Nyayasiddhant Muktavali

Author(s): Maherchand Lakshmandas
Publisher: Maherchand Lakshmandas

Page 415

- अपेक्षाबुद्धिनिरूपणम् ।
३८७
स्वोत्तरवर्तिगुणनाश्यत्वात् । तथाप्यपेक्षाबुद्धस्त्रितणावस्थायित्वं कल्प्यते । अन्यथा निर्विकल्पकालेऽपेक्षाबुद्धिनाशानन्तरं द्वित्वस्यौव नाशः स्यात् न तु द्वित्वप्रत्यक्षं, तदानीं विषयाभावत् । विद्यमानस्यैव चक्षुरादिना ज्ञानजननोपगमात् । तस्माद् द्वित्वप्रत्यक्षादिकमपेक्षाबुद्ध Hशकं कल्प्यते । नचापेक्षाबुद्धिनाशात्कथं द्वित्वनाश इति वाच्यम्, कालान्तरे द्वित्वप्रत्यक्षाभावात् । अपेक्षावुद्धिस्तदुत्पादिका तमाशात्तनाश इति कल्पनात्।।
(प्र० टी० ) ननु-ज्ञानत्वाविशेषादपेक्षाबुद्धिरपि द्विक्षणमात्रं तिष्ठस्वित्याशय तस्यास्त्रिक्षणस्थायित्वे मानमाह----" यद्यपि” इत्यारभ्य "कल्प्यते" इस्यन्तेन । इयश्च वैशेषिकप्रक्रिया " तस्याः खलु एकत्वेभ्याऽनकविषयबुद्धिसहितेभ्यो निष्पत्तिरपेक्षाबुद्धिविनाशाच्च विनाश' इत्यादिप्रशस्तमन्थादवसेया ।
अन्यथा = अपेक्षाबुद्धेस्त्रिक्षणावस्थायित्वानङ्गीकारे । द्वित्वप्रत्यक्षादिकम् = द्वित्वद्वित्वत्वयोनिर्विकल्पकं प्रत्यक्षमित्यर्थः । श्रादिना नित्वद्विपृथक्त्वादिपरिग्रहः । योग्यवि. भुविशेषगुणत्वस्य स्वत्वस्य चानुगतस्याभावेन स्वोत्तरोत्पन्नगुणत्वस्यानुगतस्याभावात् तद्वयक्तित्वेनैव नाश्यनाशकभावस्य वाच्यतया द्वित्वत्वरूपविशिष्टप्रत्यक्षकार्यानुरोधेन द्वित्वद्वित्वत्वनिर्विकल्पकप्रत्यक्षस्यैव तद्वयक्तित्वेनापेक्षाबुद्धिनाशकत्वं करप्यते नतु द्विती. यक्षणोत्पन्नस्मरणादेरिति भावः । शङ्कते-"नचे"ति । समाधत्ते-"कालाम्तरे"ति । स्पमन्यत् । __(मु०) अत एव तत्पुरुषीयापेक्षाबुद्धिजन्यद्वित्वादिकं तेनैव गृह्यत इति कल्प्यते । न चापेक्षाबुद्धेर्द्वित्वप्रत्यक्ष कारणत्वमस्त्विति वाच्यम्, लाघवेन द्वित्वं प्रत्येव कारणत्वस्यैवोचितत्वात् । अतीन्द्रिये द्वयणुका. दावपेक्षाबुद्धियोगिनाम् । सर्गादिकालीनपरमारवादावीश्वरीयापेक्षाधुद्धिब्रह्माण्डान्तरवर्तियोगिनामपेक्षाबुद्धिर्वा द्वित्वादिकारणमिति ॥ १८ ॥
(प्र० टी० ) उनयुक्त्या अपेक्षाबुद्धेर्द्वित्वोत्पादकत्वं स्वीकृतं यस्मात् तस्मादाह-"अत एवे"ति । चैत्रीयापेक्षाबुद्धिजन्यद्विस्वादिकं चैत्रेणैव गृह्यत इत्यर्थः । ननु-कालान्तरे द्वित्वप्रत्यक्षवारणाय द्वित्वप्रत्यक्ष प्रत्येवापेक्षाबुद्धेर्हेतुत्वमस्तु नतु द्वित्वं प्रतीत्याशङ्कते-"नचे"ति । समाधत्ते “लाघवेने"ति । द्वित्वप्रत्यवत्वापेक्षया द्वित्वत्वस्य कार्यतावच्छेदकस्य लघुत्वादिति भावः । व्यणुकस्यास्मदीयप्रत्यक्षागोचरत्वेनापेक्षाबुद्धयसम्भव इत्याशङ्कायामाह-"अतीन्द्रिय" इति । श्रादिना परमा. णुपरिग्रहः । सर्गादौ योगिनामभावादाह-"ईश्वरीये"ति । ईश्वरस्य निरतिशयसार्वश्यबीजवत्वादिति भावः।
(का०) अनेकैकत्वबुद्धिर्या साऽपेक्षाबुद्धिरिष्यते ।