Book Title: Nyayasiddhant Muktavali
Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas
View full book text
________________
तर्की, उपाधिश्च ।
५१७ wwwmarwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ननु तर्फ प्रति ज्याप्यापादकवत्ताज्ञानं कारणम् , तत्र व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकम्मभिचारशङ्कानिवर्तकस्तर्कोऽपेक्षितः, एवं पुनरपप्यनवस्थैव स्यादत आह-"य"ति । स्वत एव-शङ्कासामग्रीविरहादेव । “न तर्कापेता" इत्यनन्तरम् “तो नानवस्थे" त्युपरिष्ठायोज्यम् । एवञ्च सर्वत्र न तर्कापेक्षेति भावः ।
इदमत्र बोध्यम्-व्याप्यारोपेण व्यापकारोपस्तर्कः । एवमाहार्यारोपविशेषः "तर्कयामि" इत्यनुभवाज्जिज्ञासाविशेषनिवर्तको मानसत्वव्याप्यो जातिविशेषस्तकः । सच सामान्यतो द्विविधो विषयपरिशोधक: व्याप्तिग्राहकश्चेति । प्रायो यथा-"निर्वहित स्यानिमोऽपि स्यात्" अर्थात् पर्वते यदि वहिर्न स्यात्तर्हि धूमोऽपि न स्यात् । अनेन तर्केण पर्वते वहिरूपविषयस्य परिशुद्धिः यतोऽन्न वन्यभावो ग्याप्यः, धूमाभाव व्यापकः । जलवदे वन्यभावो वर्ततेऽत एव तत्र धूमाभावोपि, न चैवं पर्वते । यदि तत्र जलद इव वन्यभावो भवेत् तदा धूमाभाव: स्यानत्वेवं तस्माद् धूमदर्शनेन मत्रानिरस्तीति वादी तर्केण जय्यो भवति । द्वितीयो यथा-"धूमो यदि वहिव्यभिचारी स्यात् तर्हि वह्निजन्यो न स्यात्"। एवं न्यभिचारशङ्कानिवृत्तिद्वारा अनुमानप्रमाणानुग्राहकस्तर्कः। तथाच पारमर्ष सूत्रम्-अविज्ञाततोऽर्थे कारणोपपत्ति. तस्तत्वज्ञानार्थमूहस्तः (न्या० १।१।४०)
सायं तर्कः पञ्चविधः-आत्माश्रयान्योन्याश्रयचक्रकानवस्थातदन्यवाधितार्थप्रसङ्गभेदात् । स्वस्य स्वागेक्षितत्वेऽनिष्टप्रसङ्ग प्रात्माश्रयः । सचोत्पत्तिस्थितिज्ञप्तिद्वारा वेधा । यथा -(क्रमशः) यद्ययं घट एतद्धटजन्यः स्यात् एतद्घटानधिकरणोत्तरक्षणवर्ती न स्यात् । यद्ययं घट एतद्घटवृत्तिः स्यात् एतद्घटव्याप्यो न स्यात् । यद्ययं घट एतद्घटज्ञानाभिन्नः स्यात् ज्ञानसामग्रीजन्यः स्यात् इति सर्वत्रापाद्यम् ।
तदपेच्यापेक्षितत्वनिबन्धनोऽनिष्टप्रसङ्गोऽन्योन्याश्रयः । सोऽपि पूर्ववत्रेधा । तदपेचयापच्यापेक्षितत्वनिबन्धनोऽनिष्टप्रसङ्गश्चक्रकम् । अस्यापि पूर्ववत्रूविष्यम् । अनवस्थितपरम्परोपाधीनामनिष्टप्रङ्गोऽनवस्था। तदन्यबाधितार्थप्रसङ्गस्तु न्याप्तिग्राहक एव । प्रथमोपस्थितत्वोत्सर्गविनिगमनाविरहित्वरूपसाधर्म्यात्तथा ब्यबहार इति सक्षेपः ॥ १३७ ॥ (का०) साध्यस्य व्यापको यस्तु हेतोरव्यापकस्तथा ।
स उपाधिर्भवेत्तस्य निष्कर्षोऽयं प्रदर्श्यते ॥१३८॥ (प्र० टी०) प्रसङ्गसङ्गत्योपाधि निरूपयति-परममूले “साध्यस्येति । यः साध्यस्य धूमादेापकः “यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राद्वैन्धनसंयोग" इति ज्याप्तेः । तथा हेतोः साधनस्य वन्ह्यादेरव्यापकः “यत्र यत्र वह्निस्तत्र सर्वत्रान्धसंयोग" इति नियमस्याभावात् स उपाधिः उपाधिनामको व्याप्तिप्रतिबन्धको धर्मः। तथाच"साध्यव्याकपत्वे सति साधनाव्यापकत्व" मुपाधलक्षणमुक्तं भवति ।

Page Navigation
1 ... 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486