Nyayasiddhant Muktavali

Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas

Page 448

४२. सविवृतिप्रभोपेताया न्यायसिद्धान्तमुक्तावश्याः [गुणग्रन्थे च्छेत् तदा पूर्वोद्भावितःसोऽनुपाधिमन्तव्यः, हेतुश्च निरुपाधिकः साध्यसाधनक्षमः । अनोदाहरणम्-"विवादाध्यासितं जगत् कर्तजन्यं कार्यत्वाद् घटवत्" इस्यास्तिकानां वैदिकानामीश्वरसाधकानुमानम् । अत्र नास्तिका "शरीरजन्यत्वमुपाधि" रित्या. चक्षते । सच सपक्षे साध्यव्यापकः पक्षे च साधनाव्यापकः । अर्थात् “ यन्त्र यन्त्र कर्त्तअन्यत्वं तत्र शरीरजन्यत्व" मित्यस्ति साध्यव्यापकता घटादौ, यत्र यत्र कार्यत्वं तत्र शरीरजन्यत्वमिति वक्तुं न शक्यते । पते जगति कार्यत्वसत्त्वेऽपि शरीरजन्यवाभावादि. त्यस्ति साधमाव्यापकता । एतत्परीक्षार्थम् “विमतं ( जगत् ) कर्तृजन्यं न भवति शरीरजन्यवाभावाद् व्योमवत्" इति नास्तिकमतानुरोधेन उपाध्यभावेन साध्याभावानुमाने क्रियमाणे "प्रागभावाप्रतियोगित्व" मुपाधिः । सच यत्र यत्र कर्तृज. न्यवाभावः तत्र तत्र (प्रागभावाप्रतियोगित्वं) शरीरजन्यत्वाभाव इत्याकाशे सर्व सम्मतस्वात् साध्यस्य व्यापकः, पक्षे च जगति शरीरजन्यत्वाभावे सत्यपि कर्तृजन्य. वाभावाभावात् (प्रागभावाप्रतियोगिस्वाभावात् ) साधनस्याध्यापक इति । तस्माद्वैदिकानुमाने दीयमान: "शरीरजन्यत्व" मित्युपाधिरनुपाधिरेव मन्तव्यः । एवमभ्यत्रप्यूमम् ॥ १३ ॥ (का०) सर्वे साध्यसमानाधिकरणाः स्युरूपाधयः।
हेतोरेकाश्रये येषां स्वसाध्यव्यभिचारिता ॥ १३ ॥ (मु०) अत एव लक्ष्यमप्यूपाधिस्वरूपमेतदनुसारेण दर्शयतिसर्वइति । स्वमुपाधिः स्वं च साध्यं च स्वसाध्ये तयोर्व्यभिचारितेत्यर्थः ॥ १३६॥
(प्र० टी० ) “अत एवे"ति । यद्धर्मीवच्छिन्नत्वघटितनिरुक्कलक्षणस्य तात्पर्यविषयत्वादेव । एतदनुसारेण उपाधेर्निष्कर्षमाह-परममूले “सर्व" इति । येषामुपाधीनां हेतोः साधनस्य एकाश्रये यस्मिन्कस्मिंश्चिदप्यधिकरणे स्वसाध्यन्यभिचारिता - स्वस्य साध्यस्य च व्यभिचारिता नाम साधनवनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं, ते सर्व उपाधयः साध्यसमानाधिकरणः साध्यवद्वत्यन्ताभावाप्रतियोगिनः स्युः, साध्याधिकरणवृत्तयो भवन्तीत्यर्थः । स्वस्य साध्यमिति षष्ठीतत्पुरुषभ्रमं ज्यावर्तयितुमाह-मुक्कावल्या "स्वञ्चे"ति।
* यथावृत्त्या यस्य साधनस्य साध्यं पवे व्यावर्तते स धर्मस्तत्र हेतोपाधिः । सच धर्मः कतमो भवति ? यस्य व्यावृत्तिः साध्यसाधनसम्बन्धविरोधिनी। यथा श्रादैन्धनसंयोगवश्वं वह्निमत्त्वे । व्यावर्त्तते हि तद्वावृत्या धूमवत्त्वं तप्ताय:पिण्डे । व्यावर्त्तते च भावत्वव्यावृत्त्या ध्वंसे जन्यस्वानित्यत्वसम्बन्धः। शाकपाकजत्वव्यावृत्त्या श्यामत्वमैत्रातनयत्वयोः सम्बन्धश्च । पक्षधर्मताबलाच्च भनित्यत्वश्यामत्वाभावयोः पर्यवसानम् । तथा वायावुद्भूतरूपवत्त्वं व्यावर्त्तमानं द्रव्यत्वे सकि प्रत्यक्षत्वं निवर्तयत् प्रत्यक्षत्वाभावमादाय सिद्धयतीति सर्वत्र पक्षे साध्याभावासिद्ध्या