________________
પંજિક
૩૧
વિકપ અનેક પ્રકારના છે. “લોગસ્સ–સૂત્રના ધ્યાનમાં નામમંત્રમય વિકલ્પ જ ઉપાદેય છે.
સંજ૫”(પુનઃ પુનઃ મંત્રોચ્ચારણ) અથભાવનાથી જ યુકત હોય છે. “સંજ૯૫થી ભાવ્યમાન વસ્તુ સ્પષ્ટ થાય છે. જ્યારે મંત્રદેવતાનું અભેદ પ્રણિધાન પરાકાષ્ઠાને પામે છે, ત્યારે “સંજ૯૫” સ્વયં ક્ષીણ થાય છે અને ભાવ્યમાન વસ્તુનો ધ્યેયને સાક્ષાત્કાર થાય છે એટલે કે ભાવ્યમાન વસ્તુનું, “અવિકલ્પક (નિર્વિક૯૫) જ્ઞાન” અથવા “બોધ” કે “દશનવિશુદ્ધિ’–‘તંભરા પ્રજ્ઞા” પ્રાપ્ત થાય છે. સારંશ કે એવા દેયાતાને જિનેશ્વરના ગુણ અને રૂપાદિકને સમ્યક પ્રતિભાસ (સાચું અનુભવપૂર્ણ જ્ઞાન) થાય છે.
સંજ૫ને અભ્યાસી ભલે મંત્રનું કેવળ માનસિક રટણ કરતે હોય તે પણ “સંકલ્પથી સ્વાભાવિક રીતે અથનું જ્ઞાન થાય છે. અથના સાક્ષાત્કારને આધાર અવિકલ્પ–દશા ઉપર છે અને તે સંજ૫થી સહજ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રશસ્ત વિકલ્પને ફરી ફરી ઉત્પન્ન કરવારૂપ સંજ૫ના અભ્યાસથી વિકપ ક્ષીણ થતાં અંતે અવિકલ્પ–દશા પ્રાત થાય છે. નિવિક૯૫ સંવિત્ પશ્યન્તી અવસ્થામાં હોય છે.– પદની પશ્યન્તી અવસ્થાને પણ પદમયી દેવતા' કહેવામાં આવે છે. એ અવસ્થા બિંદુ-સ્થાનમાં (આજ્ઞાચક્રમાં-ભૂમધ્યમાં) પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે મંત્રી જ્યારે આજ્ઞાચક્રના સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે પદમયી દેવતાના તાત્વિકરૂપને ધારણ કરે છે. મંત્રની નિર્ગુણ, નિષ્કલ, સૂક્ષ્મ વગેરે અવસ્થાઓને પ્રારંભ બિંદુ-સ્થાનથી જ થાય છે. - તાત્ત્વિક-મંત્ર તે તેને જ કહેવામાં આવે છે કે જે વિમશ (અવિકલ્પક સવિતું) સ્વરૂપ હોવાથી દેવતા–સ્વરૂપ હોય અને જેમાં ઇષ્ટ-દેવતા (પરમા-માદિ)ની સાથે અભેદ સધાયે હોય.
પદની સૂક્ષ્મ અવસ્થા વિમર્શરૂપ છે. વિમશનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન છે. આવા વિમર્શને જ તારિક મંત્રદેવતા એટલે કે મંત્રમયી દેવતા ' અથવા “પદમયી દેવતા” કહેવામાં આવે છે, આવો તાત્વિક વિમર્શ પશ્યન્તી વાણીરૂપ હોવાથી તે વાણીને “પદમયી દેવતા” કહેવામાં આવે છે. આવી દેવતાને જ આત્માની “અમૃતકલા” પણ કહેવામાં આવે છે. ( વિશેષ માટે જુઓ : યોગશાસ્ત્ર–અષ્ટમપ્રકાશનું સવિસ્તર વિવરણ, પૃ. ૧૪૩. )
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
