Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 173

166 कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते मध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृते कसिध्रकपुराग]सारिकाणामेव, नान्येषाम् देवदारुवनम् कुबेरवनादिशब्दानामिति देवदारुवनादीनां न णत्वम् // 64 // नसस्य // 2 // 3 // 65 // पूर्वपदस्थाद्रपुवर्णात्परस्य नससम्बन्धिनकारस्य णः स्यात् / प्रणसः / निर्णसः। प्रणसं मुखम् // 65 // अ० प्रगता प्रवृद्धा वा नासिका यस्य पुरुषस्य स पुरुषः प्रणसः / निर्गता नासिकाऽस्य स निर्णसः / प्र प्रकृष्टा नासिकाऽस्य मुखस्य तत्, प्रणसं मुखम् एवं निर्णसं मुखम् / सर्वत्र ‘उपसर्गात्' (7 / 3 / 162) इति तद्धितसूत्रेण नासिकाशब्दस्य नस इत्यादेशः // 65 // निष्प्राग्रेऽन्तःखदिरकार्याम्रशरेक्षुप्लक्षपीयुक्षाभ्यो वनस्य // 2 // 3 // 66 // __ [पीयुक्षाशब्दोऽव्युत्पन्न आबन्तः] निरादिभ्यः परस्य वनशब्दनकारस्य णः स्यात् / निर्वणम्, प्रवणम्, अग्रेवणम्, अन्तर्वणम् / खदिरवणम्, कार्यवणम् आम्रवणम् / शरवणम्, इक्षुवणम्, प्लक्षवणम्, पीयुक्षावणम् // 66 // अ० निष्प्राग्रेऽन्तः सूत्रे यद्बहुवचनम्, तद्व्याप्त्यर्थम्, तेन संज्ञायामसंज्ञायां वा गम्यमानायां णत्वं भवति; अन्यथा हि कोटरमिश्रकसिध्रकेत्यादि वक्ष्यमाणनियमबलेन संज्ञायां णत्वं न स्यादित्यर्थः / निर्गतं वनं यस्मात् तत् निर्वणम् / प्रकृष्टं प्रगतं वा वनं यत् तत् प्रवणम् // अग्रं वनस्य अग्रे वणम्-अत्र ‘पारेमध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठया वा' (3 / 1 / 30) इति सूत्रेण अग्रशब्दस्य एकारः, अग्रेवणमिति सिद्धम् / / अन्तर्वणस्य अन्तर्वणम् // 66 // . द्वित्रिस्वरौषधिवृक्षेभ्यो नवाऽनिरिकादिभ्यः // 2 // 3 // 67 // द्विस्वर-त्रिस्वर-औषधिवाचि-वृक्षवाचिशब्देभ्यः परस्य वनशब्दनकारस्य इरिकादिवर्जितेभ्यो णो वा स्यात् / ओषधि. दूर्वावणम् दूर्वावनम्; मूर्वावणमित्यादि। त्रिस्वर. नीवारणमित्यादि // द्विस्वरवृक्ष. शिगवणम् शिगुवनम्, दारुवणम् दारुवनम्; त्रिस्वर. करीरवणम् करीरवनम्, बदरीवणम् बदरीवनमित्यादि / ओषध्यः फलपाकान्ता लता गुल्माश्च वीरुधः / फली वनस्पतियो वृक्षाः पुष्पफलोपगाः // 1 // इति यद्यपि भेदस्तथाप्यतिबहुत्वार्थबहुवचनबलाढक्षशब्देन सर्ववनस्पतीनां ग्रहणं भवति, अत एव न यथासङ्ग्यमपि, संज्ञायामसंज्ञायां च णत्वं स्यात् / ओषधिवृक्षेभ्य इति किम् ? विदारीवनम्, पितृवनम् शिरीषवनम् / अनिरिकादिभ्य इति किम् ? इरिकावनम् / इरिका तिरिका तिमिर चीरिका कर्मार खीर हरि; इरिकादिराकृतिगणः / इरिकादिविशेषवर्जनाद्विशेषाणामेव वृक्षाणामयं विधिः, तेनेह न भवति णत्वम्-द्रुमवनम् वृक्षवनम् / एतेन विशेषवृक्षाणामेव णत्वं न सामान्यवृक्षाणाम्; वृक्षगुमशिखरि-इत्यादिनामपरस्य वनस्य न णत्वम् // 67 // ___ अ० द्वौ च त्रयश्च द्वित्रयः, द्वित्रयः स्वरा येषां ते द्वित्रिस्वराः / ओषधयश्च वृक्षाश्च ओषधिवृक्षाः / द्वित्रिस्वराश्च ते ओषधिवृक्षाश्च / तेभ्यः / इरिका आदिपेषां ते न विद्यन्ते इरिकादिशब्दा येषु ओषधिवृक्षेषु ते / तेभ्यः ‘अन् स्वरे' (3 / 2 / 129) // द्विस्वरऔषधिवाचिशब्दप्रयोगा इमे-दूर्वावणम् मूर्वावणम् व्रीहिवणम् शालिवणम् माषवणम् / त्रिस्वर ओषधिशब्दाः-नीवारवणम् कोद्रववणम् प्रियङ्गुवणमित्यादि / पक्षे दूर्वावनं मूर्वावनमित्यादि / / द्विस्वरवृक्षशब्दप्रयोगा इमे-दारुवणम् शिवणम् / त्रिस्वरवृक्षशब्द. करीरवणम् बदरीवणम् शिरीषवणमिति / / पक्षे दारुवनमित्यादि / फलपाकेन अन्तो विनाशो येषाम् ये फलपरिपाकेन विनश्यन्ति ते ओषधय इति नाम्ना वनस्पतय उच्यन्तेयथा व्रीहियुगन्धरीगोधूममुद्गमाषादि अन्नौषधयः / तथा लताः केतक्याद्याः, गुल्मा वंशेक्षुदर्भतृणाद्याः; एता वीरुध