________________
આ લોકને વિચાર દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાલથી અને ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે થઈ શકે છે.
દ્રવ્યથી વિચાર કરીએ તે લેક એ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને આત્મા એ છ દ્રવ્યોને સમૂહ છે. અહીં ધર્મ અને અધર્મ શબ્દથી પુણ્ય-પાપ કે સદાચાર-દુરાચારદર્શક પ્રવૃત્તિ નહિ પણ એક પ્રકારનાં દ્રવ્યો સમજવાનાં છે.
ધર્મદ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે સ્વભાવથી. ગતિ કરી રહેલા પુદ્ગલ અને આત્માને સહાયરૂપ થાય છે. જે એક દ્રવ્ય પિતાના સ્વભાવથી જ ગતિ કરતું હોય તે તેને અન્ય દ્રવ્યની સહાયની શી જરૂર? એ પ્રશ્ન ઉઠવાને સંભવ છે, એટલે અહીં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે કે જેમ માછલામાં તરવાની શક્તિ રહેલી છે, પણ તે જળ વિના તરી શકતું નથી, એટલે સ્વભાવથી ગતિ કરી રહેલા માછલાને જળની સહાય અપેક્ષિત છે, તે પ્રમાણે સ્વભાવથી ગતિ કરી રહેલા પુદ્ગલ અને આત્માને પણ ધર્મદ્રવ્યની સહાય અપેક્ષિત છે. આને અર્થ એ થયે કે લેકના જેટલા ભાગમાં ધર્મ દ્રવ્ય વ્યાપેલું છે, તેટલા ભાગમાં જ પુદ્ગલ અને આત્માની ગતિ સંભવે છે, પણ તેથી બહાર નહિ. આજના વિજ્ઞાનની Etherની કલ્પના લગભગ આવી છે.
અધર્મદ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે સ્વભાવથી
