________________
પડે. પણ એમ માનવું છે કારણ અને કાર્યના સ્થાપિત સિદ્ધાંતને ભંગ કરનારું છે. તાત્પર્ય કે આ વિશ્વમાં કારણ વિના કેઈ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી તે વિશ્વવ્યવસ્થા રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ શી રીતે થાય ? જે કારણ વિના જ કાર્ય ઉત્પન્ન થયું એમ માનીએ તો વર્તમાન ક્ષણે પણ એમ કેમ ન થાય? એ સંગોમાં પહાડ પિતાનું સ્થાન . છેડી ઉડવા માંડે કે નદીએ સાગર ભણી વહી જવાને બદલે પહાડ ભણું વહેવા લાગે કે અગ્નિ બાળવાને બદલે ઠારવાનું કામ કરે અને જળ ઠારવાને બદલે કોઈ પણ વસ્તુને સળગાવી મૂકે તો આશ્ચર્ય પામવાનું રહે નહિ, પણ આ રીતે કારણ વિના કાર્ય થતું જણાતું નથી, એટલે તે નિયમ અબાધિત છે. અર્થાત્ તે આજે એટલે સાચો છે, તેટલો જ ભૂતકાળમાં–મહાભૂતકાળમાં–અનંત ભૂતકાળમાં પણ સારો હતા અને તેથી વિશ્વની વ્યવસ્થા એકાએક ઊભી થઈ ગઈ એમ માની શકાય નહિ. આ સંયોગમાં એમ જ કહેવું પડે કે તે અનાદિ છે-આદિ રહિત છે.
જે આ પ્રમાણે વિશ્વ અનાદિ કાળથી અવસ્થિત છે, તે કઈ પણ વખતે તેને અંત આવશે કે કેમ? એ પ્રશ્ન પણ આપણી સામે ખડે થાય છે, પરંતુ કારણકાર્યને નિયમ આપણને ઉત્તર આપે છે કે જે તેને નાશ થવાને હેત તે અત્યારે પૂર્વે ક્યારને થઇ ગયો હોત, પણ તેને નાશ હજી સુધી થયો નથી એ જ સૂચવે છે
