Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 250

श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासने तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ... निन्धं कुत्सनैरपापाद्यैः // 3 // 11100 // निन्धवाचि नामैकार्थ पापादिवर्जितैः कुत्सनैर्निन्दाहेतुभिः सह समस्यते / तत्पुरुषः कर्मधारयश्च वैयाकरणश्चासौं खसूची च [वाक्यं] वैयाकरणखसूची / यः शब्दं पृष्टः सन्निष्प्रतिभत्वात् खं सूचयति स एवमुच्यते। याज्ञिककितवः मीमांसकदुर्दुरूढः [नास्तिकः] मुनिखेटः' ब्राह्मणचेलः ब्राह्मणब्रुवः मुनिधूतः कविचौरः पाखण्डिचाण्डालः / निन्यमिति किम् ? वैयाकरणश्चौरः / कुत्सनैरिति किम् ? कुत्सितो ब्राह्मणः / अपापावैरिति किम् ? पापवैयाकरणः इत्यादि / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् // 10 // अ० अयाज्यानां यज्ञविधापनेऽनुचितानां शूद्रादीनां याज्यालोभात् यज्ञकारापणे य उत्साहयति स याज्ञिककितवः / अधमः / 'क्षत्रियभीरुः भिक्षुविटः राक्षसहतकः ब्राह्मणजाल्मः / ग्राम्यधृष्टः आरक्षितस्करः इति (च) प्रयोगाः / मुनिखेटोमधममुनिः / ब्राह्मणचेलो निन्द्यब्राह्मणः / एवं सर्वत्राधमता ज्ञातव्या मुन्यादीनाम् / / वैयाकरणश्चौरः / अत्रायं विशेषः / कुत्सितशब्दनैकट्यात् निन्द्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तकुत्सायां सत्यामयं समास इष्यते, न चात्र चौर्येण वैयाकरणत्वं कुत्स्यते किं तर्हि ? तदाश्रयो द्रव्यं कुत्स्यते वैयाकरणत्वं तु तदुपलक्षणमात्रम् तेनात्र विशेषणसमास एव भवति / चौरवैयाकरणः खलवैयाकरणः / कुत्सितो ब्राह्मणः नहि ब्राह्मणः कुत्सनवाची किन्तु कुकर्मणा कुत्स्य एव / अत्र बहुलाधिकाराद्विशेषणसमासोऽपि न भवति कुत्सितो ब्राह्मण इति / एवं पापवैयाकरणः / आदिशब्दात् अणकवैयाकरणः / पापकुलालः अणकनापितः हतविधिः / एषु प्रवृत्तिनिमित्तमेव कुत्स्यते / कारणभूतव्याकरणशब्दस्य कुत्सितशब्दनैकट्यात् (प्रत्यासत्तेः) निन्द्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तकुत्सायामयं 'निन्धं कुत्सनैरपापाद्यैरि'ति समास इष्यते / दग्धदैवम् दुष्टामात्यः क्षुद्रतापसः इति / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / विशेष्यशब्दानां पूर्वनिपातार्थं 'निन्द्यं कुत्सनैस्पापाद्यैः' इति सूत्रं कृतम् // 100 // उपमानं सामान्यैः // 3 // 1 // 10 // उपमानोपमेययोः साधारणो धर्मः सामान्यम् / उपमानवाचिनामैकार्थं सामान्यवाचिनामभिः सह समस्यते / तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / शस्त्रीय शस्त्री, शस्त्री चासौ श्यामा च शस्त्रीश्यामा 'मृगीव मृगी मृगी चासौ चपला च मृगचपला इत्यादि / अत्र शस्त्र्यादयः श्यामादयश्च शब्दाः श्यामादिकं गुणमुपादाय यदा उपमेये वर्त्तन्ते तदा एकार्था भवन्ति / एवं च पुंवद्भावोऽपि सिद्धो भवति / उपमानमिति किम् ? देवदत्ता श्यामा / सामान्यैरिति किम् ? अग्निर्माणवकः / गौर्वाहीकः // 10 // अ० उपमीयतेऽनेनेति उपमानं चन्द्रादिकम्, आदिशब्दात् न्यग्रोधश्चासौ परिमण्डला च इति न्यग्रोधपरिमण्डला शरकाण्डगौरी शुकहरिणी कुमुदश्येनी तडित् पिशङ्गी / कुम्भकपाललोहिनी हंसगद्गदा काकवन्ध्या इति / अग्निर्माणवकः गौर्वाहीकः / फालास्तन्दुला दीर्घत्वात् विशदत्वाद्वा फाला इव तन्दुला उच्यन्ते / सिद्धे इत्यध्याहार्यम् / पर्वता बलाहकाः / एषु 'विशेषणं विशेष्येणैकार्थं०' (3 / 1 / 96) अनेनैव समास उपमानोपमेययोः साधारणधर्मप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्यैव पूर्वनिपाते च सिद्धे 'उपमानं सामान्यैरे'वेति नियमार्थमिदं वचनम् / तेन अग्निर्माणवक इत्यादौ विशेषणसमासोऽपि न भवति / अग्निमाणवकः गोवाहीक इति प्रयोगा न भवन्त्येव इति परमार्थः // 101 / / उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ // 3 / 1 / 102 // 1. अत्र शस्त्रीव शस्त्री, मृगीव मृगीति प्रदर्शनमुपमेये वृत्तिप्रदर्शनार्थम्, तत एव विशेषणविशेष्ययोः सामानाधिकरण्यं मृगीत्यस्य पुंवद्भावश्च सम्भवतीति दर्शयति / 2. एवश्चेत्यनन्तरं सिद्ध इत्यध्याहार्यम, एवञ्चैकार्थे सिद्धे सति पुंवद्भावोऽपि सिद्धो भवतीत्यर्थः /