Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 279

272 कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते मध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलते सोमस्येकारसन्नियोगे षत्वं च निपात्यते / अग्नीषोमौ अग्नीवरुणौ / देवताद्वन्द्वे इति किम् ? अग्निसोमौ 'बद // 42 // अ० अग्नि (श्च) सोमश्च, अग्निश्च वरुणश्च // 42 / / ___ इर्वृद्धिमत्यविष्णौ // 3 // 2 // 43 // विष्णुवर्जिते वृद्धिमत्युत्तरपदे परे देवताद्वन्द्वेऽग्निरिकारोऽन्तादेशः स्यात् / ईकाराकारयोरपवादः / अग्नी. षोमो देवते अस्य आग्निसौमं कर्म / वृद्धिमतीति किम् ? अग्नी'वरुणौ आग्नेन्द्रं कर्म / अविष्णाविति किम् / आग्नावैष्णवं चरुं निर्वपेत् // 43 // अ० अग्नीषोमौ देवते अस्य इति सत्य / अग्नीषोमौ देवते अस्येति वाक्ये 'देवता' (6 / 2 / 101) इति सूत्रेण अण् ‘देवतानामात्वदौ' (7 / 4 / 28) इति सूत्रेण पूर्वपदस्य उत्तरपदस्य च अन्ते वृद्धिर्भवति / एवं आग्निमारुतम् अग्निश्च इन्द्रश्च आग्नेन्द्रौ, आग्नेन्द्रौ देवते अस्य 'देवता' अण् अत्र ‘आतो नेन्द्रवरुणस्य' (7 / 4 / 29) इति वृद्धिनिषेधः उत्तरपदस्य / अग्निश्च विष्णुश्च अग्नाविष्णू, देवताऽस्य 'देवता' अण् ‘देवतानामा०' इति उभयत्र वृद्धिः / / 43 / / दिवो द्यावा // 3 // 2 // 44 // देवताद्वन्द्वे दिवशब्दस्योत्तरपदे परे द्यावा इत्यादेशः स्यात् / द्यावाभूमी // 44 // अ० द्योश्च भूमिश्च / एवं द्यावाक्षमे / द्यावानक्ते नक्तशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति अनव्ययम् // 44 / / दिवस्दिवः पृथिव्यां वा // 3 // 2 // 45 // दिवशब्दस्य पृथिवीशब्दे परे देवताद्वन्द्वे दिवस् दिवः इत्यादेशौ वा स्याताम् / दिवस्पृथिव्यौ, दिवः. पृथिव्यौ, यावापृथिव्यौ // 45 // ___ अ० दिवः इति विसर्गान्तस्य निर्देशात् दिवस् इति सकारस्य 'सोरुः' (2 / 1 / 72) इत्यनेन रुत्वं न भवति आदेशबलात् / द्यौश्च पृथिवी चेति द्वन्द्वः // 45 // उषासोषसः // 3 // 2 // 46 // देवताद्वन्द्वे उत्तरपदे परे उषस् शब्दस्य उषासा इत्यादेशः स्यात् / उषाश्च सूर्यश्च उषासासूर्यम् // 46 // अ० उषस् शब्दो प्रभातवाचको नपुंसकः / सन्ध्यावाचकस्तु स्त्रीपुनपुंसकः / उषासासूर्यम्, उषासानक्तम् इति प्रयोगा ज्ञेयाः नक्तं इत्यव्ययम्, नक्त इति अनन्ययोऽकारान्तः / / 46 / / मातरपितरं वा // 3 // 2 // 47 // मातृपितृशब्दयोः पूर्वोत्तरयोर्द्वन्दे मातरपितरेति ऋकारस्य अर इति वा निपात्यते / मातरपितरौ, मातरपितराभ्याम् / पक्षे, मातापितरौ / एकशेषे तु पितरौ // 47 // अ० मातरपितरं इति शब्दरूपापेक्षो नपुंसकैकवचननिर्देश उत्तरपदस्य अरभावाभिव्यक्त्यर्थः / अन्यथा मातरपितरौ इत्यत्र ‘अझै च' (1 / 4 / 39) इत्यनेन अर् आदेशोऽपि संभाव्येत / एवं च मातरपितराभ्यामिति न सिध्येत / मातरपितरयोः / 'आ द्वन्द्वे' (3 / 2 / 39) मातृपितृभ्याम् 'पितामात्रा वा' (3 / 1 / 122) इत्यनेन पितृशेषः / / 47|| 1. तन्नामनी पुरुषौ न देवते इति भावः / 2. अग्निश्च वरुणश्च अग्नीवरुणौ देवते अस्य अण् प्रत्यये 'आतो नेन्द्रवरुणस्य' इति सूत्रेण उत्तरपदस्य वरुणस्य वृद्धचभावः इत्यपि ज्ञेयम्, अग्रीवरुणो देवते अस्पआग्निवारुणीमनड्वाहीमालभेत इति तु भवति /