________________
૧
'
હારની સિદ્ધિ કરવામાં અત્યંત ઉપયાગી છે, એ સત્ય સમજાયા પછી અનેક નામાંકિત પુરુષોએ તેની મુક્તક ઠે પ્રશ'સા કરી છે. યુગપુરુષ મહાત્મા ગાંધીજીએ જણાવ્યુ છે કે ‘અનેકાંતવાદ મને બહુ પ્રિય છે. તેમાંથી હું મુસલમાનાની દૃષ્ટિએ તેમના, ખ્રિસ્તીની દૃષ્ટિએ તેમના વિચાર કરતાં શીખ્યા. મારા વિચારોને કાઈ ખાટા ગણે ત્યારે મને તેના અજ્ઞાન વિષે પૂર્વ રાષ આવતા. હવે હું તેઓનુ દૃષ્ટિ બિન્દુ તેઓની આંખે જોઈ શકું છું. અનેકાન્તનુ મૂળ અહિંસા અને સત્યનું યુગલ છે.’
સ્યાદ્વાદ કહે છે કે અમુક અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં આપણા મનમાં એવા ખ્યાલ પેદા થાય છે કે આ વસ્તુ છે અને બીજી અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં એવા ખ્યાલ પેદા થાય છે કે આ વસ્તુ નથી. આ અને પરિસ્થિતિ સાથે જ સંભવે છે પરંતુ તેનું વર્ણન કરવુ હાય તા કાઇ પણ ક્રમના સ્વીકાર કરવા પડે છે ને તેથી પૂર્વ ભાવ-પશ્ચાત્ ભાવ પેદા થાય છે. એ સ્વરૂપને એક જ સાથે કહેવુ હાય તા તે અવક્તવ્ય બને છે. આમ છતાં તેના ખંડ વિષે કંઈ પણ કહેવુ હાય તે પૂર્વના ત્રણ ભંગાની મેળવણી કરીને કહી શકાય, પણ તેની અપેક્ષાને ધ્યાનમાં રાખવી જોઇએ. આ રીતે વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરતાં કુલ સાત ભગા થાય છે, તે આ પ્રમાણેઃ—
3
(૧) રચાત્ અસ્તિ—આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ છે. (૨) ચાણ્ નાસ્તિ—આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ નથી.
