________________
૭૪
કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાન
પડે છે, એટલે સમયે સમયે વધમાન થતી શ્રદ્ધાવડે વગેરે-એ અર્થ થાય છે.
ચિત્તની બે પ્રકારની શક્તિઓ છે-બુદ્ધિ અને ભાવના. બુદ્ધિની સૂક્ષમતા અને ભાવનાની શુદ્ધિ હોય તો તે આરાધકના શ્રેય માટે પૂરતી છે.
શ્રદ્ધાથી જે બુદ્ધિ ક્રમશઃ સૂક્ષ્મ અને શુદ્ધ થતી જાય છે તે મેધા’ કહેવાય છે.
આ કારણે હેતુ સંપદાનું બીજું પદ મૈદા રાખવામાં આવ્યું છે, એટલે સમયે વધમાન થતી મેધાવડે એ અર્થ થાય છે.
મનનું “શ્રદ્ધા” અને “મેધાવડે જે સમાધાન થાય છે અને તેથી જે અનન્યવૃત્તિતા અને ઉત્સાહ ઉત્પન્ન થાય છે તે “ હેત સંપદાનું ઉપયોગી અંગે છે. તેથી જ અહીં gિ (ધ્રત્યા) ને પ્રયોગ થયે છે, એટલે સમયે સમયે વધમાન થતી “વૃતિ વડે એ અર્થ થાય છે.
ચોગવિદ્યાના દરેક પ્રકારમાં ‘સ્મૃતિ-સાવધાનતા એ અતિ મહત્ત્વની વસ્તુ છે. પ્રસ્તુત આલંબન ચગની “ હેતુ સંપદામાં ઘારniનો પ્રયોગ થયે છે તે અવિસ્મૃતિ અથવા સ્મૃતિરૂપે છે, એટલે સમયે સમયે વર્ધમાન થતી “સ્મૃતિ'વડે એ અર્થ થાય છે. અહીં પ્રત્યાયની એકતાનતા થાય છે. તે વધમાન થઈને ધ્યાન થાય છે.
ગવિદ્યામાં ધ્યાન પછી અનુપ્રેક્ષા અતિ ઉપકારક છે. ધ્યાનસમયે મનની બે કિયા થાય છે–ચિન્તન તથા અન્તર્દશન. કેઈ એક વિષય ઉપર ચિન્તનને પ્રવાહિત કરવામાં આવે તે ધ્યાન માનસિક બની જાય છે. આને “વિષય ધ્યાન” પણ કહે છે. તેના દ્વારા પદાથના અવ્યક્ત ગુણધર્મો વ્યક્તરૂપે જાણી શકાય છે. દયાનાવસ્થા પૂરી થયા પછી કેઈ એક જ વિષયને માનસિક ચક્ષુવડે છે અને તેના ઉપર મનને કેન્દ્રિત કરવું તે અનુપ્રેક્ષા છે. અનુપ્રેક્ષા દ્વારા “વસ્તુનો સ્વભાવ” પ્રત્યક્ષ થાય છે.
ભક્તિયોગમાં મહાપથ–પ્રયાણને તાત્વિક અને ધોરી માર્ગ દર્શાવનાર ઉપાય એ અનુપ્રેક્ષા છે. તે ઉપાયવડે ઊંડાણથી, વધારે ઊંડાણથી અને અતિશય ઊંડાણથી વિચારવાની ટેવ પડે છે.
પ્રસ્તુત “હેતુ સંપદાને આશ્રય લઈને ભકતે ભકિતવશ અથવા ભકિતસંનિવિષ્ટ થઈ શકે છે. પ્રF
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
