Book Title: Nyayasiddhant Muktavali
Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas
View full book text
________________
४०८
सविवृतिप्रभोपेताया न्यायसिद्धान्तमुक्कावल्या:
[गुणमन्ये
सामग्रीजन्यज्ञानपदस्य यावदितिविशेषणम् । तार्किकनये ऽनुव्यवसायज्ञानं प्रमात्वाश्रयभूतप्रमाज्ञानं विषयीकुर्वदपि प्रमात्वं न विषयीकरोति । एवं तार्किकसिद्धान्ते प्रमात्वनिष्ठं यावत्स्वाश्रयग्राहकसामग्रीग्राह्यत्वं नास्ति तस्मादुक्कदोषोपि नास्त्येव । इथञ्च स्वत:प्रमाण्यवादिनां त्रीणि मतानि । तत्र प्रभाकार:- "घटादिविषये यद्यद्यत्यमारूपं व्यवसायज्ञानं तद् "घटत्वेन घटमहानामि" इत्याकारकं भवति तस्मात्सर्वत्र व्यवसायज्ञाने मितिमातृमेयाकारा त्रिपुटी भासते । व्यवसायज्ञाने मितिः, तदाश्रय आस्मा माता, घटादिकं मेयमिति । इत्थं व्यवसायज्ञानं स्वरूपं विषयीकुर्वत्स्वनिष्ठं प्रमात्वमपि विषयीकरोति तेन प्रमात्वे यावत्स्वाश्रयग्राहकसामग्रीग्राह्यत्वं स्पष्टमेव।
मरारिमिश्रास्तु-"अयं घट" इति व्यवसायज्ञानानन्तरं "घटत्वेन घटमहानामि” इत्याकारकं मानसं प्रत्यक्षमनुव्यवसायात्मकं जायमानं व्यवसायं तवृत्ति प्रमात्वञ्च विषयीकरोतीति स्वतोग्राह्यत्वं सुस्पष्टम् ।
भादास्तु-सर्व ज्ञानमतीद्रियम्, तस्माज्ज्ञानं न प्रत्यक्षं किन्तु "अयं घट" इति ज्ञानान्तरं घटादौ ज्ञेये "ज्ञातताख्यो" धर्म उत्पद्यते तदनन्तरं “ज्ञातो घट" इत्येव. जातीयकं ज्ञातताविषयकं प्रत्यत्तं भवति, ततो ज्ञातताख्याद्धेतोस्तज्ज्ञानमनुमीयते। अनुमानप्रकारश्च यथा-'घटो घटत्ववद्विशेष्यकवटत्वप्रकारकज्ञानविषयो घटत्वप्रकारकज्ञा. ततावत्त्वात् यन्नैवं तन्नैवम् यथाऽप्रमा" इति । तथा चेदमनुमानम् "अयं घट” इतिज्ञानं तवृत्ति प्रमात्वञ्च गृह्णाति तदेव प्रमात्वे यावत्स्वाश्रयग्राहकसामग्रीग्राह्यत्वं स्वतोग्राह्यत्वं नाम । वेदान्तिनस्तु "अयं घट" इत्याकारकं वृत्तिज्ञानमेव प्रमात्वाश्रयभूतं, तद्ग्राहकं तु साक्षिचैतन्यं, तच्च वृतिज्ञानं तन्निष्ठं प्रमात्वं च विषयाकुर्वदेव राजत इति नोतलक्षणासङ्गतिः। ___ अत्र नैयायिकः-प्रमात्वस्य स्वतोग्राह्यत्व नोपपद्यते संशयानुपपत्तेः । यदि तत्स्वतः स्यात्तदाऽनभ्यादशोत्पन्नजलज्ञाने "इदं जलज्ञानं प्रमा नवेति" संशयो न स्यात् । तत्र यदि अनुव्यवसायादिना ज्ञानं ज्ञातं, तदा तेन ज्ञानप्रामाण्यमपि ज्ञातमे. वेति कुतः संशयः ? निश्चयस्य तत्प्रतिबन्धकत्वात् । संशयश्वानभ्यासदशापन्नजाने सर्वा नुभवसिद्धो नापलपितुं शक्यः । एवञ्च 'इदाल" मिति व्यवसायानन्तरं जायमानं "जलमहानामि" इत्यनुव्यवसायज्ञानं विषयीकरोतु नाम ? कुतस्त्यन्तु तस्य तन्निष्टप्रमात्वविषयीकरणम् पूर्वोक्कसंशयानुरोधात् । ततश्च पूर्व जलज्ञानं, ततस्तद्विषयिणी इच्छा, ततो जलप्रवृत्तिः, ततः प्रवृत्या जलप्राप्तिः । एवं संवादिप्रवृत्त्या जलज्ञाननिष्ठं प्रमास्वमनुमीयते । प्रयोगश्च भवति-'पूर्वोत्पन्नं जलज्ञानं प्रमा सफलप्रवृत्तिजनकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा शुक्लाविदं रजतमित्यप्रमा'' एवम्प्रकारानुमानेनयाविषयीक्रियते प्रमात्वं तदेव प्रमात्वे परतस्त्वम् (ज्ञप्तिपरतस्त्वम् ) ।

Page Navigation
1 ... 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486