Book Title: Nyayasiddhant Muktavali
Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas
View full book text
________________
४१४
सविवृतिप्रभोपेताया म्पायसिद्धान्समुझावल्या:
[गुणान्ये
प्रत्यक्षमेव प्रमाणम्="रॉ रजततयाऽवेदिषम्" इत्याकारकं प्रत्यक्षमनुव्यवसायात्मकमि. त्यर्थः। 'सक्षेपः" इति । विद्यमानेऽपि भेदग्रहे श्राहार्यप्रत्यक्षोत्पादादिच्छाया उत्तेजकत्वं वाच्यम् । इच्छानामुत्तेजकत्वानुरोधेन चानुमितित्वादीनामेव कार्यतावच्छेदकत्वात् । प्रवृत्तित्वावच्छिन्नम्प्रति भेदग्रहाभावत्वेन पृथक्कारणत्वे गौरवापत्या विशिष्टज्ञानत्वेन हेतुता कल्पनीयेति विसंवादिप्रवृत्त्यनुरोधेनान्यथाख्यातिारेति भावः ॥ १३५,१३६ ॥ (का०) व्यभिचारस्याग्रहोऽपि सहचारग्रहस्तथा ।
हेतुर्व्याप्तिग्रहे तर्कः कचिच्छङ्कानिवर्तकः ॥ १३७ ।। (मु०) पूर्व व्याप्तिरुक्ता तद्ग्रहोपायस्तु न दर्शित इत्यतस्तं दर्शयति-व्यभिचारस्येति । व्यभिचाराग्रहः * सहचारग्रहश्च व्याप्ति
रवत् रज्जौ सर्पाकारतयावभासनमित्यात्मभूतस्य विज्ञानस्यैव ख्वातिर्भानं कथनं वेत्येवमात्मख्यातिमाहुः ।
नैयायिकानामन्यथाख्यातिवादः। स च द्विप्रकारः -विलादिप्रदेशे सत्यस्यैव सर्पस्य दोषसामर्थ्यात् पुरोवर्तिनि प्रदेशे भानमित्येक: पक्षः। नच वाच्यं दोषा: सामर्थ्य निघ्नन्ति नतद्दीपयन्ति पित्तकफादिदोषैर्जाठराग्नेर्मान्धदर्शनात् तन्निर्दोषान्नेत्राव्यवहिनविप्रकृष्टपदार्थस्यापि भान न भवति, किमु वक्तव्यं तिमिरादिदोषाक्रान्ताऽतिविप्रकृष्टदेशवतिसर्पादिपदार्थानां पुरोवर्तिनि देशे भानमिति, ? कचिदोषेण सामर्थ्याधिक्यस्यापि दर्शनात् । यथा भस्सन्तकादिरोगेषु पित्ताधिक्येन जाठराग्मेदीप्तिं पश्यामः, तस्माद्विप्रकृष्टदेशस्थितस्यैव सत्य सादेः पुरोवर्तिरज्वादिदेशे भानमित्येकविधान्यथाख्यातिः।
चिन्तामणिकारादिनन्यनैयायिकाः तद्धर्माभाववति पदार्थे दोषादिसाचिव्यात् तद्धर्मवतया भानमेवान्यथाख्यातिरित्याहुः । अख्यादिवादिनां मतं मूले दर्शितप्रायम् । वेदान्तिनस्तु -यदि रज्जुदेशेऽत्यमसन् सर्पः तर्हि बन्ध्यापुत्रवन्न भातिपथमवतरेत् , यदि च बिलादिप्रदेशवत्सन्नव तर्हि अधिष्ठानभूतरज्जूसाक्षात्कारोत्तरं "नायं सर्प" इति ज्ञानेन तस्य बाधो न भवेत् नहि सत्यवस्तुनो शानबाधो दृष्टचर:, नापि च रज्जूसर्पस्य सदसवे धर्मों, एकस्मिन्धर्मिणि तयोयोर्विरोधात्, तस्मात्सत्वेनासत्तेवन सदसत्त्वाभ्याञ्च वक्तुमशक्यतया प्रतीतिबाधान्यथानुपपत्त्या भनिवर्चनीयस्यैव सादेर्भानं ख्यातिरित्यनिर्वचनीयख्यातिरित्याहुः । ख्यातीनां कठिनाः साधकबाधकयुक्तयोऽद्वैतसिद्धयादिग्रन्थेषु मत्प्रणीतायां “वेदान्ततत्त्वसमीक्षाया "न्च बाहुल्येन प्रपञ्चिताः। अन्यथाख्यातिवादस्तु अन्यथाख्यातिवादे गदाधरभट्टप्रणीते सविस्तरं निरूपितोऽस्ति । मयात्र केवलं बालबुद्धिवृद्धये परिचयमानं दत्तमिति शिवम् ।
केचित्तु अविनामावं ( व्याप्तिसम्बन्धम् ) तादात्म्यतदुत्पत्तिनिबन्धनमानाङ्गमाहुः अर्थात् यस्य येम तादात्म्यं, यस्य वा यत उत्पत्तिस्तयोरेवाऽविनाभावो नतु सहचरितमात्रयोः ।

Page Navigation
1 ... 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486