________________
રૂમિકા
ધ્યાન કેવળ માનસિક નથી, પરંતુ વાચિક અને કાયિક પણ છે. જૈન ધ્યાનની પ્રણાલિકા અને બીજી પ્રણાલિકાઓમાં આ મૌલિક ફરક છે.
કાર્યોત્સર્ગમાં વસ્તુતઃ કાયિક મમત્વ તથા ચંચલતાનું વિસર્જન છે. સ્થાનથી “કાયગુપ્તિ', મૌનથી* “વચનગુપ્તિ અને ધ્યાનથી “મને ગુપ્તિ સધાય છે.
ક શ્રી ગૌતમસ્વામીએ એક વખત ભગવાન શ્રી મહાવીરને પૂછયું, “હે ભગવન્! મોન કરવાથી શું લાભ થાય છે?”
ભગવાને કહ્યું, “મૌનથી માણસ નિવિચારતાને પામે છે, તેના વિચારે સમાપ્ત થઈ જાય છે.”
મન-વૈખરી વાણીમાં વાચકપદનું આલંબન હોય છે અને મધ્યમા વાણીમાં વૈકલ્પિક (મનોગત વિકલ્પરૂ૫) પદનું આલંબન હોય છે. મંત્ર પૂરતી જ વિકલ્પરૂપતા હોય તો તે મૌન યથાવિધિ ગણાય. કેવળ વિખરીવાણી બંધ કરવાથી મૌન ગણાય નહીં, યથાવિધિ મનનું આલંબન લઈને નિર્વિકલ્પ પદનિર્વિચાર પદ સુધી પહોંચવાનું હોય છે. ઉપર્યુક્ત વિધિ વડે બહુ જ ઊંડાણથી વિચાર કરતાં કરતાં શબ્દાતીત–વિચારાતીત અવસ્થામાં પહોંચી જવાય છે. આ મૌનની પરિસ્થિતિ છે. આ મૌનનું આગવું ચરણ છે. આ વાસવર છે પરંતુ ત્યાં પહોંચાય છે વિચારધારા.
અનંત અરિહંત વિષે જે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય તેમાંથી એક પ્રશ્ન ગ્રહણ કરવો અને તેના ઉપર ચિંતન શરૂ કરવું. ચિંતન કરતાં કરતાં અચિંતનની ભૂમિકા સુધી પહોંચી જવું અને સૂક્ષ્મ સાથે સાક્ષાત્કાર સ્થાપિત કરી લે.
આ સાક્ષાત્કાર ત્રણ ચીજો સાથે થાય છે -- (૧) વિપ્રકૃષ્ટ (અત્યંત દૂર રહેલી), (૨) વ્યવહિત (પૃથ્વી આદિથી આચ્છાદિત–ઢંકાયેલી) અને (૩) સૂક્ષ્મ (ભૂત-ભવિષ્યમાં રહેલી).
આ ત્રણને લઈને જ્યારે કઈ વિચારની સાથે ધારણ કરાય છે, ત્યારે એક દિવસ એવો આવે છે, જ્યારે અચિંતનની ભૂમિકા સાથે આપણે સંપર્ક થઈ જાય છે.
આ છેવિચારથી નિવિચારની ભૂમિકા તરફ જવાની પ્રક્રિયા, આ છે શબ્દથી શબ્દાતીત સ્થિતિમાં પહોંચવાની પ્રક્રિયા, આ છે–મૌનપ્રક્રિયાવાસંવરની પ્રક્રિયા.
+ધ્યાનને અર્થ શૂન્યતા અથવા અભાવ નથી. પોતાના આલંબનમાં ગાઢરૂપે
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
