Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 268

श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासने तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अ० आदिशब्दात् शिरसिगडुः गडुशिराः, शिरस्यरुः, अरुशिराः, मध्येगुरुः गुरुमध्यः, अन्तेगुरुः गुर्वन्त इति गड्वादिः / / 156 / / प्रियः // 3 // 1157 // __प्रियशब्दो बहुव्रीहौ प्राग्वा निपतति / प्रियगुडः गुडप्रियः / प्रियविश्वः विश्वप्रियः / प्रियचत्वाः चतुष्प्रियः // 157 // कडारादयः कर्मधारये // 3 / 1 / 158 // कडारादिशब्दाः कर्मधारये पूर्व वा निपतन्ति / कडारजैमिनिः जैमिनिकडारः। काणद्रोणः द्रोणकाणः / गौरगौतमः गौतमगौरः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम्, तेन नटबधिरादयोऽपि // 158 // ___ अ० जेमिनस्यापत्यं जैमिनिः, बाह्वादि० (6 / 1 / 32) रितीन् / कडारः-कपिलवर्णः / जैमिनिश्चासौ कडारश्च / एवं पिङ्गलमाण्डव्यः माण्डव्यपिङ्गलः / वृद्धमनुः मनुवृद्धः / बढरच्छान्दसः छान्दसबढर इत्यपि / कडारादिशब्दानां 'गुणवचनत्वात्, द्रव्यशब्दात् नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते पक्षे परनिपातार्थं 'कडारादयः कर्मधारये' इति सूत्रं कृतम् // 158|| धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे // 3 // 1159 // धर्मार्थादौ द्वन्द्वे समासेऽप्राप्तपूर्वनिपातं पूर्व वा निपतति / धर्मायौ, अर्थधर्मों / कामार्थों, अर्थकामौ / शब्दार्थों, अर्थशब्दौ / आद्यन्तौ, अन्तादी / चन्द्रार्की, अर्कचन्द्रौ / सर्पिर्मधुनी, मधुसर्पिषी / गुणवृद्धी, वृद्धिगुणौ / दीर्घलघू, लघुदी? / चन्द्रराहू, राहुचन्द्रौ / कुशकाशम्, काशकुशम् / चन्द्रादित्यौ, आदित्यचन्द्रौ / एषु सर्वत्र लघ्वक्षरेति नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते विकल्पार्थं वचनमिदम्, बहुवचनमाकृतिगणार्थम्, तेन वसन्तग्रीष्मी, ग्रीष्मवसन्तौ / शुक्रशुची, शुचिशुक्रावित्यादयो ज्ञेयाः // 159 // ___ अ० धर्मार्थी इत्यारभ्य अर्कचन्द्रौ यावत् लघ्वक्षरेति सूत्रेण स्वरादि अदन्तद्वारेण नित्यं पूर्वनिपात प्राप्तिः / तथा सर्पिर्मधुनीत्यारभ्य राहुचन्द्रौ यावत् ‘लघ्वक्षर०' (3 / 1 / 160) इति वक्ष्यमाणसूत्रेण इदुदन्तद्वारेण नित्यं पूर्वनिपातप्राप्तिः / तथा कुशकाशेत्यत्र 'लघ्वक्षर०' इत्यनेन लघ्वक्षरद्वारेण नित्यं पूर्वनिपातप्राप्तिः / चन्द्रादित्येत्यत्र 'लघ्वक्षर०' इत्यनेन अल्पस्वरद्वारेण नित्यं पूर्वनिपातप्राप्तिः / तथा तपःश्रुते श्रुततपसी, द्रोणभीष्मी, भीष्मद्रोणौ, अत्र 'लघ्वक्षरे' त्यनेन अर्घ्यद्वारेण तपोभीष्मयोः पूर्वनिपातप्राप्तिः / तथा ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः शूद्रवैश्यक्षत्रियविप्राः / भीमसेनार्जुनौ अर्जुनभीमौ, देवापिशंतनू शंतनुदेवापी; इत्यत्र वक्ष्यमाण मासवर्ण०' (3 / 1 / 161) इत्यादिना ब्राह्मणादेरनुपूर्वं निपातप्राप्तिः / इति धर्मार्थति सूत्रं कृतम् / / 159 // लघ्वक्षरासखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वरा~मेकम् // 3 / 1 / 160 // पृथग् योगानवेति निवृत्तम् / लघ्वक्षरं, सखिवर्जित इकारोकारान्तं, स्वरादि अकारान्तं, अल्पस्वरं, अर्यवाचि च शब्दरूपं द्वन्द्वे प्राग् निपतति / यत्र चानेकानां प्राग्निपातसम्भवः तत्रैकमेव निपतति / लघ्वक्षरतिलमाषम्, असखीदूत्- अग्निधूमम्, पतिसुतौ, वायुतोयम्, सखिवर्जनं किम् ? सुतसखायौ, सखिसुतौ, 1. गुणवचनाः ते भवन्ति ये शब्दाः गुणप्रतिपादनमुखेन गुणिनं बोधयन्ति / 2. अर्थादिशब्दानामिति शेषः, तेन धर्मादिशब्दानामप्राप्तनिपातत्वात् ___ अनेन वा पूर्वनिपातः /