Nyayasiddhant Muktavali

Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas

Page 413

पाकवादे णप्रक्रिया, सङ्ख्यालक्षणञ्च ।
३८५
.......................
गोत्पत्तिद्वयणुकोत्पत्तिरूपोत्पत्तयः तत्र द्विक्षणा (प्रक्रिया वाच्या)। एवं यत्रैकस्मिन् परमाणौ कर्मोत्पत्तिसमकालं परमाण्वन्तरे कर्मोत्पत्तिः तत्र चतुःक्षणापि भवति प्रक्रिया चेति चेन्न द्वयणुकनाशमन्तरेण परमाणौ श्यामादिनिवृत्तिः तामन्तरेण च रनोत्पत्तिर्न सम्भवतीत्युक्तप्रायम् । इत्थञ्च द्वयणुकनाशक्षणे परमाणुश्यामनाशक्षणे रनोत्पत्तिक्षणे वा घ्यणुकान्तरोत्पत्तौ द्वित्रिचतुःक्षणा प्रक्रिया वाच्या । नचैतेषु क्षणेषु घणुकान्तरोत्पत्ति: सम्भवति तथासति तत्पूर्वक्षणेषु परमाणोररक्तत्वेन तदारब्धद्वथणुकस्याप्यररक्क त्वप्रसङ्गादित्यन्यत्र विस्तर इति दिनकरी। (का०) नैयायिकानां तु नये द्वयणुकादावपीष्यते ।
(मु०) नैयायिकानामिति । नैयायिकानां मते यणुकादाववयवि. न्यपि पाको भवति । तेषामयमाशयः । अवयविनां सच्छिद्रत्वाद्वह्नः सूक्ष्मावयवैरन्तःप्रविष्टैरवयवेष्ववष्टब्धेष्वपि पाको न विरुद्धयते । अनन्तावावतन्नाशकल्पने गौरवात् । इत्थं च सोऽयं घट इत्यादिप्रत्याभिज्ञापि संगच्छते । यत्र तु न प्रत्यभिज्ञा तत्रावयविनाशोऽपि स्वीक्रियत इति ॥
(प्र० टी०) नैयायिकमतं दर्शयति-परममूले “नैयायिकान"न्त्विति । पिठरपाकवादिनां गोतमानुसारिणां नये = शास्त्रे, द्वयणुकादौ% अवयविन्यपि पाक: इष्यते= इष्टोस्तीत्यर्थः । तदेतद् विवृणोति-"नैयायिकानामिती"ति । अपि शब्दात्परमाणावपि चरमावयवे । एतेषामयमाशयः-अवयविनः सच्छिद्राः सन्ति तस्मात्तदन्तराग्निप्रवेशो निष्प्रतिबन्धः ततः अवयविनमारभ्य परमाणुपर्यन्तं पाको जायते । एवं निर्वाहे सति असङ्ख्यावयव्युत्पत्तिकल्पनायां गौरवमेव पालुपाकमते । श्रामघटान्तर्निक्षिप्तस्य जलस्य बहिर्भागे नतिरेव सच्छिद्रतायां मानमिति । अस्मिन्पक्षे गमकमप्याह-"इत्थञ्चे"ति । अवयविनाशानङ्गीकार इत्यर्थः । “यत्रत्वि"ति-अवयवसंयोगनाशस्य अवयविनाशं प्रति कारणत्वादिति भावः।
सङ्ख्या निरूपयितुमाह-- (का०) गणनाव्यवहारे तु हेतुः संख्याभिधीयते ॥ १०६॥
(मु०) गणनेति । गणनाव्यवहारासाधारणकारणं सङ्ख्येत्यर्थः ॥१०६॥
(प्र० टी० ) सङ्ख्यां निरूपयति-परममूले "गणने"ति । गणना = एकः द्वौ त्रय इत्यादि । व्यवह्रियतेऽनेनेति “व्यवहारो" ज्ञानम् । लौकिकप्रत्यक्ष प्रति हेतुरसाधारणं कारणमित्याशयेनाह--मूले "गणने"ति ।। (का०) नित्येषु नित्यमेकत्वमनित्येऽनित्यमिष्यते ।