Nyayasiddhant Muktavali

Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas

Page 458

४३० सविकृतिप्रभोपेताथा न्यायसिद्धान्तमुक्तावल्या गुणान्थे (का०) अधर्मजन्यं दुःखं स्यात्प्रतिकूलं सचेतसाम् ॥ १४५ ॥
(मु०) दुःखं निरूययति-अधर्मेति । अधर्मत्वेन दुःखत्वेन कार्यकारणभाव इत्यर्थः । प्रतिकूलमिति । दुःखत्वज्ञानादेव सर्वेषां स्वाभाविकद्वेषविषय इत्यर्थः ॥ १४५॥ __(प्र० टी० ) अधर्मेत्यादि सर्व स्पष्टम् । “अधर्ममात्रासाधारकारकणो गुणो दुःख "मिति दुःखलक्षणम् । उनञ्चर्षिणा-'इष्टानिष्टकारणविशेषाद्विरोधाच्च मिथः सुखदुःखयोरर्थान्तरभावः" ( वै० १०।१।१) इत्येवं कारणभेदात्सु. खदुःखयोरर्थान्तरस्वं बोध्यम् तेन सुखाभावो दुःखं दुःखाभावः सखमिति वा वदन्तः परास्ताः ॥ १४५ ॥ (का० ) निर्दुःखत्वे सुखे चेच्छा तज्ज्ञानादेव जायते । __इच्छा तु तदुपाये स्यादिष्टोपायत्वधीर्यदि ॥ १४६ ॥
(मु०) इच्छां निरूपयति-निर्दुःखत्वे इति । इच्छा द्विविधा फलविषयिणी उपायविषयिणी च । फलं तु सुखं दुःखाभावश्च । तत्र फलेच्छां प्रति फलज्ञानं कारणम् । अत एव पुरुषार्थः सम्भवति, “यज्ञातं सत् स्ववृत्तितयेष्यते स पुरुषार्थ" इति तल्लक्षणात् । इतरेच्छानधीनेच्छाविषयत्वं फलितोऽर्थः उपायेच्छां प्रतीष्टसाधनताशानं कारणम् ॥१४६॥
(प्र० टी० ) निर्दुःखत्वे सुखेचेति इच्छाया विषयो दर्शितः । लक्षणन्तु"इच्छात्वजातिमत्त्वम्" तज्ज्ञानात् फलस्वप्रकारकज्ञानादेव जायत इत्यर्थः । तदेतदाह-“फलेच्छाम्प्रती"ति इच्छाम्प्रति विषयज्ञानस्य कारणत्वादिति भावः । "इष्टोपायत्वधी"रित्यस्य व्याख्यानम् “इष्टसाधनताज्ञान"मिति। __कारिकाया उत्तरार्धार्थस्तु-तदुपाये-तयोर्दुःखाभावसुखयोः साधने इच्छा तदा स्यात् यदा इष्टोपायस्वधीः स्यात्, अर्थात् फलेच्छायां फलज्ञानं, उपायेच्छायामिष्टसाधनताज्ञानं च कारणमित्यर्थः। (का०) चिकीर्षा कृतिसाध्यत्वप्रकारेच्छा च या भवेत् ।
तद्धेतुः कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमतिर्भवेत् ॥१४७॥ (मु०) चिकीर्षेति । कृतिसाध्यत्वप्रकारिका कृतिसाध्यक्रियाविषयिणीच्छा चिकीर्षा पाकं कृत्या साधयामीति तदनुभवात् । चिकीर्षा प्रति कृतिसाध्यताशानमिष्टसाधनतामानं च कारणम् । तद्धतुरिति । अत एव वृष्टयादौ कृतिसाध्यताशानाभावान चिकीर्षा ॥१४॥
(प्र० टी० ) इच्छाविशेषः चिकीर्षा तस्या: स्वरूपमभिदधत् कारणप्रतिबन्धकावप्याह-परममूले "चिकीर्ष"ति । कृतिसाध्ये क्रियाविषयिणीच्या चिकीत्यर्थः ।
MARKaal