુઓનાં ચરિત્ર સાંભળે, અથવા ભાવપૂર્વક યેગ્યતા પ્રમાણે બીજાને એવા મહાનુભાવની ધમ કથા કહે. ભગવાન દશા
ભદ્ર, સુદર્શન સ્થૂલભદ્ર, અને વાસ્વામીજીએ જેમ સંસારનો ત્યાગ કર્યો, તેમ સંસાર ત્યાગને સફળ કરનારજ સાધુ હેય તે મહાપુરૂષના થયચારિત્રનું અનુમાન કરીએ છીએ, એવી રીતે વિચારીને સંવેગની તીવ્રતાએ સાધુઓ પિતાના આત્માને શોધે. આમ ધર્મકથા કરવાથી આત્માને સ્થિરપણું થાય, તે મહાષઓના કુળમાં હું રહ્યો છું એમ તેમના બહુમાનથી શુદ્ધધર્મનું આચરણ થાય, તે પણ કલ્યાણજ છે. તે ધર્મકથા સાંભળનાર બીજા સાધુઓને પણ એવી રીતે આત્માનું નક્કી સ્થિરપન વિગેરે થાય છે, અને જન્માંતરે પણ આવી રીતે કરેલો કથા પ્રબંધ વિસ્થાને નાશ કરનાર થાય છે. શંકારહિતપણે મળેલા એવા દુર્લભાચરિત્રના પરિણામની રક્ષા કરે, અને નહિ મળેલા એવા ચારિત્રપરિણામને પામે. એકલી વડી દીક્ષા માત્રથી ચારિત્ર છે એમ સમજવું નહિ, કેમકે અભવ્યને પણ દ્રવ્યથી તે તે દીક્ષા અને વડીલીક્ષા બને હોય છે, જે વિધિ કરનારા છાસ્થ સાધુઓને તે તે પ્રવજ્યાને વિધિ સફળ જ છે, પ્રાયે કરીને આ વિધિને નિયમ કહ્યો છે. નહિં તે વધીક્ષા વિનાના સામાયિકમાત્રથી પણ અનંતા છ મોક્ષે ગયા છે. તત્વથી વિધિપૂર્વક ગુરુ અને ગ૭ વિગેરેની સેવાથી આ ચારિત્રના પરિણામ પહેલાં હોય છતાં પણ શેવિંદવાચક વિગેરે ઘણાને પણ નવા થયાં છે. વિધિપૂર્વકનું વર્તન મોક્ષનું સાધક છે એમ તીર્થકરો પણ કહે છે, કેમકે જ્ઞાન અને દર્શનનું ફળ વિધિપૂર્વક પ્રવર્તન કરવું તેજ કહેલું છે. વિધિપૂર્વક પ્રવૃત્તિઓ કરીને રહિત જ્ઞાન અને દર્શન એ બને નિલયથી હતાં નથી, અને વ્યવહારથી હેય તે તે પણ પિતાના ફળને સાધનાર હેતાં નથી. પૂર્વાચાર્યોએ કહ્યું છે કે જ્યારે ચારિત્રરૂપી આત્માને ઘાત થાય ત્યારે નિશ્ચયનયથી જ્ઞાન અને દર્શનને તે ઘાતજ છે, માત્ર વ્યવહારથીજ ચારિત્ર હણાય તેજ જ્ઞાન અને દર્શનની ભજના છે. તે પૂર્વોક્ત રીતિએ ચારિત્રની મુખ્યતા સાંભળી દર્શનવાદી કહે છે?

Page #71

ભાષાંતર
गणु ९१५, एवं ९१६, एअ ९१७, इ. ९१८, सम्म ९१९ एव ९२०, नेव ९२१, तेसिपि ९२२, तह ९२३, मरु ९२४, सच्च ९२५, उब ९२६, हरि ९२७, नणु ९२८, तह ९२० इअ ९३०, एवं ९३१,
સત્રમાં યુકિતથી સમ્યકત્વગુણની પ્રાધાન્યતા કહેલી છે, જે માટે કહ્યું છે કે ચારિત્ર ૨હિત જીવ મેક્ષ પામે, પણ દર્શન રહિત જીવ મોક્ષ પામે નહિ. એ વચનથી સમ્યકત્વજ નિશ્ચિત મેલન સાધન છે. કેમકે સમ્યકત્વના સદભાવેજ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે. એવું કોઈ કહે તેના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે સમ્યકત્વને મોક્ષનું કારણ જે કહ્યું છે તે એક રૂપી આથી વધારે રૂપીઆ થઈ અત્યંત ધનવાન થવાય તેની માફક પરંપરાએજ જાણવું, પણ એક રૂપીઆ માત્રથી જેમ દ્ધિમાન થવાનું નથી, તેમ એકલા દર્શન માત્રથી સીધે મેક્ષ મળતું નથી. સમ્યકત્વમાં અપ્રમત્તપણું થવાથી ચારિત્રમોહનીય નાશ પામે અને તેથી શ્રાવકપણા આદિની પ્રાપ્તિ થાય અને તે શ્રાવકપણ આદિથી મોક્ષ થાય અર્થાત્ શ્રાવકપણામાં અપ્રમતપણે વર્તે અને તેથી સર્વવિરતિચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય અને તે ચારિત્રને વિષે અપ્રમત્તપણે વર્તવાથી ક્ષેપક શ્રણિ અને કેવલજ્ઞાન મેળવી મોક્ષ પામે, પણ એકલા સમ્યકત્વમાત્રથી મેક્ષ થતું જ નથી, જે માટે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે સમ્યકત્વ પામ્યા પછી બે પામથી નવ પલ્યોપમની સ્થિતિ ખપાવે ત્યારે શ્રાવક થાય, અને આગળ અનુક્રમે સંખ્યાતા સંખ્યાતા સાગરોપમ ખપાવે ત્યારે ચારિત્ર ઉપશમશ્રેણી અને ક્ષપકશ્રેણીની પ્રાપ્તિ થાય. એવી રીતે દેવ અને મનુષ્યજન્મમાં અવિચળ સમ્યક્ત્વવાળ હોય, યાવત એક પણ સભ્યત્વઆદિક મોક્ષ સુધીનાં બધાં વાનાં પણ પામે, પણ ઉપશમશ્રણ ને ક્ષપકશ્રેણું બે એક ન હોય. શંકાકાર કહે છે કે એ પ્રમાણે તે ચારિત્ર વગર મિક્ષ ન થાય એમ નક્કી થયું, શાસ્ત્રકાર કહે છે કે ભાવચારિત્ર વગર મોક્ષ થતાજ નથી, પણ સોમેશ્વર આદિ અંત કેવળીને દ્રવ્યચારિત્ર ન હોવાથી તે દ્રવ્યચારિત્રમાં ભજના કહી શકાય. વસ્તુતાએ તે તે સોમેશ્વર આદિકને પણ અન્યભાવની અપેક્ષાએ તે દ્રવ્યચારિત્રપૂર્વકજ તેવા પ્રકારનું ભાવચારિત્ર જાણવું. કેમકે તેઓનું ઉત્તમપણું છે, અને અનેક વેગથી જ ચરમશરીરીપણું મેળવી શકાય છે, કેમકે દુખે જીતી શકાય એ મોહ અનાદિકાળને છે ભવના કુશળ ચગથી જ ચરમશરીરિપણું મેળવી શકાય છે, કેમકે
એ જીતી શકાય એ મેહ અનાદિકાળને છે. શંકા કરે છે કે મરુદેવીમાતાને ભાવચારિત્ર, દ્રવ્યચારિત્રપૂર્વકનું નથી. કેમકે તે અનાદિવનસ્પતિકાયમાંથી જ મરૂદેવાપણે જન્મેલાં છે. અને મનુષ્યગતિ શિવાય દ્વવ્યચારિત્ર તો હોય જ નહિં, તેમજ અત્યંત વૃદ્ધ અથવા તે કઈ દિવસ પણ ત્રસપાને નહિં પામેલાં છતાં તેઓ સિદ્ધ થએલાં છે. એના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આ વાત સાચી છે, પણ તે અત્યંત સ્થાવરપણાથી આવી તરત મેક્ષ પામવાની વાતને સત્રમાં આશ્ચર્યભૂત ગણેલી છે. જેનશાસનમાં પૂર્વ આચાર્યોએ બીજાં પણ આશ્ચર્યો કડેલાં છે તે કહે છે: મહાવીરમહારાજને ઉપસર્ગો થયા, તેમનું ગર્ભાન્તરમાં સંક્રમણ, મલલીનાથજીનું સીપણું, મહાવીર મહારાજની પહેલી દેશનામાં દીક્ષા ન થવી, કૃષ્ણનું અમરકંકાનગરીએ જવું, મૂલવિમાને સાથે ચંદ્ર-સૂર્યનું આવવું, ગલિયાના અપહારથી હરિવંશકુલની ઉત્પત્તિ, અમરેન્દ્રનું સીધર્મદેવને જવું,

Page #72

પંચવતુ એકજ સમયે એકસો આઠ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં મોક્ષે ગયા, અસંયત અવિરતની પૂલ, એ દશે આશ્ચર્યો અનંતકાળે થાય છે. શંકા કરે છે કે આ દશ આશ્ચર્યોમાં મરુદેવાની મુક્તિને તે આશ્ચર્ય તરીકે જણાવેલી નથી. ઉત્તરમાં જણાવે છે કે એ વાત સાચી છે, પણ જે દશ આશ્ચર્યો કહ્યાં છે તે ઉપલક્ષણ તરીકે સમજવાં, અને તેથી આખો ભવચક વનસ્પતિમાં રહીને તરત મનુષ્યમાં આવેલે મોક્ષે જાય એ પણ અનંત કાળે બને તેવું છે, માટે આશ્ચર્ય તરીકે કહ્યું છે. બીજાઓને પહેલાજ ભવમાં સમ્યકત્વથી મોક્ષ સુધીની પ્રાપ્તિ થવાની યેગ્યતારૂપ તથાભવ્યત્વ ન હોવાથી, તેમ અનાદિવનસ્પતિપણું ન હોવાથી કબચારિત્ર વિના મોક્ષ નથી. એ ઉપરથી મોક્ષનું પરમ સાધન દ્રવ્યચારિત્રજ છે, અને તે દ્રવ્યચારિત્ર હોય તે ગુરૂગચ્છવાસ આદિ બીજું બધું હોય છેજ, ચર્ચાને
કાવી ત્રીજું દ્વાર સમાપ્ત કરી ચેથા દ્વારની પ્રસ્તાવના કરે છે કે એવી રીતે સક્ષેપે સાધુઓને વ્રતમાં સ્થાપન કરવાની એટલે વડી દીક્ષાની વિધિ જણાવી. હવે અનુયાગ અને ગચ્છની અનુજ્ઞા અધિકાર ચેથા દ્વારમાં કહું છું
जम्हा ९३२, इहरा, ९३३, अणु ९३४, कालो ९३५, किंपि ९३६, अणु ९३७, सो ९३८, जं किंचि ९३९,
જે માટે જેઓ વ્રતવાલા હેય અને અનુક્રમે તે કાલને ઉચિત એવા સકલસવાર્થને ગ્રહણ કરનારા હોય તેવા સાધુનેજ તીર્થકરાએ અનુયાગની અનુજ્ઞાને ઉચિત માનેલા છે. એ સિવાયના સાધુઓને અનુજ્ઞા કરવામાં આવે તે ગુરૂને મૃષાવાદ લાગે, લેકમાં શાસનની હલના થાય, ગ૭ના સાધુઓના ગુણોને નાશ થાય, અને સમસ્યજ્ઞાનાદિની પ્રવૃતિ નહિં થવાથી તત્વથી તીથને પણ નાશ થાય. અનુગની અનુજ્ઞા એટલે શું? તે સમજાવે છે. અનુયોગ એટલે હંમેશાં અપ્રમતપણે વિધિથી તમારે વ્યાખ્યાન કરવું, આ અનુગઅનુજ્ઞાશબ્દને અર્થ હેવાથી જે કાલચિત એવા સવાર્થને ધારણ કરનાર તે ન હોય તે એ વ્યાખ્યા કરવાની આજ્ઞાને આપનારૂં વચન દરિદ્રને આ રત્ન તું અમુકને આપજે એમ કહેવાની માફક નકામું ગણાય. જેમ દરિદ્રની પાસે રત્ન હાજ નહિ; તે પછી તે બીજાને આપે શું? એવી રીતે જે કાલચિતસત્રાર્થને પિતે ધારણ કરતા નથી તે બીજાને શું આપે? કંઇક ભો છે, એવું જે કથન તે ગુણથી મહંતેને ખાડાઆદિમાં પડતા મનુષ્યને કાદિની માફક આલંબનરૂપ નથી, અને એવા અતિપ્રસંગથી મૃષાવાદ પણ લાગે. અનુગ દેવાવાળ એટલે શ્રાજિનેશ્વરભગવાનના સત્રોની વ્યાખ્યા કરનાર તે કોના સંશને બરાબર નાશ કરનારા જ હોય અને લકે પણ નિપુણજ્ઞાનને માટે જ તેની પાસે આવે છે. તે કોને તે અનાગ દેનાર અલ્પકૃતવાળે હેવાથી શંકડો ગંભીર એવા શાસનના પદાર્થોના સ્વરૂપમાં એકાંતે અનભિજ્ઞ હેવાથી બંધાદિક સમપદાર્થોને કેવી રીતે સમજાવશે? એને યોદ્ધા તા બોલવાવાળે દેખીને અહે આ પ્રવચનધાર છે? એવી લોકોમાં તેની અને પ્રવચનની અવજ્ઞા થશે, અને તે બંધાદિથી મોક્ષ સુધીના જે નિરૂપણીય પદાર્થો છે તે પદાર્થોના સ્વરૂપની પણ અસતા જણાશે. વળી ગુણહાનિ અને તીર્થઉછેર માટે કહે છે
सीसाण ९४०, अप्प ९४१, तो ९४२, नाणा ९४३, णय ९४४, इय ९४५,

Page #73

ભાષાંતર
અગીતાર્થ એવા તે આચાર્યો હોય તે તેઓ શિખ્યાને સંસારથી પાર પમાડનારી અને ઉત્કૃષ્ટી એવી જ્ઞાનાદિકની અધિકાધિક પ્રાપ્તિ કેવી રીતે કરાવી શકે? તેમજ તે આચાર્ય પિતે અલ્પશ્રુત હોવાથી તુચ્છ હોય અને હેય તથા ઉપાદેયનું જ્ઞાન પણ યથાર્થ રીતે તેને ન હોય, તેમજ તુચ્છપણાથી મિથ્યાભિમાનને લીધે બીજા બહુશ્રત પાસેથી પણ તે જ્ઞાનાદિ મેળવે નહિં, અને તેથી તેના જે શિખ્ય હોય તેઓ બહેકાળે પણ નક્કી તેવા અવગુણવાળાજ થાય, એવી રીતે પરંપરાએ બાકીના પ્રશિષ્ય આદિની પણ ગુણહાનિ જાણવી, અને જીવાદિપદાર્થ અને સૂત્રાદિ સંબંધી વિશિષ્ટજ્ઞાનાદિકના અભાવે તે આચાર્ય અને તેના શિષ્યોનાં પરિવ્રાજક–બાવાની માફક ભિક્ષાટન અને મસ્તકમુંડન આદિક સર્વ નકામાં જાણવાં. આગમશૂન્ય મનુષ્ય માત્ર પોતાની મતિથીજ કરેલું શિરાચઆદિ અનુષ્ઠાન તે ફળ દેતું નથી, પણ રોગની દવાની માફક આગમને અનુસારેજ કરેલું હોય તે અનુષ્ઠાન ફળ દે છે, એટલે અગીતાર્થઆચાર્યથી ચારિત્ર લેનાર અને તેની પરંપરાવાળાને અનર્થફળવાળું માત્ર દ્રવ્યલિંગજ થાય, અને તેથી તાવથી તીર્થને ઉછેદ સમજવો, કેમકે તે દ્રવ્યલિંગથી કંઈ નેક્ષરૂપે ફળ મળે નહિં. એવી રીતે અનુગની અનુજ્ઞાને માટે જે અયોગ્ય તેઓને જણાવી હવે અનુયેગને લાયક કેવા હેય તે જણાવવા કહે છે.
જ િ૨૪૧, રહે ૧૪૭, પણ ૧૪૮, વિ ૧૪૧, તા ૨૭૦, અજ્ઞાનીને અનુયાગની અનુજ્ઞા કરવાથી ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે અનર્થ થાય છે, તેટલા માટે નક્કી કાલચિતસ્ત્રાર્થમાં બરાબર નિશ્ચિત બુદ્ધિવાળાનેજ અનુયેગની આજ્ઞા કરવી. સૂત્રાર્થને શ્રવણ કરવા માત્રથી અનુજ્ઞાને લાયક નથી, જે માટે કહેવું છે કે, જેમ જેમ ઘણાં શાસ્ત્ર સાંભળે, તથાવિધલકાને બહુ બહુ માનીત થાય, ઘણા મૂઢશિષયોને પરિવાર એકઠો કરે, તેમ તેમ તે શાસ્ત્રને વૈરી છે, કારણ કે સર્વજ્ઞભગવાને કહેલું, અતિશયોથી ભરેલું, ભાવાર્થવાળું, એવું શાસ્ત્ર પણ સંઘટિત હેતુ યુક્તિ પૂર્વક ન કહેતાં અજ્ઞાની આચાર્ય તુષ્ટપણે કહે, અને તેથી બીજા મતના શાસોથી સર્વજ્ઞ શાસ્ત્રને હલકું કરે, વળી તત્ત્વને અજાણ એ આચાર્ય સમ્યક પ્રકારે ઉત્સર્ગ અને અપવાદને જાણે નહિ, અને તે ઉત્સર્ગ તથા અપવાદને પ્રયોગ વિરૂદ્ધ સ્થાને અયોગ્યપણે કરવાથી તે અગીતાર્થ જરૂર સવ અને પરનો નાશ કરનાર થાય, તેટલા માટે નિશ્ચિત કાઉચિતસૂત્રાર્થવાળાને જ તેના પિતાના તેમજ તેના શિષ્યના અને તેના અનુમોદનારાઓના અને દેનારના અને વળી પિતાના આત્માના હિતને માટે આચાર્ચ અનુયોગની અનુજ્ઞા કર. અનુજ્ઞાન વિધિ કહે છે.
तिहि ९५१, तत्तो ९५२, पेहिंति ९५३, पट्ठ ९५४, तत्तोबि ९५५. अभि ९५६, इसरो ९५७ तो ९५८, दव्व ९५९, नवरं ९६०, तिपय ९६१, उव ९६२, देइ ९६३, उडेन्ति ९६४, मणइ, ९६५, आय ९६६, वंदन्ति ९६७, घण्णो ९६८, इहरा ९६९ परमो ૨૭૦, ,
જ્યારે સંપૂર્ણ તિથિ હેય, ચોગ શુભ હેય, ત્યારે કાલગ્રહણ કરીને તેનું નિવેદન કર્યા પછી સમવસરણ અને નિષવા કરી, વસતિ પ્રદાન કર્યા પછી મૂલ આચાર્ય પિતાની નિષાએ બેસે

Page #74

પચવસ્તક
અને યથાજાતેપકરણવાળે શિષ્ય કે જેને અનુયોગની અનુજ્ઞા કરવાની છે તે તેમની આગળ ઉભે રહે પછી મુહપત્તિ પડિલેહી, તે મુહપત્તીથી મસ્તકસહિત સમગ્ર કાયાને પૂછ, દ્વાદશ આવર્તવાળું વંદન દઈ પછી સ્વાધ્યાયને સંદેશાવી તે સ્વાધ્યાયને પઠાવવાને આદેશ માંગે, પછી ગુરુએ તે સ્વાધ્યાય પઠાવવાની આજ્ઞા આપી એટલે ગુરુ અને શિષ્ય બંને સઝાય પઠાવે, પછી ગુરૂ નિષદ્યા ઉપર બેસે, અને શિષ્ય સ્વાધ્યાયનું નિવેદન કરે, પછી પણ બંને ઉપગપૂર્વક અનુયેગનું પ્રસ્થાપન કરે. એટલે અનુગના પ્રસ્થાપનને કાઉસ્સગ કરી મુહપત્તિ પડિલેહી પછી વાંદીને શિષ્ય અનુયાગની અનુજ્ઞા માગે. પછી આચાર્યગુરુ અક્ષાને મંત્રીને, વિધિપૂર્વક દેવ વાંદે. અને પછી ઉભા થકા નવકાર અને સંપૂર્ણ નંદીસૂત્ર કહે શિષ્ય પણ મુહપત્તિથી મહેડું ઢાંકીને વિરાગ્યવાળો, ઉપગી અને શુદ્ધ પરિણામવાળો થઈ તે સાંભળે, એવી રીતે નંદીસત્ર કહી ગયા પછી ક્ષમાશમણના હાથે આ સાધુને અનુગની દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયે કરીને અનુજ્ઞા કરૂ છું એમ કહે, પછી વંદન કરીને શિષ્ય હિસાવિ માનો એ વિગેરે સામાયિકની વિધિની માફક સાત ખમાસમણુની વિધિ કરે. પણ સમ્યગ ધારણ કર, અને બીજાઓને નિરૂપણ કર એમ આચાર્યગુરૂ કહે શિષ્ય જ્યારે છાપો એમ કહે ત્યારે ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને ગુરૂ નિષદ્યા ઉપર બેસે અને કાઉસગ્ન કર્યા પછી શિષ્ય પિતાની નિષદ્યાને લઈને ભગવાન અને આચાર્યને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, ગુરુને વંદન કરે. પછી ગુરુ પાસે પિતાની નિષદ્યાએ બેસે, ત્યારે ગુરુ મહારાજ પિતાની આચાર્યપરંપરાએ આવેલા મંત્રપદ શિષ્યને કહે, અને સુગંધી ચર્ણવાળી વધતી અક્ષાની ત્રણ મુઠીઓ શિષ્યને દ. મુઠીઓને તે ઉપયોગવાળો શિષ્ય વિધિથી ગ્રહણ કરે. પછી આચાર્ય પોતાની નિષદ્યા એટલે આસનથી ઊકે, તેજ આસને નવા આચાર્ય શિષ્ય બેસે, અને શેષ સાધુ સહિત મૂલ આચાર્ય તે નવા આચાર્યને વંદન કરે. પછી નવા આચાર્ય વ્યાખ્યાન કરે, એથી મૂલઆચાર્ય ગુરુની માગણીથી તેજ મૂલઆચાર્યના આસન ઉપર રહેલ તે શિષ્ય નંદીઆદિક શાસ્ત્રનું શકિત પ્રમાણે વ્યાખ્યાન કરે, અથવા તે પર્ષદા જેવી બાલાદિ પ્રકારની દેખે તેવું વ્યાખ્યાન કરે. આ વિધિમાં આચાર્યના આસન ઉપર શિષ્યનું બેસવું, શિષ્યને મૂલ આચાર્યગુરૂએ વંદન કરવું તે પરસ્પર ગુણની તુલ્યતા જણાવવા માટે હોવાથી બેમાંથી એકેને પણ અાગ્ય કે કર્મબંધ કરાવનાર નથી. પછી સાધુઓ નવીન આચાર્યને વંદન કરે, નવીન આચાર્ય નિષવાથી ઉઠે, મુલઆચાર્ય તે પિતાના મૂલ આસને બેસે અને નવીન આચાર્યની પ્રશંસા કરે. કેટલાક કહે છે કે વ્યાખ્યાનની પહેલાં મૂલઆચાર્ય નવા આચાર્યની પ્રશંસા કરે. પ્રશંસા આવી રીતે કર. તું ધન્ય છે કે જેણે સર્વદુઃખને હરણ કરનાર એવું જિનવચન બરાબર જાયું છે, હવે હંમેશાં હાર આ જિનપ્રવચનને સમ્યગુ ઉપયોગ કરે, નહિંતર સુખશીલપણાથી તું શાસનનો દેવાદાર રહીશ, તેમજ ખરાબ રીતિએ ગુણમય જિનવચનને
પ્રયોગ કરે તે જિનપ્રવચનના અપ્રગ કરતાં પણ અત્યંત પાપમય છે, માટે આ જિનવચનને પ્રયોગ કરવાના પ્રયત્નમાં એ પ્રયોગ કરે કે જેથી આ પ્રગથીજ તમને કેવળજ્ઞાન થાય, વળી બીજા પ્રાણુઓના માટે પણ મેહને દૂર કરવા તેમજ સંવેગની તીવ્રતાથી આ જિનપ્રવચનને પ્રયોગ કેવલજ્ઞાનને પરમ હેતુ બને. એવી રીતે પ્રશંસા કરીને અનુગના વિસર્જન માટે આઠ શ્વાસોચ્છવાસન અને આચાર્યો કાઉસ્સગ કરે, શિષ્ય કાલ પડિકમ્મી, તપનું પ્રદાન કરે. પછી

Page #75

ભાષાંતર
સકલસંઘ વિધિ પ્રમાણે નકકી દાન કરે છે હવે ત નવીન આચાર્યનું કાર્ય બતાવે છે.
पच्छा ९७२, मज्झत्या ९७३, मज्झत्था ९७४, बुद्धि ९७५, धम्मत्थी ९७६, पत्तो ९७७, छेअ ९७८, सो ९७९, अइ ९८०, तेसि ९८१, आमे ९८२, न ९८३, अविअ ९८४, एव ९८५, एव ९८६ अप्प ९८७,
પછી તે આચાર્ય શાસનના કાર્યમાં હંમેશાં ઉપગવાળો છતાં શાસ્ત્રવિષિએ યોગ્ય શિષ્યને અનુગ એટલે સુત્રોનું વ્યાખ્યાન આપે, મધ્યસ્થ, બુદ્ધિશાળી અને ધમાંથી એવા જે શિષ્ય હેય તેજ સામાન્ય રીતે સિદ્ધાંત સાંભળવાને યોગ્ય ગણાય છે, તેવી રીતે જે સૂત્રવિશેષ શ્રીનિશીથઆદિ છે તેને આશ્રીને તે પ્રાપ્તાદિ હોય તે જ યોગ્ય ગણાય છે. જે જીવો મધ્યસ્થપણે હોય તે કઈપણ જગ્યા ઉપર કદાગ્રહ કરે નહિં, તથા પ્રાયે પવિત્ર આશવાળ હોય, અને તેઓ નજીકમાં મોક્ષ પામનારા હોય છે. બુદ્ધિયુક્ત શિવે સર્વત્ર સૂક્ષમ અને બાદર ગુણ તથા દેને અતિગંભીરપણે કષ, છેદ અને તાપથી શુદ્ધ તરીકે હદયમ અંગીકાર કરે છે. કચરામાં જેમ હડા નામની વનસ્પતિ પ્રતિબંધવાળી હોતી નથી, તેમ ધમાંથી શિષ્ય આ લેકના ધનકશુકંચનાદિ પદાપામાં પ્રતિબંધ વગરનો હોવાથી તેને મોહરહિત સહેજે કરી શકાય છે. આગલ કાલઆદિને ઉચિત એવાં સૂત્ર આપવા જણાવ્યું તેથી પ્રાપ્ત આદિ સમજાવે છે. સૂત્રના અધિકારમાં જે ત્રણ વર્ષ આદિ દીક્ષાપર્યાયથી કવિપક હોય તેને પ્રાપ્ત કહેવાય છે, અને આવશ્યથી માંડીને સૂયગડાંગ સુધીમાં જે સૂત્ર જે સાધુ ભર્યો હોય તે સાધુ તે સૂત્રને કપિક કહેવાય છે, પણ નિશીથવિગેરે જે છેદસૂત્ર છે તેમાં તેને ત્રણ વર્ષ આદિ સમય થયો હોય તે પણ જે શુદ્ધઅંત:કરણવાળો, ધર્મની પ્રીતિવાળે અને પાપંથી ડરનાર એ પરિણામક સાધુ જાય તેજ ગ્ય ગણાય. નિશીથાદિ છેદસૂત્ર પરિણામકને આપવાનું કારણ જણાવે છે. તે પરિણામક એ સાધુ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ વિગેરેનો યથાસ્થિત જાણનાર અને આચરનાર હોવાથી વિષયવિભાગોને જે માટે હિતમાંજ પરિમાવે તે માટે તેની આગળજ તે નિશીથાદિ છેદસૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરાય. અતિપરિણમી અને અપરિણામી એવા શિને વિચિત્ર એવો કર્મષ હોવાથી તેઓને નવજીવરાદિની માફક-કાલથી અસાધ્યોગમાં એષધ દેતાં અહિત જેમ થાય તેની માફક છેદસૂત્રોનું વ્યાખ્યાન તેઓને અહિતકારી છે. તે અતિપરિણામક અને અપરિણામકને જે માટે તેવા છેદસૂત્રોના વ્યાખ્યાનથી ઉત્સગ અને અપવાદનું યથાસ્થાન પરિણમન ન થતાં વિષયાસ થવાથી અનર્થ થાય છે, માટે તે બુદ્ધિમાન આચાર્યે તેમના હિત માટે જ તેમની આગળ છેદસૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવું નહિં. પૂજ્યો પણ કહે છે કે કાચા ઘડામાં નાંખેલું પાણી જેમ ઘડાનો જ નાશ કરે છે. અર્થાત્ પાણીરૂપ આધેયને તે નાશ થાય છેજ. તેમ છેદસૂત્ર પણ તુચછને આપવાથી તે તુચ્છપ્રાણીને અસ્થાન ઉપયોગ થવાથી તે તુચ્છ છવ-પ્રાણીને નાશ કરે છે. મિથ્યાભિનિવેશ કરીને ભાવિત બુદ્ધિવાળા તે અપરિણામક આદિથી પરંપરાએ પણ બીજા પુરુષને
હસ્વરૂપવાળે પુરુષાર્થ પ્રાપ્ત થતું નથી. વળી તે અપરિણામી આદિ ને અભિનિવેશ ભાવ અનાદિકાળથી રહે છે, આવું સમજીને છેદસૂત્રના અર્થનું વ્યાખ્યાન પરિણામક એવા ગ્યની આગળ જ કરવું. વિધિ પ્રમાણે ઉપસંપદાથી આવેલા એવા ગુણયુક્તને આચાર્ય મહારાજે સૂત્ર

Page #76

પંચવસ્તક અર્થ આદિનું કમે વ્યાખ્યાન દેવું, પણ તે દેવાતું સૂત્ર કે અર્થ પોતાના આત્માથી નિશ્ચિત થએલું હેવું જોઈએ. ઉ૫સંપદા ગ્રહણ કરવાની રીતિ જણાવે છે. ઉપસંપદાનો કપએ છે કે પિતાના ગુરુની પાસે જે સૂત્રાર્થ હોય તે ગ્રહણ કરીને તેનાથી અધિક ગ્રહણ કરવાને સમર્થ અને ગુરુની આજ્ઞા પામેલ જે શિષ્ય હોય તેજ ઉપસંપદા લે. નવદીક્ષિતેના પરિવારવાળા, અને એકલા એવા ગુરુ પાસેથી શિખ્ય ઉપસંપદની આજ્ઞા માગે નહિં, અને આચાર્ય પણ પરિણત પરિવાર આદિવાળે જે ગુરુ ન હોય તેના શિષ્યને ઉપસંપદા આપે નહિં. વિશેષથી ઉપસંપદાન વિધિ જણાવે છે.
સંદિરે ૨૮૮, પુe ૧૮૧, ગજ્જામિત્ત ૧૧૦, બીજે ઉપસં૫દ લે એ આદેશ જેને ગુરુએ કહેલ હોય અને જે ગુરૂ પાસે ઉપસંદ લેવાનું ગુરૂએ કહ્યું હોય તે ગુરુ પાસે ઉપસં૫ઇ લે, તેમાં ઉપસં'પદ લેનાર અને દેનાર મહેમાહે પરીક્ષા કરે. આવેલા સાધુ તે આચાર્યના ઉન્માર્ગે જતા સાધુઓ હોય તેને અટકાવે. ત્રણ વખત મિચ્છામિ દુકકઈ દીધા પછી પણ બંધ ન થાય તો ગુરુને કહે. પણ ગુરુને એ વાત સંમત હોય અને સાધુને કંઈ ન કહે તે શિથિલ જાણુને આચાર્યને ત્યાગ કરે. એટલે ઉપસંપદા ન લે. ગચ્છના સાધુઓ પણ તેવી જ રીતે આવેલા સાધુની પરીક્ષા કરે. ગુરુને પણ આચાર છે કે કઠોર અને અધિક વચને શુદ્ધ નિષાને સમજનાર એવા સાધુને કહે, પછી વિધિથી ઉપસંદ લેતાં ફલાણું કૃતસ્કંધ માટે અને અમુક કાળ સુધી એમ આરહેતાદિકની સાક્ષીએ તેમજ કાર્યોત્સર્ગપૂર્વક સ્થાપન કરે. પછી શિષ્ય વતંત્રતા છોડવી અને ગુરુએ તે ઉપસંપદાવાળાનું સમ્યગૂ પાલન કરવું. આ ઉપસંપદાનું પ્રજન જણાવે છે કે એમ કરવાથી નિમમત્વભાવ થાય, બીજા ગુરુની અપેક્ષાએ આચાર્યની અધિક પૂજ્યતા થાય, ભગવાને એ કલ્પ કહે છે. તેથી આજ્ઞા પાલન થાય અને શુભભાવરૂપ હેવાથી શાસ્ત્રનું જ્ઞાન પરિણમે, આટલાજ માટે ઉપસંદ પામેલા શિવે મળેલી વસ્તુ આચાર્યને દઈ દેવી. અને ગુરૂએ તેના ઉપકારની બુદ્ધિએ તે વસ્તુઓ ગ્રહણ કરવી. એવી રીતે ઉપસંપદાને વિધિ જણાવી હવે સૂત્ર વ્યાખ્યાનને વિધિ કહે છે.
___ अह ९९१, जम्हा ९९२, जो ९९३, आणा ९९४, तो ९९५, भग ९९६, होन्ति ૧૭, # ૧૨૮, પ્રત્યે ૧૨૬, તા ૧૦૦૦,
જેમ જેમ શિષ્યોને શાસ્ત્રનું જ્ઞાન થાય તેમ તેમ કેવળશાસથી જ જણાય તેવી વસ્તુઓ શાસ્ત્રદ્વારા કહેવી અને શાસ્ત્રસિદ્ધ વસ્તુઓ છતાં પણ જે તે યુકિતગમ્ય હોય તે યુકિતદ્વારા એજ કવી, જે માટે પ્રજ્ઞાપક અને કથાનું લક્ષણ નિર્મળ બુદ્ધિવાળા એવા પૂર્વાચાર્યોએ આગમથી કહેવું છે, કે જે આચાર્ય યુકિતગમ્ય એવી વસ્તુમાં હેતુદ્વારાએજ નિરૂપણ કરે, અને કેવળ આગમગમ્ય એવી વસ્તુમાં આગમથી જ નિરૂપણ કરે, અર્થાત આગેમિકવસ્તુમાં મતિને મુઝવનારી યુક્તિઓ કહે નહિં. તેવા આચાર્યને જ સિદ્ધાંતને વ્યાખ્યાતા કહે છે, તેથી ઉલટાને સિદ્ધાંતને વિરાધક કહે છે. આજ્ઞા થી ગ્રાહા એ અર્થ આજ્ઞાથી જ કહે, અને દષ્ટાંતસિદ્ધ એ અર્થ દષ્ટાંતથીજ કહે, એ સત્રાર્થને કથનવિધિ છે, ઉલટું કહેવામાં વિરાધન છે, તેટલા માટે શાસ્ત્રના પદાર્થો જણાવતાં શાસ્ત્રમાં ગોરવ ઉત્પન્ન કરવા પૂર્વક ઊત્તમ એવા દ્રષ્ટાંતે સહિત અને નિશ્ચય આદિ અનેક નયાર્થવાળો તેમજ ભગવાનમાં

Page #77

ભાષાંતર
પ્રતીતિ કરનારે પદાર્થ ગંભીર અને સુંદર વચનેથી શ્રેતાને નકકી સંવેગ કરે, એવી રીતે આગમ અને હેતુધારાએ, વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ, એથી ઉલટું કરવામાં ઉલટાપણાથીજ દોષો છે, માટે પિતાની પાસે આવેલા શિવેને બુદ્ધિમાન આચાર્ય પર્વોક્ત રીતે જ સમજાવે. એથી ઉલટું કરવામાં કાલનું આલંબન કરાય તે તે સર્વથા શરણભત નથી, કેમકે મંત્રવગરના વિષ વિગેરે આ કાળમાં પણ સુખ દેનારા થતા નથી. કિન્તુ દુઃખને દેનારાજ થાય છે. વ્યાખ્યાનની બાબતમાં જાણી જોઈને બધું પણ ઉલટુ કરાતું હોય તો તે પાપરૂપ જે કાર્ય તે વિષાદિના સરખું જાણવું અને મંત્રમ સૂત્રને વ્યાપાર જાણો, તેટલા માટે દુષમાકાલમાં પણ સાવચેતીથી શકિત પ્રમાણે સૂત્રને આધારે વ્યાખ્યાન કરવાનો ઉદ્યમ કરે છે. હવે તે સત્રના વ્યાખ્યાનને વિધિ જણાવતાં વ્યાખ્યાનને વિધિ આ પ્રમાણે જણાવે છે –
मज्जण १००१, ठाणं १००२, दो १००३, गाव १००४, सव्व १००५, निरा ૧૦૦૬, યદિ ૧૦૦૭, ગુહ ૧૦૦૮, વવાણ ૧૦૦૧, વોડુ ૧૦૧૦, ગ ૧૦૧૧, ગર ૧૦૧૨, ગાલા ૧૦૧૨, ૫ ૧૦૧૪, નિજી ૧૯૧૬, વવ ૧૦૧૧, પત્ય ૧૦૧૭ વ્યાખ્યાન કરવાની ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરવું, વ્યાખ્યાન કરનાર ગુરૂદકનું આસન રચવું, સ્થાપનાચાર્ય પધરાવવા, આચાર્યને વંદન કરવું, અનુગ માટે કાઉસ્સગ કરે, અને વ્યાખ્યાન સાંભળ્યા પછી તેને અનુવાદ કરનારે જે જોઇ કહેવાય છે (પર્યાયે લઘુ હોય તે પણ વ્યાખ્યાનનો અનુવાદ કરનાર જે હોય) તેને વંદન કરવું. ઉપર જણાવેલ અનુગ શ્રવણનું કથન સ્પષ્ટપણે સમજાવે છે કે વ્યાખ્યા. નનું સ્થાન પંછને, બે નિષદ્યાઓ તૈયાર કરવી, તેમાં એક નિષદ્યા તે ગુરૂમહારાજને બેસવા માટે, અને બીજી તેનાથી કાંઈક ઉંચી નિષઘા સ્થાપનાચાર્ય માટે. (આ ઉચી નિષવાથી સમવસરણને ઉપલક્ષણ થાય છે) શરીરની વ્યાધિવાળા આચાર્ય માટે ઉચિતસ્થાને ગ્લેમ અને માતાનું ભાજન એમ બે ભાજન રાખવાં. વારં વાર માત્રાની શંકા જેને થતી હોય તેવા આચાર્યું પણ હંમેશાં વ્યાખ્યાન તે કરવું જ જોઈએ, એ આ બે પાત્ર રાખવાની વિધિને ભાવાર્થ છે જેટલાઓ સાંભળે તે બધા ઉપગપૂર્વક મુહપત્તિ પડિલેહીને એકીસાથે ભાવથી ગુરૂને વંદન કરે. પછી અનુયોગના પ્રારંભને માટે સર્વ સાધુઓ કાયોત્સર્ગ કરે અને આચાર્યને ફરી વંદન કરે. કેટલાક કહે છે કે અનુભાષકને પણ તે વખતે જ વંદન કરે. પછી ગુરૂના અવગ્રહની બહાર અત્યંત નજીક નહિં કે દર પણ નહિં, તેવા સ્થાને રહી ઉપયોગવાળો છતે ગુરૂનું વચન સાંભળે નિદ્રા અને વિકથા છોડીને ગુપ્તિવાળા થઈને, હાથ જોડીને, ભક્તિ તથા બહમાનપૂર્વક ઉપયોગવાળાએ વ્યાખ્યાન સાંભળવું, તેમજ અર્થે કરીને યુક્ત, મધુર, સુભાષિત એવા શાસ્ત્રવચનની ઈચ્છાવાળાએ હસતા મુખપણે ગુરૂને રામાંચ કરવા સાથે વ્યાખ્યાન સાંભળવું. ગુરૂના સંતેષથી, ગુરૂની ભક્તિથી તેમજ ગુરૂમહારાજને અંગે અંત:કરણની પવિત્રતાથી ઈષ્ટસૂત્રના અર્થને જલદી પાર પમાય છે. કેમકે આ વિધિથીજ કર્મનો ક્ષય બની શકે. વ્યાખ્યાનની સમાપ્તિ પછી માતરાઆદિકનો ઉપયોગ કરીને અનુભાષક એવા ષ્ઠને વંદન કરે. કેટલાક આચાર્યો વ્યાખ્યાનની શરૂઆતમાં પહેલાં વંદન કરવાનું કહે છે. દીક્ષા પર્યાયે કરીને જે અધિક હોય તેને જયેષ્ઠ સમજ અનુયેગના અધિકારમાં તેના વંદનનો નિયમ

Page #78

૭૨
પંચવસ્તુક નકકામ છે, એમ જણાવતાં શંકાકાર કહે છે કે પર્યાયે કરીને જયેષ્ઠ એ સાધુ જે સત્રાર્થની ધારણ રહિત હોય અને વળી વ્યાખ્યાનની લબ્ધિ વગરનો હોય તે તેવાને આ અનુયોગને પ્રસંગે વંદન કરવું નકામું છે. કદાચ કહેવામાં આવે કે વય અને પર્યાયે કરીને ન્હાને હોય તે પણ અનુભાષકજ આ અનુયોગના પ્રસંગમાં ગણાય, (અને તેથી તે અનુભાષક એવા જ્યેષને વંદન કરવું જોઈએ, આને માટે શંકાકાર કહે છે કે દીક્ષા પર્યાયે મોટા સાંભળનારા સાધુ હોય અને અનુભાષક યદિ દીક્ષા પર્યાયે હાને હોય અને તેથી તે ન્હાનાને માટે વંદન કરે, તે તે ન્હાના સાધુને હાટા પાસે વંદન કરાવવાથી આશાતના લાગે. આવી શંકાના ઉત્તરમાં શાસકા૨ કહે છે કે જે કે વયઆદિએ કરીને પણ અનુભાષક લઘુ હોય તે પણ જે સ્ત્રાર્થને ધારણ કરવામાં નિપુણ હોય અને વ્યાખ્યાનની લબ્ધિવાળો હોય તેજ સાધુ અહીં અનુભાષકના પ્રસંગમાં જેઠ લે. જિનવચનના અનુભાષકરૂપી ગુણને આશ્રીને માટે પણ તેને જે વંદન કરે છે તે વંદન કરવામાં તે હાના સાધુને આશાતના પણ નથી, કારણ કે અનુભાષકગુણે કરીને તે ન્હાને સાધુ પણ રત્નાધિક છે આ અનુયેગને સ્થાને નિશ્ચયનયથી વય કે પર્યાય એકકે પ્રમાણભૂત હેઈઆલંબન થનાર નથી. લાયક એવા વ્યવહારથી તે વય અને પર્યાયની પ્રામાણિકતા છે, યથાયોગ્ય સ્થાને બને નયની હકીકત લેવા માટે જણાવે છે કે. બંને નયથી મનાયલું પ્રમાણ સમજવું. કયે સાધુ કયા ભાવમાં વતે છે? એ હકીકત નિશ્ચયથી જાણી શકાતી નથી, પણ જે પહેલે ચારિત્રમાં દાખલ થયે તેને વ્યવહારથી વંદન કરાય છે. વ્યવહાર પણ એટલે બધે બળવાન છે કે વ્યવહારને ધર્મ તરીકે જાણતા એવા કેવલી મહારાજ પણ પિતાના ગુરૂઆદિ પિોતાના કેવલજ્ઞાનની ઉત્તિથી અજાણ્યા હોય ત્યાં સુધી છવાસ્થ એવા ગુરૂને પણ તે કેવલીમહારાજ વંદન કરે છે. વ્યાખ્યાનને વિધિ કહ્યા પછી વ્યાખ્યાનને લાયક વસ્તુ જણાવે છે -
વવાને ૧૦૧૮, શિરે ૧૦૧૯ ૧૦૨૦, પણ ૧૦૨૧, વMા ૧૦૨૨, નવા ૧૦૨૨, ૫ ૧૦૨૪, પણ ૧૦૨૬, ૧૦૨૧, ૧૦૨૭, સને ૧૯૨૮ तम्मि १०२९, भूअत्य १०३०, जम्हा १०३१, आइ १०३२, णय १०३३, पच्छावि १०२४, તરસ ૧૦ ૨૧, જય ૨૦૨૧, જિં ૧૦ ૨૭, સત્ર ૧૦ ૨૮, ને ૧૦ ૨૯ ઢિને ૧૦૪૦, પં ૧૦૪૧, મગર ૧૦૪૨, ૧૬ ૧૦૪૨, ત૬ ૧૦૪૪, ૧૦૫,
જે જે કાલે જેટલું જેટલું નંદી આદિ જિનવચન પ્રવર્તતું હોય તેટલું ભાવાર્થપૂર્વક કહેવું અથવા શિષ્યોને તે નન્દીઆદિ સામાન્યસૂત્ર કરતાં વધારે યોગ્ય દેખે તે દષ્ટિવાહ આદિની વ્યાખ્યા પણ કરે, અથવા તે દષ્ટિવાદઆદિથી ઉદ્વરેલા કઈ પરિજ્ઞાઆદિસ્તવની વ્યાખ્યા કરે અથવા તે નહિ. આદિકને જ વખાણે. કષ, છેદ અને તાપે કરીને શુદ્ધ એ ધર્મ જેમાં વર્ણન કરાય તે સ્તવપરિણા આદિ શાસ્ત્રો ઉદ્ધત સૂત્ર કહેવાય. આવી રીતે ઉદ્ધતના પ્રસંગમાં જે સ્તવપરિઝાની સુચના કરી તે સ્તવપરિજ્ઞા દેઢસો કરતાં અધિક ગાથાના પ્રમાણવાળી છે તેથી તેની વ્યાખ્યા કરતાં પહેલાં ઉત્તમકૃતની વ્યાખ્યા કરે છે, પ્રાણવધ વગેરે પાપસ્થાનેને જે સર્વથા નિષેધ અને પાન, અધ્યથન વિગેરેનો જે સર્વથા વિધિ કરાય તેનું નામ ધર્મકષમાં શુદ્ધ કહેવાય. જે બ્રહ્મક્રિયાથી તે વિધિ અને નિષેધનો બાધ ન થાય, પણ નિરતિચારપણે તે વિધિ અને નિષેધ ઉત્પન થાય

Page #79

ભાષાંતર
૭૩.
અને ઘટી શકે તે જે ઉપદેશ તે ધર્મમાં છે જાણ. બંધ તથા મેક્ષાદિને અનુકૂળ એવા જીવાદિપદાર્થોનું નિરૂપણ તે ધર્મના અધિકારમાં તાપ જાણો. તે કષ, છેદ અને તાપ એ ત્રણે કરીને શુદ્ધ એવો જે ધર્મ તેજ સમ્યગૂધર્મપણાને પામે છે. એ ત્રણ વડે કરીને જે ધર્મ શુદ્ધ ન હોય અગર કોઈપણ એક પ્રકારની અશુદ્ધિવાળો હોય તે તે ધર્મ યથાર્થપણે ધર્મના ફળને દેવામાં સમર્થ થતું નથી. એ ધર્મજ જે માટે જગતના સર્વ પદાર્થોમાં ઉત્તમ પુરૂષાર્થ છે, માટે એ ધર્મની બાબતમાં જે ઠગાયે તે મનુષ્ય સકળકલ્યાણેથી ઠગાયેજ છે એમાં કઈ સંદેહ નથી, અને જે ધમમાં ન ઠગાયો તે કલ્યાણમાં કોઈ દિવસ પણ ઠગાતે નથી, માટે બુદ્ધિમાનોએ બુદ્ધિપ્રધાન એવી દષ્ટિથી ધર્મની સભ્ય પરીક્ષા કરવી જેને મોક્ષનું બીજ (સખ્યત્વ) પ્રાપ્ત થયું હોય છે તેને આ લેકનાં બધાં કથા મળે છે, અને પરભવમાં શુભપરંપરાવાળાં એવાં દેવ અને મનુષ્યનાં સુખ પણ નકકી મળે જ છે. સાચાતોની શ્રદ્ધારૂપ તથા પ્રશમાદરૂપ ચિહ્નોથી જણાતું અને શુભઆત્માના પરિણામ સ્વરૂપ એવું જે સમ્યકત્વ તેજ મોક્ષનું બીજ છે. તે સમ્યકત્વ મળ્યા પછી નિર્મળભાવવાળા જીવને હંમેશાં સુખ જ હોય છે અને ભાવથી ધર્મમાં પ્રવતેલા જીવને શુભ અનુબંધ જ હોય છે. સાચા પદાર્થને કહેવાવાળા શાસ્ત્રોથીજ સાચા પદાર્થની શ્રદ્ધા થાય છે, અને તેનું શાસ્ત્ર શ્રીવીતરાગમહારાજનાજ વચનરૂપ હોય છે. અરૂષય એટલે પુરૂષે નહિં કહેલું એવું વચન સર્વથા જે માટે હેયજ નહિં તે માટે અપાય તરીકે ગણાતું વચન તે સત્યાર્થીને જણાવનાર કહેવાય જ નહિં. તેમજ પુરૂષે કહેલું હેવાથી જે પરુષેય વચન હોય તેમાં પણ કેષવાળાનું વચન સત્યાર્થીને જણાવનાર કહેવાય નહિં. શંકાકાર કહે છે કે એ જિનવચનથી પણ સત્યપદાર્થની શ્રદ્ધા નકકી થાયજ છે. એમ સિદ્ધિ થતી નથી. કેમકે સર્વજીએ આ જૈનપ્રવચનનું શ્રત પણ અનંતી વખતે મેળવેલું છે. વળી પૂર્વે જિનપ્રવચનને વેગ નજ પ્રાપ્ત થએલું હોય એમ માનવામાં બીજો કોઈ હેતુ નથી, કેમકે અનાદિનો સંસાર લેવાથી તેમાં કેની કેની સાથે કોનો કોને સંબંધ થયો નથી ? પહેલાં અનન્તી વખતના પમાયેલા જિનશ્રુતથી સમ્યક્ત્વ ન થયું અને હવે જે તે સમ્યકૃત્વ થાય, તે તે સમ્યક્ત્વ થવાનું કારણ શું? અને જે વગર કારણે જ તે સમ્યકત્વ થતું હોય તે તે સમ્યકત્વ હંમેશાં હોય અથવા તો કોઈ દિવસ પણ ન થાય. કારણ મળવાથી થવાવાળી જે ચીજ હોય તે અહેતુક કહી શકાય નહિં. અને અહેતુક ચીજ હોય તે કાંતે હંમેશાં હાયજ અથવા કદાપિ નજ હેય, એવી રીતે પણ સખ્યત્વની ઉત્પત્તિ થવી સંભવિત નથી. વળી સર્વ. સંયેગો કર્માધીન છે, અને તે કર્મ પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિથી એક કટાકેટિ સુધી સ્થિતિવાળું અનંતી વખત થઈ ગએલું છે. સમ્યકત્વ પામવાવાળાને કેટકેટિ સિવાય અધિક સ્થિતિનું કોઈ કર્મ નથી અને તેટલું અંત: કેટકેટિ તે કર્મ ઘણી વખત થયું અનાદિકાળમાં એકજ વખત ગ્રંથભેદ થાય છે તે કાલભેદે જુદા જુદા ને સંગે જુદે જુદે કાલે સમ્યકત્વ કેમ થાય ? અહીં ઉત્તર એ છે કે બીજા હેતુનું કામ શું છે? કેમકે કાલભેદે શાસ્ત્રથી જ પ્રાચે સમકરવ થાય છે, અને શાસ્ત્ર પ્રાપ્તિમાં પણ તે કાલભેદજ હેતુ છે, આ જગ પર શંકા કરે છે કે તે શાસ્ત્ર પણ પહેલાં ઘણી વખત પ્રાપ્ત થયું, કેમકે સર્વજીને અનન્ત વખત શૈવેયકમાં ઉપપાત

Page #80

૭૪.
પચવતુક
જરૂર થએલે છે એમ સૂત્રમાં કહ્યું છે, અને તે વેયકને ઉપપાત સાધુવેષ વગર જ નથી, કેમકે કહ્યું છે કે સમ્યકત્વ વગરના જે લેકે સાધુપણાને વેષ ગ્રહણ કરે છે તેને પણ ઉ૫પાત ઉત્કૃષ્ટથી નવમા ધૈવેયક સુધી હોય છે અને જ્યારે અનન્ત વખત વ્યસાધુપણું આમ ગયું તે પછી સાધુપણુમાં આ સૂત્રપારસી આદિકજ નિત્યકર્મ વીતરાગોએ યથાયોગ્ય કહેવું છે, તે બધું અનન્ત વખત થઈ ગયું છે, અર્થાત શાસ્ત્રની પ્રાપ્તિ અનંતી વખત થઈ, પણ તેનાથી કેમ સમ્યકત્વ થયું નહિ? અથવા તે એજ શાસ્ત્ર કાલભેદે સમ્યકત્વને હેતુ બંને કેમ?, આ બધા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે મૃતધર્મ મળ્યું હતું, પણ કોઈ પણ પ્રકારે જીવના વીર્યને ઉલાસ થયો ન હતો, અને સમ્યકત્વ તે વીર્ય ઉ૯લાસથીજ થાય, અને તે સમ્યકત્વના કારણુ ભૂત વીર્ય પણ પ્રાયે શાસ્ત્રોથી જ થાય. જેમ ખારાદિકમાં ઘણી વખત નંખાયેલે છતાં વેધ પરિણામને નહીં પામેલે પણ ઉત્તમમણિ કઈ કાલે મળેલા તેજ ખારાદિકથી વીંધાય છે. તેવી રીતે અનેક વખત શુદ્ધધર્મના સંગની પ્રાપ્તિ થાય છતાં નહિં થએલે એવો જે વિર્ય ઉલ્લાસ થાય તે શુદ્ધ ધર્મથીજ થાય છે અને તેથી ભવ્યજીવ સિદ્ધિ પામે છે. તે જીવને જ તે સ્વભાવ છે કે તેટલી જ વખત શાઅધમ થઈ ગયા પછી કોઈક કાલે થએલા શાસ્ત્રધર્મથીજ તેટલું વીર્ય પામે છે, અને તેથી સમ્યક્ત્વ પામે છે.
॥२ ४ छ आहेणं १०४६, भण्णाह १०४७, आयरिय १०४८, कालो १०४९, सव्वेवि १०५०, नवि १०५१, एत्थंपि १०५२, एअं १०५३, एय १०५४ कम्माइ, २०५५, अह १०५६, भद्यन्ते १०५७, अह १०५८, जं १०५९, णय १०६०, तस्स१०६१, तत्तो १०६२, વિણ ૨૦૧૨, સ૧૦૪, તહાં ૨૦૧૧, તો ૨૦૧૬, પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે સ્વભાવવાહ અંગીકાર કરવાથી તે તમે પિતાને સર્વ કર્મોની અંતઃ કેટી કોટી સ્થિતિ થાય તેજ સમ્યકત્વ થાય આવી રીતે જણાવેલ કર્મવાદ છોડી દીધે, આના ઉત્તરમાં કહે છે કે અમારે એકાંત કર્મ વાદ કેઈપણ પ્રકારે ઈષ્ટ નથી, તેમજ સ્વભાવવાદ પણ સર્વથા અનિષ્ટ પણ નથી, કેમકે દુષમાકાલની રાત્રિના નાશ માટે સૂર્ય સમાન હોવાથી દિવાકર તરીકે ગણાતા અને સંમતિનામના શાસ્ત્રથી જેમને જશ પ્રસારેલો છે એવા શ્રુતકેવલી સિદ્ધસેન આચાર્યે કહેલું છે કે કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, કર્મ અને ઉદ્યમ એ કારણેમાંથી કોઈ જગતનું કોઈ એક જ કારણ છે એમ માને તે તે મિથ્યાત્વ છે, અને પરસપર અપેક્ષાવાળાં તે સર્વ કાલાદિકે જગતના કારણે છે એમ માને તે તે સમ્યકત્વ કહેવાય, એવી રીતે કાલાદિક સર્વે વસ્તુઓ સમુદાયે કાર્યને સાધનારાં કહેલાં છે, અને એવી જ રીતે સર્વકાર્યમાં તે પાંચે પદાર્થો સમ્યપણે ઘટે છે. આ જગતમાં મગનું રાંધવું આદિક કોઈપણ કાર્ય એકલા કાલાદિકથી થતું નથી, પણ કાલાદિક પાંચે એકઠા થાય ત્યારે જ થાય છે. માટે તે કાલાદિક બધા એકઠા થએલાજ કર્મના ઉદયથી અને યત્નથી થનાર વસ્તુમાં કારણે ગણાય. અહીં સમ્યકત્વપ્રાપ્તિમાં પણ એવી જ રીતે અમે સ્વભાવ પણ કારણ તરીકે માને છે અને તે પણ વિચિત્રભવ્યપણારૂપ રવભાવજ અહીં કારણ તરીકે સમજ. જે આ ભવ્યપણું જે છે તે પણ જે સર્વજીને સર્વથા સરખું જ હોય તે કાલાદિકના ભેદ સિવાય તુયપણે સર્વજીવને મોક્ષે જવું થાય વળી સર્વથા એકસ્વભાવવાળા ભવ્યત્વને માનીએ તે કમદિના અધિક

Page #81

૭૫
ભાષાંતર ન્યૂનપણથી પણ કાંઈ પણ ફરક પડે નહિં, અને કર્મની સ્થિતિ વધારે છતાં પણ સમ્યકત્વ માનીયે તે અભવ્યને પણ સમ્યકત્વ અને મોક્ષને પ્રસંગ આવે (દેશનાવિગેરેથી તેને પણ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય). જે ભવ્યપણાને તે કાલાદિક ભેદે ભિન્નતાવાળે સ્વભાવ ન માનીએ તે તે એકસ્વરૂપ મનાયેલ હોવાથી કમદિકને તેવો કાલાદિકભેદેનિફલ કરવા રૂપ સ્વભાવને ભિન્નફલને કરનારો થાય નહિ, આ ભવ્યત્વની વિચિત્રતાની વાત બુદ્ધિશાળીઓએ વિચારવી. કદાચ કહેવામાં આવે કે દેશના વગેરે સાધનો સમ્યગ્દર્શનઆદિને કરવાવાળાં નથી એમ માનીયે અને તેથી અમને મોક્ષ પ્રાપ્તિને પ્રસંગ નહિં આવે, પણ તેમ માનીયે તે ભવ્યમાં પણ તે દેશનાદિ સમ્યકત્વઆદિને કરનારાં કેમ બને? કહેવામાં આવે કે ભવ્યત્વ હોય તે દેશનાદિથી સમ્યકત્વઆદિ થાય, તે ભવ્યપણે બધા ભવ્યજીને સરખું છે એમ તમોએ માન્યું છે અને તેથી તે ભવ્યપણું પણ આવી રીતે એકવારૂપ હોવાથી અભવ્યની દેશના જેવું જ થશે. કદાચ એ દેષના ભયથી ભવ્યપણાને તે સરખાપણને સ્વભાવ ન માને તે તત્વથી ભવ્યપણાની વિચિત્રતારૂપ અમારાજ પક્ષ કબૂલ થશે. જે માટે તે ભવ્યપણું એક છતાં પણ અનાદિ છે, અને તે ભવ્યપણાને પારપકવ થવાને સ્વભાવ પણ આત્મભત હોવાથી અનાદિ છે, એમ કહેવાથી બાકીનાં કર્માદિક નકામાં છે એમ નહિં સમજવું, કેમકે તથા સ્વભાવવાળું ભવ્યપણું પણ પોતાના પરિપકવાણાની માફકજ કાલાદિકની પણ અપેક્ષા રાખેજ છે. પરમાર્થથી વિચિત્ર સ્વરૂપવાળા તે કારણેના સમુદાયથીજ જીવ તેવા પ્રકારનું અ ન્ય અપેક્ષાએ વિર્ય પામે છે. અને તેથી તેને દ્રવ્યસમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે દ્રવ્યસમ્યકત્વથી ભાવસમ્યકત્વ થાય છે, અને તે ભાવસઋયત્વથી અનુક્રમે કે સાથે ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે, અને તેથી અનુક્રમે કેવળજ્ઞાનાકિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉપર જણાવેલ સમ્યકત્વના દ્રવ્ય અને ભાવ એવા જે ભેદે છે તે જણાવે છે, જિનવચનજ તત્ત્વ છે એવી જે રૂચિ તે દ્રવ્યસમ્યકત્વ, અને યથાસ્થિત જીવાદિ ભાવના હૈયાદિના વિભાગવાળા જ્ઞાનથી થતી શ્રદ્ધા તે ભાવસમ્યક્ત્વ કહેવાય છે. ને દ્રવ્યસમ્યકત્વ કરતાં ભાવસભ્ય. કત્વની શ્રેષ્ઠતા જણાવે છે, જેના ગુણે ન જાણ્યા હોય એવા સુંદરરત્નમાં જે શ્રધ્ધા હોય તેના કરતાં ગુણે જાણ્યા પછી થતી શ્રધ્ધા અનંતગુણ હોય છે અને તેટલાજ માટે ભાવસમ્યકત્વ એ દ્વવ્યસમ્યકત્વ કરતાં અનન્તગુણુ યુદ્ધ જાણવું, અને એવું ભાવસમ્યકત્વજ પ્રામાદિલિંગને ઉત્પન્ન કરનારું છે, અને એવા ભાવસમ્યકત્વથીજ તીવ્ર શુભભાવ થાય છે, અને તે તીવ્ર એવા શુભભાવ થવાથી શુહચારિત્ર પરિણામ થાય છે, અને તે ચારિત્રપરિણામથી દુઃખરહિત અને શાશ્વત સુખવાળે એ મોક્ષ મળે છે. શ્રુતધર્મની મહત્તા એ દ્રવ્યસમ્યકત્વ છે, અને તેજ ભાવસમ્યકત્વનું કારણ છે. એમ પ્રાસંગિક વસ્તુ કહીને જે ચાલુ અધિકાર શ્રતધર્મની શુદ્ધિને છે તેને કહે છે.
યુગ ૨૦૭, ઇમો ૨૦૧૮, ૧ ૨૬૧ પૂણે ૧૦૭૦, બર ૨૦૭૧, તેટલા માટે શ્રતધર્મની કષ વિગેરેએ કરીને પરીક્ષા કરવી જોઈએ, ઉષરભૂમીમાં સેંકડો વખત થયેલ વષાદ નિષ્ફળ જાય છે, તે પણ રસાલ જમીનમાં વષાદ વિના ધાન્યની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ કહી શકાય નહિં. એવી રીતે અભવ્ય કે ભવ્યજીવમાં અનન્સી વખત શ્રુતકર્મની પ્રાપ્તિ નિષ્ફલ થઈ છે, છતાં

Page #82

७६
પચવસ્તુ
ચરમાવતે ભવ્યજીવને પણુ થતા સમ્યગ્દર્થાંનાદિમાં તે તધર્મ કારણ છે એમ માનવામાં કાર્ય પણ પ્રકારે ગેરવ્યાજબી પશુ નથી, કેમકે પૂવે જણાવ્યુ તેમ પ્રાયે શ્રુતધમ થીજ સમ્યક્ત્વ અને ચારિત્ર થાય છે, અસભ્ય તથા ભવ્યજીવાને પણ અન્નત વખત શ્રુતધર્મ આવ્યા છતાં ચારિત્રધમ નથી થયે માટે પ્રાયે એવું કહ્યું છે. કષનું સ્વરૂપ કહે છે: જે શાસ્ત્રમાં સાવદ્યવિષયક પ્રાંતષેધ અત્યતપણે કર્યો ડાય તેમજ રાગાદિકને જેનાથી નાશ કરવામાં આવે એવાં સમથ ધ્યાનાદિ જેમાં જણાવ્યાં હાય તે શાસ
મુદ્ધ કહેવાય. જેમ મન વચન કાયાએ કરીને ત્રીજા જીવની સર્વથા પીડા ન કરવી અને રાગાદિકથી પ્રતિકૂળ થાય એવું ચિત્તમાં ધ્યાન ર્હંમેશાં કરવુ જોઇએ, એવું જે શાસ્રતે કષથી શુદ્ધ થયેલ કહેવાય, પણ જેમાં સ્થુલહિંસાનેાજ માત્ર નિષેષ હાય, પણ સર્વ સાવદ્યવિષયક વિષયક ન હોય અને રાગાદિકને નાશ કરવામાં સમર્થ એવાં ધ્યાનાદિ ન જણાવ્યાં હોય અને માત્ર પૃખ્યાદ્ધિ અને પાનાંજ ધ્યાના જણાવ્યાં ઢાય તે શાસ્ત્રો કષથી શુદ્ધ કહેવાય, જેમ કેાઈ શાસ્ત્રમાં એમ કહ્યુ' હાય કે મરનારા જીવ હાય મારનારા પ્રાણિને વિચારનાર હાય વળી તે પ્રાણિને મારવાની ક્રિયા હાય અને તે પ્રાણીના પ્રાણના જો નાશ થાય તે હિંસા થાય, એવું શાસ્ત્ર કષથી અશુદ્ધ કહેવાય. એવા શાસ્ત્રોના દાખલાને જણાવતાં કહે છે કે જેશાસ્ત્ર હાડકાં વગરનાં જે જીવા હાય તેવા એક ગાડાં જેટલા જીવે મારે તા એકજ હિંસા ગણાય. એમ કહેનાર હાય, વળી બ્રહ્મહત્યાદિ કરનારા હું છું એમ અવિદ્યમાન એવા પણ પેાતાના દોષો પાપશુદ્ધિને માટે કહેવાય તે તેમાં મૃષાવા નથી એમ જણાવનાર શાસ્ત્રો હાય. તે વિગેરેમાં તેમજ અકારઆદિ અક્ષરાનું ધ્યાન કરવું, એમ કહેનારા શાસ્ત્રીમાં શુદ્ધ હાય નહિં. એમશ્રુતષની શુદ્ધ જણાવીને હવે છેશુદ્ધિ જણાવે છે.
સદ્ ૨૦૭૨, ૫૧ ૨૦૭૨, ૧૫ ૨૦૭૪, જે વસ્તુ ૧૦૭, નસ્ય ૧૦૭૬, Ë ૧૦૭૭, ૪૫ ૧૦૭૮, ૧૫ ૨૦૭૧,
અને પ્રકારના સ યમયેાગામાં ધાર્મિકજનની હંમેશાં જે અપ્રમાદપણે વૃત્તિ તે ખાદ્ય અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. એ શાસ્ત્રમાં કહેલા માઅનુષ્ઠાનવડે કરીને પૂર્વક્તિ વિધિનિષેધના ખાધ ન થાય અને તે નિમિનિષેધ બન્ને ઉત્પન્ન થાય એવા અનેકવચનાથી શુદ્ધ એવું જે શાસ્ત્ર તે શુદ્ધ કહેવાય. જેમ સાધુએ હમેશાં માતરૂપરઢવવા વિગેરે સ કાર્યાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ત્રુપ્તિમાં અપ્રમત્ત રહીનેજ કરવું. વળી પ્રમાદ કરનારા એવા વસતિમાદિના પરિહાર કરવા. તેમજ મધુકવૃત્તિએ શરીરનુ પાષણ કરવું, જ્યાં વિવિધ પ્રકારના સંયમયેાગામાં ધાર્મિકની વૃત્તિ અપ્રમત્તપણે ન હોય તે અનનુષ્ઠાન કહેવાય. એવા અનનુષ્ઠાના વડે પ્રતિષેધ અને વિધિના ખાધ થાય, તેમજ તે વિધિ અને પ્રતિવેષ અન્ન અને પશુ નહિ. તેથી એવા વચનેાવાળુ શાસ્ત્ર તે છેદથી અશુદ્ધ કહેવાય. જેમ દેવતાની આગલ ગાયનઆદિ કાય માં સાધુએ ઉદ્યમ કરવા જોઈયે. હાસ્યાદિક કરવાં જોઇયે, અસભ્યવચન (હુ બ્રહ્મઘાતી છું વિગેરે) કહેવાં જોઇયે, અન્યમતને માનનારાના નાશ ઇચ્છવા જોઇયે, એકજ ઘરે અન્ન લઈને ભાજન કરવું, તરવારની ધારા વિગેરેથી શરીર ઉપર ઘા કરવા, એ બધાં ખાદી અનુષ્ઠાના પાપરૂપ છે, એવી રીતે કષ અને છેદની શુદ્ધિ જણાવી હવે તાપની શુદ્ધિ કહે છે.
નવા ૧૦૮૦, ૫૫૫ ૧૦૮૨, સંતા ૨૦૮૨, સત્ ૨૦૮૨ ૧૫ ૧૦૮૪, નિષો ૧૦૮૯, ૬૫ના

Page #83

ભાષાંતર
૭૭.
१०८६, ण १०८७, पिंडो १०८८, एवं १०८९, सक १०९०, वेएइ १०९१, णय १०९२, इस ૨૦૨૨ ૨ ૨૦૨૪ જીવાદિ પદાર્થનું જણાવાતું સ્વરૂપ જે દષ્ટ એટલે પ્રમાણથી સિદ્ધ એવા પદાર્થો અને ઈષ્ટ એટલે અનુભવથી સિદ્ધ અને ઈરછેલા પદાર્થોના સ્વભાવથી વિરૂદ્ધ ન હોય અને બંધાદિને સિદ્ધ કરનાર હોય તે અહીં તાપશુધ્ધ શાસ્ત્ર કહેવાય. એ તાપની પરીક્ષા વડે કરીને જે શાસ્ત્ર શુદ્ધ હોય તે તાપશુદ્ધ જાણવું. અને જે તે જણાવેલ એવા તાપથી અશુદ્ધ હોય તે શાસ્ત્ર કષ અને છેદથી શુદ્ધ હોય તે પણ અશુદ્ધ જાણવું. જેમ જીવને કથંચિત્ સત્ કથંચિત્ અસત, કથંચિત્ નિત્ય અને કથંચિત અનિત્ય આદિ અનેકધર્મવાળો માનીએ તેજ સુખ દુઃખ કર્મબંધ વિગેરે ઘટી શકે, એકાંતે સદઆદિ માનીને જીવાદિને બીજારૂપે માની અન્યથા માનીએ તે એ બધું ઘટેજ નહિં. સ્વરૂપે કરીને વિદ્યમાન અને પરરૂપે કરીને અવિદ્યમાન એ જીવ માની એ તેજ જીવનું વિશિષ્ટપણું માન્ય થાય અને તે વિશિષ્ટપણાથી વિશિષ્ટ એવા સુખાદિ પણ થઈ શકે, નહિં તે સત્તા આદિ માત્રને સર્વકાલે અને સર્વ પદાર્થોમાં સદ્દભાવ હોવાથી એ સુખાદિની વિશિષ્ટતા ન થાય, અને વિશિષ્ટતાના અભાવે વિશિષ્ટતાને માટે કરાતે ઉદ્યમ એ અજ્ઞાન જ ગણાય. જે પદાર્થ નિત્ય હોય તે હંમેશાં એકસ્વભાવવાળો હોય છે, અને તે રીતિએ જીવ જે દુઃખ સ્વભાવવાળ હોય તે એ દુઃખના નાશને સંભવ નહિં હેવાથી દુઃખના નાશ માટે કેમ પ્રવતે ? તેમજ ઉત્પત્તિની સાથે જ નાશ પામવાવાળો એવો એકાંત અનિત્ય એ જો જીવ હોય તે એક સમયમાં એટલે ઉત્પત્તિની વખતે પલટે કરાવનારી ચીજજ નહિ હોવાથી તે પલટાને સંભવ જ નથી. કારણ અને કાર્યને એકાંત અભેદ માનવાથી વિશિષ્ટ એ કારણને જે પર્યાય તે નાશ ન પામતે હોવાથી એકાંત અભેદપક્ષમાં તેમજ ભેદ પક્ષમાં પણ વિશિષ્ટ કાર્ય થઈ શકે નહિં. માટીને પિંડ પણ તે માફક ઘડારૂપે પરિણમે નહિં, કેમકે પિંડભાવનું વિદ્યમાન પણું છે, ભેદના એકાંતપક્ષમાં જે તેને તે સર્વથા પિંડભાવ જાય તેજ ઘટપણું થાય, અને મૃત્તિકાદિક ધર્મો તે પ્રત્યક્ષ ચાલુ રહે છે. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે કથંચિત આદિ ધર્મવાળો આત્મા પરિણામી બની શકતું હોવાથી મિથ્યાત્વઆદિના પરિણામવાળા થાય છે, અને તેમ પરિણમવાથીજ મિયાત્વઆદિ કારણેથીજ કને બાંધે છે, અને સમ્યકત્વઆદિ કારાથી કર્મને છેડે છે. જો કે સમ્યકત્વ એ નિર્જરાનું કારણ નથી, પણ સમ્યકતવથી થતી પરિણામ શુદ્ધિથી નિર્જરા થાય છે. વળી આત્મા પરિણમી હોઈ ને કર્મ અને આત્માના તથા કતાં ભક્તાપણાના એક આધારપણાથી પોતાના કરેલાં કર્મો પોતે ભોગવે છે. નહિંતર નિત્ય માનવામાં આવે તે હંમેશાં કર્તા, ભાકતપણું કે બંને વાનાં સાથે જ આવે, પણ આગળ પાછલ અનુક્રમે આવે જ નહિં, જુવાનપણામાં ચોરી આદિક કરેલી હોય તેનું ફળ પાછલથી અથવા અંત્યમાં ભેગવે છે અને પ્રત્યક્ષઆદિપ્રમાણેથી તે ભેગવનાર કર્તાથી જુ નથી. વળી અનુભવ, લેક અને આગમથી એમ સિધ્ધ છે કે પાપપરિણતિને લીધે હું કેવું ફળ પામ્યું? એ ઉ૫રથી કર્થચિત જુવાન અને વૃદ્ધપણું ભિન્ન જ છે એમ એકાંતે ભેદપક્ષ પણ જુઠો સમજ. આ જીવ મનુષાદિકના ભવમાં કરેલાં કર્મો દેવઆદિકના ભવોમાં ભેગવે છે, તેથી તે કર્મો કરવાપણાનો અને ગવવાપણાને પયય જીવને જ છે એમ માનવાથી તે બધું ઘટી શકે. એ

Page #84

૭૮
પંચવટહુક જીવ એકાંતે નિત્ય હેય તે કર્તા કે તાપણામાંથી એકસ્વભાવપણુંજ રહે અને તેમજ એકાંતે અનિત્ય હોય તે ઉત્પત્તિ પછી તરત જ નાશ પામવાથી પિતાનું કરેલું શુભ કે અશુભ કર્મ ભેગવે કોણ? એવી રીતે એકાંતે નિત્યાનિત્યવાદને અગ્ય જણાવી હવે જીવ અને શરીરને લેદાવાદ કહે છે:
जीव १०९५, उभय १०९६, एत्य १०९७, नउ १०९८, एवं १०९९, णउ ११०१ एवं १०११, तय ११०२, हेदीणं ११०३, अकरितो ११०४, मोक्खो ११०५, तम्हा ૨૧૦૧, ગg ૨૨૦૭, ર૩ ૨૨૦૮, માર ૨૨૦૨, પગ ૧૧૨૦, જીવ અને શરીરને કથંચિત ભેદ અને કથંચિત અભેદ સાક્ષાત અનુભવાય છે, તેમજ જીવનું કથંચિત મૂર્તામર્તપણે છે તેથી તેમજ સ્પર્શ થયા પછી પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે તેથી વળી બંનેએ કરેલું એટલે જીવ અને શરીરે કરેલું કર્મ જીવ અને શરીર બંને ભેગવે છે માટે તેવીજ રીતે બંનેમાંથી કયા વિના કઈ જોગવતું નથી, માટે કર્મના બંધાદિકને સદ્દભાવ ભવ અને કર્મના કે જીવ અને શરીરના ભેટા ભેદ માનવા સિવાય ઘટતું નથી, માટે જીવ અને દેહને ભેદભેદ માન. આ ભવમાં શરીર દ્વારા હિંસા કરીને જે પણ કમ બાણું તેજ કર્મ કટકરૂપે ભવાંતરમાં આજ જીવ જોગવે છે.
દારિક શરીરવાળાએ કરેલું કર્મ નરકમાં અન્ય જીવ માનીને તે અન્ય જીવે ભેગવવું થાય છે એમાં માનીએ તે કૃતનાશ અને અકૃતાગમ બળાત્કારે આવે. કેમકે મનુષ્ય કરેલું ન જોગવ્યું અને નારકીએ નથી કર્યું ને ભગવ્યું. એવી રીતે ક્રમનથી જીવે જે કર્મ બાંધ્યું હોય તે કર્મના ભયંકર વિપાકે ભવાંતરના શરીરે તે જીવથીજ ભગવાય છે, વળી શરીરરહિત જીવને અથવા જીવવગ૨ના શરીરને વેદના નથી હોતી, માટે એક જીવ કે એકલું શરીર ભોગવે છે એમ કહી શકાય નહિ, અને લેકવ્યવહારઆદિની વિરૂધ્ધતાથી તે જીવજ શરીર છે કે શરીરજ જીવ છે એમ પણ માની શકાય નહિ. વળી જીવ અને શરીરનો ભેદભેદ માનીએ તે જ શરીરના નાશ અને ઉપકારથી પાપ અને પુણ્યની ઉત્પત્તિ મનાય. નહિંતર ઘટાદિકના નાશ અને ઉત્પત્તિની પેઠે તે શરી૨ના ઉપકાર અને નાશથી પુણ્ય પાપ ઘટે નહિં, શરીરથી આત્મા સર્વથા અભિન્ન માનીએ તે શરી૨ના નાશે જીવને નાશ થઈ જાય, અને તેથી પરલોકના અભાવથી બંધાદિકને અભાવ થાય. શરીર દ્વારા શરીરને વિષે નુકસાન અને ફાયદો કરવાથી જ બંધ વિગેરે થાય છે, પણ અમૂર્ત એ એકલે કર્તાને આત્મા કાંઈપણ કરી શકતું નથી, અને નહિં કરવાવાળે જે બંધાય એમ માનીએ તે હંમેશાં સર્વ જીવોને સર્વ કર્મ બંધાવાને પ્રસંગ આવે, માટે જીવ અને શરીરના કથંચિત્ દાદપણામાં જ કર્મનાં બંધાદિક ઘટે છે. મેક્ષ પણ બંધાએલાને જ હોય છે. જે કર્મને બંધ જ ન હોય તે પછી મોક્ષ કેને? વળી તે હંમેશાં કેમ ન હોય અથવા હેતુથી જ કેમ થાય? અને તે પુરુષાર્થ કેમજ ગણાય? માટે બંધાએલાનેજ મેક્ષ હોય છે, અને તે બંધ પણ પરંપરાએ અનાદિજ ઘટે છે, નહિંતર કોઈપણ કાલે બંધની શરૂઆત લઈયે તે તેનાથી પહેલાં બંધ ન હોવાથી તે વખતે મુક્તદશાજ માનવી પડે. શંકા કરે છે કે જ્યારે ત્યારે પણ વર્તમાનકાળે બંધ હોય છે તેથી તે બંધ તે કૃત્રિમ ગણાય અને તે અપેક્ષાએ બંધ આદિવાળે ગણાય. તે પછી તેવા બંધને અનાદિ કેમ

Page #85

ભાષાતર
કહેવાય? ઉત્તરમાં કહે છે કે દરેક વર્તમાન ક્ષણ વર્તમાનપણે વતી ગએલા હોવાથી અતીત થાય છે. અને એવા અતીત કાલને જેમ પ્રવાહે અનાદિ કહીએ છીએ, અથત વર્તમાનકાળે જે વત્યે તેજ અતીત કહેવાય છે, છતાં અનાદિપ્રવાહથી તેમ થાય છે માટે જ અતીત કાલને અનાદિ ગણીયે છીયે, તેમ બંધનું પણ પ્રવાહે બાંધવાનું વર્તમાનકાલનું છતાં પણ અનાદિપણું માનવું. જીવમાં નવા જ્ઞાનાદિગુણની ઉત્પત્તિ અનુભવસિદ્ધપણે દેખવાથી કર્મને નાશ માન જોઈએ, અને તેવી રીતે દેશે નાશ થનારા કર્મને સોનાના મેલની પેઠે સર્વથા પણ નાશ માન જોઈએ. તે કર્મથી સર્વથા સુકાએ જે આત્મા તેજ સર્વથા મુક્ત જાણ. ઇત્યાદિ પદાર્થવાદ જે શાસ્ત્રમાં હોય તે શાસ તાપથદ્ધ જાણવું, અને બુદ્ધિમાન ધીરપુરુષે તેનેજ અંગીકાર કરે. આવી રીતે આ કષાદિના નિરૂપણવાળું જે ત તે ઉત્તમમૃત કહેવાય. અનુજ્ઞામાં ઉત્તમશ્રત કહેવાનું કહ્યું તેની સાથે કહેલા આદિશબથી સ્તવપરિજ્ઞા વિગેરેનું પણું વર્ણન લેવું. એમાં પ્રથમ ગણ મુખ્ય પણે બે પ્રકારના સ્તવનું વર્ણન કરાય છે. હવે તે સ્તવપરિજ્ઞા કહે છે –
दब्वे ११११, जिण ११.१२, दव्वे १११३, धम्मत्य १११४, सो १११५, इय १११६, कहा १११७, तस्स १११८, नंदाइ १११९, मुद्धस्स ११२०, कार ११२१, ते ११२२, धम्म ११२३, लोए ११२४, सासय ११३५, पिच्छिस्सं ११२६, पडि ११२७, ता ११२८, સ્તવ બે પ્રકારે છે. (૧) એક દ્રવ્યસ્તવ અને (૨) બીજો ભાવાસ્તવ. તેમાં ભાવસ્તવના રાગથી વિધિપૂર્વક નિભવનાદિકનું જે કરવું તે વ્યસ્તવ કહેવાય અને નિરતિચાર એ જે સંયમ આદર તે ભાવસ્તવ કહેવાય. દ્રવ્યસ્તવમાં જે મુખ્યતાએ જે જિનભવન કરાવવાનું કહ્યું છે તેને વિધિ સંક્ષેપથી આ પ્રમાણે છે: ૧. ભૂમિ શુદ્ધ હેવી જોઈએ. તપસ્વીઓને આવવા જવા અને રહેવા લાયક સ્થાને અને અસ્થિઆદિ રહિત એવી જે ભૂમિ તે દ્રવ્યશુદ્ધ ભૂમિ કહેવાય, અને જેમાં બીજા પડોશી વગેરેને અપ્રીતિ ન હોય તે ભાવશુદ્ધ ભૂમિ કહેવાય, કેમકે ધર્મ કરવાને માટે તૈયાર થયેલા છએ શ્રીજિનભવનાદિક તે શુ? પરંતુ સંયમ પણ એવી જ રીતે કરો લાયક છે. આ કમર્થિ જીવે કોઈને પણ અપ્રીતિ ન ઉપજાવવી એ હકીકતમાં ભગવાનનું દષ્ટાંત જાણવું. તે ભગવાન મહાવીર મઠના સ્વામીને અપ્રીતિ એવી પ્રબલ છે કે જેથી એ ઉત્કૃષ્ટ મિથ્યાત્વનું બીજ થાય એવી છે એમ જાણીને ભરમાસામાં એક પક્ષ ગયા પછી પણ તે તાપસના આશ્રમથી વિહાર કરી ગયા. એવી રીતે દરેક ધર્મિષ્ઠ સમ્યક પ્રયત્ન કરીને હંમેશાં લેકની અપ્રીતિ શક્તિ હોય ત્યાં સુધી તો વજવીજ જોઈએ, છતાં પણ જ્યાં અન્યની અપ્રીતિ વર્જવી અશકય હોય ત્યાં ધમાંથીએ પોતાના આત્માને જ છેષ વિચારો. બીજો કોઈ અવગુણ ન હોય તે પણ ભવાંતરનું કર્મ તે અપ્રીતિનું કારણ છે, એમ વિચારવું. સર્વગુણ સંપૂર્ણ ભગવાનવીરને દેખીને હાલિકને ઉત્કૃષ્ટ અપ્રીતિ ભવાંતરના વેરથી જ થઈ હતી એ હકીકત ધ્યાનમાં લઈને પિતાના કર્મનો દેષ ગણવે. ભૂમિ શુદ્ધિ કહ્યા પછી કાષ્ઠાદિ જે જિન ભવનમાં ઉપગિ દ્રવ્ય છે તેની શુદ્ધિ કહે છે. કાષ્ઠાદિ દલ પણ તે જ શુદ્ધ કહેવાય કે જે અન્યમતના પણ દેવના મંદિરથી કે સ્મશાનથી લાવવામાં આવ્યું ન હોય, ગજા ઉપરાંતના ભારથી બળા વિગેરેને પીઢા કરીને અવિધિથી લાવવામાં ન આવ્યું હોય, તેમજ પોતે કરાવેલું પણ ન

Page #86

૯૦
પચવાણુક હોય. તે કાષ્ઠાદિ દ્રવ્યોને શુદ્ધાથદ્ધ જાણવાને આ ઉપાય છે. તે કાષ્ઠાદિક લાવવાની વાત થતી હેય કે તેને લેવા જતા હોઈએ તે વખત જે નંદી આદિ શુભ શબ્દ, ભરેલ કલશ, સુંદર ધર્મ, ચારી પુરુષો, અને વ્યવહાર લગ્ન આદિ હોય તે શુભ શુકન હોવાથી તે મળનાર કે મળવાશે તે દલ હ જાણવું, અને રોવા આદિકના ખરાબ શબ્દ વગેરે અપશકુન હોય તે તે કાષ્ટાદિક ઇલ અશુદ્ધ જાણવું. ગ્રહણ કરેલા શુદ્ધ એવા કાષ્ઠાદિને લાવવામાં પણ પ્રશસ્તદિવસ, શુભમુહુર્ત શકુન વિગેરે જાણવા. આ જિનમંદિર કરાવતાં ચાકરાને કોઈ દિવસ ઠગવા નહિ, પણ છે, અને અષ્ટફળને વાવાળું એવું અધિક દાન કરવું તુચ્છ બિચારા ચાકરે માત્ર થોડું વધારે દેવાથી સંતેષ પામે, અને સંતોષ પામેલા તે પહેલાં કરતાં અધિક સારું કામ કર. વળી કેટલાક નેકરચાકર તેવા અધિકદાનથી ધર્મની પ્રશંશા કરી બેધિત્રીજને વાવે, અને કેટલાક લઘુમી તે તે અધિકદાનથી માર્ગને પામે, ઈતર લેકમાં પણ તે ધર્મિષ્ઠની આવી ઉદારતાથી આ ધર્મ ઘણે સારો છે, અને ઉત્તમ પુરુષોએ આ ધર્મ કહે છે. એમ વિચારે આવવાથી ધર્મની ઘણી પ્રશંસા થાય છે, અને તેવી સારી પ્રશંસાથી શાસનની ઉન્નનિ થાય છે, જિન ભવન બનાવવાથી તેના શ્રવણ અને દર્શનથી ત્રિકનાથ જિનેશ્વરભગવાનના ગુણેનું જ્ઞાન અને
સ્મરણ થાય છે. અને તેમ થવાથી તેમની પ્રતિમા સ્થાપવા માટેની નકકી શુધ્ધ પ્રવૃત્તિ થાય છે અને તેથી કતના ભાવની ઘણી વૃદ્ધિ થાય છે. ભગવાન જિનેશ્વરના મંદિરમાં વંદન કરવાને માટે આવેલા ભાગ્યશાળી જ્ઞાનાદિગુણવાળા, ગુણરૂપી રત્નને માટે નિશાન સમાન, અને મહાશૈય વાળા એવા સાધુમહાત્માઓને હું અહીં દેખીશ. વળી સ્ત્રી અને હથીયારઆદિ કલંક વિનાના એવા જિનેશ્વરના બિંબને દેખીને બીજા પણ ભવ્ય પ્રતિબંધ પામશે. અને પછી તે ભવ્યછ છ કાયની શ્રદ્ધાવાળા થઈ આત્માના ઉદય માટે સંયમધર્મને કરશે, માટે મારૂ જે દ્રવ્ય હંમેશાં આ જિનભુવનમાં વપરાય તે જ સાચું દ્રવ્ય છે. આ જે અખલિત વિચાર તે મોક્ષરૂપી મુળને તેનાર એવી સ્વાશયવૃદ્ધિ એટલે પ્રશસ્ત એવા પરિણામની વૃદ્ધિ જાણવી. મંદિર પછીનું કાર્ય કરે છે.
णिप्फा ११२९, जिण ११३०, सारि ११३१, णिप्फा ११३२, चिइ ११३३, सचीए ११३४, गुण ११३५, तप्पु ११३६, एअम्मि ११३७, तप्पूआ ११३८,
યતનાથી જિનભવનને બનાવીને તેમાં વિધિએ કરાવેલું સુંદર ભગવાનજિનેશ્વરનું બિંબ, તિરહિતપણે વિધિથી સ્થાપન કરાય છે. તે બિંબ કરાવવાને વિધિ આ પ્રમાણે છે. તે પ્રતિમાજી બનાવનાર કારીગર ગુણવાન હોય તે શુભવખતે તેને વાસચંદ્રનાદિથી પૂછને પિતાની દ્ધિપ્રમાણે બહુમાનથી મૂલ્ય આપેકારીગર તે ગુણવાન ન હોય અને ગુણવાનું ન મળવાથી અગુણવાન એવા કારીગરને કદાચ શેકવામાં આવે તે તેના હિતને માટે ઉદ્યમવાળા એ શ્રાવક હેના વખત પ્રમાણે બિંબનું ઉચિત મૂલ્ય નકકી કરે. એમ કરવાથી દ્રવ્યને અસદવ્ય કે ભાવને નાશ ન થાય. એવી રીતે તૈયાર થએલા સમ્યગૂ બિ બની પ્રતિષ્ઠામાં આ વિધિ છે પિતાને કાણે શુભકાલે ઉચિતિપૂજાએ અધિવાસન કરવું. પ્રતિષ્ઠા વખત થાય ત્યારે ચિત્યવંદન કર્યું,

Page #87

ભાષાંતર
સ્તુતિની વૃદ્ધિ કરવી, અસંમૂઢપણે શાસનદેવતાને કાઉસગ્ગ કરો, તેમાં લોગસ યાદ કરી, જાઈઆદિનાં ફેલેથી પૂજા કરવી. અને યસમયે નવકારપૂર્વક સ્થાપના કરવી. પ્રતિષ્ઠા વખતે શક્તિ મુજબ સંઘપૂજા કરવી, કેમકે દિશાદેવતાદિની પૂજાથી શ્રીસંઘની પૂજા બહુ ગુણવાળી છે, વળી શાસમાં (નિત્યથર પવન એ ગાથામાં) તીર્થકરથી બીજા નંબરે પ્રવચનશબ્દથી શ્રીસંઘને ગણ્યો છે. સમ્યગ્દર્શનઆદિગુણેના સમુદાયમયજ શ્રીસંઘ છે, પ્રવચન તીર્થ અને સંઘ એ બધા એકાર્થક શબ્દ છે. એ પ્રવચન એટલે તીર્થની મહત્તાને લીધે જ તે તીર્થંકરદેવ પણ એ શ્રીસંઘને દેશનાની આદિમાંજ નમે છે. શ્રીસંઘની મહત્તા માટે એ શ્રીજિનેશ્વર ભગવાન શ્રી. સંઘને નમસ્કાર કરે છે એ વાત જણાવી છે. છતાં ભગવાન જિનેશ્વરમહારાજ કેવલી થયા છતાં શ્રીસંઘને નમસ્કાર કેમ કરે? એવી થવી શંકાના સમાધાનમાં જણાવે છે કે પ્રથમ તો એ તીર્થક૨૫ણુંજ સંઘના આલંબનથી મળ્યું છે, વળી તીર્થકરે પૂજેલા સંઘની જગતમાં વધારે પૂજા થાય, શ્રીસંઘના ગુને કૃતજ્ઞતાપૂર્વકને વિનય થાય, વળી કૃતકૃત્ય થએલા ભગવાન જેમ કેવલિ છતાં ધર્મ દેશના દે છે તેમ તીર્થને પણ નમે છે. (તીર્થંકરનામકર્મથી ઉચિત પ્રવૃત્તિ હોવાને લીધે આ કરે છે.) આ સંઘની પૂજાના કરતાં જગતમાં તેવું કઈપણ ઉત્તમપાત્ર નથી કે જેની પૂજા બાકી રહી ગણાય, તેમજ તે શ્રીસંઘના કરતાં જગતમાં કોઈપણ પૂજ્ય એવું ગુણપાત્ર પણ બીજું છે નહિ. શ્રીસંઘની પૂજાનું પરિણામ મહાફળદાયી જાણવું. સર્વ શ્રીસંઘની પૂજા ન કરી શકે તો દેવતાના પગરૂપી એક અંગની પૂજાના દષ્ટાંતે શ્રી સંઘના એક ભાગને પૂજાનારા પણ ભાગ્યશાળી છે. પ્રતિષ્ઠા પછી પૂજા વિધિ કહે છે –
तत्वो ११३९, जिण ११४०, मुह ११४१, विविह ११४२, विहिआ ११४३, एवं ११४४, भावे ११४५, जं ११४६, जं पुण ११४७, भोगाइ ११४८, उचिया ११४९, जिण ११५०, सव्वत्थ ११५१, जम्हा ११५२, जइणो ११५३, अमुह ११४५, कडु ११५५, पढमाउ ११५६, जिण ११५७, तत्थ ११५८, पडि ११५९, भाव ११६०,
તે શ્રાવક અદ્ધિપ્રમાણે આડંબરથી, વિધિપૂર્વક, હંમેશાં તે સ્થાપના કરેલી જિનપ્રતિમાની નિયમિતપણે પૂજા કરે પૂજા વિધિ આ પ્રમાણે છે? સ્નાનઆદિકથી પવિત્ર થએ શ્રાવક પ્રજામાં લીન થયે છતાં પોતાના મસ્તક વિગેરેને ખરવા વિગેરેથી નહિં ફરતે શ્રેષ્ઠ અને સગધી એવાં ફૂલ આદિથી પૂજા કરે. શુભગંધવાળે ધૂપ, પાણી, અને સર્વોષધિવિગેરેથી પહેલાં પ્રભનું પ્રક્ષાલન કરવારૂપ નાત્ર કરે, પછી કેસર આદિનું વિલેપન કરે. અત્યંત સગધવાળી, ને મનોહર દેખાવવાળી પુષ્પમાળા ભગવાનને ચઢાવે, અનેક પ્રકારે નેવેદ્ય પરે. આરતી વગેરે કરે, ધૂપ કરે, સ્તુતિ કરે, વિધિથી વંદન કરે, પછી શક્તિ મુજબ ગાયન, વાજિંત્ર, નાટક કરીને દાન અને ઉચિત સ્મરણ કરે. આ પૂજાનું કાર્ય શાસ્ત્રોક્ત છે એમ મનમાં ધારીને હંમેશાં શાસના બહુમાનને વહન કરવા સાથે એ પૂજા કરનારને એ પૂજનનું

Page #88

૮૨
પરવસ્તક
અનુષ્ઠાન ચારિત્રનું કારણ બને છે, પણ આ લોકના કે કીર્તિઆદિના વિચારથી કરેલી પૂજા ચારિત્રનું કારણ બનતી નથી. એવી જ રીતે શાસબહુમાન દ્વારા કરાતી પૂજા ભાવસ્તિવ અને આજ્ઞાઆરાધનમાં રાગ પણ ગણાય. આનાથી વિપરીત પણે કરાતી પૂજા દ્રવ્યસ્તવ પણ ગણાય નહિં. શાકાના બહુમાન શિવાયની વિપરીત પૂજાને પણ જે દ્રવ્યસ્તવ ગણુએ તે પછી આજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ પણે લેકમાં ઘર કરવા આદિક જે ક્રિયાઓ થાય છે તે બધી પણ દ્રવ્યસ્તવ તરીકે કહેવી પડે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે આ કીર્તિ આદિને માટે પણ કરાતી પૂજા વીતરાગને અંગે થતી હોવાથી દ્રવ્યસ્તવ કહેવી એમાં અડચણ શી? તે વીતરાગને કરાતા તિરસ્કાર વિગેરે પણ ભગવાન વીતરાગને અંગેજ છે માટે તે પણ દ્રવ્યસ્તવ ગણાય. કદાચ કહેવામાં આવે કે વીતરાગને ઉદેશીને ઉચિત ક્રિયા એટલે પૂજાઆદિ હોય તે જ દ્રવ્યસ્તવ ગણ, તે આજ્ઞાની આરાધના તેજ ઉચિત છે, અને જે પૂજા ઔચિત્યની ગવેષણ વગરની, તેમજ ભાવશૂન્ય હોય છે તે વિતરાગ આદિને અંગે પણ હોય તે પણ ભાવસ્તવનું કારણ ન બનવાથી દ્રવ્યસ્તવ કહેવાય નહિં. જો કે તીર્થંકરના મહિને માથી આ કીર્તિ આદિને માટે કરાતી પૂજા ભેગાદિક સંસારીફળને આપે, તે પણ તે ફળ બીજી રાજસેવા ધનવ્યયઆદિ રીતે પણ થાય છે, અને વળી સંસારિક ફળ તુચ્છ છે. ઉચિત અનુકાનની બુદ્ધિ એટલે દેશવિરાતિની અવસ્થામાં ભગવાનની આજ્ઞાને અનુસરીને આ વિધિ હારે કરવા લાયક છે એવી બુદ્ધિથી આ દ્રવ્યસ્તવ જે સાધુ આચારના એટલે ભાવાચારની સરખે છે, તે પછી તેને દ્રવ્યસ્તવ કહેવામાં ફક્ત ભાવની અપઉત્પત્તિ છે તેજ કારણ છે, જિનભવનાદિ કરાવવાદ્વારાએ આ દેશવિરતિને ઉચિતક્રિયાને શુભ ગ છે, છતાં પણ સર્વ પ્રકારે આજ્ઞારૂપ જે સાધુ ધર્મ છે તેનાથી તે કેવળ તુચ્છ જ છે. સર્વત્ર મમતા રહિતપણારૂપ હોવાને લીધે સાધુકિયા મહાટી છે, અને આ દ્રવ્યસ્તવ કેઈક તુચ્છમાં મમત્વને લીધે તુચ્છ છે. મમત્વ જીવને નિશ્ચયે દૂષિત કરે છે, અને દૂષિત થયેલા સર્વે વ્યાપાર વિશ્વવ્યાપાર જેજ છે. ત્યાગ કરવા લાયક હિંસાદિક સર્વ પદાર્થથી ત્રિવિધ ત્રિવિધ સર્વથા નિવતેલા અને સર્વથા મમત્વ રહિત હોવાથી અદૂષિત એવા સાધુએન લેવા લાયક એવો હોવાથી અને ભગવાન જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં વત્તનાર હોવાથી સર્વથા શુદ્ધ વ્યાપાર છે. વળી આ દ્રવ્યસ્તવ કાંટાવાળા વૃક્ષથી નદીને પાર ઉતરી જવા જેવો અસમર્થ છે, ઝાંખરૂં એવું છે કે વધારે ભારને તારે પણ નહિં અને પકડનારને પીડા પણ કરે, પરંતુ તેટલા આલંબનથી પણ ડુબતે બચે, એવી રીતે આ દ્રવ્યસ્તવ આરંભ મમત્વવાળો છતાં સંસારમાંથી બચાવી લે છે, ત્યારે ભાવસ્તવ સંપૂર્ણ નદીને બાહુથી તરવા જેવું છે, અથવા તે કટુકઔષધાદિક પીને સામાન્યરેગને નાશ કરવા જેવો દ્રવ્યસ્તવ છે, ત્યારે ઔષધ વગર રોગને નાશ કરવા જેવો ભાવસ્તવ છે. દ્રવ્યસ્તવથી પુણ્યબંધ થાય છે અને સુગતિ, સંપત્તિ, વિવેક વિગેરે તે દ્રવ્યસ્તવથી થાય છે, અને પરંપરાએ કાલાંતરે તે દ્રવ્યસ્તવથી ભાવસ્તવ પણ મળે છે. જિનબિંબની પ્રતિકાના ભાવથી ઉપાર્જન કરેલા કર્મોને લીધે હમેશાં પિતાનું નિર્દોષપણે સુગતિમાં રહેવું થાય છે, ત્યાં સુગતિમાં પણ સાધુ મહાત્માના દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી થયેલા ભાવથી દ્રવ્યસ્તવથી ઉપાર્જન કરેલા કર્મોને લીધે ગુણ ઉપર રાગ થાય છે અને કાલાંતરે અનુક્રમે ગુણ કરવાવાળું સાધુપણાની ભાવના રૂપ સાધુ દર્શન પણ થાય છે. વળી બીજાઓ આ જિનમંદિર અને પ્રતિ

Page #89

ભાષાંતર
૮૩
માથી બાધ પામશે એ જે ભાવ ભવન અને બિંબની કરતી વખતે હતું તે ભાવથી ઉપાર્જન કરેલા કર્મોથી ભવાંતરે ભાવચારિત્રની પ્રાપ્ત થાય છે, અને એ ભાવચારિત્ર તેજ શુદ્ધ સંયમ છે. તે તીર્થકરાની આજ્ઞાને લીધે લાયક એવી પ્રવૃત્તિ કરવાથી આ યુદ્ધસંયમ તે ભાવસ્તવ છે, અને તીર્થકરને અંગે બાહા અને અત્યંતર અન્ય સર્વ પદાર્થોથી નિરપેક્ષપણે આજ્ઞાનું કરવું તેજ ઉચિત છે. આ કાર્ય સાધુને છોડીને બીજે મનુષ્ય તીર્થકરના ગુણેનું જ્ઞાન ન હોવાથી તેમજ ચારિત્રમોહનીયના જોરથી સમ્યક્ પ્રકારે કરી શકે જ નહિં. ભાવસ્તવના દુક્કરપણામાં કારણ જણાવે છે
जं ११६२, जोए ११६३, करणाइ ११७४ भोमाई ११६५, ण ११६६ इय २१६७, सोइंदि ११६८, एवं ११६९, एत्य ११७०, एक्को ११७१ जम्हा ११७२, एअं ११७३, जह ११७४, एवं ११७५, आणा ११७६, भावं ११७७, उस्मुत्ता ११७८ इयरा ११७९, गीअत्थो ११८०, गीअस्स ११८१, नय ११८२, ता ११८३, ऊणत्त ११८४, ता ११८५, परम ११८६, विहिआ ११८७, सव्वत्थ ११८८, तह ११८९, एत्तो ११९०,
જે આ અઢારહજાર શીલાંગનું પાલન ભાવસ્તવમાં અત્યંત ભાવપૂર્વક થાય છે તે અઢાર હજાર આવી રીતે: યોગ, કરણ, સંજ્ઞા, ઈદ્રિય, પૃથ્વીકાયઆદિ, અને ક્ષાંતિ આદિરૂપ શ્રમણ ધર્મ એ જે ત્રણ ત્રણ ચાર પાંચ દશ અને દશ ભેદે અનુક્રમે છે, તે સર્વને પરસ્પર ગુણવાથી અઢાર હજાર શીલાંગ બને છે. એ ગઆદિના ત્રણ વગેરે ભેદે અને ગુણકાર સમજાવે છે. મન વિગેરે ત્રણ કણે કહેવાય, અને કરવું કરાવવું આદિ ત્રણગ કહેવાય, આહારઆદિ ચાર સંજ્ઞા ગણવી, શ્રોત્રઆદિ પાંચ ઇતિ ગણવી, પૃથ્વીકાય આદિ પાંચ થાવર અને બે ઇંદ્રિયઆદિ ચાર ત્રસ ભેદ એ નવ જીવ અને અછવ ગણવાથી એ પૃથ્વીકાયાદિ દશ ગણવા અને ક્ષાંતિ આદિ દશ પ્રકારને શ્રવણ ધર્મ ગણવે. એ અઢાર હજાર શીલાંગને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે
ક્ષાંતિસહિતપણે શ્રોત્રેઢિયના સંવરવાળો, આહાર સંજ્ઞાને છોડનારો છતાં સાધુ મને કરીને પૃથ્વીકાયને આરંભ નજ કરે, એ પહેલું શીલાંગ ગણાય. એવી રીતે માર્દવ આદિ નવને પૃથ્વીકાયની હિંસા છેડવા સાથે સંબંધ જોડવાથી દશ શીલાંગ થાય. અને એવી રીતે થયેલા દશને અપૂકાય વિગેરે નવમાં પણ જેડીએ એટલે નેવું થાય અને બધા મળીને સો થાય. જેમ શ્રોત્રક્રિયે સે ભેટ મળ્યા, તેવી રીતે બાકીની ચક્ષુઆદિ પાંચ ઇઢિયે પણ લઈએ તે પાંચસે થાય. એવી રીતે એક આહારસંજ્ઞાના વેગે જેમ પાંચસો આવ્યા તેમ બધી સંજ્ઞા લઈએ તે બે હજાર થાય. જેમ મને કરીને એ બે હજાર આવ્યા તેમ વચન અને કાયાએ કરીને પણ લઈએ તે છ હજાર થાય. એવી રીતે જેમ કરણે કરીને છ હજાર મળ્યા તેમ કરવાના અને અનુમતિના છ છ હજાર લઈએ એટલે અઢાર હજાર થાય. આ અઢાર હજાર ભાંગામાં બુદ્ધિમાનેએ આ તાવ જાણવું કે એક પણ શીલાંગ શુદ્ધ ત્યારેજ હોય કે બીજા બધા શીલાંગોને સદભાવ હોય. જેમ આત્માને એક પ્રદેશ બીજા અસંખ્યાત પ્રદેશ સહિતજ હોય તેવી રીતે અહિં એક પણ શીલાંગ શેષ શીલાંગોએ સહિતજ સમજવું, અથાત એક પ્રદેશે ઊન એવા આત્માના સર્વ પ્રદેશને જીવન કહેવાય, તેવી રીતે એક પણ શીલાંગ જે ઓછું હોય તે શીલાંગ કહેવાય નહિં. જે માટે એ અઢાર હજાર

Page #90

પચવસ્તક શીલાંગ સર્વસાવદ્યાગની વિરતિ કરવાથી હોય છે, ને તે વિરતિ તત્વથી એકજ સ્વરૂપ હોય છે. પણ એ શીલાંગોમાં વિભાગ પડે નહિં. આ હકીકત વિરતિ ભાવની અપેક્ષાએ સમજવી, પણ બાપ્રવૃત્તિને આશ્રીને સમજવી નહિ, કારણકે તે બાશપ્રવૃત્તિ તે ભાવ વિના પણ હોય છે. જેમ કાઉસગ્નમાં રહેલા તપસ્વીને કોઈએ પાણીમાં નાંખે, તે વખતે તે મહાત્મા પાણીના વર્ષમાં પ્રવતેલી કાયાવાળો છે, છતાં ભાવથી ચલિત નથી, અને તેથી તે તરવથી પ્રવતેલે નથી. એવી જ રીતે મધ્યસ્થ સાધુ શૈક્ષ અને ગલાનાદિકને માટે ભગવાનની આજ્ઞાથી કેઈ અપવાદમાં પ્રવતેલે હોય તે પણ તે તેવી રીતે પ્રવર્તે છે માટે નહિં પ્રવલેજ જાણ, કેમકે તે સાધુ આજ્ઞાને આધીન છે, અને તે આજ્ઞા સર્વજ્ઞ ભગવાનના વચનથી સર્વ જીવેને વૈવકના દષ્ટાંતે એકાંત હિતકારિણીજ છે. એવી રીતે અપવાદની પ્રવૃત્તિ ભાવસાધુના અઢાર હજાર શીલાંગ રૂપ વિરતિભાવને બાધ કરતી નથી, પણ પિતાની બુદ્ધિએ કહપેલા વિકાથી શુદ્ધ ગણાતી હોય તે પણ ગીતાએ નિષેધ કરેલી એવી વસ્તુઓને અંગી. કાર કરવા રૂપ ઉત્સવ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે પણ ભવમાં ભમાડનાર એ અભિનિવેશ ન હોય તે અનુ બંધ પડતું નથી, (કારણ કે જે એમ ન હોય તે ગચ્છભેદે સામાચારીને ભેદ હોવાથી માત્ર ગચ્છદથી અનુબન્યવાળે બંધ થઈ જાય. અને જે એમ માનવામાં આવે તે સામાચારીના ભેદમાંજ મિથ્યાત્વ થઈ જાય છે અને તેને અંગે જિનવચનની યથાસ્થિતતાએ શ્રદ્ધા રહે તે કાંક્ષામોહનીયનો જણાવેલ અભાવ ન રહે) પણ ગીતાર્થે નિષેધેલી પ્રવૃત્તિ જે આગ્રહથી કરાતી હોય તે તે પ્રવૃત્તિ જરૂર અનુબંધવાળી હોય છે, અને ચારિત્રના શૂન્યભાવ વગર એવી પ્રવૃતિ થાય નહિ, તેથીજ પૂર્વાચાર્યો આ વાત કહે છે કે એક તે ગીતાર્થને સંજમ અને બીજે ગીતાર્થની નિશ્રામાં રહેનારને સંજમ છે. પણ એ સિવાય ત્રીજે કોઈ પણ પ્રકારને વિહાર એટલે સંજમ તીર્થંકર ભગવાને કહેલ નથી. ગીતાર્થની પ્રવૃત્તિ ઉસૂત્ર હોયજ નહિ, તેમજ ગીતાર્થની નિશ્રાવાળા અગીતાર્થની પણ ઉત્સત્ર ન હોય. કારણ કે ગીતા મુનિ મહારાજ નિશ્રાવાળાની અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ રોકયા શિવાય રહે નહિ ચારિત્રવાળે નકકી કઈ દિવસ પણ ભગવાન જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરેજ નહિં, અને ગીતાર્થ પુરૂષ યોગ્યતા જાણીને બીજાને ઉસૂત્રપ્રવૃત્તિથી નિવારણ કર્યા સિવાય રહે જ નહિં, એવી રીતે ગીતાર્થ અને તેની નિશ્રાવાળા બંનેને જ શુદ્ધચારિત્ર હોય, તે સિવાય બીજાઓને શુદ્ધચરિત્ર હેયજ નહિં, તેટલા માટે સંપૂર્ણ વિરતિપણું અઢાર હજાર શીલાંગરૂપ જ સમજવું કોઈ દિવસ પણ શીલાંનું આ સંખ્યાની અપેક્ષાએ ઊનપણું હોયજ નહિં, જે માટે પ્રતિકમણુસૂત્રમાં પણ અઢાર હજાર શીલાંગવાળા જ વંદનીય ગણ્યા છે, તેટલા માટે અનંતમરણાદિ સ્વરૂપ એવા આ સંસારને જાણને, અને ગુરુઉપદેશથી મરણાદિ રહિત મોક્ષજ છે એમ જાણીને સંસારથી વિરક્ત થાય. વળી તીર્થકરની આજ્ઞાથી અવિરતિમાં થતા ભયંકરાને જાણીને મેક્ષાથી જીવ શુદ્ધભાવે આ શીલાંગને અંગીકાર કરે, અને ઉપગ પૂર્વક શક્તિ પ્રમાણે શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાને તેમજ શક્તિ બહારના અનુષ્ઠાનેને સાંધતે, કર્મદેને ખપાવતે, સર્વત્ર મમતા રહિત, આગમમાં તત્પર, એકાગ્રમનવાળે, અમઢલક્ષ, વળી તેલપાત્રને ધારણ કરનારના દષ્ટાંત માફક અપ્રમત્ત અથવા રાધાવેધને સાધનારની માફક ચાવચેત એ સાધુજ આ જિનેશ્વર મહારાજે જણાવેલ આચારને કરવાને સમર્થ થાય છે,

Page #91

ભાષાંતર
પણ બીજે તુચ્છ છવ એને પાલવા સમર્થ થતું નથી. આજ કારણથી પૂર્વાચાર્યોએ પ્રમાણ યુકતજ (પ્રમાણથી સિદ્ધિ કરવા પૂર્વક) આ આચાર પાલનાર મહાત્માને જ ભાવ સાધુ કહેલો છે. તે પ્રમાણ આ પ્રકારે છે:
सत्यु ११९१, विस ११९२ इअ ११९३ मग्ग ११९४ एवं ११९५ चउ ११९६ इस रम्मि ११९७ ते ११९८, गुत्ती ११९९ जे १२००, जो १२०१, उद्दिष्ट १२०२, अण्णे १२०३ तम्हा १२०४, अलं १२०५ अपरि १२०६, निच्छय १२०७ आरा १२०८
શાસ્ત્રમાં કહેલા ગુણવાળે જ સાધુ કહેવાય, પણ બાકીના શાસ્ત્રોકત ગુણાથી જેઓ રહિત હોય તે સાધુ ન કહેવાય એ અમારી પ્રતિજ્ઞા છે. તે બાકીનાને સાધુ તરીકે ન માનવામાં અગુણત્વ હેતુ જાણ અને ઉલટાપણે સુવર્ણનું દષ્ટાંત જાણવું. વિષનો ઘાત કરવો, રસાયણરૂપ થવું, મંગળ માટે કામ આવવું, નમવાને સવભાવ, દક્ષિણ બાજુએ આવત થવો, ભારેપણું, અદાપણું, અને નહિ કહેવાપણું એ આઠ ગુણ સોનામાં હોય છે. તેવી રીતે સાધુરૂપી સાધ્યમાં પણ અનુક્રમે આઠ ગુણે જણાવતાં કહે છે કે મોહરૂપી વિષનો નાશ કરે, મોક્ષના ઉપદેશરૂપી રસાયણરૂપે, તેજ પરિણામે ગુણથી મંગલાર્થપણું, વિનયવાળાપણુ, ચેગમાર્ગને અનુસરતા હોવાથી દક્ષિણાવર્તપણું, ગભીર હોવાથી ભારેપણું, ક્રોધ રૂ૫ અગ્નિથી નહિ બળવાપણું, અને હંમેશાં શીલભાવવાળા હેવાથી નહિ કહેવાપણું સમજવું, કારણ કે સાધાર્યું ન હોય તો પ્રાયે દષ્ટાંત હોય નહિં, કષ, છે, તાપ અને તાડનારૂપી ચાર કારણે યુદ્ધ જે સુવર્ણ હોય તેજ વિષઘાત અને રસાયણ આદિ આઠ વાળું હાય. સોના૫ દષ્ટાન્તમાં કષઆદિ જણાવીને હવે રાષ્ટ્રતિક તરીકે લીધેલા સાધુઓમાં કષાદિ ચારની ઘટના કહે છે. સાધુમાં પણ વિશિષ્ટલેશ્યા તે કષ, એકાગ્રપણું તે છે, અપકાર કરનાર ઉપર પણ અનુકંપા તે તાપ, અને આપત્તિમાં પણ ચિત્તનું નિશ્ચલપણું તે તાડના, આવા સર્વગુણ સહિત સાચું સોનું હોય, પણ બનાવટી કે માત્ર નામરૂપવાળું એનું હોય તે એવું ન હોય. એવી રીતે ગુણ સહિતને તથા રહિતને સાધુ અને અસાધુ તરીકે જાણવા. જો કે બનાવટી સોનું, સેનાના રંગવાળું કરાય છે, તે પણ બાકીના ગુણે ન હોવાથી તે સોનું ગણાતું નથી. આ સૂત્રમાં સાધુના જે ગુણે કહ્યા છે તે ગુણેથી સહિત ઉત્તમ સોનાની માફક ગુણના નિધાન એવા પુરુષમાં જ સાધુપણું હોય છે. બનાવટી સેનાની માફક વર્ણવાળા છતાં પણ બીજા ગુણે ન હોવાથી જ ગુણરહિત જે સાધુ હોય તે ગોચરી કરવા માત્રથી ભિક્ષુ કહેવાય નહિં આધાકમી એવાં આહારપાણ ભક્ષણ કરે, પૃથ્વીકાયાદિ છકાયની હિંસા કરે, ઘર કરે, જલમાં રહેલા અને પ્રત્યક્ષપણે પીએ તે સાધુ કેમ કહેવાય? (જો કે છકાયની હિંસામાં અખાયની હિંસા આવી ગઈ હતી. પણ કેટલાક શરીરની જરૂરીયાત માટે જલ હોવાથી તેના સચિત્તપણાને અંગે તેટલું બધું લક્ષ્ય નથી રાખતા, તે માટે અથવા દિગંબર જેવા ભાજન નહિં રાખવાના કારણથી પાણીના ત્રણ ઉકાલાને અચિત્તતાનું કારણ ન માનતાં સચિત્ત પાણી વાપરે છે માટે પણ અખાયની વાત જુદારૂપે કહેવી જરૂરી ગણે છે અથવા શ્રીમહાનિશીથમાં સચિત્ત જલના ભાગને સાધુતાના ઘાતકમાં પહેલો નંબર આપ્યો છે માટે પણ અષ્કાયના પાનની વાત જુદી કરી

Page #92

પંચવરનાક
છે) બીજા પણ કષાદિક ગુણે અહીં લેવા જોઈએ. આ પૂર્વે કહેલી પરીક્ષાઓથી સાધુની પરીક્ષા કરવી જોઈએ, માટે આ શાસ્ત્રમાં સાધુના જે ગુણે કહેલા છે તેવા અત્યંત શુદ્ધ ગુણવાળેજ સાધુ કહેવાય, કારણકે તેજ મોક્ષને સાધનાર છે. આ અધિકારમાં વિસ્તાર કરતા નથી, પણ બીજાઓ પ્રતિબોધ પામશે એવા ભાવથી ઉપાર્જન કરેલા નિર/બંધ કે કુશલાનું બંધ કર્મના સંબંધે ભાવચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય તે નક્કી થયું. મંદિર સંબંધી અપ્રતિપતિત એવી શુભચિંતાના ભાવથી ઉપાર્જન કરેલા કર્મોને લીધે ભાવચારિત્રના અંતને પામે છે અને તેથી તે આરાધના મેળવે છે. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ ચારિત્ર લેવાના સમયથી મરણ સુધી હંમેશાં વિધિપૂર્વક સંજમનું પાલન તેજ આરાધને છે, અને આરાધક જીવ સાત આઠ વે પરમ યથાખ્યાતચારિત્રને પામીને જરૂર મોક્ષ પામે છે. દવ્યાભાવસ્તવનું વ્યાપીપણું જ ચાવવા સાથે સ્થાન જણાવે છે –
दव १२०९, जइणो १२१०, तंतम्मि १२११ मल्लाइ १२१२ ओसरणे १२१३ णय २२१४, गो १२१५ कज्जं १२१६ जिण १२१७, ता, १२१८, जं च १२१९, एअस्स १२२० इहरा १२२१, सक्खा १२२२, एएहितो १२२३, अकसिण १२२४, सो १२२५, अणु १२२६, सुन्वइ १२२७
એવી રીતે પરસ્પર સંબંદ્ધ એવા દ્રવ્યભાવસ્તવનું સ્તવસ્વરૂપ નિશ્ચયથી જાણ્યા પ્રમાણે કહ્યું. સાધુને પણ અનુમોદનાદ્વારાએ દ્રવ્યસ્તવ હોય છે. આ હકીકત શાથી સિદ્ધ થએલી જાણવી. શાસ્ત્રમાં ચિત્યસ્તવની અંદર સાધુને પણ ભગવાનના પૂજાસત્કાર માટે કાર્યોત્સર્ગ કરવાનો કા છે, અને તે પૂજાસત્કારાદિ તે દ્રવ્યસ્તવ સ્વરૂપજ છે. પૂજા માલ્યાદિથી બને છે અને સત્કાર શ્રેષ્ઠવઆદિથી બને છે. બીજાઓ પૂજા અને સત્કારના સવરૂપમાં વિપર્યાસ પણ માને છે. બંને પ્રકારે પણ તે પૂજા અને સત્કાર એ દ્રવ્યસ્તવજ છે. સમવસરણમાં ભગવાને પણ જે માટે રાજા આદિએ કરાતા બલિઆદિકને નિષેધ નથી કર્યો, તેથી જણાય છે કે ઉચિતેને દ્રવ્યસ્તવની આજ્ઞા છે. કેઈ દિવસ પણ મોક્ષથી પ્રતિકૂળ એવા વ્યાપારની આજ્ઞા ભગવાન્ કરે નહિં, અને મોક્ષને અનુકૂળ એ વ્યપાર સાધુઓને બહુમત ન હોય તેમ નજ બને. કોઈક તરફથી કદાચ ભાવને જે અંશ તેજ ભગવાનને બહુમત છે એમ કહેવામાં આવે તે દ્રવ્ય વગર ભાવ હોતું નથી એ સિદ્ધાંત છે કારણ કે દ્રવ્ય એજ ભાવનું કારણ છે, માટે તત્વથી દ્રવ્યની અનુમોદના થઈ જ ગઈ. આહારથી થવાવાળી તૃપ્તિને ઈચ્છનારને તે ભાવથી અનંતર એવું એનું દ્રવ્ય જે કારણ તે પણ ઈચ્છેલુંજ છે, તેથીજ ભરત મહારાજા વિગેરેને જિનભવન કરાવવાઆદિમાં નિષેધ કર્યો નથી, પણ શલ્ય વિષઆદિની ઉપમાઓએ કરીને કામને નિષેધ કર્યો છે, એ ઉપરથી શાસ્ત્ર દ્વારાએ દ્રવ્યસ્તવને નિષેધ ન થવાથી પ્રસંગ પ્રાપ્તને પ્રતિષેધ ન કરાય તે અનુમત ગણાય એ ન્યાયે જિનભવનારિરૂપ દ્રવ્યસ્તવ તે સંમત થયે. એવી રીતે બાકીના મુનિઓને પણ દ્રવ્યસ્તવમાં અનુમોદનાઆદિ વિરૂદ્ધ નથી. વળી ભગવાનને ચાર પ્રકારે ઔપચારિક વિનય જે કરવો જોઈએ તે પણ દ્રવ્યસ્તવ સિવાય બીજો બની શકે નહિ. એ ઐપચારિકવિનયને અંગેજ ચૈત્યસ્તવમાં સાધુઓને પણ પૂજનાદિના ફલની પ્રાપ્તિનું ઉગાણુ યુદ્ધ છે, નહિંતર તે ઉચ્ચારણ અયોગ્ય જ થાત અને તે ચંવારા આદિના પાઠના

Page #93

૮૭
ભાષાંતર ઉચ્ચારણ વગરની વંદના કહેલી નથી એ બધા ઉપરથી નકકી થાય છે કે સાધુને પણ ઓપચારિકવિનયનું સંપાદન કરવાનું ઇષ્ટજ છે. સંપૂર્ણ સંયમ હોવાથી અને કિચનાદિ દ્રવ્ય ન હોવાથી તેમજ શાસ્ત્રની મર્યાદાએ સાધુઓને સાક્ષાત દ્રવ્યસ્તવ સ્વયં કરવા લાયક માન્ય નથી, કેમકે મુનિએને સ્વયં કરવાની અપેક્ષાએ ભાવપ્રધાન જ હોય છે. મુનિ સિવાય ધર્મના અધિકારી જે શ્રાવકો છે તેને તે ભાવસ્તવના કારણ તરીકે દ્રવ્યસ્તવ સાક્ષાત કહે જ છે. જે માટે કહ્યું છે કે દેશવિરતિવાળા કે જેઓ સંપૂર્ણ સંયમમાં પ્રવત્યાં નથી તેને કૂવાના દષ્ટાંતથી સંસારને પાતળે કરનાર એ આ દ્રવ્યસ્તવ લાયક છે. એમ નહિં કહી શકાય કે ત્યાં ચૈત્યસ્તવ આવશ્યકમાં પુષ્પાદિકરૂપ દ્રવ્યસ્તવ કહેલાં છે. પણ જિનભવન આદિ કહ્યાં નથી, કેમકે તે આવશ્યકમાં જે આદિશબ્દ જે કહેલો છે તેથી જ કહે છે. વળી જેજિનભવન ન હોય તે ભગવાનની મૂર્તિયે નહોય અને તે ભગવાનની મૂર્તિ ન હોય તે ફૂલ વિગેરે કાને અંગે હેય? એમ નહિ કહેવું કે ત્યાં મુનિને માટે પુપાદિકને સ્પષ્ટ નિષષ છે, કેમકે તે નિષેધ પિતાને કરવાની અપેક્ષાએ છે, પણ અમેદનાને માટે નથી. વજસ્વામીજીએ દ્રવ્યસ્તવ કરાવ્યું છે એમ પણ શાસ્ત્રોમાં સંભળાય છે, તથા પૂર્વ ધરોના ધર્મરત્નમાળા વિગેરે ગ્રન્થમાં જિનભવનાદિ દ્રવ્યસ્તવની દેશના પણ છે. આ બાબતમાં જિનભવનાદિ કરવામાં થતી હિંસા અને યજ્ઞાદિમાં થતી હિંસાની સરખાવટ કરતાં શંકા-સમાધાન કરે છે.
आहेवं १२२८, पीडा १२२९, अह १२३०, सिअ १२३१ एगिदि १२३२, एपि १२३३, सिअ १२३४, अह १२३५ किं १२३६, अग्गा १२३७, णय १२३८, णय १२३९ एवं १२४०, णय १२४१, अह १२४२, अह १२४३ णय १२४४, तम्हा १२४५, किम० १२४६, जह १२४७, सइ १२४८, तबिब १२४९, पीडा १२५०, आरंभ १२५१ ता २२५२, " य १२५३, ण अ १२५४, अग्गी १२५५ अस्थि १२५६, परि १२५७, इअ १२५८ एगिदि १२५९, मुद्धाण १२६०, अप्पा १२६१, जयणेह १२६२ जयणाए १२६३ एसा १२६४, सा ११६५, एत्तो १२६६, वर १२६७ ग १२६८ तत्थ १२६९, एव १२७० શિષ્ય શંકા કરી છે કે શ્રીજિનભવન આદિને ધર્મ માટે કરવાં જોઈએ એમ માનવાથી હિંસા પણ ધર્મને માટે થાય અને તે હિંસા દોષકારિણી નથી એમ પણ ઠરે. અને જો એમ કરે તે પછી વેદ વિહિત હિંસા તેવી દેષ વગરની કેમ માનતા નથી? કદાચ કહે કે તે યજ્ઞાદિની હિંસાથી તે બકરાઆદિને પીડા થાય છે, તે તે પીડા તે ચાલુ પૃથ્વીકાય આદિની હિંસામાં પણ સરખીજ છે. વળી વ૮ ઉપકારી છતાં રોગીને પીડા કરે છે જ, તેથી પીડાથી અધર્મજ છે એમ કહી શકાય નહિ. રોગીને પરિણામે તે દેવાતી દવાથી સુખ થાય છે એમ કહે છે તે યજ્ઞમાં પણ હલા જેને પણ સુખ સંભળાય છે. કદાચ કહે કે સુખ થાય તે પણ રંડીબાજી આદિની પેઠે ધર્મ કહેવાય નહિ, કદાચ કહો કે ત્યાં જિનભવનાદિમાં કરવાવાળાને શુભભાવ થાય છે તે યજ્ઞ કરવાવાળા બ્રાહ્મણને પણ શુભભાવ જાણવો. કદાચ કહે કે પૂજામાં એકંદ્રિયઆદિકની હિંસા થાય છે, તે યજ્ઞમાં તે તેનાથી ઘણા થોડાજ હણાય છે, કેમકે સર્વે ને ન હણવા એવું

Page #94

૮૮
પંચવતુક શાસ્ત્રીય વચન સર્વજની હિંસાને વર્જવાનું હોવાથી ધર્મને માટે થતી હિંસા દુષ્ટ નથી એમ તે કહી શકાય જ નહિ. આવી રીતના પૂર્વપક્ષના ઉત્તરમાં કહે છે કે વચનમાત્રથી એમ ધર્મ થાય કે અધર્મ થાય એમ થઈ શકતું નથી, નહિંતર દુઃખી પ્રાણીઓને મારનાર સંસારમાંચકના ધર્મનું નિર્દોષપણું થાય. કદાચ કહે કે તે વચન સાચું નથી તે બીજું વેદની હિંસા એ નિર્દોષ છે એ વચન સાચું છે તેનું શું પ્રમાણ? કદાચ કહે કે પ્રામાણિકપણે લેકેજ તે સંસારમાંચકોને અનુકૂળ પાઠ બોલતા નથી, તે વેદના પ્રમાણપણામાં પણ સર્વલેક એકમતના નથી, કદાચ કહો કે લેકએ છઠું જે સંભવ નામનું પ્રમાણ છે તે પ્રમાણને માનીને પાઠ માને છે. અને વેદથી વિરૂદ્ધતા તે થોડા લેકનીજ છે. તેને ઉત્તરમાં કહે છે કે આ વાતમાં પણ પ્રમાણ નથી, કારણ કે સર્વસ્થાનના સર્વે લોકે દેખવામાં આવ્યા નથી અને તેથી તેના થોડા ઘણાપણામાં નિશ્ચય નથી, કદાચ કહો કે બધા લેકને દેખીને શું કામ છે? સકલ લેકને દેખ્યા વિના પણ જેમ મધ્યદેશમાં વેદ માનનારાની બહમતિ છે તેમ બધા ક્ષેત્રમાં વેદને માનનારાઓની બહુમતિ માટે સમજવું, એમ કહેવું તે વ્યભિચારવાનું હોવાથી થોગ્ય નથી. અગ્રાહારવાળા જેમ મધ્યદેશમાં ઘણા બાહ્ય દેખાય છે તેમ શો ઘણા દેખાતા નથી, અને તે દેખવા માત્રથી બધે દક્ષિણેત્તર દેશ કે અનાર્ય દેશોમાં પણ આમ હોય એમ માની શકીએ નહિ. વળી ઘણુઓને નિર્ણય સારાજ હોય અને થોડાનો નિર્ણય સારે નજ હોય એમ કહી શકાય નહિ, કેમકે જગતમાં ઘણા મનુષ્ય મૂઢ હોય છે અને વિદ્વાન મનુષે થોડાજ હોય છે. કોઈ પણ રાગાદિકે રહિત એ સર્વજ્ઞ પુરુષ છે નહિં કે જેથી ફરક પડે, કેમકે જેમિનીના મતે સર્વે પુરુષે રાગાદિવાળા જ છે, અર્થાત વચનમાત્રથી ધર્મ તથા અષપણું માનીએ તો ચંડિકાદિની આગળ બ્રાહ્મણને મારનાર મહેચ્છોને પણ ધર્મવાળા અને અષવાળા માનવા પડે. એમ નહિ કહેવું કે તેમને પણ વચન એટલે તેમનું શાસ્ત્ર હિંસામાં કારણ નથી, કેમકે સર્વ સ્વેચ્છે દ્વિજઘાતના વાકયથી બ્રાહ્મ
ને મારતા નથી. કદાચ કહે કે સ્ટેચ્છનું વચન બધે પ્રામાણિક ગણાયું નથી, તે આ વેદનું વચન પણ બધે મનાયું નથી, માટે એ પણ સ્વેચ્છ વચનના સરખું જ છે. કદાચ કહો કે મહેચ્છનું વચન સંસ્કૃત નથી તે આ વેદનું વચન પણ સ્વેચ્છાએ સંસ્કૃત માનેલું નથી. કદાચ તે સ્વેચ્છ વચન વેદાંગતરીકે નથી તે દ્વિજવચન વેદાંગ છે એમાં પણ કાંઈ પ્રમાણુ નથી. કદાચ કહે કે મહેચ્છવચન વેદમાં સંભળાતું નથી તે ઉચ્છિનશાખાવાળું તે સ્વેચ્છાનું વચન કેમ નહિ હોય? વળી વેદના વચનમાત્રથી ધર્મ અને નિર્દોષપણું ભાષા સરખી ભાષાવાળું હોવાથી મનાય નહિ. બીજી પણ કલ્પનાઓ એવી રીતે સામ્ય ધર્મેથી દુષ્ટ જાણવી. તેટલા માટે પંડિતપુરૂષે સર્વત્ર નિર્વિશેષપણે વચનમાત્રને પ્રવૃત્તિનું કારણ માનવું નહિં, પણ વિશિષ્ટપણવાળું જ વચન પ્રવૃત્તિનું કારણ માનવું. આ વિશિષ્ટતા કઈ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જે કણ અને ઈષથી વિરૂદ્ધ ન હોય, વળી અત્યંત અસંભવિત પણ ન હોય, એવું વિચારીને શુદ્ધબુદ્ધિએ કહેલું વાકય–વચન હોય એ વિશિષ્ટતા જાણવી. જેમ અહીં સ્તવના અધિકારમાં ભાવ આપત્તિને નાશ કરવારૂપી શ્રેણે સહિતપણું હોવાથી દ્વવ્યસ્તવમાં થતી પૃવીકાયઆદિની હિંસા થવા છતાં આત્માને જિનેશ્વરના ગુણોનું મરણ આદિ થવાથી ઉપકાર થાય છે. આ જિનભવન કારણ

Page #95

ભાષાંતર
આદિમાં ગયું છે તેથી વિરૂદ્ધ નથી. સર્વક્ષેત્રોમાં હંમેશાં તીર્થકર ન હોવાથી જીવને ભાવ આપત્તિથી તારવાવાળું નકકી સાધન શ્રીજિનેશ્વર ભગવાનનું મંદિર છે. તેમાં તેમના બિંબની પ્રતિષ્ઠા, વિભાગથી સાધુનું રહેવું, દેશના અને ધ્યાન વિગેરે થાય તેમાં એક એક વસ્તુ ભને ભાવ આપત્તિ જે જન્મ જરા મરણ અને તેના કારણ ભૂત જે કર્મો તેથી તારવાના ગુવાળી છે, અને તેથી પૃથ્વી આદિકની હિંસા તે પૃથ્વી આદિને પીડા કરવાવાળી છતાં પણ ભોને સમ્યગ્દશનાદિકગુણનું સાધન બનવાથી યોગ્ય છે, અને તે મંદિર અને પ્રતિમા વગેરેનું ગુણસાધનપણું તે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. આરંભવાળા જીવને આ પૂજા પ્રાયે બીજા કુટુંબ કામિની અને કંચનની ધારણાથી થતા અસદારંભની નિવૃત્તિ કરાવનારી છે, અને તેથી પગલિક આશંસાઓ રહિતપણાથી એવી સ્થાવરની એ પીડા પણ મોક્ષફળ દેનારી છે. માટે પીડાથી અધર્મજ છે એમ વૈદ્યના દષ્ટાંતે બીજા ગુણ થવાથી કહી શકાય જ નહી, નહિંતર વૈદ્યને પણ અધર્મજ માને પડે. વેદમાં કહેલી આલેકના ફલ માટે અને ત્રસજીવોની થતી હિંસા સમ્યફ આપત્તિને ટાળવાના ગુણવાળી નથી, સમ્યગ્દર્શનઆદિની અપેક્ષાએ દષ્ટગુણવાળી નથી, તેમજ તેમાં દેવક અને સમૃહિઆદિની ઈચ્છા હોવાથી ઈતરહિંસાની નિવૃત્તિરૂપ પણ નથી. વળી એમ નહિં કહેવું કે મોક્ષરૂ૫ ફલની ધારણાપૂર્વકની આ પ્રવૃત્તિ હોવાથી આ પૃથ્વી આદિની હિંસા પણ મોક્ષ સાધનારી થાય નહિ, કારણ કે મોક્ષ ફળવાળું જ વચન સારું કહેવાય, બાકીનું વચન અર્થશાસઆદિના વચન જેવું જાણવું. અગ્નિ મને આ પાપથી છોડાવે, એવી શુતિ પણ વેદની હિંસાને પાપમય જણાવે છે, તેમજ તપતિ એ સ્મૃતિ પણ તેજ કહે છે. આ શ્રુતિ અને સમૃતિ અન્યાર્થવાળી છે એમ પણ અનિશ્ચયપણું હોવાથી કહી શકાય નહિ, જિનભવનવિધિમાં એવું પાપનું વચન છે નહિ. વળી મરનારા જીવોનું સુખ પણ તેમાં ઈછયું નથી. વધ કરનારાનું સુખ પણ જે વિપાકે દારૂણ છે તે ઈચ્છયું નથી, માટે પૂર્વપક્ષનું કથન અનર્થક છે. ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે દષ્ટ અને ઈષ્ટથી વિરૂદ્ધ એવું જે વચન હોય તેનાથી જે પ્રવર્તનારા હોય તેઓને શુભભાવ ગણાતે હોય તે પણ તે સ્વેચ્છાદિના ભાવ જે જાણો, જે કે જેમાં એકેદ્રિયઆદિપણાનો ભેદ પાપના અપબહુપણાનું કારણ છેલો છે, તે પણ શુદ્ધિજઆદિની રીતિએ તે અલ્પબદ્ધત્વ જાણવું. જેમ તેઓના માનવા પ્રમાણે હજારદ્રોની હત્યાથી એક બ્રહ્મહત્યા થતી નથી, તેવી રીતે અહીં ગુણદોષચિંતાએ પૃથ્યાદિ અને ત્રસાદિમાં અ૫મહત્વ જાણવું. પૂજાદિમાં જ્યણાથી પ્રવર્તવાવાળાને દ્રવ્યથી પણ હિંસા ઘણી જ અદ્રશ્ય થાય છેઅને સર્વ કાર્યમાં પણ એજ ધર્મને સાર છે એમ જરૂર ગણવું જ જોઈયે. ધર્મને ઉત્પન્ન કરવાવાળી જયણા છે, ધમને પાળવાવાળી જયણા છે, ધર્મની વૃદ્ધિ કરવા વાળી પણ જયણા છે, પરમાર્થથી જયણુંજ એકાંતસુખને દેનારી છે. જયણાથી વર્તવાવાળો જીવ શ્રદ્ધા, બોધ અને આચરણદ્વારાએ સમ્યકત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્રનો આરાધક કહેલ છે. અને બને છે. વળી આ ભગવાન જિનેશ્વરની જે પૂજા તે તેમાં થતી પૃથ્વી આદિ વિરાધના છે તેના જે દેશો છે તેનાથી અધિક દેષને નક્કી નિવારવાવાળી છે, તેથી તે પૂજા બુહિમામોને નિવૃત્તિપ્રધાન જાણવી જોઈએ. જિનભવનમાં પૃથ્વી આદિથી પ્રવૃત્તિ છે તેમાં જયણા

Page #96

—
પંચવાક કઈ રીતે છે એ સવાલના જવાબમાં જણાવે છે કે પરિણુત જળ અને કાષ્ઠશુદ્ધિઆદિ રૂપ પ્રાક ગ્રહણથી જયણા સમજવી, અને ઘણા પૈસાનું ખર્ચ થાય છે તે પણ સ્થાને થાય છે અને તે નિર્મલભાવ અને યોગ્ય ઉપયોગથી સર્વ ધર્મનું કારણ છે. આજ કારણથી અંશે આરંભઆદિ દોષવાળું છતાં પણ સર્વજીની પીડા હરણ કરનાર અને આ અવસ્થા વારનાર હોવાથી બહુદોષને નિવારનાર શ્રી આદિનાથ ભગવાને શિલ્પાદિનું વિધાન કરેલું છે તે પણ નિર્દોષ જાણવું. સર્વોત્તમ પુણ્ય સહિત તે ભગવાન સમ્યકત્વ મળ્યું ત્યારથી સર્વથા અન્ય જીવોના હિતમાં લીન, વિશુદ્ધ જોગવાળા અને મહાસત્વવાળા હતા. પ્રજાને બહુ ગુણ કરનાર જાણીને તેઓએ તે શિપ આદિ દેખાડયું છે તે યથોચિતપણે પ્રજાનું રક્ષણ કરનાર એવાં ભગવાનને દેષ કેમ થાય? શિલ્પાદિદશનમાં ભગવાનનું મુખ્ય ધ્યેય લેકોને બહુ દેષથી બચાવવાને હતે સર્પાદિથી રક્ષણ કરવા માટે ખાડાવિગેરેથી ખેંચતાં કાંટાદિ લાગવા રૂપ દોષ થાય તે પણ ખેંચનારને આશય પવિત્ર છે. એવી રીતે નિવૃત્તિપ્રધાન હોવાથી આ જિનભવનાદિની હિંસા તે તરવથી અહિંસાજ છે. વળી જયણવાળાને વિધિથી જ પૂજાદિક કરતાં થતી જે હિંસા તે પણ તરવથી અહિંસાજ છે.
અહીં બીજી વાત પણ જણાવે છે – સિગ ૨૨૭૧, તગ ૨૨૭૨, ૩૧ ૨૨૭૨, ૨૨૭૪, ગ ૧૨૭૦, તો ૨૨૭૬, તા ૧૨૭૭,
એમ કહેવામાં આવે કે પૂજ્ય એવા શ્રી તીર્થકર કૃતકૃત્ય થઈ ગયેલ હોવાથી તેઓને ભકતાએ કરેલ પૂજાથી કોઈ પણ જાતને ઉપકાર નથી, તેમજ તેને ઉપકાર થતે માનીયે તે અકૃતકૃત્યપણું સંપાદન થાય, અને તેથી આશાતના થાય છે, વળી અધિકહિંસાની નિવૃત્તિથી ગુણંતર થવાનો નિયમ નથી, માટે પૂજામાં થતી હિંસા તે સદેષ જાણવી. એના ઉત્તરમાં જાણવાનું કે ચિંતામણિ અગ્નિ અને ચંદનાદિને સેવન કરનાર તરફથી કોઈ પણ ઉપકાર નહિં છતાં પણ તે ચિંતામણુઆદિની વિધિથી સેવા કરનારો તેનાથી જ ફળ પામે છે. એ વાત જગતમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. અને એવી જ રીતે કૃતકૃત્ય એવા ભગવાનથી પણ ફળ થાય તેમાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ નથી, અને ઘાતિકર્મને ક્ષય કરી વીતરાગ સર્વશ થયેલ હોવાથી જ કૃતકૃત્યપણાને લીધે જ તેમને પૂજ્ય માનેલા છે, તેથી તેમને પૂજવામાં આશાતના છે નહિ. વળી વિષયકષાયઆદિ સહિત એવાં અને અનુબંધવાળાં અધિકરણથી પૂજા આદિમાં પ્રવર્તતાં નિવૃત્તિથ વાથી અધિકનિવૃત્તિ પણ ગુણ છે, અને ભગવાનના દર્શનરૂપી શુભાગથી શુદ્ધ એવું જે સમ્યગ્દર્શન તેના શુદ્ધિઆદિ ગુણોતર પણ થાય છે, અને તેટલા માટે પૂજા સંબંધી હિંસા તે ગુણકારિણીજ છે એમ માનવું જોઇયે, પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે જયણાથી પ્રવૃત્તિ થાય માટે હિંસા અલ્પ છે. સર્વજ્ઞમહારાજના વચનથી આ બધું સંભવી શકે છે. નિશ્ચય કરીને કહેલા આગમથી અને નહિ નિવારેલા ગુરુસંપ્રદાયથી પૂર્વોક્ત સર્વ સંભવિત જાણવું. વેદવચનનો વિચાર કરે છે.
वेअ १२७८, जं १२७९, तध्वा १२८०, अद्दिस्स १२८१, वण्णा १२८२, ण य १२८३, नो १२८४, ताणिह १२८५, न य १२८६, इंदीवर १२८७, एवं नो १२८८, ण कयाइ १२८९, तत्तो १२९०, णेवं १२९१, भवओ १२९२, नो भय १२९३, वेय

Page #97

ભાયંતર
१२९४, णहि १२९५, ता एवं १२९६, तह वेए १२९७, ता तस्स १२९८, जह १२९९, तत्तोऽवि १३००,
વેદનું વચન ન સંભવે તેવું છે, કેમકે તે વેદવચન પુરુષે નહિ કહેલું એવું માનવામાં આવ્યું છે. આ નહિ કહેલું હોવા છતાં વચન હોય એ વસ્તુ અત્યંત વિરુદ્ધ છે. કેમકે વચન માનવું અને વળી તે અરૂષેય એટલે પુરૂષના કહ્યા વિનાનું માનવું એ યુક્ત નથી. કારણ કે બોલાય તે વચન કહેવાય, અને વક્તા ન હોય તે તે વચન બને જ નહિ. તેટલા માટે વચનને અપરુષેય માનવાથી વચનને જ અસંભવ થઈ જાય. વળી જગતમાં પણ પુરુષના વ્યાપાર વગરનું વચન કોઈ જગ્યાએ સંભળાતું નથી, અને કદાચ વક્તા ન દેખીયે અને દેવતાદિકનાં વચન સંભળાય તે પણ અદશ્ય કર્તાથીજ તે થયેલાં છે એવી ધારણા થાય, કર્તાપણાની શંકા તે જાયજ નહિ, અદશ્યકર્તાવાળું બીજું વચન સંભળાતું નથી તે તે અદશ્યકર્તાવાળા વચનમાં શંકા કેમ થાય એમ ન કહેવું, કેમકે કોઈ કઈ વખત દેવતાઈ વચને અદૃશ્યપણે સંભળાય છે અને અપૌરૂષય વૈદિકવચનો તે કઈ દિવસ અને કઈ પણ ક્ષેત્રે સંભળાતાં જ નથી. લાકિકવચને પણ સર્વ તેમને તેમ કહેવાએલાં છે. તે પછી વેદમાં કો ફરક છે કે જેથી તેમાં અરૂયપણાને આગ્રહ રાખે વળી જે તે વેદનાં વચનને અપરુષેય માનીયે તે તે ન્યાયપૂર્વક વેદ વાક્યથી કોઈપણ વસ્તુમાં નિશ્ચય થઈ શકે નહિ, કેમકે તે અપાય હોવાથી તેનો અર્થ કરવામાં અતીન્દ્રિયશક્તિ જોઈએ, અને તે અતિન્દ્રિય શક્તિ તે પુરૂષમાત્રથી જાણી શક્રય જ નહિ, અને અતિશયવાળે અતીન્દ્રિયદશી પુરૂષ જે સર્વજ્ઞ તેને તે તમે માન્ય જ નથી. કદાચ કહો કે હકિકવચને કરતાં વેદવચનમાં પરુષેય અને અપૌરુષેયપણાનું જુદાપણું છે. તે પછી તેવી જ રીતે સ્વર્ગ અને ઉર્વશી વિગેરે શબ્દોના અર્થનું પણ લાકિઅર્થોથી જુદાપણું દેવું જ જોઈએ. વળી તે વેદવચન દીવાની માફક સ્વભાવથી પિતાના અર્થને કહી શકે જ નહિ, કારણ કે જે તેમ વેદના શબ્દજ પિતાના અર્થને કહેતા હોય તે સંકેતને ભેદ ન થાય અને બેટા અને ઈને પ્રકાશ થાય જ નહિ, દીને ઇંદીવર (રત્ન) માં અછતી રક્તતા પ્રગટ કરે છે, ચંદ્ર પણ પીળા વસ્ત્રને ઘેલું દેખાડે છે, તે તેટલા માત્રથી દેખવા કે દેખાડવા માત્રથી નિશ્ચય થાય નહિ. વળી એવા સંકેતથી અર્થ કરે એવા પ્રકારનું વચન ન હોવાથી આગમના પ્રાગ માટે કરેલ ગુરૂસંપ્રદાય પણ ન્યાયથી વેદવચનમાં ઘટે નહિ, અને વેદનું વચન કોઈ દિવસ કોઈને પણ કંઈ વસ્તુમાં મારાથી નિશ્ચય થયો છે એવું કહેતું નથી, તેથી વૈદિકને તત્વતરીકે માનવે તે મોહ છે. તે વેદવચનના ઉપદેશકથી શિષ્યને જ્ઞાન થાય તે પણ મોહ છે, તેમજ તેના અર્થને પ્રયોગ કરે તે પણ મોહ છે. પ્રયોગ ન નિવારવો તે પણ નક્કી મેહજ છે. એટલે રૂપની વિશિષ્ટતાને
સ્થાપન કરવામાં સર્વ જાત્યંધની પરંપરાની માફક પરંપરાએ ગુરૂસંપ્રદાય પણ તેમાં પ્રમાણભૂત નથી. અરૂષયવાદી એમ કહે કે તમે પણ સર્વ સર્વને આગમથીજ થએલા માને છે તે પહેલાંને આ ગમ અપરુષેય માને ઈશે, અથવા તે આગમ વગર કઈ વહેલા સર્વશ થયા એમ માનવું જોઈશે. તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે બીજ તથા અંકુર, અને જીવ તથા કર્મના સંબંધની પેઠે સર્વજ્ઞ અને આગમ બંને અનાદિ છે, તેથી આ પહેલે અને આ પછી એમ કહી શકાય નહિ,

Page #98

૨
પંચવાન
અથવા તે વચનરૂપ આગમ શિવાય પણ મરૂદેવી વિગેરે મોક્ષે ગએલાં હોવાથી વચનરૂપ આગમથી જ સર્વજ્ઞ થાય છે એ નિયમ નથી, અને શબ્દ આગમ તે વક્તાને આધીન જ છે, જે માટે વેહવચનમાં અપેરૂયપણાઆદિ બધું ન્યાયથી અસંભવિત જ છે. તેથી અને સાચા વચનથી સિદ્ધ થનારી જે હિંસાદિક અને તેથી થનારા દેષઆદિની વસ્તુ તે વેદથી કેમ સિદ્ધ થાય? જેમ અર7માં (ઘટઘટ ઘદિ)માં પત્થરપણાની સરખાવટ હેવાથી મસ્તકનું શલ શમાવવા વિગેરે રત્નના ગુણે તે ઘરઘરઘટ્ટાદિકમાં હોય નહિ, તેવી રીતે સામાન્ય વચનમાં પણ સર્વજ્ઞવચનથી સાબીત થતા હિંસાદિકથી ઘટદેષાદિક પદાર્થો જાણવાનું હોયજ નહિ, અને તેટલા માટે પંડિતએ શાસપંચાસ
ન્યાયથી વચન છે અને અપરૂષય છે એવી વસ્તુ કહેવા દ્વારાએ ન્યાયને એબ લગાડવી નહિ. વળી વેદમાં સામાન્યથી પહેલાં તે જીવની હિંસા ન કરવી એમ કહ્યું, અને ફરી ત્યાંજ વેદમાં સ્વર્ગને માટે હિંસા કરવાનું કહ્યું, તે વેદના વાક્યોના પ્રમાણપણાથી સ્વર્ગ અદ્ધિઆદિ ફળસિદ્ધિ હોય તે પણ દેષ તે નકકી જ છે, કેમકે હિંસાના સામાન્યદેષનું નિવારણ સ્વર્ગાદિથી થતું નથી. જેવી રીતે આયુર્વેદમાં ડામ દેવાનો નિષેધ કરીને રેગના ક્ષય માટે વિધિથી તે ડામ દેવાને કહ્યો, છતાં તે વિશેષ વચનથી ડામ દેતાં, ડામથી થનાર દુઃખ થવા રૂપી દોષ તે રગ મટવા છતાં પણ જરૂર થાય છે. હવે દ્રવ્યભાવસ્તવને અંગે કહે છે. कय १३०१ अप्प १३०२, दव्व १३०३, जं १३०४, जो १३०५, आरंभ १३०६, एत्तो १३०७, संतं १३०८, अस्सी १३०९, इत्यं १३१०, इअ १३११, एसेह १३१२, एवं १३१३,
યાચિત દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ નકકી માંહમાંહે ભળેલાજ સમજવા. તેમાં દ્રવ્યસ્તવ સહકારી વિશેષથી અ૫વીર્યવાળા શ્રાવકને કલ્યાણ કરનારે હોય છે, અને બહુવીર્યવાળા સાધુને બાહ્ય દ્રવ્યસ્તવના ત્યાગથી ભાવસ્તવ શ્રેષ્ઠ છે, એ તત્વ સમજવું, જે પુરૂષ અ૮૫તર વીર્ય હોવાથી વ્યસ્તવને પણ કરી શક્યું નથી તે શુદ્ધ એવા ભાવ સ્તવને કરશે એમ કહેવુ તે અસંભવિત જ છે, કેમકે ભાવાસ્તવ નકકી અત્યંત ઉત્કૃષ્ટવાયની અપેક્ષા રાખે છે, અને સે પલ જેટલો ભાર નહિં ઉપાડનાર પર્વતને ઉપાદ્ધ શકે નહિં. એ ચામુંજ છે બાહ્ય એવા ધનના ત્યાગદ્વારાએ જે તુચ્છવૃત્તિવાળે મનુષ્ય શેડો કાલ પણ આત્માને વશ કરતો નથી તે મનુષ્ય માવજજીવને માટે સર્વને ત્યાગ કેમ કરી શકે? આરંભને ત્યાગ કરીને ત્યાગી થયેલો સાધુ જ્ઞાનાદિગુણમાં વધતો હાવાથી દ્રવ્યસ્તવ નહિ કરે તે પણ દેષને માટે નથી. આજ કારણથી શાસ્ત્રોમાં દાન, શીલ, તપ અને ભાવનામય ચાર પ્રકારના ધર્મોમાં દાનાદિકને અનુક્રમ રાખે છે, અને તે અનુક્રમ વગર ધમપણું ઘટે પણ નહિં. જગતમાં સહેજે મળવાવાળું, આત્માથી ભિન્ન, અને નાશધર્મવાળું એવું ધન પણ જે મનુષ્ય તુછતાથી પાત્રમાં ન આપે તે રાંકડે અતિદુર્ધર એવા ચારિત્રના આચારને શું ધારણ કરશે? અને આચારરહિત મનુષ્ય શુકલપને માટે લાયક થતાજ નથી, જે શક્તિ પ્રમાણે તપ ન તે કરે ગળીયા બળદ જે મનુષ્ય આખા સંસારની વિરકતાદિ ભાવનાના સમુદાયમાં તન્મય કેમ થાય? માટે દ્રવ્યસ્તવ એ દાનધર્મરૂપ છે એમ જાણવું, અને શુદ્ધ એવા શીલાદિકર્મો ભાવતવરૂપ સમજવા ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે એવી રીતે આગમ અને

Page #99

ભાષાંતર
યુક્તિથી તે તે સૂત્રને આશ્રીને બુદ્ધિમાને એ દ્રવ્યસ્તવઆદિનું સ્વરૂપ પિતાની બુદ્ધિએ વિચારવું. એવી રીતે મેં તમને આ સ્તવપરિણા સંક્ષેપથી જણાવી. આ વિસ્તારથી ભાવાર્થ સૂત્રો દ્વારાએ જાણુ. પ્રવચનના હિતને વિશે ઉદ્યમવાળો આચાર્ય શિષ્યની સંપદા દેખીને સ્તવપરિઝા જેવા બીજા પણ જ્ઞાનપરિણા વિગેરેની વ્યાખ્યા કહે છે.
इअ १३१४, सुत्तत्थे १३१५, संगहु १३१६, गीअत्था १३१७, एअ १३१८, विद्धा १३१९, कालो, १३२०, एव १३२१, कालो १३२२, लोगम्मि १३२३, गुरु १३२४. तम्हा १३२५, दिवस्या, १३२६,
સક્ષેપ કરીને અનુગની અનુજ્ઞાને વિધિ એવી રીતે જણાવ્યું. પૂર્વે જણાવેલ અનુયોગની અનુજ્ઞા પ્રમાણે બીજી જે ગણાનુજ્ઞા છે તે અનુગની અનુજ્ઞાવાળા આચાર્યને જ કરાય. કોઈક વખતે અચાનક ગણાચાર્ય કાલ કરી જાય અને અનુગઅનુજ્ઞાવાળા આચાર્ય ન થાખ્યા હોય તે ગણાનજ્ઞા બીજાને પણ કરાય ગણુનુજ્ઞાને યોગ્ય આચાર્યનું લક્ષણ કહે છે. સૂત્ર અને અર્થમાં નિપુણ હોય, ધમમાં પ્રીતિવાળો અને દૃઢ હોય, ગચ્છને વર્તાવવાના ઉપાયમાં કુશળ હાય, ઉત્તમ જાતિ, અને ઉત્તમકુળવાળો હોય, ગંભીર આશયવાળો હેવા સાથે ઉપકરણાદિની અપેક્ષાએ લબ્ધિવાળો હોય, ઉપદેશ વિગેરેથી શિષ્યાદિના સંગ્રહ અને વસ્ત્રાદિકથી ગણુને ઉપગ્રહ કરનારે હેય, ક્રિયાઓના અભ્યાસવાળ શાસનને રાગી હેય, સ્વભાવથી પરોપકારી હોય, એવાને જિનેશ્વરાએ ગણને સ્વામી કહે છે. તેવીજ રીતે યોગ્ય આગમવાળી, સંપૂર્ણ કિયાવાળી, ઉત્તમકુળવાળી, ઉત્સર્ગ અને અપવાદને જાણનારી, ગભીર, દીર્ધાયાંયવાળી અને વૃદ્ધ અવસ્થાવાળી જે સાધ્વી હોય તેજ પ્રવતિની હોય છે. પૂર્વે કહેલા ગુણોથી રહિતમાં જે ગણિપદ કે પ્રવર્તિની પદ આપે ને વળી જે અંગીકાર પણ કરે તે માનને ઈચ્છક ગણાઈને આજ્ઞાખંડ આદિક દોષોને પામે છે. કેમકે ગૌતમસ્વામિ વિગેરે મહાપુરૂષોએ ધારણ કરલા એવા અદ્વિતીય ગણધર શબ્દને જાણ થકો પણ જે અપાત્રમાં સ્થાપે તે મઢજ કહેવાય. કાલચિતગુણવગરને જે આચાર્ય પદવી લે તે તથા દીધેલી પદવીને સુદ્રભાવવાળે છતાં સ્વશકિતએ પાલન કરે નહિ તે પણ મૂઢ જાણવે. એવી જ રીતે આર્યચંદનાવિગેરેએ ધારણ કરેલ છે પ્રવર્તિની શબ્દ તેને અપાત્રમાં જાણ થકે જે સ્થાપન કરે ને ધારણ કરે તે પણ વિરાધક છે. કાલેચિત ગુણ રહીત એવી જે સાધ્વી પ્રવર્તિની પદ લે તે તેમજ લીધેલું પ્રવર્તિનીપદ સ્વશકિત મુજબ વિશુદ્ધ ભાવવાળી છતાં સભ્ય ન પાલન કરે તે પણ મહાપાપિણ સમજવી. જે માટે અમને સ્થાપન કરતાં જ્યાં આચાર્ય એવા અજ્ઞાની છે ત્યાં શિખે પણ એવા અજ્ઞાનીજ હશે એમ લોકોમાં શાસનની નિંદા થાય. અને બીજા તે શાસનના શ્રોતાઓના સાચા ગુણેમાં પણ અનાદર થાય. અને મોટાઓના ગુણેની અવજ્ઞા થવાથી ઘણે કમ બંધ થાય, અને અન્ય જીવોને એવી રીતે કર્મબંધ થવાથી અયોગ્ય એવા લેનારને પણ અનર્થ થાય, અને તેથી આપનારને પણ આજ્ઞાાવરાપકપણાથી ડુબવાનું થાય, તેટલા માટે તીર્થકરની આજ્ઞાને આરાધતે ગુણવાળાને ગીતાર્થ એવા સાધુઓને તથા સાધ્વીને ગણિ કે પ્રવર્તિની પદ આપે. યોગ્ય દીક્ષાના પર્યાય અને વયવાળે, ધીર, પિંડષણાદિને જાણનારે બૃહતકપસૂત્રની પીઠિકાને જાણનાર અને સામાન્યથી અનુવર્તક નામના

Page #100

૯૪
પંચવરક ગુણવાળો એ આચાર્ય સ્વલબ્ધિવાળો કહેવાય છે “હવે આચાર્યના વિહારને વિધિ જણાવે છે
एसोऽवि १३२७, जाओ १३२८, गीअत्थ १३२९, उउ १३३०, हवइ १३३१, સ્વલબ્ધિમાન આચાર્ય ગુરુની સાથે કે ગુરુએ દીધેલા એગ્ય પરિવાર સાથે વિચરે, પરિવાર ન હોય તે પણ સમાપ્તકલ્પની વિધિથીજ વિચરે. સમાપ્ત અને અસમાપ્ત તથા જાત અને અજાત ક સમજાવે છે. જાત અને અજાત એ બે પ્રકારનો વિહાર હોય છે, અને તે એકેક સમાપ્ત અને અસમાપ્ત એવા ભેદે બે પ્રકારે હોય છે. ગીતાર્થને વિહાર તે જાતક" કહેવાય. અને ગીતાર્થની નિશ્રા શિવાય સ્વતંત્રપણે અગીતાર્થને વિહાર તે અજાતકલ૫ કહેવાય. તબદ્ધમાં પાંચ અને વર્ષાઋતુમાં સાતસાધુને સાથે વિહાર હોય તે સમાપ્તકલ્પનામને વિહાર કહેવાય, અને તે તે છતમાં તે તે સંખ્યાથી ઓછા સાધુઓને વિહાર તે અસમાપ્તકલ્પ કહેવાય. અસમાપ્ત અને અાત કલ્પવાળાને સામાન્યપણે ક્ષેત્રનું કે તેમાંથી મળતા સચિત્ત અચિત્ત કે મિશ્રદ્રવ્યનું સ્વામિત્વ હોતું નથી, પણ જાતકલ્પ અને સમાપ્તક૯પ હેય તેજ તે ક્ષેત્રાદિનુ સ્વામિત્વ હોય છે. જુદા જુદા કુલના અગીતાર્થ અને ગીતાર્થ બંને મેળા મળી જે વિહાર કરે તે તેમનું તેઓએ કરેલ વ્યવસ્થા પ્રમાણે સ્વામિત્વ હોય છે. હવે સાધ્વીને માટે કહે છે:
વ૬ ૨૩૨૨, ૧૨૨૨, તે ૨ ૨ ૨૪, ગામ ૧૨૨૫ સાધ્વી પણ બાકીની સાથ્વી કરતાં ગુણગ કરીને અધિક હોય, ચિરદીક્ષિત હોય અને પ્રતિઆતિથી પરિણમેલી હોય તેજ સ્વલબ્ધિને એટલે ક્ષેત્રાદિને મેળવવા કે તેના સ્વામિત્વને કહેવાય. આ સ્થાને કેટલાક કહે છે કે જે માટે સાધ્વીઓને વૃષભાદસાધુથીજ તપાસેલું પ્રાયે વસ્ત્રાદિ હોય છે, તેમજ સાધ્વીઓ સ્વભાવે તુછ હોય છે માટે તેને સ્વલબ્ધિ હોવી જોઈએ નહિં, પણ સાવીને વાક્ષેત્રાદિક માટે સાધુ નિશ્રા છતાં પિતાની થેલીઓને અંગે ભિક્ષાદિકમાં તે તેને સ્વલબ્ધિ હોય છે. વળી વૃદ્ધાવસ્થાને અંગે આચરેલું પણ છે. તથા યોગ્ય પાત્રમાં તઅછતા નથી પણ હતી. સાધ્વીઓને માટે જાત અને સમાસકપનો વિચાર તો પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે જાણ, પશુ દોષે અધિક જાણવા, અને સાધ્વીઓને ઉપધિ સૂત્રાનુસારે અધિક જાણો હવે ગણની અનુજ્ઞા કરવાની વિધિ કહે છે:
एत्या १३३६, इच्छा १३३७, चउ १३३८, सीसो १३३९, आह १३४०, संदिसह १३४१, वंदित्तु १३४२, वंदित्तु १३४३, सीसम्मि १३४४, सेसं १३४५, दिन्ति १३४६, उत्तम १३४७, धण्णाण १३४८, संघा १३४९, अण्णाण १३५०, ता १३५१, मो एह १३५२, ता १३५३, तुम्मे १३५४, णय १३५५, इहरा १३५६, ता १३५७, गाणस्स १३५८, एवम् १३५९, भणइ १३६०, इहि १३६१, उद्वित्तु १३६२, अह १३६३, अणु २३६४, अणु १३६५,
શિષ્યને ડાબે પડખે રાખીને પ્રાચીન આચાર્ય તેની સાથે દેવ વાદે. પછી શિષ્ય આચાર્ય મહારાજને વંદન કરીને કહે કે જો હિન આદિની આજ્ઞા આપ, પછી આચાર્ય છિનો

Page #101

પ
બાષાંતર
.
એમ કહીને અનુજ્ઞા માટે શિષ્યની સાથે કાઉસગ્ગ કરે. કાઉસ્સગ્ગમાં લેાગસ્ટ ચિંતવે. નમસ્કારે પારે, અને પછી લેાગસ પ્રગટ કહીને નમસ્કારપૂર્વક અનુજ્ઞાનદીને કહે, ભાવિતઆત્મા શિષ્ય પણ તે નન્દીસૂત્રને ઉપયાગપૂર્વક સાંભળે. એ પછી વદન કરીને ફળ અર્ દિશાઆદિની ભાજ્ઞા કરી. એમ કહે. પછી શિષ્ય વાંદીને સંસિદ્દિ મળમો? એટલે હુકમ કરી શુ કહુ? એમ કહે, ત્યારે ગુરુ વૃત્તુિં ઘેય એટલે વન્દન કરીને નિવેદન કર એમ એલે. પછી શિષ્ય વંદન કરીને નિવેદન કરે. એમ ગુરૂને નિવેદન કરીને પછી શિષ્યવદન કરીને તુમ્ વેË, સંસિ સામૂળ વેવૃમિ આપને નિવેદન કર્યું, હવે આપ આજ્ઞા કરી કે જેથી સાધુઓને નવેદન કરૂ” એમ કહે. ત્યારે ગુરુ વેંચર એટલે નિવેદન કર' એમ કહે. પછી શિષ્ય વંદન કરીને નમસ્કાર ખેલતા ગુરુની પ્રદક્ષિણા કરે અને તે આચાર્ય મહારાજ ભગવાનના ચરણકમલમાં વાસક્ષેપ નાંખીને પછી શિષ્યના મસ્તક ઉપર વાસક્ષેપ નાંખતા જુનુનેહિં વલ્રાફિ એટલે ઘણા ગુણ્ણાથી વૃદ્ધિ પામા’ એમ કહે. એવી રીતે ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા વીગેરે કર્યાં પછી ગુરુ પેાતાની નિષદ્યા ઉપર બેસે. બાકીનું વિધાન સામાયિક આરાપણુમાં જેમ કહ્યું છે તેમ જાણવુ, પશુ અહીં કાયાત્સગ દિશાદિઅનુજ્ઞા માટેના જાણવા. પછી નવીનઆચાર્ય પ્રાચીનગ્માચાર્યની પાસે. પેાતાના આસને બેસે પછી શિષ્યાદિ તે અન્ને આચાય ને વ ંદન કરે, અને જે મૂળ આચાય હાય તે નવીનઆચાર્ય અને સમગ્ર ગચ્છને એવી રીતે શિખામણુ કે કે જે શિખામણ સાંભળવાથી ખીજો જીવ પ્રતિષેધ પામે, ગણધરની શિખામણુ કહે. લેાકેાત્તર એવા તીર્થકર મહારાજાઓએ કહેલું, ઉત્તમ ફળને આપનારૂં, અને જગતમાં ઉત્તમપુરૂષે ધારેલું એવું મા ઉત્તમપદ-ગણુાચાયપદ તને પ્રાપ્ત થયું છે. ભાગ્યશાળીઓનેજ આ પદ અપાય છે, અને ભાગ્યશાળીએજ એને બરાબર રીતે પાળે છે. એ પદ્મને પાળીને તે ભાગ્યશાળીએ દુ:ખના પાર પામે છે. દુ:ખીજીવાના રક્ષણમાં સમ એ ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાનાદિકને પામીને સ'સારના ભ્રમણથી ડરેલા જીવેાતુ જેએ રક્ષણ કરે તેએજ ભાગ્યશાળી કહેવાય. જોકે અજ્ઞાનરૂપી વ્યાધિથી ઘેરાએલા રાગીએ પેાતાના રાગનુ સ્વરૂપ અને ભય નહિઁ' સમજી શકવાથી આય કરાવવા તૈયાર ન થાય તાપણુ તાત્વિક પરમાર્થ કરનાર વૈદ્યો તેવાના પણ રાગને નાશ કરે છે, તે તું લેાકેાત્તમાર્ગના વૈદ્ય છે, અને તારા શરણે આવેલા આ ભવદુ:ખથી પીડાએલા એવા જીવે છે, માટે તેઓને તારે પ્રયત્નથી છેડાવવા જોઇએ. પ્રમાદરહિત, પરીપકારમાં 'મેશાં ઉદ્યમવાળા, ઐહિકસુખની પિપાસા વગરનેા અને મેાક્ષના સુખમાંજ સાષ્યતા રાખનારા જે મહાનુભાવ હાય છે તેજ તે અજ્ઞાનીએને ભવરાગથી મુકાવે છે. જોકે તું તેવાજ છે, તાપણુ શાસ્ત્રની મર્યાદાને લીધે તને માત્ર શિખામણુરૂપે આટલું કહ્યું છે. ત્હારી અવસ્થા પ્રમાણે ત્યારે હમેશાં પ્રવતવું જોઈએ. હવે ગચ્છની શિખામણ કેવી ડાય તે કહે છે.
સ'સાર અટવીરૂપી મહાગહનમાં સિદ્ધિનગરીના સાથે વાહ જેવા આ આચાય ને તીવ્ર પ્રયત્નથી આરાધનામાં રહેવું. ક્ષજીવાર પણ છેઠવા નહિ, તેમજ જ્ઞાનના સમુદ્ર એવા . પુરૂષનું વચન લેાપવું નહિ, કેમકે એમ કરવાથીજ તમારા કરેલા સ`સારત્યાગ સફળ થશે. અન્યથા તીથ કરની આજ્ઞાના ભંગ થ અને તેમ થાય તે તમારા આ લેાક અને પરલેક અને નિષ્ફળ
"

Page #102

ૐ
=
===
9
=
-
9==
==
Ò
પંચાયક થાય, તેટલા માટે કોઈક વખત એ તમારો તિરસ્કાર કરે, તે પણ કુલવધૂની માફક એમના ચરણ કમળને છોડશે નહિ. ગુરુકુલવાસમાં રહેવાથી રહેનારા જ્ઞાન મેળવે છે, સમ્યગ્દર્શન અને ચારિત્રમાં સ્થિર થાય છે, માટે ભાગ્યશાળીઓ યાજજીવ પણ ગુરુકુલવાસને છેડતા નથી. સાધુઓની માફકજ આચાર્યો સાધ્વીઓને શિખામણ દે અને આર્યચંદના, મૃગાવતી વિગેરેના પરમગુણે કહે. વલધિવાળાને જણાવે કે પહેલાં તમારે વસ્ત્રાદિની લધિ ગુરુએ પારબેલી અને તે એકાંતનિર્દોષ જ હતી, પણ હમણાં વસ્ત્રાદિકને અંગે તે લબ્ધિ શાસ્ત્રાદિકને આધીન થઈ છે, માટે એ ઘણુ ગુણવાળી થાય તેમ કરજે, એટલે કે સૂત્રને અનુસારેજ પ્રવર્તે છે, એવી રીતે શિખામણ થયા પછી ન આચાર્ય પરિવાર સહિત મૂળ આચાર્યની ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરી વંદન કરે. પછી પશુ કરે અને સમવસરણને અંગે જેવી જેની આચરણ હોય તે પ્રમાણે કરે, પછી ન આચાર્ય મધ્યસ્થપણે શાસ્ત્રરીતિએ ગણનું પાલન કરે અને પ્રયત્નથી બીજાઓને પિતાના સરખા ગુણવાન બનાવે છે અનુગ અને ગણની અનુજ્ઞા એવી રીતે સંક્ષેપથી વર્ણન કરી અને હવે સંલેખનાના મૂળ દ્વારા કહું છું, કારણકે અનુગ અને ગણની અનુજ્ઞા કર્યા પછી વિધિપૂર્વક તે અનુજ્ઞાનું પાલન થાવત ચરમકાળ આવે ત્યાં સુધી રૂડી રીતે કરે છે
9662523છ6==09
| તિ ગણાવેતુ સમાપ્ત એવી રીતે થી અનુજ્ઞા નામની વસ્તુ કહી . હવે પાંચમી સંખના નામની વસ્તુ કહે છે.
संलेहणा १३६६, ओहेण १३६७, परि १३६८, एसो १३६९, भणिऊण १३७०, अन्वो १३७१, सो १३७२, अणु १३७३, किं १३७४, पारद्ध १३७५, जिण १३७६, सय १३७७, गणि १३७८, गण १३७९, पिच्छामु १३८०, णय १३८१, उव १३८२, जाए १३८३, आणा १३८४, उव १३८५, परि १३८६, इंदिअ १३८७, इंदिअ १३८८, जेण १३८९, इ. १३९०, इक्विकं १३९१, अप्पा १३९२, तव १३९३, इस १३९४, पढमा १३९५, एआसु १३९६, एएण १३९७, अह १३९८, उस्सासा १३९९, एचो १४००, मेहाइ १४०१, एगत्त १४०१, एगो १४०३, इय १४०४, एगत १४०५, इस १४०६, पायं १४०७, सह १४०८, घिइ १४०९, पव्वा १४१०, जिण १४११, तइ १४१२, पाणि १४१३.
* જિનેરિએ આ સંલેખનાના અધિકારમાં વિચિત્ર તપસ્યા કરવાની કહી છે. કારણ કે તપ કરવાથી દેહ અને કષાય વિગેરે જરૂર પાતળા થાય છે. સામાન્યરીતે બધી તપસ્યા એવી છે તે પણ ચરમકાળમાં તપસ્યા વિશિષ્ટ પ્રકારે લેવી. વિધિપૂર્વક આચાર્યાદિપટ પાલન કરીને જિનકલ્પ વગેરે અભ્યલતવિહાર કે ભક્તપરિણા અનશનઆદિ અલ્યુવતમરણ કરવું એજ સાધુઓને ઉચિત છે. જે માટે આ અભ્યાત વિહાર પણ ગ૭ આદિ નિશા સિરાવવાઆદિકારણોથી સંખનાની સરવે છે તે માટે સંલેખનાનાદ્વારમાં તેનું એટલે એઅભ્યતવિહારનું કથન વ્યાજબી છે. માટે સંક્ષેપથી અસ્પૃહતવિહાર કહીને પછી દ્વારને અનુસારે જ સંલેખનાના વિધાનપૂર્વક અયુબત મરણ કહેવાશે !

Page #103

ભાષાંતર
७
૩
અભ્યુદ્ધતમરણનાં દ્વારા આ પ્રમાણે છે. અવ્યવિિત્તનુ મન કરે પાંચ તુલના જિનકલ્પાદિવાળાને રાખવાનાં ઉપકરણા અને ઇંચિાદને જીતવા રૂપી પરિકમ ૪ તપ સત્ત્વ શ્રુત અને એકત્વમાં ઉપસર્ગો સહન કરવા` અપવાદથી વડલા નીચે કલ્પના અંગીકાર એ છ દ્વારામાં અન્યવિિત્તનું મન નામનું દ્વાર કહે છે.
ઉત્તમ અને પ્રશસ્ત ધ્યાનવાળા વૃદ્ધે આચાય મધ્યરાત્રિએ સૂતેલા કે બેઠા છતા હૃદયથી આમ વિચારે કે લાંમાકાળ સાધુપણુ પામ્યું, વાચના દીધી, શિષ્યાને તૈયાર કરીને આથાની પર'પરા સંબંધી દેવું ઉતાર્યું`, હવે મારે શું કરવું ? ઉત્તમગુણવાળા જિનકલ્પાદિ વિહાર વિચરૂ ?
વિધિપૂર્વક અભ્યુદ્યતમરણુ અંગીકાર કરૂ? આ અવસ્થામાં એ બેમાંથી જે લાયક વસ્તુ હોય તે કરવાથી પ્રત્રજ્યા અખંડ થાય, નહિંતર છેડે ખરાબ આવવાથી પ્રવ્રજ્યા અખઢ થાય નહિ, એ પહેલું દ્વાર કહ્યું. || અભ્યુદ્યુતવિહાર અને અણુવ્રતમરણનું સ્વરૂપ કહે છે. અભ્યુદ્યુતવિહાર ત્રણ પ્રકારે છે. ૧ જિનકલ્પ, ૨ શુદ્ધપરિહારિક અને ૩ યથાલકિ, એવી રીતે અભ્યુદ્યતમરણ પશુ ૧ પાદાપગમન ૨ ઈંગિની અને ૩ ભક્તપરિજ્ઞા એવી રીતે ત્રણ પ્રકારે છે. શ્રુતના મળે કે તેવાને પૂછીને ઘણું ઉભુ ખાકી રહેલુ` જાણીને ઘણુા ગુરુને મેળવવાની ઇચ્છાવાળા સાધુ અલ્યુદ્યુતવિહારને 'ગીકાર કરે. પ્રાયે કરીને અહીં અભ્યુદ્યુતવિહાર જે જિનકલ્પિકાહિનામાચર માં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર, અને ગણાવચ્છેદક એ પાંચ પુરૂષ અધિકારી હાય છે. તેઓની તુલના આવી રીતે છે. આચાય થાડા કાલ માટે ગચ્છ ખીજા જે તે ગચ્છના આચાર્ય હાય તેને ભળાવે અથવા જે સાધુ ઉપાધ્યાયઆદિ જે સ્થાનમાં હોય તે તે સ્થાન ચાઠા કાળ માટે ખીજાને આપે, આ આચાર્યાદિસ્થાનને માટે અભિનવઆચાર્યાંદિ ઉચિત છેકે નહિં તે પણ જુએ ? કેમકે ચેાગ્યજીવાને પણ પ્રાયે નિર્વાહ કરવા મુશ્કેલ પડે છે, અને ઘણા ગુણ્ણાને છેડીને ચાઢા ગુÌાને સાધનારૂં કાર્ય કરવાનું પંડિતાને ઇષ્ટ હેતુ નથી, અર્થાત્ જિનકલ્પાદિકને આચરવાથી થતી નિજ શ અનલ છે, પણ તેના કરતાં ગચ્છનું પાલન ન થાય તેા ઘણુંજ નુકસાન થાય છે, માટે નવા આચાર્ય ગચ્છનું ખરાખર પાલન કરે છે કે કેમ? તે જોવુ. અને તે જો અરાબર પાલનાર જાય તાજ જિનકલ્પાદિ લે. કેમકે ડાહ્યા પુરુષા ઉત્તમપદાથની સિદ્ધિના પ્રયત્નવાળાજ હાય છે. હવે બીજી' ઉપકરણનામનું દ્વાર કહે છે. તે અભ્યુદ્યવિહારવાળા આચાર્યાદિ પેાતાના કલ્પને ઉચિત, શુદ્ધ એષણાવાળું અને માનવાળુ એવુંજ ઉપકરણ ગ્રહણ કરે, કદાચ તેવું ન મળે તેા ઉચિત તે યાવત્ યથાકૃત એટલે જેને લીધા પછી કંઈ પણ સ`સ્કાર ન કરવા પડે તેવું ઉપકરણ લે, પણ જ્યારે ઉચિતઆદિગુ@ાવાળું ઉપકરશુ મંળી જાય, ત્યારે વષિથી યથાકૃતને વાસરાવે. એવી રીતે આજ્ઞા પાલનારાને તે યથાકૃત પશુ ઉચિત જેવુ જ ગણાય, કેમકે સ`વર અને નિર્દેશની પ્રધાનપણાવાળી પરલેાકની વિધિમાં સથા આજ્ઞાજ પ્રમાણુ છે, અને તે આજ્ઞાની આરાધનાથીજ ધર્મ થાય છે. ખાદ્યવસ્તુ તે તે ધમ થવામાં નિમિત્ત માત્ર છે. આજ્ઞાને આરાધન કરવાના ઉપકારમાં વતુ... હાય તેજ યથાર્થ ઉપકરણુ કહેવાય. નહિંતર ગણાતુ ઉપકરણ એ ઉપકરણ ન કહેવાય, પણ તેને અધિકરણ કહેવાય, ત્રીજી પરિક્રમનું દ્વાર કહે છે, ઇક્રિયાદિ જિતવાને અભ્યાસ તે પરિક્રમ કહેવાય. તેથી વિધિપૂર્વક ઇક્રિયાની
૧૩

Page #104

પંચવરતક આધીનતાને લીધે આત્માને આ લેક અને પરલોકમાં થતા અપાય વિગેરેનું સમ્યફ આલોચન કરે. શંકા કરે છે કે સાધુએ પહેલેથીજ ઈદ્રિય કષાય અને ગે વશ કરેલાજ હોય છે. અર્થાત આ પરિકર્મમાં ઇક્રિયા આદિને વશ કરવાની વાત નવી નથી. એવી શંકાના ઉત્તરમાં કહે છે કે ઈયાદિના જયથી જ તે અસ્પૃઘતવિહારરૂપ કલ્પની સિદ્ધિ ગણતે સાધુ તે અંયા આદિને છતવામાં વિશેષ યત્ન કરે. જે કે ઈદ્વિઆદિને સરખી રીતે જીતવાના છે છતાં ઈદ્ધિ અને ગો પહેલાં પણ સ્થવિરકલ્પમાં સામાન્યથી છતાયાં છે. પણ કષાયના જયે કરીને જેટલે અહીં અધિકાર છે તેટલે ઇન્દ્રિય અને યોગના જયે કરીને નથી, કેમકે ઈદ્રિય અને યોગો કષા વિના દુખ વધારવાવાળા થતા નથી. ઇન્દ્રિયો અને મને પણ જય નકામો તે નથી, માટે જણાવે છે કે ઈદ્રિય અને યોગ સિવાય જે માટે કષા પણ થતા નથી તેથી કષાયના જયને માટે ઈક્રિય અને યોગને જય પણ કરજ જોઈએ. હવે તપભાવના વિગેરે કહેશે–એવી રીતે અભ્યાતવિહાર કરવા માટે તૈયાર થએલ મહાત્મા શુદ્ધભાવવાળો છતે પારસીઆદિ નવું તપ, ક્ષુધાને જીતવા માટે ત્રણગણું કરે. વેગવાળી નદીને વારંવાર ઉતરીને સીધા ઉતરવાવાળા સિંહનું અહીં દષ્ટાત સમજવું. એકેક તપ ત્યાં સુધી કરવું કે જેથી કદાચિત્ છ મહીનાના ઉપસર્ગ થાય અને આહાર ન મળે અથવા અશુદ્ધ મળે તે પણ ત્યાં સુધીનું તપ કરવાથી વેગને હાનિ ન થાય. અ૫હારવાળા સાધુઓની ઈદ્રિય આહારની અલ્પતાને લીધે વિષયમાં પ્રવર્તતી નથી, તેમજ આહારના ત્યાગની તપસ્યાના અભ્યાસે ગ્લાનિ નહિં પામતાં અશનઆદિમાં આસક્ત પણ થતી નથી. જેને પાંચે ઈદ્રિય તપભાવનાથી કમાઈને આધીન થાય છે તે જ મહાત્મા ઈદ્રિયની ગ્યાને આચાર્ય બની સમાધિના કરણેને ઈદ્રિય પાસે ઈચ્છા પ્રમાણે કરાવે છે.
આવી રીતે તપમાં તૈયાર થએલે તે સાધુ પછી સાવ નામની ભાવના કરે, અને તે સરવભાવનામાં નિદ્રા અને ભયને જીતવા માટે આ પાંચ રીતે કાર્યોત્સરૂપી પ્રતિમાઓ કરે. પ્રથમ પ્રતિમા ઉપાશ્રયમાં, બીજી ઉપાશ્રયની બહાર, ત્રીજી ચેકમાં, ચેાથી શુન્યઘરમાં અને પાંચમી શમશાનમાં કરે. એમ અનુક્રમે પાંચ પ્રતિમા હોય છે. એ પ્રતિમાઓમાં પહેલાં લેવાતી થોડી ડી નિદ્રાને છતે. તેમજ ઉંદરના સ્પર્શથી થતા તથા અકસ્માત ઉત્પન્ન થતા નહિં જીતેલા એવા ભને જીતે, એજ અમે બાળક, તસ્કર, અને દેવતા આદિકે કરેલા ભયને પણ જીતીને સત્વશાલી નિર્ભય આત્મા સકલભારને વન કરે. પછી એકાગ્રમનવાળા અને અનાકલ એવા તે ભગવાન કાલનું માન જાણવા માટે સત્રભાવનાને સર્વથા સારી રીતે અભ્યસ્ત કરે. તે મહાપુરુષ સૂત્રભાવનાથી વાસિત થયેલ હોવાથી સત્રના હિસાબથી શ્વાસ, પ્રાણ, સ્તંક, મુહૂર્ત, પારસી, અને રાત્રિ વિગેરે જાણે. આ સૂત્રના ઉપયોગથીજ હંમેશાં તે મહાત્મા અમૂઢલક્ષવાળા હાઈ દૂષણ નહિં લગાડતાં શુકૃત્યને કરે. મેધાદિના આડંબરની વખતે બંને સંયાના કાલ તેમજ ઉપસર્ગ વખતે પડિલેહણ, ભિક્ષા અને વિહારને કાલ તેઓ છાયા વગર પણ જાણે, હવે એકત્વભાવના કહે છે:
તે મહાપુરુષ તત્વને હદયમાં કરતે, પરમઉપકાર એવા ગુરુઆતને વિષે દષ્ટિ પણ ગિને જીતવા માટે નહિં તે, મમત્વભાવ છોડીને એકત્વ ભાવના કરે. આત્મા એકજ છે,

Page #105

ભાષાંતર બાકી બધું પણ સચેતન અને અચેતન માત્ર સંગથીજ થએલું છે, અને એક મધ્યસ્થપણાને છોડીને સર્વ પ્રાથે દુઃખનું જ કારણ છે. એવી રીતે પરમાર્થને સમજનાર મહાપુરૂષ સુખ અને દુઃખમાં સરખે, એ સાધુ આત્મારામી થાય છે, અને પછી તે અનુક્રમે ઈષ્ટકાર્યને સિદ્ધ કરે છે. એકત્વભાવનાથી વૈરાગ્ય પામેલો મહાત્મા, કામલેગ, ગણ કે શરીર એ ત્રણ અગર એ ત્રણમાંથી એકમાં પણ આસક્તિવાળો થતો નથી અને શ્રેષ્ઠ ગસાધનને પામે છે. હવે બલભાવના કહે છે:
એવી રીતે એકત્વ ભાવનાવાળે તે મહાત્મા કાત્સર્ગમાં ધર્યતાસ્વરૂપ, શરીર અને મનના બળને વિચારે છે. તે મહાપુરૂષને પ્રાયે કાર્યોત્સર્ગથી વૃતિ થાય છે અને ભાવનાબળથી કાયેત્સર્ગ થાય છે.
અભ્યાસથી જેમ ભારઆદિ વહન કરવાનું શરીરઆદિમાં બળ આવે છે તેવી રીતે સંઘયણ છતાં પણ અભ્યાસથીજ બળ આવે છે. હમેશાં શુભભાવથી ધૃતિ થાય છે, માટે કાર્યોત્સર્ગથી શુભભાવની સ્થિતાપી વૃતિ જેમ દરિદ્રને નિધાન આદિ ઈષ્ટના લાભથી વૃતિ થાય તેની પેઠે ઉત્તમોત્તમ છે તે શ્રુતિ કરે. ધૃતિ અને બળથી કેડ બાંધનાર, બુદ્ધિશાળી, કર્મના જયને માટે તૈયાર થએલો કઈ જશેપર વિખવાદ નહિં કરનાર મહાત્મા અત્યંત ઉપસર્ગોને સહન કરનારે થાય છે. આ તપ આદિની સર્વે ભાવનામાં સામાન્યથી આગળ કહીશું તે વિધિ હોય છે. આ જગ્યા ઉપર કેટલાક ગાથાના “ચ” શબથી વિખ્યતર પણ માને છે. અષ્ણુદ્યતવિહાર માટે તૈયાર થયેલ મહાત્મા પ્રથમ ગચ્છમાંજ જિનકલપ જે રહ્યો થક, આહાર ઉપાધિ વિગેરેમાં પરિકર્મ કરીને પછી તે કલ્પ અંગીકાર કરે. તે મહાત્મા ત્રીજી પારસીમાં લેપવગરનું અને સાત એષણાઓમાંની પાંચ એષણામાંથી કોઈ પણ એક એષણાએ જ લેજન લે, અને બે એષણામાંથી કોઈ પણ એક એષણાએ યથાકૃત ઉપષિ ગ્રહણ કરે. કરપાત્રી કે પાત્રવાળે સચેલક કે અચેલક જે પિતે થવાને હોય તેવી રીતે પરિકર્મ કરે. હવે છેલ્લું કહ૫પ્રતિપત્તિદ્વાર કહે છે.
निम्माओ १४१४, खामेइ १४१५, जं १४१६, दबाई १४१७, दाराणु १४१८, पक्खी १४१९, आभोए १४२०, एत्य १४२१, इच्छा १४२२, आवस्सि १५२३, भावस्सि १४२४, अहवा १४२५,
ગ૭માં રહીને સત્ર અને અર્થ આદિથી તૈયાર થએલા મહાત્મા પિતાના ગચ્છાદિકની અનુજ્ઞા અભિનવઆચાર્ય આદિકને કરે અને પછી વિધિપૂર્વક તે નવા આચાર્યાદિકની પ્રશંસા કરે, અને અત્યંત સંવિગ્નતાવાળે તે મહાત્મા બાળવૃદ્ધ સહિત સકલશ્રમ-સંઘને ચરિતપણે ખમાવે. ૫ર્વકાલમાં વિરૂદ્ધ એવા જે કોઈ હોય તે તેને તે વિશેષ કરીને ખમાવે. તે ખાવ વાની રીતિ બતાવે છે કે શલ્ય અને કષાયરહિત એ થયે છતાં હું, પહેલાં મેં પ્રમાદથી જે તમારા પ્રત્યે જે કાંઈ સારી રીતે વર્તન ન કર્યું હોય તે સર્વે હું તમને ખમાવું છું. પછી દ્વવ્યાદિકની અનુકૂળતા હોય ત્યારે દાનાદિક વિભૂતિપૂર્વક જિનેશ્વર આદિ જ્ઞાનીઓની પાસેજજિનક અગીકાર કરે. અને તેવા જ્ઞાતાના અભાવે વઢવૃક્ષ નીચે જિનકલ્પ અંગીકાર કરે. તે મહાત્મા ત્રાજપરસીએ ભાવ

Page #106

૧૦૦
પંચવતe
નાપૂર્વક તે દિવસે વિશેષ તપવિધાન કરીને ગચ્છાદિકથી સર્વથા નિરપેક્ષપણે વિહાર કરે. થેલે ઉપધિવાળે તે મહાપુરુષ ગચ્છામથી પંખીની માફક નીકળ્યા પછી જ્યાં સુધી દષ્ટિવિષય બંધ ન થાય ત્યાં સુધી ગ૭વાળા સાધુઓ તેજ સ્થાને રહે અને પછી આનંદ પામેલા તે સાધુઓ પાછા આવે. તે જિનકહ૫વાળા મહાત્મા નિર્ચાઘાત હોય તે માસકલ્પને લાયક ક્ષેત્ર જાણીને ત્યાં જઈને વિચરે. એ સંક્ષેપથી વિહાર કહેવાય. આ ક૫માં આ મહાત્માને દશ પ્રકારની સામાચારીમાં જે સામાચારી ભજનાએ છે તે ઉપદેશથી હું કહું છું. પ્રથમ તે દશ પ્રકારની સામાચારી આ પ્રમાણે છે. ઈચ્છાકાર, મિસ્થાકાર, તથાકાર, આવશ્યકી, નેષિકો, આપૃચ્છા, પ્રતિષચ્છા, છંદના, નિમંત્રણ, અને ઉપસંપ”. એ દશ પ્રકારની સામાચારીમાં આવશ્યકી, નષિકી, મિથ્થાકાર, પૃચ્છા અને ગૃહસ્થને અંગે ઉપસં૫૬ એ પાંચ છોડીને બાકીની પાંચ ઈચ્છાકાર આદિ સામાચારીઓ જિનકહીને ગમછવાસ ન હોવાથી હાય નહિં. કેટલાક કહે છે કે આવશ્યકી, નૈશ્વિકી, અને ગૃહસ્થની ઉપરાંપરાને છોડીને બાકીની સાતે સામાચારીઓ જિનકલ્પમાં હાય નહિં, અથવા તે પ્રતિલેખનાઆદિ નિત્યકર્મરૂપી ચક્રવાલ સામાચારીમાં જે જિનક ૫કઆદિને જે યોગ્ય હોય તે બધી કહેવી. જિનકલ્પ લેનારાને શ્રુત વિગેરેની મર્યાદા તે આવી રીતે છે
मुअ १४२६, ओवासे १४२७, भिक्खा १४२८, आयार १४२९, पढमि १४३०, दिव्वाई १४३१, आयंको १४३१, अन्भु १४३३, एगो १४३४, सच्चारे १४३५, अममत्ता १४३६, केच्चिर १४३७, नो १४३८, पास १४३९, ओवासो १४४०, एवं १४४१, सार १४४२, संठवणा १४४३, अण्णं १४४४, पाहुडिआ १४४५, अज्जित्ति १४४६, दीवत्ति १४४७, ओझणं १४४८, तह १४४९, मुहुम १४५०, भिक्खा १४५१, पाणग १४५२, लेवा १४५३, अल्लेवं १४५४, णायंबिल १४५५, पडिमत्ति १४५६, जिण १४५७, मासं १४५८, कह १४५९, अभिग्ग १४६०, जिण १४६१, किं १४६२, सव्व १४६३, अणि १४६४, तीए १५६५, पढम १४६६, उग्गा १४६७, तिहिं १४६८, अह १४६९, किं १४७०, अणि १४७१, चोएइ १४७२, चोअग १४७३, एसो १४७४, इ. १४७४, इस १४८५, इअरे १४७६, एवं १४७७, एगाए १४७८, वीहीए १४७९, एएसिं १४८०, अइ
ઋ૮૧, પુસા ૨૪૮૧, શ્રત', સંજય , ઉપસર્ગ, આતંક, વેદના", કેટલાક, ઠંડિલણ, વસતિ, કેટલે કાળ , ઠડિલ.... માત, અવકાશ, ઘાસ અને પાટીલ, રક્ષણ, સંસ્થાપન, પ્રાથતિક૬, અગ્નિ ૧૭, દીપ, નજર રાખવી, કેટલા રહેશે, ગોચરી, પાણી , લેપાલેપ, અપજ, આંબેલ", પ્રતિમા ૨૬, માસક૯૫૨૭ એવી રીતે જિનકપ સંબંધી ૨૭ દ્વારે કહેવામાં આવશે. તેમાં શ્રતનામના દ્વારમાં નવમાપૂર્વની ત્રીજી જે આચારવતુ તેનું જ્ઞાન જઘન્યથી હેય. કેમકે ત્યાં આચારવમાં કાલનું નિરૂપણ છે માટે તેનું જ્ઞાન તે અવશ્ય હોવું જોઈએ અને ઉત્કૃષ્ટથી જનદશપ હોય, પહેલા સંઘયણવાળા અને ધૈર્યથી વજની ભીંત જેવા પુરૂષે આ કલપને

Page #107

૧૦૧
અંગીકાર કરે, પણ એ વજષભનારાચ શિવાયના બીજા સંઘયણવાળા કેઈ દિવસ પણ તે કલ્પને અંગીકાર ન કરે. દેવતાઈઆદિ ઉપસર્ગ જિનકલ્પીને હોય અગર ન પણ હોય, અને જે હેય તે નિશ્ચયચિત્તવાળા અને દઢભાવનાવાળા એવા તેઓ તે ઉપસર્ગોને સહન કરે. જવર આદિ રેગને અંગે પણ હોય અથવા ન પણ હોય, એવી ભજન જાણવી. કદાચ હોય તે નિપ્રતિકર્મ એટલે શરીરના કોઈપણ સંસ્કાર નહિં કરવાવાળા એવા તે મહાત્મા સહન કરે, એ ઔપક્રમિક વેદના કહે. વાય. અને લોચાદિકથી થએલી આયુપગમિકી વેદના કહેવાય, એમ બંને પ્રકારની વેદના તેઓને હોય છે. ગણ ઉપયિ કે શરીર એ ત્રણેમાંએ તેઓને મમત્વ ન હોવાથી ભાવે કરીને સર્વથા નિરપેક્ષ એવા તે જિનકલપી ભગવાન વસતિઆદિમાં એકલા જ હોય, ને વસતિમાં એક જિનકલ્પી ભગવાન રહ્યા હોય ત્યાં સાત સુધી જિનકલ્પીઓ રહે, માટે દ્રવ્યથી તે એક અથવા અનેક પણ હોય. અનાક અને અસંપાતવાળા સ્થાને જ ઠલ્લો અને માતરં પરઠવે, અને તેજ જગો પર જુનાં વસ્ત્રોને નકામાં હોય તે પરવે. મમતારહિત, સાધુ માટે જેનું લીપવું વિગેરે નહિં કરેલાં હોય એવા સ્થાનમાં રહેનારા તેઓ હોય છે. ઢાંકવું, પૂર, સંસ્કાર કર વિગેરેથી હીન એવી જિનકલ્પીની વસતિ એટલે જગ્યા હોય છે.
સ્થવિરેને પણ પુષ્ટ આલંબન સિવાય એકલું પ્રમાર્જન કરવાનું પરિકર્મ જ હોય છે. તમે કેટલે કાળ અહીં રહેશે એવું વસતિ માગતી વખતે જે ગૃહસ્થ પૂછે તે જિનકલ્પી ત્યાં રહેજ નહિ. તમારે અહીં ઠંડિલ કરવું નહિ એવું જ્યાં ગૃહસ્થ કહે તે વસતિ પણ તેઓ લે નહિ. “માતરૂં પણ આ સ્થાનેજ કરવું, બીજે ન કરવું એવું ક્યાં નિયમનવાળું વાક્ય કહે તે વસતિ પણ તેઓને ચગ્ય નથી. ‘તમારે આ સ્થાનેજ રહેવું, પણ આ સ્થાને ન રહેવું” એવું પણ જ્યાં કહે તે વસતિ પણ એમને કપે નહિ. એવી રીતે તૃણુ અને ફલકમાં પણ જે એ વિકલ્પ હોય તે તે તૃણ અને ફલકાદિવાળી વસતિ પણ એમને કલ્પ નહિં. તેજ વસતિમાં જે બળદઆહ વસ્તુને આણુને ગૃહસ્થ તે સાધુને રક્ષણ કરવાનું કહે છે તે પણ વસતિ અગ્ય. એવી રીતે સંસ્કાર કર કે પડતી વસ્તુની ઉપેક્ષા ન કરવી એવું જ્યાં દાતા કહે તે વસતિ પણ અયોગ્ય ગણાય. ચશોદથી બીજે પણ હુકમ, દાતા પોતાના હુકમ પ્રમાણે વર્તવા જ્યાં કહે તે પણ વસતિ ગ્ય નહિ. વળી જ્યાં ઘરદેવતાઆદિને બળ આદિ કરતે હોય અને તે નાંખેલા બળિનું સાધુએ કરેલ કાઉસગ્નને લીધે સ્થાન આઘું પાછું કરવામાં આવે, અને શકુન આદિ ગ્રહણ ન થવાથી બલિ દેવામાં અંતરાય થાય તે સ્થાન પણ વ. અગ્નિવાળું મકાન પણ ન લે. કેમકે પ્રમાર્જન કરતાં ધૂળ આદિથી અગ્નિકાયને વ્યાઘાત થાય અને વસતિનું પ્રામાર્જન ન કરે તે અક્રિયા લાગે, અને અંગારાદિઅનિના સ્પર્શમાં પણ વિકલ્પ લે. દીવાવાળી વસતિમાં સ્પર્શ તે જરૂર હોય છે અને તેથી જ આ દીવાવાળી વસતિના દ્વારથી દ્વારા જુદું કહ્યું છે. અને બાકીના પ્રમાજનઆદી માટે તે પહેલાં કહેલા દેશે જાણવા “અમારા પણ ઘરને ઉપગ દેનારે તું થઈશ” એવું રહેતી વખતે જ્યાં ગૃહસ્થ કહે તે વસતિ પણ કહપે નહિં, “તમે કેટલા જણ અહીં રહેશે? એવું મકાન આપતાં રહસ્ય નિયમન કરે તે તે મકાનને પણ તે છેડી દે. કારણ કે જિનકભી સલમ પણ બીજાની અપ્રીતિ જે માટે છે કે છે તેથી બીજી વસતિ કેઈને પણ અપ્રીતિને કરનારી હોય

Page #108

૧૦૨
પચવસ્તુક
તે કે નહિ. તેમને ત્રીજી પારસીમાંજ ગેાચરી હોય છે, અને પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે પિડૈષણા અભિગ્રહવાળી હાય છે, અને લેાજન માટે એકજ પિડૈષણા હેાય છે. તેએ લેાજન સિવાયના કાળમાં પાણી પણ લેતા નથી, કેમકે શ્રુતના મળે તે સČપાણીને શુદ્ધ અશુદ્ધરૂપે જાણે છે. લેપે કરીને રહિત તેમજ લેપવાળા વ્યંજન વિગેરેથી પણ રહિત, તેમજ ખીજીવસ્તુએ પણ મિશ્ર નહિ એવું તેઓને ભાતપાણી હાય છે. સ્વભાવે એકલું પણુ લેપવાળું ન લે, ખીજા આચાયે† તેા આત્માના પરિણામે અલેપ હાવાથી અલેપકારી માને છે. વાયુ આદિધાતુના દોષથી અત્યત શાષ અને થડિલ સેક થાય માટે અલેપકારી પણ આય ખિલનું લે નહિ, પરંતુ મુખ્યપણે શરીરને અનુકૂળ ચાખા જેવુંજ ૩. માસાદ્ધિ પ્રતિમા અને આશિબ્દથી બાકીના અભિગ્રહો તે કરતા નથી, કેમકે વિશેષે કરીને અભિગ્રહમાં રહેલાજ છે.
તે
જિનકલ્પ એ પદ એ સમસ્ત દ્વારને લાગુ પડે છે, પણ એમાં આ મર્યાદા કે તે અપવાદરહિત હોય. ક્ષેત્રમાં માસપ રહે અને ત્યાં છ ભાગ ક૨ે અને આધાક્રમી આદિ વવા માટે દરેકમાં એક એક દિવસ કુ. જિનપીએ માટે દ્વારાની વ્યવસ્થા કહ્યા પછી પ્રસગને માટે કાંઇક કહે છે.
આવી રીતે કુરતા જિનકલ્પીને આધાક્રમી કેમ હાય એવી શ’કાનુ' સમાધાન સમજાવવા માટે કાંઈક તે અને બીજી પણ પ્રસ ંગે કહું છુ. અભિગ્રહવાળા જિનકલ્પીને દેખીને, કાઈક શ્રાવિકા ભાજન તૈયાર કરે, તે લેાજન ત્રણ દિવસ પૂર્તિ કહેવાય. તેની વ્યાખ્યા આગળ કહેશે. એક વસતિમાં ઉત્કૃષ્ટ સાત જિનકલ્પીએ હૈાય છે. જિનકલ્પના અભિગ્રહવાળા તપસ્યાથી સુકાએલા અને મહાસત્ત્વવાળા એવા તેમને દેખીને સંવેગવાળી કાઇક શ્રાવિકા એમ ખેલે કે હું નિર્ભાગી ૐ શું કરૂ? આ સાધુ તેા આ જે ચાલુ ખાશક છે તે તે લેતા નથી, અને સહજપણે દઈ શકુ એવુ હમરી પાસે બીજું કઈ આજ નથી. હું કાલે ખરાખર ભાજન તૈયાર કરીને આદરથી દઈશ. આવું સાંભળીને તે નિવારવા માટે ભગવાન કહે કે ભમરાનાં ટાળાં, ગાયાનાં ટોળાં, સાધુઓ, પાંખી, અને શરદઋતુના મેઘાનાં સ્થાનેા અનિયમિતજ હાય છે. તેમ કહ્યા છતાં તે ખાઈએ અજ્ઞાનથી ધારેલું ભાજન તૈયાર કર્યું, જિનકપીએ બીજે દિવસે ઘરની તે લાઈન છેડી દીધા અને અદ્દીન અને અશ્રિાંત એવા તે મહાત્મા ખીજી વીથિમાં ફર્યાં, તે વખતે પેલી બાઈએ કરેલું ભાજન પહેલા દિવસે ભાષાકસી ગણાય. અને પછી ત્રણ દિવસ સુધી તે ઘર જિનકલ્પિાને પૂતિ ગણાય, તે પૂતિના દિવસેામાં તે ઘરતુ બીજી પણ કઇ લેવુ ક૨ે નßિ. ત્રીજો દિવસ ગયા પછીજ તે ઘરનું કાંઈ પશુ લેવુ પે. એવી રીતે પકવાન્નને અંગે પણ કોઇ શ્રાવિકા એમ ધારે કે આજ મહર્ષિં નથી આવ્યા, પણ કાલે આવશે એટલે તેમને આપીશ, એવુ વિચારે તે તે પકવાન્તવાળું ઘર એ દ્વિવસ આધાક્રમી ગણવુ, અને ત્રીજા વિગેરે દિવસેામાં પૂતિ ગણુનું, ત્રણ દિવસે તે ઘરનું કાંઇપણ ન ખપે, છઠે સાતમે દ્વિવસેજ ખપે. નહિં કર્યાના પહેલે દિવસ અને બાકીના એક બે દિવસે આષાકર્મીના જાણવા,હવે સાતમે દિવસે પહેલી લાઇનમાં ફ્રી પણ ક્રૂરતા દેખીને શ્રાવિકા કહે કે, તે દહાડે ફ્રેમ નહુિ આવ્યા ? મ્હે' તમારા માટે ખાટા ખેંચ' કર્યાં, એમ તે શ્રાવિકા કહે ત્યારે ભગવાન્ જિનપી

Page #109

વાષાંતર
૧૦૩ શ્રાવિકાને અનિયમિત વસતિઓ વિગેરે વાકય જે પૂર્વે જણાવ્યું છે તે વાકય આજ્ઞાને અનુસાર આષાકમાં છોડનારે અહમનવાળા એ જિનકલ્પી કહે શંકાકાર કહે છે કે વીથીમાં આવેલા જાણીને બોલ્યા વગર પહેલે જ દિવસે આધાકમઆદિક કરે, ત્યાં શું સમજવું ?, એના ઉત્તરમાં કહે છે કે, જે કઈ એવી રીતે અહીં આધાકમી આદિક કરે તે તે ભગવાન શ્રતાતિશયવાળા હેવાથી ન જાણે એમ બને નહિ, પણ તેમને એ કહ૫ છે કે આરંભ વર્જવા માટે પ્રથમના સ્થાને સાતમે દિવસેજ ફરે. વળી એવી રીતે અનિયમિતવૃત્તિવાળા તે મહારાજને દેખીને તેમને માટે કોઈપણ વસ્તુ કરવામાં શ્રાવકનો નિયમ ન રહે, તેમજ નિવારણ કરવાથી પ્રવૃત્તિ પણ થાય નહિ. સ્થવિર પણ આજ્ઞાને લીધે અને ગુરુ આદિનિમિતે હંમેશાં પણ દાતાઆદિના દેષને નહિં દેખતાં મધ્યસ્થભાવે ફરે. એવી રીતે પ્રાસંગિક કહીને હવે ચાલુ અધિકાર કહે છે કે એવી રીતે તે ફરતા જિનકલ્પીયે એક વસતિમાં કેટલા રહે અને એક વીથિમાં કેટલા ફરે? ઉત્તર દેતાં કહે છે કે મહેમાંહે ભાષાને વજેતા, આકસ્મિક એક વસતિમાં સાત સુધી જિનકલ્પીને રહે એક એક જિનકલ્પી એક વીથિમાં હંમેશાં ફરે. કેટલાક ભજના કહે છે, પણ તે નથી, કેમકે સાત એકઠા થાય છે માટે જ પ્રાયે તેઓની સાત વીથીએ કહેલી છે. રોજ તેને તે વધીમાં કરતાં અપમાન કેમ ન થાય? એ સવાલના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે નકલી શાસનને ગુણ કરનારું એવું આ વર્તન છે એમ સમજવું. જે માટે અતિશય જ્ઞાનવાળા તે જિનકપિઓ છે, તેથી સ્થાનાદિક જે શાસ્ત્રોમાં ચલો કહેલા છે તેને તથા ચિહને દ્વારાએ વિથીના વિભાગોને પરસ્પર જાણે છે. એવી રીતે સંક્ષેપથી જિનકલ્પીની સામાચારી કહી. હવે એમની ક્ષેત્રાદિની સ્થિતિ કહું છું.
વિવારે ૪૮૨, પંડ્યા ૨૪૮૪, રિતે ૨૪૮૧ કમ ૧૪૮૬, રસ ૧૪૮૭, णोसप्पि १४८८, पढमे १४८९, मज्झिम १४९०, तित्थे १४९१, अहिअ १४९२, पडिमाओ १४९३, एअस्स १४९४, अप्पुव्वं १४९५, पुन्वाही १४९६, वेओ १४९७, उवसम १४९८ ठिअ १४९९, आचेल १५००, लिंगम्मि १५०१, इअरं १५०२, लेसासु १५०३, पचंत १५०४, मणमि १५०५, एवं १५०६, गण १५०७, पुन्च १५०८, दवाई १५०९, एयमि १५१०, पव्वा १५११, उवएस १५१२, मुंडा १५१३, गुरु १५१४, आवण्ण १५१५, जम्हा १५१६, कारण १५१७, सव्वत्य १५१८, णिप्पडि १५१९, अप्प १५२०, तह१५२१, जंघा १५२२, एसेव १४२३.
ક્ષેત્ર, કાલર, ચાત્રિ, તીર્થ૪, પર્યાય", આગમ, વેદ, કલ્પ, લિંગ, લેસ્યા", ધ્યાન", ગણત્રી, અભિગ્રહ, પ્રવજ્યા, મુંડન, એ પંદર દ્વારા જિનકલ્પીઓ માટે કહેવામાં આવશે. મનથી લાગેલા દેમાં પણ તેઓને ચારગુરુ નામનું પ્રાયશ્ચિત હોય છે. તેમજ કારણે એટલે અપવાદને પ્રસંગે પણ નિષ્પતિકર્મપણું એટલે સંસ્કાર નહિં કરવાપણું હોય છે. ત્રીજીપોરસીમાં જ તેમને બેચરી અને વિહાર બને હોય છે. ક્ષેત્રદ્વારમાં જન્મ અને વિદ્યમાનતા એમ બે પ્રકારે વિચાર કરવાને છે. તેમાં જે ક્ષેત્રમાં જન્મ્યાં હોય તે જન્મ અને જયાં વિચરતા કલ્પ કરે ત્યાં વિશ્વમાનપણું જાણવું. સર્વે જિનકલપીનો કમભૂમિમાંજ જન્મ અને વિવમાનતા

Page #110

પંચવરક
જાણવી, પણ સંહરણ થાય તે કર્મભૂમિની માફક અકર્મભૂમિમાં પણ તે જિનકલ્પી હેય. અવસસિણીના બે આરામાં જન્મ અને વિદ્યમાનતા તથા ઉત્સપિણમાં જન્મ અને સદભાવની અપેક્ષાએ વિપરીત હૈ. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણના ચોથા જેવા આરામાં શુદ્ધ કાળ અને સરખા એવા સઘળા કાળમાં પણ સંહરણથીજ હોય છે. સામાયિક કે છે પસ્થાપનીય સંયમમાં જિનક૯૫ અંગીકાર કરે અને પહેલ પામે તો કોઈપણ સંયમમાં હાય. અજિત આદિના શાસનમાં સામાયિકચારિત્રમાં અને પહેલા છેલલા તીર્થંકરના શાસનમાં છે પસ્થાપનીયમાં કલ્પ અંગીકાર કરે છે. અને પાછળથી વિશુદ્ધગવાળા બીજા પણ સંયમને પામે છે. જિનકપીઓ તીર્થ સ્થપાયા પછી જ હોય છે, પણ તીર્થનો વિછેર થયે હેય કે તે ઉત્પન્ન ન થયું હોય ત્યારે જાતિસ્મરણઆદિથી અતીર્થમાં તે જિનકલ્પ હોતા નથી. અતીર્થમાં કેવળજ્ઞાન વિગેરે હોય તે જિનકલ્પી કેમ ન હોય? એ શંકાનો ઉત્તર કહે છે કે વીતરાગોએ એમની આ સ્થિતિ જ કહી છે. તે માટે એ કાલ જાણવે. તેમાં કોઈ યુક્તિ લગાડવાની હોતી નથી. ગૃહસ્થપણા અને સાધુપણાના ભેદથી બે પ્રકારને પર્યાય હોય છે, અને તે એકેક પણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એમ બે પ્રકાર હોય છે, જિનકપીને ગૃહસ્થપર્યાય જઘન્યથી ર૯ વર્ષ જાણ અને સાધુપણાને પયય ૨૦ વર્ષનો જાણ, અને ઉત્કૃષ્ટથી તે બંને પણ દેશનકાહપૂર્વ જાણવા. જિનકલ્પી તે જન્મમાં જિનકલ્પ લીધા પછીનવું આગમ ભણે નહિ, કેમકે તે પોતાને યોગ્ય એવા અભ્યાસ સિવાય ઉત્કૃષ્ટગના આરાધનથી જ કૃતકૃત્ય છે. પણ એકાગ્રમનવાળો સંશય આદિના ક્ષય માટે હંમેશાં પહેલાં ભણેલું સમ્યફ સંભારે. જિનકલ્પ લેતી વખત પુરુષવેદ કે નપુંસક હોય, પણ પહેલાં તેના પછી સવેદી કે અવેદી પણ હોય. ઉપશમશ્રણમાં વેદ શમાવવાથી અવેદી બને. તે જન્મમાં કેવળજ્ઞાનને જિનકલ૫વાળાને વિષેધ હોવાથી વેદ ખપાવવાથી અવેદી બને નહિં. તેઓ સ્થિત અને અસ્થિત બંને પ્રકારના કપિમાં હોય છે. આલય આદિ દશ કલ્પમાં રહેલા તે સ્થિતકલ્પી કહેવાય અને શય્યાતરઆદિ ચાર ક૯પમાં રહ્યા છતાં આચેલકયઆદિ છમાં અનિયમવાળા હોય તે અસ્થિત કહ૫. કહેવાય આલયાદિ દશ કપ બતાવે છે. વારહિતપણું, કેઈને પણ માટે કરેલ આધાકર્મ ત્યાગ, શય્યાતર અને રાજાને પિંડને ત્યાગ, પર્યાય પ્રમાણે વંદના, મહાવતે, વડી દીક્ષાથી હેટાનાનાપણાને વ્યવહાર સવાર સાંજ વગેરે વખત નિયમિત પ્રતિકમણ, માસક૫ અને પર્યુષણ૯૫ એ દશ કોને પાલનાર તે સ્થિતકલ્પ તરીકે જાણવા. તેમાંથી કેટલાકમાં રહે તે અસ્થિતકલ્પી જાણવા. તેઓની લિંગમાં ભજના એવી રીતે હોય છે કે અંગીકાર કરતી વખતે દ્રવ્ય અને ભાવ બને લિંગવાળા હોય, અને જિનકહ૫ લીધા પછી ભાવલિંગે તે જરૂર હોય. દ્રવ્યલિંગ તે કદાચિત વયની છતા અથવા ચાવી વિગેરેથી કદાચિત વસાદિક ન પણ હોય, પણ તેવા દ્રવ્યલિંગ વગર પણ તેમના ભાવની હાનિ થતી નથી. તેની વેશ્યા વિગેરે–ત્રણ થ૮૯શ્યામાંજ તેઓ ક૯૫ અંગીકાર કરે. કુણુઆદિ વેશ્યામાં અંગીકાર કરે નહિં, પણ જિનકલ્પ લીધા પછી તે કથંચિત સર્વ શ્યામાં હોય, છતાં અત્યંત ખરાબ તેમજ ચિરકાલ સુધી ખરાબ લેશ્યામાં ન હોય, સામાન્ય રીતે ખરાબલેશ્યામાં થોડો કાળજ હોય, કેમકે કર્મોની ગતિ વિચિત્ર છે તેથી અશુભ હેશ્યા આવે તે પણ ઉદામ જરૂર ફળ દે છે કે જેથી અશુભ વેશ્યા થયા છતાં પણ ફરી ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે. વધતા એવા ધર્મપાનથી કપ અંગીકારકરે છે,

Page #111

ભાષાંતર
૧૦૫
પછી તે બીજા પણ ધ્યાનમાં હોય, તેમાં નિષેધ નથી. આ તીવ્ર શુકલગ છતાં તીવ્ર કર્મના પરિણામે આ રૌઢનો ભાવ થાય, તેપણ તે અ૫ અને અલ્પકાલ હેવાથી નિરનુબંધ હોય છે. જિનકલ્પીઓની તે ક૯૫ લેતી વખતે ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા નવસ સુધી હોય છે, અને જન્મથી એક વિગેરે પણ હોય છે, અને પહેલાં અંગીકાર કરેલાની ઉચિતક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટી અને જઘન્ય બંને સંખ્યા નવ હજાર સુધી હોય છે, અથાત કેઈક કાલ એ છે કે ઉચિત એવા ક્ષેત્રમાં નવ હજારથી ઓછા જિનકલ્પી ન જ હેય. થોડા કાલ માટે થતા વિચિત્ર દ્રવ્યાદિ અભિગ્રહો તેઓને હોતા નથી, કેમકે તેમને જાવજજીવને ક૫જ અભિગ્રહરૂપ છે. તેમની ગેચરી વિગેરે નિયમિત અને નિરપવાદજ હોય છે. તે તે આચારાનું પાલન કરવું એજ એમને માટે વિશુદ્ધિકારણ છે, સંલેખન કરીને આદરેલા એલા અનશનવાળાની અવસ્થાની પેઠે આજ્ઞાથી પ્રવતેલા અને નિરપેક્ષ એવા જિનકલ્પીઓ પિતાને ક૫ છે એમ ધારીને દીક્ષા આપે નહિં, પણ કેઈકને નક્કી દીક્ષા લેનાર છે. એમ જ્ઞાનથી જાણે તે તેને ઉપદેશ આપે, તે ઉપદેશ ગુણની અપેક્ષાએ દે, પણ દિગાદિ એટલે અમુક આચાર્યાદિ પાસે લે કે લેવી સારી છે એમ કુલ ગણ કે સંઘની દરકાર કર્યા વિના સામાન્ય રીતે પ્રવજ્યા લેવાને ઉપદેશ આપે. એ પ્રવજ્યાના નિષેધથી મુંડનદ્વાર પણ સમજવું. શંકાકાર કહે છે કે પ્રવજ્યા પછી જરૂર મુંડન હોય છે તે પ્રવજ્યાદ્વાર કહ્યા છતાં મુંડનદ્વાર જુદું કહેવાની જરૂર શી? ગુરુ ઉત્તર દે છે કે પ્રત્રજિતને મુંડિત કરેજ જોઈએ એ નિયમ નથી. કેમકે પ્રકૃતિએ અયોગ્ય છતે પ્રવજિત થઈ ગયેલ હોય તે તેને મુઠવાને નિષેધ પણ છે. વળી અતિશયજ્ઞાની પ્રવજ્યાથી ભ્રષ્ટ થયેલા આદિની મુંડના કરે પણ ખરા, માટે જુદુ દ્વાર કહ્યું છે. તે જિનકલ્પીએને મને કરીને સૂક્ષમ પણ અતિચાર લાગ્યો હોય તે જઘન્યથી સ્થવિરકહિપ કરતાં ચારગણું પ્રાયશ્ચિત્ત હોય છે, કારણ કે આ જિનક૯પ તપસ્યામાં જેમ જિનકલ્પ ઉપવાસ આદિ કરે તેમ એકાગ્રતા પ્રધાન છે, અને તે એકાગ્રતાના ભંગથી હાટે દોષ લાગે છે. પ્રાચે ઉચિતતપના પર્યવસાનને સાધવાથી શુદ્ધ એવાં પણ જ્ઞાનાદિપાઠ વગેરે આલંબનરૂપી કારણે પણ એને હેતાં નથી. સર્વવિષયમાં નિરપેક્ષ એ મહાત્મા કિલષ્ટકર્મના ક્ષય માટે આર. ભેલા કહપને જ બરાબર સાચવત રહે છે. નિષ્પતિકર્મ શરીરવાળે તે મહાત્મા આંખમાં લાગેલા ચીપીયા જેવા મેલઆદિને પણ કોઈ દિવસ દૂર કરતા નથી અને પ્રાણાંતિકાણમાં પણ અપવાદ સેવ નથી, આ મહાત્મા અપવાદપદના કારણભૂત એવા અ૯પબદ્ધત્વના વિચારથી પ્રવર્તનારા ડાતા નથી, અથવા તે અત્યંતથભભાવવાળા હોવાથી એમને ક૯૫જ બહજ ઉંચી કટીનો છે. તેઓને ત્રીજી પારસીમાં બેચરી અને વિહારને કાલ હેાય છે, બાકીની સાતે પોરસીઓમાં તેઓ કાયત્સર્ગ કરે છે અને નિદ્રા તે પ્રાયે અલ્પજ હોય છે. કદાચ તેવા કર્મોદયથી જ ધાબળ ક્ષીણ થાય ને તેથી કદાચ ગામાંતર નહિં વિચરે, તેમ છતાં પણ તેમને દોષ લાગતું નથી, અને તે મહાભાગ્યશાળી તેની તેજ જાપર પણ ક૯૫પ્રમાણેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ શ્રીજિનકપીને માટે જણાવેલ ભાવનાદિપ્રકારજ શુદ્ધપરિહારિક અને યથાલદિકના કપ જે આગલ કહેવાશે તેમાં પણ જાણ, પણ જિનકલ્પી કરતાં યથાલં દિકની સંખ્યા વિષયને આ ભેદ છે કે ૧ સાથે છે, કે એકાદિક પણ લે. ૧૪.

Page #112

૧૦૬
પંચવસ્તક तव १५२४, पुण्णे १५२५, इत्तरिया १५२६ खित्ते १५६७, पव्वा १५२८, खित्ते १५२९, तुल्ला १५३०, ताणवि १५३१, सहाणे १५३२, ठिअ १५३३, गणओ १५३४, सत्तावीस १५३५, पडि १५३६, एअं १५३७,
પરિહારિક આયંબિલથી પરિકર્મ કરે એ તપભાવનાનું જુદાપણું છે. જે પરિહારવિશુદ્ધિક પછીથી સ્થવિરકલ્પમાં આવવાના હોય તેઓ ઈત્વરિક કહેવાય છે, અને જેઓ પરિહારકલ્પની સમાપ્તિ પછી જિનકલ્પ લેવાના હોય તેઓ યાવસ્કથિક પરિહારવિશુદ્ધિક કહેવાય છે. પરિહારક૯૫ પૂરે થયા પછી જિનક૯પ લે, અથવા ફરી તેજ કલ્પ લે, કે પાછા ગચ્છમાં આવે, એ ત્રણે પણ વસ્તુ તેમને કહપે છે. ઈQરિક પરિહારકોને વેદના અને આતંકે હોતા નથી, પણ યાવસ્કથિકોને તે વેદનાઆદિની ભજન જાણવી. જિનકપી સાત ભાગ કરે છે પણ આ છ ભાગ કપે છે. ગામના છે ભાગ તે જિનકલ્પીની પેઠે જાણવા. શુદ્ધપરિહારિકેની સ્થિતિ માટે ક્ષેત્ર આદિ અને પ્રવાજનઆદિ દ્વારા પૂર્વે ૧૪૮૩ અને ૧૪૮૪ ગાથાઓમાં જણાવ્યા મુજબ જાણવાં. પરિહારિકો ભરત અને અરવતક્ષેત્રમાં હોય છે. તેઓનું સંહરણ થતું નથી, તેથી જિનકસ્પિની અપેક્ષાએ વિદ્યમાનતાના કાલને પણ ફરક જાણો. સામાયિક અને છેદો પસ્થાપનીયચારિત્રના જઘન્ય સંયમસ્થાનકે થોડાં છે, તેનાથી અસંખ્યાત લોક જેટલાં પરિહારિકનાં સ્થાનકો છે. તે પરિહારિકે પહેલાના બે ચારિત્રમાં પણ હોઈ શકે, અને તેનાથી આગળ પણ સામાયિક છે પસ્થાપનયના અસંખ્યાતા સંયમસ્થાને છે. પરિહારિક કલ્પ લેતાં તે તે પિતાના સંયમસ્થાનમાંજ હેય, અને અતીતનયની અપેક્ષાએ તે પહેલા બીજા ચારિત્રના બીજા સંયમસ્થાનમાં પણ વ્યવહારથી વર્તતે કહેવાય છે. નકકી એ પરિહારિક સ્થિતક૯૫માં જ હોય છે, તેને દ્રવ્ય અને ભાવલિંગ જરૂર હોય છે, અને વેશ્યા તથા ધ્યાનનાં દ્વારે તે જિનકલ્પી જેવાં જાણવાં. એ પરિહારિકવાળા સાધુએ જઘન્યથી ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સે સમુદાય એટલે નવસે જન આ ક૯૫ ગ્રહણ કરે છે, અને પહેલાં કરનાર તે ઉચિત ક્ષેત્ર અને કાલની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્યથી પણ સેંકડે હોય છે. ક૯પ લેનારા મનુષ્ય વ્યક્તિની અપેક્ષાએ જઘન્યથી સત્તાવીસ અને ઉત્કૃષ્ટથી હજાર સુધી હોય. પણ પહેલાંના પરિહારને પામેલા જઘન્યથી સેંકડે અને ઉત્કૃષ્ટથી હજારે હોય છે. ગણમાં નવ જણ હોવા જોઈયે અને પહેલાના નવમાંથી કોઈકનો અભાવ થાય અને ઓછા હોય અને પૂરા કરવા પડે તે એક વિગેરે પણ લેનારા હેય, તેમજ પૂર્વે લીધેલા પણ પ્રક્ષેપામાં એક અથવા પૃથક્ તે હાય. એવી રીતે જિનપથી પરિહરિકોનું જુદાપણું જણાવ્યું, હવે તેમનાથી યથાલદિકનું જુદાપણ જણાવું છું.
___ लंड १५३८, उक्कोस १५३९, जम्हा १५४०, जो १५४१, पडि १५४२, लग्गादि १५४३, तेसिं १५४४, ण १५४५, तीए १५४६, जिण १५४७, थेराणं १५४८, एक्लिक १५४९, गण १५५०, पडि १५५१, एव्वे १५५२, कय १५५३, पारण १५५४, केई १५५५, अण्णे १५५६, अन्भु १५५७, एव १५५८ णय १५५९, अञ्चति १५६०, गुरु १५६१, अच्चंत १५६२, गइ १५६३, तक्काल १५६४, अहवा १५६५, एतो १५६६, एवम् १४६७, सो १५६८, अन्जाओ १५६९, पडिसिद्ध १५७०, कय १५७१,

Page #113

ભાષાંતર
૧૦૭
લંદ એટલે શાસ્ત્રમાં કાળ કહેવાય છે. અને તે લંદનામને કાલ ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ પ્રકારે છે. યથાલદિક કપમાં આવેલા લંદશબ્દની વ્યાખ્યા જણાવે છે. જેટલી વખતે પાણએ ભીનો હાથ સુકાઈ જાય તે વખતને જઘન્યતં કહેવાય છે. પૂર્વકેટિના કાલને ઉત્કૃષ્ટવંદ કહેવાય છે, તે બેની વચમાં તે અનેક સ્થાનો કાલનાં હોય છે. પણ યથાલંદના આ અધિકારમાં પંચરાત્રિના કાલને ઉત્કૃષ્ટ લંદ કહેવાય છે. જે માટે પાંચ રાત્રિજ તેઓ વીથીમાં ભિક્ષા માટે ફરે તેથી તેઓ યથાલંદિ કહેવાય અને તેમનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ પણ પાંચના ગ૭ તરીકેજ હોય. પર્વે જે મર્યાદા જિનક૯પમાં કહી છે, તે જ મર્યાદા યથાસંદિકોમાં પણ જાણવી, પણ સૂત્ર, ભિક્ષાચર્યા અને માસકપમાં એ બે વચ્ચે ફરક છે. પરિહારિકે ગ૭ સાથે સંબંધવાળા અને સંબંધ વગરના એમ બે પ્રકારે હોય છે, અને તે પણ ભવિષ્યમાં જિનકપમાં અને સ્થવિર૭૫માં જવાવાળા હોવાથી બે પ્રકારના હોય છે. તેઓને ગ્રહણ કરવા માંડેલા અર્થમાં થોડો અર્થ બાકી હોવાથી તેઓને ગચ્છનો પ્રતિબંધ હોય છે. શુભ લગ્નાદિ ઉતરી જતાં હોય અને નજીકમાં બીજાં લગ્નાદિ ન હોય તે પ્રથમ યથાર્લાદિક કલ્પ લઈને તેઓ ગચ્છના ક્ષેત્રની બહાર જઇને રહે, અને બાકી રહેલો અથ ગ્રહણ કરે, પણ એ અર્થ ગ્રહણમાં વિશેષ એ છે કે આચાર્ય બહાર જઈને તેઓને અર્થ આપે, કારણકે ગચ્છના ક્ષેત્રમાં આવવાથી વંદન અને અર્વદન કરવાથી લોકોમાં નિંદા થાય. જે આચાર્ય જવાને શક્તિમાન ન હોય તે દેહ ગાઉએ રહેલી પહલી, બે ગાઉએ રહેલું પ્રતિવૃષભગામ અથવા ક્ષેત્રની બહાર કે ક્ષેત્રમાં અન્યવસતિમાં તે યથાકંદિક આવી તે અર્થ લે. તે સ્થાને કે ન દે તેવી રીતે સાધુએ તેને વંદન કર. તે કોઈને વંદન ન કરે, બાકી રહેલે અર્થ લઈને તેઓ પોતાના કહ૫ પ્રમાણે વિચરે. જિનકલ્પ લેવાવાળા યથાલદિક છેડે અર્થ બાકી હોય ત્યારે અથવા કેટલાકના કહેવા પ્રમાણે યથાલદિક કાળમાં રોગ આતંક છતાંપણ દવા કરાવે નહિ, આંખને મે કરવાથી તેઓ નિષ્પતિકર્મ શરીરવાળા હોય છે. સ્થવિરયથાસંદિકોમાં એટલે વિષ કે તે અસમર્થ થાય છે તે સાધુને ગ૭ને આપી પણ દે, અને ગચ્છના સાધુઓ પણ સર્વ પરિકમ ફાસુકઅનાદિએ તેઓનું કરે. તે સ્થવિર એકેક પાત્રાવાળા અને વસવાળા હોય છે, પણ જિનક૯૫માં જવાવાળા યથાલદિકને વસ્ત્રાપાત્ર આદિની ભજન જાણવી. જઘન્યથી તેનું પ્રમાણુ ત્રણ ગણું અને ઉત્કૃષ્ટથી સેંકડે ગણેનું હોય છે. પુરૂષનું પ્રમાણ પણ જઘન્યથી પંદર અને ઉત્કૃષથી હજાર ગણું જાણવું. કપમાં ઊનને પ્રક્ષેપ કરવો હોય તે એકાદિ પણ જઘન્યથી તે કલ્પ લેવાવાળા હોય, અને ઉત્કૃષ્ટથી લેવાવાળા સેંકડો હોય છે. પહેલાના યથાસંદિકેનું ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્યથી કેટિપૃથકત્વ પ્રમાણ હોય છે. અહીં વિસ્તારરૂપ પ્રસંગે કરીને સર્યું. આ પ્રવચનમાં જિનકલ્પ, પરિહારકલ્પ ને યથાસંદિપ લે તેજ ઉત્કૃષ્ટ વિહાર છે, અને તે ત્રણે કલ્પિ સંખના જેવા શુદ્ધ જાણવા. પ્રાયે છેલ્લે કાળે અનવદ્ય એ આ કલ્પ સતપુરૂષોને કરવાનું છે. બાકીને વખત તે આચાર્ય આદિકના કાર્યથી પ્રતિબંધ હોવાથી તે કલ્પ લેવાની ભજના જાણવી. કેટલાક કહે છે કે જિનાદિકપમાં શુહસંજમને એગ હોવાથી તેમજ સ્થવિરના વિહાર કરતાં અહિં અત્યંત અપ્રમાદીપણું હોવાથી આક્તજિ સારા છે. વળી કેટલાક કહે છે કે પરોપકાર નહિ હોવાથી આ જિનકલ્પાદિ કપિ

Page #114

પંચવતું.
સારા નથી. વળી પરાર્થને અભાવે કલ્પાદિ લેવાનો પણ નિષેધ છે, તેથી પણ સ્થવિરકનું જ મુખ્ય. પણું છે. કોઈપણ અયુતવિહારની ઈચ્છાવાળે અને આચાર્યગુણવાળા લબ્ધિ સહિત સાધુ ઉપસ્થિત થયેલાને દીક્ષા આપે છે. તેની પ્રવજ્યા ન થાય તો તે કપ પાલવામાં અસમર્થને પણ દીક્ષા આપે. નેહથી થતી દીક્ષામાં અલધિવાળે પણ અદ્યત નહિં લેતાં ગુરુનિશ્રાએ દીક્ષા આપે. એવી રીતે સર્વથા સ્થવિરકલ્પજ મુખ્ય છે એમ આગમથી સિદ્ધ થયું, તેમજ યુક્તિથી પણ સ્થવિરકલપમાં સ્વ અને પર ઉપકાર હોવાથી તે મટે છે. વળી આ જિનકઆદિ કથિી બીજે કઈ ઉપકાર થત નથી, વળી આ સ્થવિરકલ્પથી કઈકને શુભભાવ જેગે ચારિત્ર એ નિર્વાણનું સાધન બને છે, અને તેથી બીજાઓને પણ આ સ્થવિરક૯પ મોક્ષસુખનું કારણ છે. વિરે બીજાને દેવાતું ચારિત્ર પિતાના આત્મામાં પરિણમાવે છે, ગુરુતર એ સંજોગ પણ ત્યાં સ્થવિરકલ્પમાંજ જાણવે. કેમકે
જ્યાં સ્વ અને પરને સંજમ પળે, અને તે સંયમ સ્થવિરક૯પમાંજ સમ્યફ વૃદ્ધિ પામતે હોય છે. તત્વથી અત્યંત અપ્રમાદ પણ એજ કહેવાય કે જે શુભભાવથી હંમેશાં બીજાઓને અપ્રમાદપણાની પ્રાપ્તિ કરાવાય. આવા એકાંતના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે જે એમ છે તે પછી ગીતાર્થ મુનિઓ પણ કાચિત અનશન સરખા આ અભ્યઘતમરણ નામના ઉઘતવિહરને સ્થવિરક૭૫ને છોડીને કેમ લે છે? ચરમકાલે અભ્યઘતવિહારને ઉચિતને કહ૫ લેવાથીજ આજ્ઞાની આરાધના થાય છે અને આજ્ઞાની આરાધના એજ મુખ્ય છે. શકિતવાળી દશા છતાં તે શકિતવાળ કલ્પ ન લે તે મળેલ એવા આત્મવીર્યના ક્ષયથી આત્માની હાનિ થાય અથવા તે આજ્ઞાને ભંગ લાગે, કેમકે અધિકગુણ સાધવાને સમર્થ હોય એવા મનુષ્યને હીન ગુણવાળાને લાયકનું કાર્ય કરવાથી આજ્ઞાભંગ ગણાય, અને શકિત પ્રમાણે હંમેશાં ઉદ્યમ કરજ જોઈએ, વળી સૂત્રમાં દશ વં સંપૂર્ણ થયા હોય તેને જિનકાદિન નિષેધ છે, કેમકે તે મહાનુભાવેને તે જિનકાદિ સિવાયજ ઘણા ગુણો થાય છે. એવી રીતે બને કપનું તત્વ જાણુને શકિત રહિત પુરૂષોએ અપ્રમત્તપણે સ્વ અને પરના ઉપકારમાં વિશેષ પ્રયત્ન કરો, અને શુદ્ધ એ સ્વપરનો પરોપકાર સ્થવિરકલ્પને છોડીને બીજા કપમાં તે નથી, અને તે જ વપરનો ઉપકાર ન બનવાના કારણુથી અજાત અને અમાસ એવાને જે વિહાર, અને અજાત અને સમાસ તેના પણ વિહારને નિષેધ કરેલો છે. અગીતાથને વિહાર તે અજાત કહેવાય, અને બાતબધમાં પાંચથી ઓછા તથા વષકાલમાં સાતથી ઓછા સાધુઓને વિહાર જે થાય તે વીતરાગેએ અસમાપ્ત વિહાર કહેલો છે. પ્રતિષિદ્ધને વર્જવાવાળા સ્થવિરેને વિહાર શુદ્ધજ છે, એમ ન થાય તે આજ્ઞાભંગ થાય અને તે આશાભંગથી નક્કી સંસારની વૃદ્ધિ થાય. અહીં વધારે વિસ્તાર કરતા નથી, પણ બુદ્ધિમાનેએ તે તે કહ૫નું પ્રધાનપણું જાણવું. એવી રીતે અદ્ભુત વિહારને અધિકાર પૂરો થયો છે. હવે અભ્યતવિહારની સાથે જે અયુવતમરણને અધિકાર જણાવ્યું હતું તેનું સ્વરૂપ કહે છે
अम्भु १५७२, सलेहणा १५७३, चत्तारि १५७४, णाइ १५७५, वासं १५७६, देहम्मि १५७७, विहिणा १५७८, सइ १५७९, ओवक्क १५८०, थेव १५८१, जुगवं १५८२,
ધીર અને નહિં મરવાના સ્વભાવવાળા તીર્થકરોએ અભ્યઘતમારણે પાદપપગમન, ઇગિની અને ભકતપરિશા એવી રીતે ત્રણ પ્રકારે કહેલાં છે, એ મરણ પાયે સંખના

Page #115

ભાષાંતર
૧૦૯
પૂર્વકજ હોય છે, તેથી સંલેખનાને પહેલાં કહીશ. પછી સંક્ષેપથી ત્રણ પ્રકારનાં અભ્યઘતમાને અનુક્રમે કહીશ. સંલેખન કરનાર ચાર વર્ષ સુધી અઠ્ઠમથી વધારે એવી જે વિકૃષ્ટ તપસ્યા તે કરે ૪પછી ચાર વર્ષ સુધી વિગયરહિત પારણાવાળી અને અઠ્ઠમથી ઓછી એવી જે અવિકૃષ્ટ તપસ્યા તે કરે પછી બે વર્ષ સુધી એકાંતરે આયંબિલ કરે અને છ મહીના સુધી અઠ્ઠમઆદિ જે અત્યંત વિકટ તપ તે ન કરે, અર્થાત્ સામાન્ય તપ કરે, પણ તપસ્યાને પારણે આયંબિલ કરે, ૧ભા પછી બીજા છ મહીના સુધી વિકૃણ તપસ્યા કરે, અને તે પછી એક વર્ષ સુધી કોટિસહિત (લાગલાગટ) આયંબિલ કરે જેવી રીતે આ ઉત્કૃષ્ટ સંલેખના બતાવી તેવિજ રીતે અનુક્રમે સંઘયણ અને શકિતને ઘટાડે હોય તે તેને અનુસાર અધીર અથવા એથી જેટલી પણ સંખના કરે, સંલેખના કરવાનું કારણ એ છે કે સંલેખના કર્યા વગર મરણ સમયે એકધમ ધાતુઓ ક્ષીણ થવાથી જીવને છેલ્લા કાળે પ્રાયે આર્તધ્યાન થાય, પણ થોડા થોડા ધાતને વિધિથી ખપાવતાં ભવરૂપીવૃક્ષના બીજરૂપ એવું જે આર્તધ્યાન છે તે થાય નહિ. વળી આ જ ઉપર આ જુતિ જાણવી. હંમેશાં શુભભાવવાળાને ચેડા થડા નિધથી બાધા આવે નહિં, કેમકે હેટા બળે છેડાને આરંભ કર્યો છે, અને એવી રીતે કરવાથી મહાબળવાળું સપ્રતિકાર ઉપક્રમણ થાય. અને ઉચિત રીતે આજ્ઞા કરવાથી વિશેષ શુભભાવ પણ થાય. વળી બાધા (માંસાદિ) અને અત્યંતર (શુભ પરિણામ)નું થોડું થોડું ઉપક્રમણ જેમ જેમ કરવા લાયક છે તેમ તેમ કરવાથી વખત જતાં તે પરિણામ કબજાના વિષયમાં આવે છે, પણ એકદમ ધાતુને ખપાવતાં ઉપકમની તીવ્રતા થવાથી પ્રાચે જીવનને બહુ મોટું સૈન્ય જેમ એકલા સુભટને પાડી નાંખે તેવી રીતે પાડી નાખે છે. સંખના માટે શંકાસમાધાન કહે છે.
ગાર ૧૯૮૨, તિવિદા ૨૫૮૪, ૧૯૮૯, ના રહું ૨૬૮૧, ના જુન ૧૧૮૭, परि १५८८, भरण १५८९, अब्भत्था १५९० ता १५९१, उचिए १५९२,
આ સંલેખના ઉપકમના હેતુથી કરાય છે, માટે આત્મહત્યાનું કારણ ગણાય અને તેથી સમભાવમાં વર્તવાવાળા સાધુઓને આ સંલેખનાજ કેમ લાયક હોય? તેમજ શાસ્ત્રને પણ વિરોધ છે, કેમકે પિતાના, પ૨ના, અને બંનેના અંગે પર્યાયને નાશ દુખત્પાદ અને ફલેશપી એ ત્રણે પ્રકારની હિંસા ઘણીજ અનિષ્ટ ફળવાળી થાય એમ અનંતજ્ઞાની તીર્થકરાએ કહેલું છે. એવી રીતે કરેલી શંકાને ઉત્તર દે છે કે ત્યારે કહેવું સાચું છે, પણ હિંસાના લક્ષણના અભાવથી તેમજ શાસ્ત્રોક્ત હોવાથી આ સંલેખના આત્મહત્યાનું કારણ નથી, કેમકે જે હિંસા પ્રમત્ત જેગવાળી હોય, રાગાદિ સહિત હોય, અને આજ્ઞાથી બહાર હોય, તેજ હિંસા વર્જવાની હોય છે, પણ જે પ્રવૃત્તિ એ પ્રમત્તયોગ વિગેરેથી રહિત હોય અને વળી શુભભાવને વધારનારી હોય તે તે તે નક્કી જે શ્રક્રિયાનું લક્ષણ છે તેજ તેમાં ઘટતું હેવાથી શુદ્ધક્રિયાજ કહેવાય. જે જીવ આ જન્મમાં કૃતકૃત્ય થએલે છતાં માત્ર શુભમરણને માટેજ આ તપને અંગીકાર કરે છે તેને શાસ્ત્રોક્ત શુક્રિયા થાય છે. વળી આ સંલેખના સહનશક્તિને પાલનાર હેવાથી મરણના પ્રતિ. કારભૂત છે, માટે ગુમડાને કાપવાની ક્રિયાની માફક તે મરણ નિમિત્ત નથી, તેમજ આત્માને વિરાધનારૂપ પણ નથી. કેમકે યથાસમય અસાધારણ ભાગને જેમણે અભ્યાસ કર્યો છે, તેઓને જ

Page #116

૧૧૦.
પંચવરૂક તીર્થકરોએ આ સંલેખનને ઉચિત સમય કહેલ છે. તેટલા માટે ચરમગુણને સાધનાર એવા ચરમસમયને સમ્યગૂ રીતે આરાધના કરીએ. અને એવી રીતે પ્રવર્તતાં જ શુભભાવની વૃદ્ધિ થાય શાસ્ત્રમાં પણ જિનેશ્વરાએ ઉચિત કાલે સંલેખના કરવાનું કહ્યું છે, અને તેથી તે વિહિતાનુમાન હોવાથી પણ દુષ્ટ નથી. જિનેશ્વરમહારાજાએ કહેલા એવા ધ્યાનયોગે પરિણામની પણ લેખના કરે. હવે પિતાના પરિણામની સંખના કરવાનું બતાવે છે, ___ भाव १५९३, भावेइ १५९४, जम्म १५९५, धण्णो १५९६, एअस्स १५९७, चिंतामणी १५९८, इच्छं १५९९, तेसि १६००, नो १६०१, एत्य १६०२, किं १६०३, तह १६०४, परसा १६०५, परि १६०६, जं पुण १६०७, धम्ममि १६०८, सो चेव १६०९, जइवि १६१०, जमिह १६११, एसेव १६१२,
વાસ્તવિક ભાવનાઓથી પ્રથમ તો સમ્યક્ત્વના મૂળને વધારે, વળી વિશેષ કરીને તે વખતે સ્વભાવથી સંસારમહાસમુદ્રનું નિર્ગુણપણું વિચારે. જન્મ, જરા અને મરણરૂપી જલે કરીને ભરેલ દુખરૂપી જાનવરથી સંકીર્ણ, જીવને દુખનું કારણ, અને ભયંકર એ આ ભવસમુદ્ર અનાદિકાલથી કષ્ટમય છે. હારો આત્મા ભાગ્યશાળી છે કે જેણે અપાર એવા આ ભવસમુદ્રમાં અનંતા ભવે પણ મળવું મુશ્કેલ એવું ધર્મરૂપ પ્રવહણ મેળવ્યું છે. હંમેશાં લાગ લાગટ પ્રયત્નથી પાલન કરાતા એવા ધર્મના પ્રભાવે, જન્માંતરમાં પણ છે દુઃખ અને દૌગત્યને પામતા નથી. ધર્મ એજ અપૂર્વ ચિંતામણી છે, ધર્મ એજ અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ છે, ધર્મ એજ પરમ મંત્ર છે, અને આ જગતમાં એજ ધમ પરમઅમૃત રૂપ છે, મહાનુભાવ ગુરુ આદિકની વેયાવચ્ચે ઈચ્છું છું, કે જે મહાનુભાના પ્રતાપથી આ ચિંતામણી રત્ન સમાન ધર્મ પ્રાપ્ત થયે છે, ને વળી પળા પણ છે. તેઓને નમસ્કાર કરૂં છું. વળી અંત:કરણથી વારંવાર તેઓને જ નમસ્કાર કરું છું કે જેઓ બીજાના ઉપકાર તળે દબાયા સિવાય, બીજાના હિતમાં જ તત્પર રહેવાવાળા મહાપુરૂષો, તરવા લાયક એવા જીને એ ધર્મરત્ન આપે છે. આ ધર્મરત્ન કરતાં આખા જગતમાં પણ ભવ્યજીને બીજું કઈ હિત કરનાર નથી, કેમકે આ ધર્મરત્નથી જ ભવસમુદ્રથી જીવને પાર ઉતરવાનું થાય છે. આ સંસારમાં સર્વ સ્થાનકે પુદ્દગલસંજોગોથી ભરેલા હોવાથી તેના સેંકડો દુખેથી ભરેલાં અને પરિણામે ભયંકર હેવાથી ભયંકર પરંપરાવાળાં, અને સર્વથા પાપરૂપ છે. આવા સંસારમાં આથી વધારે કટકારી શું કહેવાય કે જે દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ અને અત્યંત દુઃખરૂપ એવા મનુષ્યજન્મમાં આવીને અને વળી ધર્મને પામીને પણ સંસારમાં રતિ થાય છે. (કથંચિત્ મનુષ્યપણું પામેલાઓને આ દુઃખફળ એવા સંસારસમુદ્રમાં જે સુખ લાગે છે તે ખરેખર કષ્ટકારી ગણાય.) શાસનના સારભૂત, એવા સંવેગને કરવાવાળા, પાપને વિવિધ ત્રિવિધ નહિં કરવું એ રૂપ અકરણનિયમ વિગેરે જેનું શુદ્ધફળ છે એવા આશ્રવ સંવરઆદિ સમપદાર્થોને સમ્યક રીતે વિચારે. વળી બીજાને સાવદ્ય યોગને ત્યાગ કરાવવા પૂર્વક પિતે સંવેગમય થઈને જે સાવધનો ત્યાગ કરે તે અકરણનિયમનો મુખ્ય હેતુ છે. એ હકીકત બરાબર વારંવાર ધ્યાનમાં લે, વળી શુદ્ધ એવું, પૂર્વાપર યેગે સહિત એવું, અને ત્રિકટિથી શુદ્ધ એવું અનુષ્ઠાન સેનાના ઘડા જેવું હંમેશાં ઈષ્ટફળવાળું જ થાય છે, પણ અશુધ્ધ અનુષ્ઠાન માટીના

Page #117

૧૧૧
ભાષાંતર
ઘડા જેવું, જેમ તેમ માત્ર ફળ દે છે, પણ સુળની પરપાને તે અશુદ્ધ અનુષ્ઠાન સાધતું નથી. ધર્મની અંદર અનુપયેાગથી થએલા સૂક્ષ્મ સૂક્ષ્મ પણ અતિચારાને એટલે રાતદિવસની ક્રિયાદ્વારેએ મેઘે પણ છેડે અને પ્રતિપક્ષભાવનાથી તે બધા અતિચારીની નિંદા કરે. એમ સતત પ્રવર્ત્તતાં કદાચિત ભાવનાથી વીય પરિણામ ઉલ્લુસે તેા શ્રેણી અને કેવલજ્ઞાનને પણ પામે, અને તે કેવલ પામવાથી ક્રૂરી મરે નહિ, કદાચિત ક્રમ સચાગે શ્રેણી ન પામે, તે પણ સવેગભાવનાવાળા જીવ સતિ અને સમ્યકત્વ તેા નકકીજ પામે છે, કેમકે તીવ્ર શુભભાવનાએ ભાવિત એવા જીવ, જન્માંતરે પશુ તેવીજ થ્રુભભાવનાવાળાજ ડાય છે. વાસિત એવા તલનું તેલ પશુ સુગંધી હાય છે, તેમ શુભભાવનાના મળે કરીને ખીજા ભવમાં પણ તે જીવના જે શુભભાવ, તેજ એાધિલાભ રૂપ થાય છે। આવી રીતે ભાવનાની સલેખના જાણવી. હવે અનશન કરવાના વિધિ કહે છે.
संलिहि १६१३, जब १६१४, अथ १६१५, सम १६१६, सव्वत्था १६१७, पढमि १६१८, णिव्वा १६१९, सीहाई १६२०, संघयणा १६२१, इंगिणि १६२२-२३, पञ्चक्रखइ ૧૧૨૪, વત્ત૬ ૧૬૨૯, મત્ત ૧૬૨૬, વાર્ ૧૬૨૭, ફ્ળ ૧૬૨૮, નો ૨૬, कंदप्पे १६३०, कह १६३१, भमुह १६३२, भासह १६३३, वेस १६३४, सुर १६३५, नाणस्स १६३६, काया १६३७, सब्वे १६३८, जच्चाइ १६३९, अविसह १६४०, गूहह १६४१, कोउअ १६४२, विम्हवण १६४३, भूईअ १६४४, पण्हो १६४५, पसिणा १३४६, तिविहं १६४७, एयाणि १६४८, अणु १६४९, णिचं १६५०, आहार १६५९, तिविहं १६५२, चंकमणा १६५३, जो १६५४, उम्मग्ग १६२५, नाणाइ १६५६, णाणाइ १६५७, जो पुण १६५८, तह १६५९, जो पुण १६६०, एयाओ १६६१, एयाओ १६६२,
એવી રીતે આત્માની સ'લેખના કરીને ગૃહસ્થા પાસેથી જે પાટપાટલા લીધા હાય તે તેમને પાછા આપીને, સમ્યક્ એવી ભાવશુદ્ધિએ ગુરૂમહારાજ આક્રિકને ખમાવીને, બાકીના બધા સબધીઓને ગુણુથી વખાણીને તે અનશનને સમયે વિશેષથી જીવે ધર્મમાં ઉદ્દામ કરવે, કારણકે જગતમાં સર્વ સોગા વિચાગવાળાજ છે, એમ સપૂર્ણ રીતે આત્માને સમાવવા, વળી વિધિપૂર્વક શ્રી અરિહ ંતદેવને, અને ગુરૂમહારાજ વિગેરેને વાંદીને તેમની પાસે અશનાદિ સવ આહારના ત્યાગ કરીને પછી સમભાવમાં રહેલા મહાત્મા શુઢ્ઢા વિગેરેમાં જઈને સમ્યક્ પ્રકારે શાસ્રાક્ત રીતિએ પાપાપગમન નામના અનશનને કરે, સત્ર મમતારહિત, ડાયતાદિક જેવા સ્થાનથી રહીને વૃક્ષસમાન નિશ્ચેષ્ટપણે યાવજ્જીવથી મહાત્મા રહે, પહેલા સલચણવાળા મહાનુભાવેાજ આ પાદાપગમન નામના અનશનને કરે છે, અને માક્ષપદનું પરમ કારણ એવે શુભભાવ પણ આ અનશનજ છે. એવી રીતે અહીં ક્રમને અનુસરીને નિોંધાતિક અનશન કહ્યું. ખીજું (સભ્યાક્રાતિક) નામનું મરણુ સભવે છે, જે માટે વીતરાગાએ કહ્યું છે કે સિંહાદ્ધિના ભયમાં સપડાએલા સાધુ આખું કઇક પહેાંચતું છે એમ જાણીને તે સાધુ ગીતા હોય તે સ્થિર ચિત્તવાળા પાદાપગમન નામનું અનશન કરે, પણ સયણુની ખામીથી જે એવું અનશન કરવાને સમ` ન હેાય તે પણ ચેડા કાલ સલેખના કરીને શકિત પ્રમાણે વિધિથી

Page #118

પચવસ્તુક
૧૧૨
સવેગથી ભાવિત મનવાળા છતે। આત્માને નિ:શસ્ય કરીને શકિત પ્રમાણે ઇંગિનીમણુ કે ભકતપરિજ્ઞા નામનાં એ મરણેામાંથી એકને કરે. તેમાં ઇગિનીમરણના વિધિ આા પ્રમાણે:
દીક્ષાના વખતથી ગુરૂમહારાજ પાસે આલેાયણુ દઇને, સમાધિ અને કાલને અનુસાર કેટલાક કાલની સ‘લેખના કરીને નકકી શુરૂ પાસે ચારે પ્રકારના આહારના પચ્ચક્ખાણુ કરે, અને આ ઇગિનીમરણવાળા સાધુ નિયમિતસ્થાનમાં નિયમિત પ્રવૃત્તિ પણ કરે પેાતાના શરીરનું ઉન અને પરિવર્તન કરે, માતરૂ સ્માદિક કરે કે ન પણ કરે, શ્રુતિવાળા સાધુ પેાતાની ઉપદ્મિનું પડિલેહવું વિગેરે પાતાનું કાર્ય પાતેજ કરે. હવે ભક્તપરિજ્ઞાના વિધિ કહે છે.
આ અનશનની પહેલાં શિથિલવિહારી હોય તા પણ અતઅવસ્થામાં સવેગમાં આવેલે સાધુ ભકતપરિણા નામના અનશનને કરતાં પણ દીક્ષાથી માંડીને અ’તસુધીની આàાયણ લે. જીવવી ના ઉલ્લાસવાળા મહાત્મા વિશેષે કરીને ત્યારથી સષ્ટિભાવના સ`થા વર્ષે અને તેથી આરાધના જરૂર પામે. વવા લાયક અશુભ ભાવનાઓ જે પાંચ છે તે જણાવે છે કે કાંપૈિકી, દેવકિશ્મ ષીકી આભિયાગિકી, આસુરી અને સમાહા, એ પાંચ પ્રકારની ભાવનાએ તે સહિષ્ટભાવના કહેલી છે. જે સાધુપણાવાળા છતાં પણ જો કથ'ચિત્ એ ખરામ ભાવનામાં વર્તે તે તે સાધુ તેવા પ્રકારના અષમદેવતાઓમાં જાય, પણ ચારિત્રહીન હોય તેને તેા દેવગતિના પણ નિયમ નહિ. તે પાંચ અશુભ ભાવનાએ હવે અનુક્રમે જણાવે છે. ખડખડ હસવું, હાંસી કરવી, ને ગુચ્છાતિની સાથે પણ કઠોર તથા વક્રોક્તિએ બેલવું. કામની કથા કહેવી, કામના દ્વેષ કરવા, અને કામની પ્રશસા કરવી તે સર્વ કદભાવના જાણવી. તે તે ભ્રમર, નેત્ર અને માહાએ કરીને તેવી તેની ચેષ્ટા કરે કે જેથી પેટ ઢાખીને બીજો હસે, પણ પોતે હસે નહિ, તે કૌય્યભાવના. શરદઋતુમાં મદોન્મત્ત થયેલા સાંઢની પેઠે જલદી જલદી ખાલે અને ગતિ કરે, બધાં કાર્યાં જલદી જલદી કરે, અને એઠા થકા પણ અભિમાનથી ફૂટી જતા હાય તેવા લાગે, તે દ્વવશીલ ગણાય. ભાંઢની માફક છલને દેખતે, પેાતાને અને પરને વેષ અને વચને કરીને હાંસી ઉપજાવતા જે હાય તે હાસન કહેવાય. ઈંદ્રજાળ વિગેરે, તેમજ કુહેટકમાં પાતે વિસ્મય નહિ' પામતા, તેવા કુતુહુલીએને વિસ્મય પમાડે તે વિસ્માપક કહેવાય. એ પાંચ પ્રકારની કદર્પભાવના જાણવી.
શ્રુતાહિજ્ઞાના કેવલીમહારાજ ધર્માચાર્ય, અને સર્વસાધુની નિદા ખેલનારા અને કપટી એવા મનુષ્ય કલ્મિષિકી ભાવના કરે, તેજ પૃથ્વીઆદિ છકાય, તેજ મહાત્રા નિદ્રાચ્યાદિ તેજ પ્રમાદ અને તેજ અપ્રમાદ શાસ્ત્રોમાં વારંવાર કહેવામાં આવે છે માટે તે શાસ્ત્ર શા કામનું? અને માક્ષને માટે પ્રવતેલા મહાત્માઓને શુભાશુભલને જણાવનાર જ્યાતિષ અને સુવર્ણાદિ સિદ્ધિ કરનાર પ્રાભૂતશાસ્ત્રોથી શું કામ છે? એવું ખાલવું તે જ્ઞાનની નિંદા ગણાય. કેવલી શબ્દઅલભ્ય સર્વને પ્રતિમાધ કેમ કરતા નથી ?પુરૂષ વિશેષે ઉપદેશ આપે છે, પણ અવિશેષપણે ઉપદેશ દેતા નથી, ધાતિકના ક્ષય અને કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિથી અત્યંત કૃતકૃત્ય જણાએલા તે ગુરુની પણ ચાકરી કરતા નથી, એવા વિચાર આવવા તે કેવળીને અત્રણુ વાદ કહેવાય.

Page #119

ભાષાંતર
૧૧૩
ગુરુમહાત્માઓની જાતીઆદીકે કરીને નિંદા કર, હાંસી કર, તેઓની સેવામાં હાજર ન રહે, તેને અહિત કરનારા થાય, તેમનાં છિદ્ર જુએ, કથંચિત પ્રમાદની ખલના જે ગુરુની થઈ હોય તે લેકની સમક્ષ બેલે, અને તેમનાથી પ્રતિકુળ વર્તન કરે, તે ધમાચાર્યને અવર્ણવાદ કહેવાય માંહમાંહે સહન ન કરતાં દેશાંતરે ચાલ્યા જાય છે. મંદમંદ ચાલે છે, ગુરુને અંગે પણ કઠોર પ્રકૃતિવાળા રહે છે, ક્ષણમાત્ર રાગદ્વેષવાળા થાય છે, ગૃહસ્થ તરફ પ્રેમ દર્શાવે છે, અને સર્વને સંગ્રહ કરે છે, એમ બોલવું તે સાધુને અવર્ણવાદ કહેવાય.
પિતાના સ્વભાવને છુપાવે, બીજાના છતા ગુણે પણ ઢાંકી દે, ચારની માફક સર્વની શંકા કરતે ગૂઢ આચારવાળો હોય તે મારી કહેવાય. એ પાંચ પ્રકારે કિટિબષિકી ભાવના જાણવી. સૌભાગ્યની પ્રાપ્તિ માટે બાલકેને સ્નાન કરાવવું, હેમ કરાવ, મસ્તક ઉપર હાથ ફેરવે, રોગ શમા. વવા લુણ બાળવું, ચોગગર્ભિત ધૂપ કરે, અનાર્ય આદિ વેષે કરવા, ઝાડઆદિને ચલાવવાં, ઉપર દ્રવની શાંતિ માટે ધૂત્કાર કર, કે બંધમંત્રાદિકે બંધન કરવું તે કૌતુકકર્મ ગણાય. રાખ, માટી, કે સૂતર વડે કરીને, મકાન, શરીર કે ભાજનઆદિની રક્ષા કરવી, અથવા અભિગઆદિ કરવાં તે ભૂતિકર્મ કહેવાય. પૂછવું તે પ્રશ્ન, અથવા જે તે અંગુઠામાં, કરઠાએલામાં, ચાટલામાં, તરવારમાં, પાણીમાં કે ભિંતવિગેરેમાં કલ્પવિશેષથી કોપી કે શાંત થઈને જુએ અને તે દ્વારા ઉત્તર મેળવે તે પ્રશ્ન કહેવાય. સવપ્નમાં વિદ્યાએ કહેલું શુભાશુભ નિમિત્ત બીજાને કહે, વંટિકાયક્ષે કહેલું સાંભળી ડેમ્બિ બીજાને શુભાશુભ કહે છે તે પ્રમના પ્રશ્ન કહેવાય. અતીત, વર્તમાન અને અનાગત ભેટે ત્રણ પ્રકારે શુભ અને અશુભનું નિમિત્ત હોય છે. આમાં શુભ અને અથભપણું અધિકરણ થાય કે ન થાય તેની અપેક્ષાએ સમજવું. અર્થાત્ ફલની અપેક્ષાએ નહિ, માનસન્માનને માટે કૌતુકાદિને કરનાર અભિગિકકર્મ બાંધે છે, પણ અહંકાર રહિત શાસનપ્રભાવના માટે અપવાદપદે તે મૈત્કારિક કરે તે આરાધક થાય છે, ને તે દૈતક અતિ કરનારો ઉચગાત્ર બાંધે છે. હંમેશાં કલેશ કરનાર, કલેશ કરીને પ્રશ્ચાતાપ નહિં કરનાર, અપરાધી અને નિરપરાધી બંનેને અંગે ખમાવ્યા છતાં પણ પ્રસન્ન નહિં થનારે જે જીવ તે કલેશી ગણાય છે. જેના પરિણામ આહાર, ઉપાધિ અને શખ્યામાં હંમેશાં લાગેલા રહે છે અને તે આહારદિકને માટેજ સાકાંક્ષપણે તપ અને ઉપધાન કરે છે તે સંતપ્તતપ કહીએ. નિમિત્તના ત્રણ માં એક નિમિત્ત સુખદુઃખાદિએ છ દે છે. તે અભિમાન અને અભિનિવેશથી કહે તે આસુરીભાવના કહે છે. શક્તિમાન છતે પણ પૃથ્વી આદિકાયમાં જવા આવવામાં અત્યંત નિ રહે, અને તેમ કરીને પણ જે પશ્ચાતાપ ન કરે તે નિર્દય કહેવાય. દુઃખથી કંપતા બીજાને દેખીને કઠિન ભાવવાળો પોતે કંપે નહિ તેને વીતરાગોએ નિરનુકંપ કહે છે. પારમાર્થિકન્નાનાદિમય માર્ગને જે દ્રષિત કરનાર, અને વિરૂદ્ધ એવા માર્ગને ઉપદેશ કરનાર એ મનુષ્ય ઉન્માર્ગદેશક પિતાના અને પરના આત્માને અહિતકારી હોય છે. જ્ઞાનાદિ ત્રણ પ્રકારના માર્ગને જે દૂષિત કરે, સ્વભાવે મુખ છતે પણ માર્ગ આચારનારાઓને દૂષિત કરે તે માર્ગgષક કહેવાય. વળી પંડિતમાની પિતાની તર્કશકિતથી જ્ઞાનાદિમાર્ગને દૂષિત કરી, ઉન્માર્ગને પામે તે ભાગવિપ્રતિપન્ન કહેવાય. મતિ વગરને જુદા જુદા જ્ઞાન અને ચારિત્રના લેટેમાં મુંઝાય અથવા બીજાઓની ઘણાપ્રકારની ,

Page #120

www
૧૧૪
પંચવતુક ગાદ્ધિ દેખીને મુંઝાય તે પણ મેહભાવના કહેવાય. વળી જે સાચી રીતે કે કપટભાવે બીજાને મુઝવે અને સમયાંતરે તેને જ મુંઝવીને આધીન કરી લે તે મોહભાવના.
આ ભાવનાઓને ભાવવાવાળે સાધુ જે સંયમવાળો હોય તે દુષ્ટદે માં જાય છે અને ત્યાંથી ચો થકે પણ અનંતા સંસારસમુદ્રમાં રખડે છે- ચારિત્રના વિઘભૂત એવી આ ભાવનાએને સર્વથા છોડ અને એવી ભાવનાઓને છોડવાથી જ સમ્યફચરણને પણ પામે.
आह १६६३, ववहार १६६५, अखंड १६६५, जो १६६६, कंदप्पा १६६७, किंतु १६६८, एआण १६६९, कय १६७०,
શંકા કહે છે કે એ કાંદપિકી વગેરે ભાવનાઓ ચારિત્રથી વિરૂદ્ધ નથી, કેમકે અહીંજ કહે. વામાં આવ્યું છે કે જે સંજતા હોય અને તેવી ભાવનાઓ કરે છે પણ તેવા અસુરઆદિ પ્રકા
ના દેવતામાં જાય, અને ચારિત્રરહિત હોય તે સાધુઓને તે દેવકની ભજ જાણવી ઈત્યાદિ કહ્યું છે. આવી શંકાને ઉત્તર દે છે કે એ કાંદપિકીઆદિ ભાવનામાં વ્યવહારનયથી ચારિત્ર છે, કારણ કે તેવા અશુભ પરિણામ વગરને પણ કોઈ કંદપદિ ભાવના કરે, પણ નિશ્ચયનયે તે એ ભાવનામાં ચારિત્ર નથી, કારણ કે હંમેશાં ઉચિત પ્રવૃત્તિ હોય તે જ નિશ્ચયનયે અખંડ ગુણઠાણું માનેલું છે. સૂત્રમાં પણ જે માટે કહ્યું છે કે જે માણસ જે પ્રમાણે બોલે તે પ્રમાણે ન કરે તેના કરતાં બીજે મિથ્યાષ્ટિ કોણ? કેમકે તે જુઠું બોલનાર અને તે બેલવાથી વિપરીત જુઠું કરનાર બીજાને શંકા કરતે મિથ્યાત્વને વધારે છે, અને શાસનમાં ચારિત્રની અંદર કરવા તે યોગ્યપણે કંદર્પ આદિને વાદ સંભળાતો નથી. માટે કંદર્પાદિનું સેવવું પણ ચારિત્રવાદને વિરાધનાર છે, પણ જે માટે ચારિત્રમાં પણ જાતિ અસંખ્યાતાં સંયમસ્થાનો કહ્યાં છે તેથી અહી કદાચિત્ ભાવનાવાળા થયેલા હોય તે પણ તે ભાવનાઓ વર્જવી એમ કહેવામાં દેષ નથી, તેટલા માટે એ ભાવનાએ પહેલાં ભાવિત થયા હોય તેઓએ પણ ભાવપૂર્વક પશ્ચાતાપ આદિ કરીને અણુશણ વખતે એ ભાવનાઓને વિશેષે કરીને ત્યાગ કરે જોઈએ. આ અધિકારમાં વિસ્તારથી સર્યું. હવે સંક્ષેપથી સર્જન કરીને શુદ્ધ એવું ભકતપરિજ્ઞાનામના અનશનનું બાકીનું વિધાન કહું છું. હવે તેજ શેષાવિધિ કહે છે,
वियउण १६७१, उच्चत्तइ १६७२, मेत्ती १६७३, सुह १६७४, इहरा १६७५, तय १६७६, तम्हा १६७७, सोचिअ १६७८, तहवि १६७९, जं सो १६८०, संविग्ग १६८१, तत्तो १६८२, जो पुण १६८३, चोएइ, १६८४, गुरुकम्म १६८५, दुखं १६८६, अन्ने १६८७, मिच्छ १६८८, एत्य १६८९, अण्णपि १६९०, सव्वत्था १६९१, सो १६९२, एसो १६९३, मुकाए १६९४, जे सेसा १६९५, तेज १६९६, एसो १६९७,
આયણ લઈને, સંયમશુદ્ધિ કરીને, તે વખતને ઉચિત એવી સંખના કરીને, વિવિધ અગર ચતુર્વિધ આહારનાં પચ્ચકખાણ કરે, ઉદ્વર્તન અને પરિવર્તન પોતાની મેળે કરે, ને કદાચ તે કરવામાં અસમર્થ હોય તે અપ્રતિબહપણે સમાધિ કરનાર એવું ઉદૃવતન બીજા સાધુએ પાસે પણ કરશે. વળી તીવ્ર પરિણામવાળો, પ૨મસવેગને પામેલે, શાદ્વારાએ સત્વ (જીવ) શાષિક (અધિકગુણવાળા) કિલશ્યમાન (બેદાતા, દુઃખી થતા)-અને અવિનય (જેને સન્માર્ગે લાવી ન શકાય તેવા)માં જિનેન્દ્રવચનને અનુસરીને અનુક્રમે મિત્રી, પ્રમદ, કારૂણ્ય અને માધ્યભાવના અત્યંત વિચારે. શુભધ્યાનથી ધર્મ થાય છે, અને દેહની સમાધિથીજ પ્રાયે શુભધ્યાન

Page #121

ભારત૨
થાય છે, માટે ધર્મને પીડા ન થાય તેવી રીતે દેહની સમાધિમાં પ્રયત્ન કરે, નહિંતર વટનું સંઘયણ હેવાથી સ્થય અને તિથી રહિત એવા દુર્બળ મનવાળાને દેહની અસમાધિ હોય તે શુભધ્યાન તે કયાંથી હોય? શુભધ્યાન ન હોય તે નકકી તેને વેશ્યા પણ અશુભ થાય, અને તેથી પરભવમાં પણ અશુભસ્થામાં જ ઉપજે, માટે ગીતાર્થે શાસ્ત્રની આજ્ઞા મુજબ સર્વપ્રયત્નથી અનશનવાળાને શુભધ્યાન મેળવી દેવું. અપ્રતિપાતિતભાવવાળો તે અનશનવાળે સાધુ પણ મળવાવાળા વિરતિભાવના રક્ષણને માટે તે તે ક્રિયાઓ તે બીજા સાધુઓ દ્વાર પણ કરે, એ અનશનવાળે સાધુ બીજા પાસે ક્રિયા કરાવે તે પણ શાસ્ત્રના વચનેમાં બહુમાનવાળો અને સંસારથી વિરકત એવો હોવાથી જિનેશ્વરીએ તે વખત આરાધક કહેલો છે. જે માટે તે સાધુ હંમેશાં પણ ભાવે કરીને પ્રાયે સંવિપાક્ષિક હોય છે. અસંવિપાક્ષિક તે મરણ વખતે પણ વિરતિરત્નને પામે નહિ. સંવિગ્ન પાક્ષિક પણ શિથિલાચારી અપૂકાયઆદિના પરિભેગોમાં કાયાથી પ્રમાદને લીધે પ્રવ હોય તે પણ પુરૂષને વિષે રંગાએલી કુલવતી સ્ત્રીની માફક પૈર્યમાંજ તહલીન હોય છે, અને તેથી તે સંવિગ્નપાક્ષિક પણ ધાર્મિકજ મનાય છે. મરણનું નિમિત્ત મળતાં શુભભાવની વૃદ્ધિથી તે ધર્મની તલ્લીનતાને લીધેજ કઈક ભાગ્યશાળી સંવિગ્ન પાક્ષિક વિરતિને પણ પામે છે, પણ જે કિલછચિત્તવાળે, શામથી નિરપેક્ષ, સર્વત્ર અનર્થદંડ કરનારે, અને તે તે પ્રકારે લિંગને લજવનારે માત્ર સાધુવેશધારી અસંવિઝપાક્ષિક હોય તે તે મરણકાળે પણ વિરતિરત્નને પામતે નથી. શંકા કરે છે કે સાધુ છતાં કિલષ્ટ ચિતઆદિ દેવાળ કેમ હોય? ઉત્તરમાં કહે છે કે અત્યંત ભારર્મિપણાને લીધે માથે તે હોય, તેમજ તે ઘણા ભાગે દ્રવ્ય શ્રમણ હેય. ભારે કર્મથી પ્રમાદ થાય અને તે પ્રમાદ અત્યંત અધમ છે, કેમકે તે પ્રમાદથી અનેક ઐદવી આત્માઓ પણ અનંતકાયામાં રહે છે. સાન મળવું મુશ્કેલ છે, જ્ઞાન મળ્યા પછી પણ ભાવના થવી અને રહેવી મુશ્કેલ છે, અને ભાવિતબુદ્ધિવાળે પશુ જીવ વિષયેથી મહામુશ્કેલીથી વૈરાગ્ય પામે છે. કેટલાક તે ચારિત્રમોહનીયના શપથમ વગરનાજ દીક્ષિતો પહેલેથી જ હોય છે, તેઓ પછીથી પણ ચારિત્રપરિણામને પામતા નથી. મિથ્યાષ્ટિઓ પણ કેટલાક શાસનમાં દ્રવ્યલિંગ ધારણ કરવાવાળા બને છે, અને તેથી કિલષ્ટચિત્તઆદિ દે તેવા તેવા સાધુઓને કેમ ન હોય? અણુશણના અધિકારમાં જે આહાર છોડવાનો કહો છે તે માત્ર ઉપલક્ષણથીજ છે, અને તેથી ઉપગવાળો સાધુ સર્વ ભાવશલ્યને પણ વસાવેજ. સવેગની તીવ્રતાથી મરણકાળે પિતાના આત્માને નિર્મળભાવવાળો છવ શરીરઆદિથી જિનપણે માને અને તેજ આરાધક કહેવાય છે, વળી જે સર્વ મમતાને ત્યાગ કરનાર, જીવન અને મરણમાં મધ્યસ્થ અને ચારિત્રના પરિણામે સહિત હોય તેને તીર્થ કર–ગણુધરેએ આરાધક કહે છે.
તે આરાધના કરનાર પ્રથમ શિથિલાચારી છતાં સંવિઝપાક્ષિક હેવાથી તે વખતે પણ થયેલ ચારિત્રના પરિણામથીજ પહેલાં કરેલાં દુષ્કતકર્મોને ખપાવીને, બીજે યુદ્ધજન્મ મેળવે છે, અને ફરી પણ તે શુદ્ધજન્મમાં ચારિત્રને લાયક થાય છે. આ આરાધક ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ પ્રકારે છે. તેમને જે વિશેષ તે લેહ્યાદ્વારાએ સ્પષ્ટ કહું છું. શુકલેશ્યામાં ઉત્કૃષ્ટ અંશ
રેશમાવીને જે મરે તે નકી ઉત્કૃષ્ટ આરાધક થાય, પછી થકલશિયાના જઘન્ય મધ્યમ અંશો તેમજ પધવેશ્યાના અંશોને પરિણુમાવીને જે મારે તેને વીતરાગોએ મધ્યમ આરાધક કહે છે.

Page #122

પચવતુક તે જેતેશ્યાના અંશને પરિણાવીને જે મરે તે આ શાસનમાં જઘન્ય આરાધક ગણાય છે. આવી રીતે કહેલે આરાધક સમ્યકત્વઆદિ સહિતજ જાણ. એકલી લશ્યામાત્રથી આરાધક જણ નહિ, કેમકે તે લેશ્યા તે અભવ્યદેવતાઓને પણ હોય છે. आराहगो १६९८, आराहि १६९९, सव्वण्णु १७००, एयाणि १७०१, एयाणि १७०२,एयाणि १७०२, एयाणि १७०३ एयाणि ण७०४, जा पण १७०५, एत्यवि १७०६, जम्हा १७०७, मुज १७०८, मुत्तेण १७०९, तीअ १७१०, आगम १७११, एवं १७१२, इ. १७१३, गाहगगं १७१४,
આરાધક જીવ આરાધકપણાથીજ પાપને ખપાવીને વિશુદ્ધજન્મવાળો અને ફરી પણ ચારિત્રને લાયક થાય છે. એવી રીતે આરાધના કરીને સાત આઠ ભવની અંદરજ લયના મસ્તક ઉપર રહેલા એવા નકકી સિદ્ધિપદને પામે છે. વળી તે સિદ્ધભગવાન ત્યાં હંમેશાં સર્વસ, સર્વદશી, અનુપમ સુખવાળા અને જન્માદિદેષે કરીને હિતપણે રહે છે. આગમપ્રમાણે આ પાંચ વસ્તુને સમ્યફ આરાધીને અતીતકાલમાં અનંતા છે કલેશનો નાશ કરીને સિદ્ધિપદને પામ્યા. એ પાંચ વસ્તુ આગમ પ્રમાણે સમ્યફ આરાધીને વર્તમાનમાં પણ સમયક્ષેત્રમાં સંખ્યાતા છ સિદ્ધિપદને પામે છે. એ પાંચ વસ્તુ આગમ પ્રમાણે સમ્યફ આરાધીને ભવિષ્યકાળમાં અનંતા છ જરૂર મોક્ષે જશે. એવી જ રીતે સંસારમાં પાંચ વસ્તુને વિરાધીને અનેક જીવો સંસારને વધારવાવાળા થયા છે એમ જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે. આવી રીતે પાંચ વસ્તુની આરાધનાવિરાધનાનું ફળ જાણીને તેની આરાધના માટેજ હંમેશાં પ્રયત્ન કરે છે, કેમકે આ સંસાર સમુદ્રથી તરવાનો આ પાંચ વસ્તુ વીના બીજો ઉપાયજ નથી, આ પાંચવસ્તુમાં પણ ભવ્યજીએ શ્રદ્ધાસંપન્નપણે આગમની પરતંત્રતા તેજ સર્વથા મૂળ સમજવું. જે માટે આ ધર્મમાર્ગમાં છવાસ્થાને આગમ સિવાય બીજી વસ્તુ પ્રમાણભૂત હતી જ નથી, માટે આગમની અંદરજ પ્રયત્ન કરો. સિહાંતમાં નહિં કહેલાં એવાં અનુષ્ઠાનમાં લીન એવા મનુષ્યો તેવા પ્રકારના શ્રતબાહા એવા અગીતાથાદિકને નિર્ણયમાં પ્રામાણિક કરતા હોવાને લીધે રાંકડાઓ જિનેશ્વરોની પ્રામાણિકતાને સમજતા નથી. જે મનુષ્ય પોતાની સરખા પ્રમાદીઓને ઉદાહરણ તરીકે લઈને સૂત્રોક્ત એવા વચનથી રાગેલા છતાં પણ સૂત્રોક્ત અતુકાનાદિક અંગીકાર ન કરે તે મનુષ્ય પરમાર્થમાર્ગ થી બહાર છે અને તે મનુષ્ય ધર્મમાં અધિકારી થતું નથી.
જ વર્તમાનકાલના સાધુઓની ક્રિયાની ન્યૂનતા દેખવાથી ભૂતકાળના બહુશ્રુતેએ પણ વંદન, કાયોત્સર્ગ આદિ નહિં કર્યું હોય, અથવા કેવી રીતે કર્યું હશે? એવું કઠિન વ્રત પ્રામાણિક નથી. કારણ કે વર્તમાનમાં પણ કાલદંષથી શુદ્ધકિયા કંઈક કંઈક અંશે દેખાય છે, તેટલા માટે અમમોએ સિદ્વિપદની ઈચ્છાપૂર્વક સર્વે અનુષ્ઠાન આગમની આધીનતાએજ કરવું જોઈએ. એવી રીતે શક્તિ મુજબ છેડા પણુ વંદનાદિઅનુષ્ઠાનને કિયાધારાએ કરનારાઓએ શ્રદ્ધા અને અનુમેહનાથી બાકીનું અશક્ય એવું પણ ધ્યાનાદિ અનુષ્ઠાન ભાવપ્રવૃત્તિથી કર્યું છે એમ સમજવું. આવી રીતે આ પંચવસ્તુ નામનેપ્રકરણગ્રંથ અગાધ એવા શ્રુતસમુદ્રથી એક્ષપ્રાપ્તિની ઈચ્છાએ મહારા સ્મરણને માટે ઉદ્ધા છે. આ પ્રકરણમાં ગણતરી કરીને શિષ્યના હિતને માટે ૧૭૧૪ ગાથાનું પરિમાણુ કાપેલું છે.
इतिश्रीहरिभदाचार्यकृतपञ्चवस्तुप्रकरणभाषांतरं समाप्तम्

Page #123

-૮-૯
શgggB/૧૬૧૪/૧{P\31/REPUB૪/૧૬: P\g 5/૧pgarઈજાઈ ઉ g /૧૧/spg
( ટાઇટલ પાના ૪ થી ચાલુ ) છે૪૧૮ વિચારામૃત સારસંગ્રહ...
૧-૦-છે ૪૧૯ યતિદિનચર્યા
૧-૦-૦ ૨૦ લલિતવિસ્તરા
પૂ. હરિભદ્રસૂરિક્ત ચૈત્યવંદન ઉપર ટીકા ૦-૧૦૦
(સંક્ષિપ્ત ટીપ્પન યુક્ત) ૨૧ તત્ત્વતર’ગિણી
ઉ. ધર્મ સાગરજીત પા ટીકા
(તિથિસંબધિ વિચાર) ૨૨ બૃહત સિદ્ધપ્રભાવ્યાકરણ
૨-૮-૦ કે ૨૭ મધ્યમ સિદ્ધપ્રભાવ્યાકરણ
૦-૮-૦ ૨૮ ભગવતીજી સૂત્ર
પૂ. દાનશેખરસૂરિકૃત ટીકા ૨૯ તત્ત્વાર્થસૂત્ર સટીકસભાષ્ય પૂ. હરિભદ્રસૂરિકૃતટીકા
૬-૭-૭ , ભાષ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકકૃત સ્વપજ્ઞ
૧-૦-૦ ૩૧ પુષ્પમાલા (ઉપદેશમાલા) મલધારી હેમચંદ્રસૂ રિકૃત સ્વપજ્ઞ ટીકા - ૩૨ ભવભાવના સટીક પૂ વધ”
૩-૮-૦ ૩૩ બુદ્ધિસાગર
(ધર્મ, નીતિ આદિ વિવેચકસંગ્રામસિંહ સોનીવિરચિત ૩૪ પર્યુષણાદાશતક સટીક મહાપાધ્યાય ધર્મ સાગરજી
૦-૧૦- ૩૫ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય સટીક પૂ. કેટયાચાય કૃત ટીકા સંપૂર્ણ - ૧૧-૦૭૬ કપૌમુદી
ઉપાધ્યાય શાંતિસાગરકૃત ક૯પસૂત્રટીકા ૨-૦-૦ ૩૭ પેડશકમકરણ સટીક
યશોભદ્રસૂરિકૃત ટીકા, ન્યાયાચાર્ય ટીeગત ટીપ્પનક ૧-૦-૦ ૩૮ ઉત્પાદાલિસિદ્ધિ
ઉત્પાદ, વ્યય, દૈવ્યરૂપ ત્રિપદીની સિદ્ધિ કરતા ૨-૮-૦
શ્રીચંદ્રસેનસૂરિકૃત અપૂર્વ ન્યાયના ગ્રંથ ૩૮ પ્રવચનપરીક્ષા સંપૂર્ણ
ઉપાધ્યાય ધર્મસાગરજી ક્ત | (સ્વપજ્ઞ ટીકા)
(હિંગ'બરાદિદશામતાનું ખંડન) ૪૦ વૃડાવશ્યક સૂત્રો
સાધુસાધ્વી યોગ્ય વિધિ સહિત આવશ્યક ક્રિયાનાં સૂત્ર૦-૮-૦ ૪૧ અંગના અકારાદિ
જેની અંદર અંગાના અકારાદિક્રમ, બૃહત અને ૪-૦-૦ લઘુવિષયક્રમ તથા અકશુદ્ધિ આપવામાં આવી છે. અંગાના મૂળ, નિર્યુક્તિ આદ શાષકને અત્યંત ઉપયોગી છે.
૧$ $ $"/૧૪૧૪dધપdઈU/૫૫
૩૦
By Sછળ છ/
૧૦-૦૦
( જુઓ ટાઈટલ પાનું ૨ ) ડWWW/BUil/૪/૧૫૬/૧૩P\d5dBદદથdદીર્થ ૧૪.gl/૧૨/૧૪.૧
/૪

Page #124
spg રાષ્ટ /1/f458P\85 / f/૧૧.gl/૧ળgl/૧/પ/૧ કિ રતલામની શ્રીષભદેવજી કેશરીમલજી જૈન વેતામ્બર સંસ્થા તરફથી પ્રગટ થયેલ ગ્રંથ કંડ દીપdf std: dsds) 12 આ છે. 30- 7 S (સટીક) -1 રૂ. 1-0-0 (49 પ્રકરણનો સંગ્રહ) પ્રકરણ સમુચ્ચય અહિસાષ્ટક સવજ્ઞસિદ્ધિ 0-8- ઐન્દ્રસ્તુતિ 3 પંચાશકાદશાસ્ત્રાષ્ટક પંચાશક, ઉપદેશપદ, ઉપદેશમાલા, મૂ લમાત્ર ત્યાતિષ્કર*ડક, કર્મપ્રકૃતિ, ધર્મસંગ્રહણી, (સ્વાધ્યાય માટે) = પંચર્સગ્રહ, જીવસમાસ જ પંચાશકાદિદશના અકારાદિ ઉપરોક્ત આઠ અને પંચવરતુક, પ્રવચનસારોદ્ધાર મળી 10 ને અકારાદિ ક્રમ પ તિબ્બરંડક મલયગિરિ મહારાજકૃત ટીકા (ાતષ સંબંધિ અપૂર્વ ગ્રંથ) - પથરણુસ દેહ (અપુર્વ પ્રકરણોનો સંગ્રહ) 1--7 પ્રત્યાખ્યાન સ્વરૂપ સારસ્વતાવભ્રમ, દાનષત્રિશિકાવિરોષણવતી જિનભદ્રગણિક્ષમાશમણુ (વિશતિવિંશતિકા હરિભદ્રસૂરિ 7 પ્રત્યાખ્યાનાદિ ગ્રંથ 1-44 8 અવિશ્યકચૂર્ણિ જિનદાસગણી અપ્રાપ્ય 9 અનુયાગદારચૂર્ણિ જેની સાથે હરિભસૂરિકૃત વૃત્તિ પણ છે 1-4-9 10 નંદિસ ત્રચૂર્ણિ - 1-4-0 11 દશવૈકાલિકચૂર્ણિ ... .. *** 4-0-0. * * * * 12 ઉતરાધ્યયનચૂણિ ... 3-9-7 14 યુક્તિપ્રબોધ ઉખાધ્યાય મેધવિજયજી કૃત (દિગંબર મતખંડન) 1-12-0 15 વન્દારૂત્તિ શ્રાવકના ષડાવશ્યક સત્રની ટીકા 1-4-3 16 ઋષિભાષિતસૂત્રાણિ નારદ અધ્યયન આદિ 45 અધ્યયન 0-3-0 17 125, 150, ૩૫૦નાં સ્તવન ઉં, યશવિજયજી મહારાજ 0-8-0 શાસ્ત્રના સાક્ષી પાઠો સહિત ( જુઓ ટાઇટલ પાનું 3)