________________
૨૦
કાત્મધ્યાન
કાયેત્સર્ગ ધ્યાનમાં સ્થિર થવું તેને અથવા “આસિત (બેઠેલી) મુદ્રાએ
અહીં “સમપાદ શબ્દ સમજવાની જરૂર છે. સમપાદ એટલે બે પાદ સીધા રાખવા કે સમશ્રણમાં રાખવા એટલું જ નથી પણ તે બંને પગ ઉપર શરીરનો ભાર પણ સમતુલાએ હોવા જોઈએ. તે ત્યારે જ બને કે જ્યારે અંતર્મુખ થવાય અથવા શ્વાસે શ્વાસના ગમનાગમન ઉપર અથવા નાભિચક્ર ઉપર ધ્યાનમગ્ન થવાય. ત્યારે જ શરીરનો ભાર એક સમયે એક પાદ ઉપર અને બીજા સમયે બીજા પાદ ઉપર ચલાયમાન થયા કરે નહીં. ઉસ્થિત કે ઊર્ધ્વસ્થિતમુદ્રામાં જો કેઈ કાત્સર્ગ કરે અને જે (સમતુલાએ) સમપાદ રહે તો તે લાંબા સમય સુધી તે પ્રમાણે કાત્સર્ગમાં રહી શકે છે અને થાકતો નથી.
[આપણે ઊભા રહીએ છીએ ત્યારે આપણી સમતુલા જાળવવા માટે મગજને ઘણું કામ કરવું પડે છે, તે આપણે જાણતા નથી.
આપણા વજનનું ગુત્વાકર્ષણબિંદુ આપણા બે પગ અને તેની વચ્ચેની જગ્યાની બહાર જાય તો આપણે પડી જઈએ, તેવો વિજ્ઞાનને સાદે નિયમ છે. આપણા કાન નીચે આવેલું પ્રવાહી તથા મગજની આપણા સર્વ સ્નાયુઓ ઉપરની પક્કડ–આ કાર્ય કરે છે, તે પણ આપણું ગુરુત્વાકર્ષણબિંદુ સ્થિર રહેતું નથી. તે બિંદુ બે પગ અને તેની વચ્ચેની જગ્યામાં સતત ઝૂલતું રહે છે. મગજ આપણા સર્વ સ્નાયુઓને સક્રિય રાખીને આપણને ટેકા વિના ઊભા રાખે છે, પણ તે તેના ઉપર પૂરો કાબૂ ધરાવી શકતું નથી એટલે જ તે ગુરુત્વાકર્ષણબિંદુ ઘડિયાળના લેલકની માફક ઝૂલતું રહે છે; એને લીધે જ આપણે ઊભા ઊભા થાકી જઈએ છીએ. એક વાત વૈજ્ઞાનિકે એ સ્પષ્ટ નોંધી છે કે આ ગુરુત્વાકર્ષણ બિંદુનું ફૂલવું દરેક માણસમાં લગભગ એક જ સરખું રહ્યું છે અને તેને માણસની ઊંચાઈ, વજન કે પગના માપ ઉપર આધાર નથી. એનું કારણ સ્પષ્ટ છે, મગજ યાંત્રિક છે અને દરેક મનુષ્યમાં મુખ્યત્વે સરખું જ હોય છે. ફક્ત સ્મૃતિ અને તેને કારણે ઊભા કરેલ અહંકારને કારણે તે જુદું જુદું ભાસે છે. જુદાપણું સાવ ઉપરના સ્તરનું અને નગણ્ય છે.]
- ૨ “આસિતમુદ્રા'-આ મુદ્રામાં સાધકે પદ્માસન, અર્ધપદ્માસન કે સુખાસનમાં કટાસન ઉપર બેસવાનું હોય છે. શરીરને શિથિલ તથા નિશ્ચલ રાખવાનું હોય છે અને બંને હાથની હથેલીઓ ખુલ્લી બને ઢીંચણ ઉપર રાખવાની હોય છે. આ મુદ્રામાં સાધકે એવી રીતે બેસવાનું છે કે કેડ ઉપરના શરીરને સઘળો ભાર બેઠક ઉપર સમતુલાએ રહે અને કરેડરજજુ તદ્દન ટટ્ટાર છતાં સરલ અને સ્વાભાવિક
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
