Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 01

Author(s): Kshamabhadrasuri, Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay

Page 248

श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासने तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः 241 उत्पलं च नीलोत्पलम् / पुमांश्चासौ गौश्च पुङ्गवः 'गोस्तत्पुरुषात्' (7 / 3 / 105) इति सूत्रेण अट्समासान्तः / खञ्जः पङ्गुलः / कुण्टो हस्तहीनः / खञ्जश्चासौ कुण्टश्च कुण्टश्वासौ खञ्जश्च / एवं शुक्लश्चासौ कृष्णश्च / आदिशब्दात् पूर्वा चासावुत्तरा च पूर्वोत्तरा उत्तरपूर्वा / रविचारवशाद्दिश उच्यतेऽतोऽत्रापि गुणप्रवृत्तिनिमित्तम्, दक्षिणपूर्वा पूर्वदक्षिणा विदिक् / पाचकपाठकः पाठकपाचकः / कृष्णसर्पः आदिशब्दात् लोहितशालिः गौरखरः लोहिताहिः नरसिंहः पुरुषमृगः करिमकरः नकुलसर्पः कर्कुटसर्पः जातिविशेषवाचित्वान्नित्यसमासा एते // 96 / / पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलम् // 3 / 1197 // पूर्वकाल इत्यर्थनिर्देशः / पूर्वकालवाचि नाम एकादीनि नामानि चैकार्थानि परेण नाम्ना समस्यन्ते / तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / 'पूर्वकालः सम्बन्धिशब्दत्वादपरकालेन / पूर्व स्नातः पश्चादनुलिप्तः [वाक्यम्] स्नातानुलिप्तः / एवं लिप्तवासितः / कृष्टमतीकृता भूमिः / एका शाटी [वाक्यं] एकशाटी / एकर्षयः [एकोऽन्यार्थः] / एकचौरः / एकधनुर्धरः [एकोऽद्वितीयार्थः] / सर्वशैलाः सर्वरात्रः सर्वान्नम् सर्वशुक्लः जरद्वः पुराणवैयाकरणः नवोदकम् केवलज्ञानम् / एकार्थमित्येव-स्नात्वानुलिप्तः // 97 // अ० पूर्वः कालो यस्यार्थस्य स पूर्वकालः / पूर्वकालश्च एकश्च सर्वश्च जरच्च पुराणश्च नवश्च केवलश्चेति द्वन्द्वः / पूर्वकालशब्दोऽपरकालेन कोऽर्थः ? पश्चात्कालेन सह सम्बन्धमपेक्षते इत्यर्थः / पूर्वं लिप्तः पश्चाद्वासितः लिप्तवासितः / तथा मतं लोष्टमर्दनकाष्ठमस्यास्तीति मता ‘अभ्रादिभ्यः' (7 / 2 / 46) इति सूत्रेण अप्रत्ययः / अमता मता कृता मतीकृता 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां०' (7 / 2 / 126) इत्यादिना च्विः / ततः पूर्वं कृष्टा पश्चान्मतीकृता कृष्टमतीकृता भूमिः / एवं छिन्नप्ररूढो वृक्षः / एकशब्दः सङ्ख्या-अन्य-असहाय-अद्वितीयेषु वर्त्तते / एषां यथाक्रमं उदाहरणानि एकशाटी शाटशब्देन सहानभिधानान समासः / एकः शाटः / सर्वशब्दो द्रव्य-अवयव-प्रकार-गुणानां कात्स्न्र्ये वर्त्तते / यथाक्रममुदाहरणानि सर्वशैला इति / केवलमसहायं ज्ञानं केवलज्ञानम् / स्नात्वा इति असत्त्ववाचिनः शब्दस्य अनुलिप्तपदेन सहानैकार्थ्यम् / 'विशेषणं विशेष्ये' (3 / 1 / 96) इति पूर्वेणैव सिद्धे पूर्वकालैक इति पुनर्वचनं 'स्पर्द्ध' (7 / 4 / 119) परमिति 'पूर्वनिपातस्य विषयप्रदर्शनार्थं तथा पूर्वापरकालवाचिनोरद्रव्यशब्दत्वात् अनियमे प्राप्ते पूर्वकालवाचिन एव शब्दस्य पूर्वनिपातार्थं च कृतमित्यर्थः / इयमवचूरिः २पूर्वकालेति प्रान्ते ज्ञेया / 'पूर्वनिपातस्य विषयेत्याद्यक्षराणामयं भावार्थः- 'पूर्वकालैके'ति सूत्रे ये शब्दा निहिताः सन्ति तेषां मिथः समासे सति सूत्रमध्ये यः शब्दोऽग्रे निहितोऽस्ति तस्य पूर्वं निपातो भवति / यश्च पूर्वं निर्दिष्टः स परतो भवति / स्पर्द्ध परं इति न्यायात् यथा केवलजरत् केवलपुराणमित्यादिषु / / 97|| दिगधिकं सज्ञातद्धितोत्तरपदे // 3 // 198 // दिग्वाचिनाम अधिकमिति नाम च एकार्थ परेण नाम्ना सह समस्यते, सञ्ज्ञायां तद्धितप्रत्ययविषयभूते उत्तरपदे च परतः / स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / दक्षिणकोशलाः उत्तरकोशलाः दक्षिणपश्चालाः एवंनामानो देशाः / पूर्वेषुकामशमी / अपरेषुकामशमी एवंनामानो ग्रामाः / तद्धिते, दाक्षिणशालः औत्तरशालः / अधिकं, अधिकषाष्टिकः / अयमपि नित्यसमासः / नहि तद्धिते वाक्यमस्ति, तद्धितो हि नाम्न उत्पद्यते न तु समासारम्भकाद्वाक्यात् / उत्तरपदे दक्षिणगवधनः उत्तरगवधनः / संज्ञादिग्रहणं किम् ? उत्तरा वृक्षाः // 98 // _ अ०.दक्षिणाः कोशला दक्षिणकोशलाः / उत्तराः कोशला उत्तरकोशलाः / एवं दक्षिणपश्चालाः उत्तरपञ्चाला