Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 277

270 कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते मध्यमवृत्त्यवप्रिभ्यामलङ्कृते ____ अदसः परस्याः षष्ठ्या अकञ् प्रत्ययविषये उत्तरपदे परे आयनण् प्रत्यये च परे लुब् न भवति / अमुष्य पुत्रस्य भावः आमुष्यपुत्रिका अमुष्यापत्यं आमुष्यायणः // 33 // अ० अमुष्य इति अदसः षष्ठ्यन्तं रूपम् / अमुष्य पुत्रस्य भावः आमुष्यपुत्रकः स्त्री चेत्। 'चौरादेः' (7 / 1 / 73) इति सूत्रेण अकञ् / अमुष्यापत्यं आमुष्यायणः, नडादेरायनण् अदसोऽनन्तरमायनणो विधानान्न तत्रोत्तरपद सम्भवः // 33 // देवानां प्रियः // 32 // 34 // अत्र षष्ठ्या लुब् न स्यात् / देवानांप्रियः // 34 // अ० कथं देवप्रियः ? / एकत्वद्वित्वयोर्बहुव्रीहौ वा भविष्यति / देवानांप्रियः ऋजुः मूल् वा उच्यते / / 34 // शेपपुच्छलाङ्गुलेषु नाम्नि शुनः // 3 // 2 // 35 // श्वन्शब्दात् परस्याः षष्ठ्याः शेपादिषूत्तरपदेषु नाम्नि संज्ञाविषये न लुप् स्यात् / शुनःशेपमिव शेपमस्य शुनःशेपः शुनःपुच्छः शुनो लालः / शेपःशब्दः सकारान्तोऽपि, इह तु अकारान्तस्य ग्रहणम् // 35 // अ० लिङ्ग पुरुषस्य शेपस् // 35 / / वाचस्पतिवास्तोष्पतिदिवस्पतिदिवोदासम् // 3 // 2 // 36 // वाचस्पत्यादिशब्दाः षष्ठीलुबभावो निपात्यन्ते नाम्नि, वाचस्पतिः, वास्तोष्पतिः, दिवस्पतिः दिवोदासः। नाम्नीत्येव ? वाक्पतिः वास्तुपतिः युपतिः युदासः // 36 // अ० वाचस्पतिः दिवस्पतिः इत्यत्र 'भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः' (2 / 3 / 14) इत्यनेन रस्य सत्वम् / वास्तोष्पति इत्यत्र, 'भ्रातुः पुत्रे' त्यनेनाकारस्य षकारः // 36 // _ ऋतां विद्यायोनिसम्बन्धे // 3 // 2 // 37 // ऋकारान्तानां शब्दानां विद्याकृते योनिकृते च सम्बन्धे-निमित्ते सति प्रवर्त्तमानानां सम्बन्धिन्याः षष्ठ्या विद्यायोनिसम्बन्धे एव-निमित्ते सति प्रवर्त्तमाने उत्तरपदे लुब् न स्यात् / विद्यायाम्, होतुःपुत्रः-होतुरन्तेवासी। पितुःपुत्रः-पितुरन्तेवासी / तामित्येव ? आचार्यपुत्रः / ऋद्भ्य इति निर्देशे प्राप्ते षष्ठीनिर्देश उत्तरार्थः / विद्यायोनिसम्बन्ध इति किम् ? भर्तृगृहम् // 37 // अ० ऋतां सम्बन्धिन्याः विद्यायोनिसम्बन्धे इत्यत्र प्रवृत्तौ मातुलान्तेवासी / पूर्वपदविशेषणं (किम ?) भर्तृशिष्यः, भर्तृपुत्रः, अत्र भर्तृशब्दो नायकवाचको द्रष्टव्यः / यदा तु भर्तृशब्दो वल्लभवाची तदा भर्तृःशिष्य इति भवति, अत्र षष्ठ्या न लुप् / उत्तरपदविशेषणं किम् ? "होतृधनम्, पितृगृहम् इति व्यावृत्तिः 'ऋतां विद्ये'ति सूत्रप्रान्ते ज्ञातव्या // 37|| स्वसृपत्योर्वा // 3 // 2 // 38 // विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तानां कदन्तानां संबन्धिन्याः षष्ठ्याः स्वसृपत्योरुत्तरपदयो?निसम्बन्धनिमित्तयोः परयोर्वा लुब् न स्यात् / पितुःस्वसा, पितुःस्वसा, पितुःष्वसा, पितृष्वसा / एवं मातुःस्वसा 3 / दुहितुःपतिः 1. अत्र प्रत्ययविषयकोत्तरपद विधानादेव न उत्तरपदशंकावकाशः इति सूचितमिति भावः / 2. देवस्य देवयोः वा प्रियः देवप्रियः, देवः प्रियः यस्य स देवप्रियः इति भावः / 3. अत्र बहुवचनं सिंहस्य शेपंसिंहस्य पुच्छं, सिंहस्य लाङ्गलं इति अन्यमतसंग्रहार्थमिति बृहद्वृत्तौ। 4. अत्र संबंधिनीषष्ठीसद्भावेऽपि, विद्याकृते पूर्वपदे विद्यमाने उत्तरपदस्य धनशब्दस्य विद्यासंबंधाभावात् अत्र षष्ठीलोपः /