________________
૬૨
કાયોત્સર્ગ ધ્યાન સ્નાયુઓની તંગદશા વધવા પામે છે. “શિથિલીકરણપૂર્વકના કાર્યોત્સર્ગથી પ્રસ્તુત આવેગે અને ઉપઆવેગેનું શમન થાય છે અને પ્રાંતે સ્નાયુઓની તંગદશા (તાણુ અથવા તનાવી પોતાની મેળે આપોઆપ દૂર થઈ જાય છે. સ્થાનગર--
એ ઘનિર્યુક્તિ ભાષ્ય (૧૫૨)માં દેહની સ્થાપનાના ત્રણ પ્રકાર દર્શાવ્યા છે – ઊર્થસ્થાન, ૨ નિષદનાસ્થાન અને ૩ શયનસ્થાન.
શિથિલીકરણ માટે અહીં માત્ર “શયનસ્થાનને જ વિચાર કરીશું તેમાં જે વિધિને નિર્ણય થશે તે બીજા બંને સ્થાનેને પણ એગ્ય ફેરફાર સાથે લાગુ પડશે. તેથી ઊર્થસ્થાન” અને “નિષદનાસ્થાન માટેની સ્વતંત્ર-ચર્ચા આ લેખમાં જરૂરી નથી.
સાધકે સંથારિયા ઉપર લાંબા થઈને ચત્તા સૂઈ જવું શિર નીચે એસીકું કે કાંઈ કપડાંને વટલે રાખ નહીં. સમગ્ર શરીરને નિશ્ચલ રાખવું.
સાધકે બન્ને પગ અને બંને હાથ એકબીજાથી અને દેહથી છૂટા રાખવા તથા કરોડરજજુ સીધી અને સંથારિયાને બિલકુલ અડીને રહે તેમ કરવું.
પછી સાધકે થોડાક ઊંડા શ્વાસોચ્છવાસ લેવા. તેથી મન અને શરીરના શિથિલીકરણમાં સહાય મળશે.
પછી સાધકે નીચેની વિચારધારા દ્વારા શરીરના પ્રત્યેક અવયવેનું શિથિલીકરણ કરવું. તેને ક્રમ આ પ્રમાણેક – (૧) બને પગનાં તળિયાં શિથિલ થઈ રહ્યાં છે. (૨) બને પગની આંગળીઓ શિથિલ થઈ રહી છે.
* “શિથિલીકરણ–સમતાની સાધના દ્વારા અથવા પ્રાણાયામ આદિ અનેક રીતે થઈ શકે છે. અહીં (પરિશિષ્ટ-૪ માં) દર્શાવેલું “શિથિલીકરણ” કેવળ ધારણાથી થાય છે અને તે સુગમ છે.
+ અહીં દર્શાવેલાં સ્થાનોનો સંબંધ યોગગ્રંથમાં બતાવેલાં આધારસ્થાનો સાથે નથી. દેહના અમુક સ્થાનો ધારણ માટે બતાવવાં જોઈએ, તે દષ્ટિએ આ સ્થાન બતાવ્યાં છે. પ્રસ્તુત સ્થાને ઓછા અગર વધારે કરી શકાય છે.
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
