Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેરક : પૂજ્ય પંન્યાસ મહારાજશ્રી
પ્રેમવિજયજી ગણી
ઝી
વર્ષારયય
ભાગ પહેલે
ખક
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
illllllllllllllllllliiliitili[li
lllllllllllulitutilii
till
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મપરિચય
ભાગ પહેલા
પ્રેરક : પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજશ્રી
પ્રેમવિજયજી ગણિ
લેખકઃ સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પતિ શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
આમુખ શ્રી સ્નેહા, અવેરભાઈ શાહ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક: વનેચંદ અવિચળ મહેતા અસ્કતી મહાલ, લુહારચાલ,
મુંબઈ ૨
પહેલી આવૃત્તિ
પ્રતિ ૨૦૦૦ મૂલ્ય પઠન-પાન
મણિલાલ છગનલાલ શાહ - નવપ્રભાત પ્રીટિંગ પ્રેસ - ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મ: સં. ૧૯ ૩ ૦ આસો સુદ ૮–સ મી
.
દીક્ષા: સ, ૧૯૫૭ મહા વદ ૧૦ સમી
મહારાજ સાહેબ પ. પૂ. આચાર્ય દેવશ્રી વિજયભક્તિસૂરીશ્વરજી
lapualh & BA 1.173b 2771 3h Firettc
h
3Fe sikhe hoa
H:3hAlkoh
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
જેમણે પેલાં સુચારુ ધર્મબીજનાં પરિણામરૂપે આ - પુસ્તકની યોજના પાંગરી અને વિકાસ પામી
આયંમિલ-વર્ધમાન-ખાતાના વિશેષ પ્રચારક, કિયારુચિ-શ્રદ્ધા-અનુષ્ઠાનના પ્રબળ પ્રેરક જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ ૧૦૦૮ શ્રી વિજયભક્તિસૂરીશ્વરજી મહારાજ (સમીવાળા)ને આ પુસ્તક સાદર સલ્લાસ સમર્પિત કરી કૃતાર્થ
થઈએ છીએ.
વિનીત, પ્રકાશક,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
પ્રકરણ
વિષય પહેલું ? જેનધર્મની પ્રાચીનતા અને પવિત્રતા બીજું કે ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામી ત્રીજું : વિશ્વવ્યવસ્થા ચોથું : અનેકાન્તવાદ અથવા સ્યાદ્વાદ પાંચમું : નવતત્વ
બ્દ = મિથ્યાત્વ સાતમું સમ્યકત્વ આઠમું : ધમાચરણ નવમું ઃ ચાર દુર્લભ વસ્તુઓ દશમું : નવકારમંત્ર
પૃષ્ઠસંખ્યા
૧ થી ૧૭ ૧૮ થી ૭૨ ૭૩ થી ૮૫ ૮૬ થી ૯૩
૯૪ થી ૧૨૦ ૧૨૧ થી ૧૨૪ ૧૨૫ થી ૧૩૦ ૧૩૧ થી ૧૨૮ ૧૩૯ થી ૧૪૮ ૧૪૯ થી ૧૫૨
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
જગતના બહુશ્રુત વિધાનદાર જ્ઞાનેને મહાસાગરનું બિરુદ પામેલા ગુજરાતના સમર્થ જ્યોતિર્ધર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય એક સ્થળે કહે છે કે “જૈનધર્મથી રહિત ચક્રવર્તી પણું મારે જોઈતું નથી, પરંતુ જૈનધર્મથી વાસિત દાસપણું કે દરિદ્રપણું મળે છે તે પણ મને સંમત છે. આ શો સાંપ્રદાયિક મમત્વથી ઉચારાયેલા નથી, પણ જૈન ધર્મમાં જીવનનો સર્વમુખી વિકાસ કરવાની જે ભવ્ય સામગ્રી રહેલી છે, તેને અંજલી અર્પણ કરવાના ઉદ્દેશથી જ વપરાયેલા છે.
મસ્ત યોગી શ્રીમદ્ આનંદધનજી કહે છે કે જિનવરમાં સધળાં દર્શને છે, દશન જિનવર ભજન રે!” એટલે જૈનદર્શનની વિચારસરણી એટલી વિશાળ છે કે તેમાં સઘળાં દર્શનેને સમન્વય થઈ જાય છે, જ્યારે અન્ય દર્શને તે અમુક અમુક સિદ્ધાંતની જ પ્રરૂપણ કરનારાં છે, એટલે તે જિનદર્શન રૂ૫ સરોવરમાંથી નીકળેલાં ઝરણું જેવાં લાગે છે! વળી જૈનધર્મમાં સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રવિકારૂપ ચતુવિધ સંધનું જે બંધારણ છે, તે જાતિવાદથી પર છે, એટલે બાહ્ય અને આંતર સ્વરૂપે જેનધર્મ એક વિશાલ ધર્મ છે.
આત્માને ઉચ્ચ ટિમાં મૂકવા રાગદ્વેષ દૂર કરવાના સિદ્ધાંતને ઘણા દર્શનકાર સમ્મત થયેલા છે, પણ તેનાં જે સાધને જૈનદશર્નમાં જોવામાં આવે છે, તે વિરલ કોટિનાં છે. જૈન ધર્મની અહિંસા, જેને ધર્મને સયમ, જૈન ધર્મનું તપ કઈ પણ તટસ્થ વિચારકની પૂરેપૂરી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસંશા પામે તેમ છે. શ્રીમદ્ ઉમાસ્વાતિ વાચકે શ્રી તત્ત્વાર્થીધિગમ સૂત્રની આદિમાં ‘ સભ્યોન-જ્ઞાન-ચારિળિમેક્ષમા :— સમ્યગ્ દન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર એ મેાક્ષ ભાગ છે' એવુ જે સૂત્ર મૂકર્યુ છે, તે જૈનદર્શનના જૈનધમના નિચોડરૂપ છે.
'
આવા ઉચ્ચ કાર્ટિના જૈનધમ વિષે લેાકેાનાંમનમાં તરેહ તરેહના ખ્યાલા ભરાઈ રહ્યા છે અને તે વિષે જે ચિત્ર-વિચિત્ર લેખા પ્રગટ થાય છે તેથી હૃદયને ઊડું દુઃખ થયા વિના રહેતું નથી. આ સચાગામાં એક એવા પુસ્તકની જરૂર લાગ્યા કરતી હતી કે જે લેાકાને જૈન દનના—જૈન ધર્મના પ્રામાણિક સક્ષિપ્ત પરિચય આપે અને તેમના મનમાં ભરાઈ રહેલા અનેકવિધ ભ્રમનુ નિવારણ કરે. તે જરૂર આ પુસ્તકે પૂરી પાડી છે.
*
નાનાં પુસ્તકા પ્રમાણમાં જલ્દી વંચાય છે અને તેને પ્રચાર કરવાનું સરળ પડે છે, એટલે આ પુસ્તકનું કદ નાનું માત્ર-૧પર+૧૦ =૧૬૨ પૃષ્ઠ જેટલું રાખવામાં આવ્યું છે, પરંતુ તેમાં જે સામગ્રી આપવામાં આવી છે, તે સેંકડા ગ્રંથાના સાર રૂપ છે, એટલે વાચકાને ઉપયાગી માહિતી પૂરી પાડશે એમાં શંકા નથી. ઇક્ષુરસ કરતાં સાકરમાં અને સાકર કરતાં સેકરીનમાં વધારે સ્વાદ હાય છે, એ કાનાથી અજાણ્યું છે?
હું આ પુસ્તકનાં પ્રથમ પ્રકરણમાં જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા અને પવિત્રતા દર્શાવવામાં આવી છે. તેમાં અનેક પ્રમાણા આપીને એ હકીકત ‘પુરવાર કરવામાં આવી છે કે જૈન ધર્મ એ વેની કાઈ શાખા નથી કે બૌદ્ધ ધર્મનુ કાઈ રૂપાંતર નથી, પણ ધણા પ્રાચીન કાળથી ચાલ્યો આવતા ભારતના એક સ્વતંત્ર પવિત્ર ધમ છે.
આ દેશમાં અહિંસા અને અનેકાંતવાદમય જૈન ધમનું પ્રવતન કરનારા ચાવીશ તીય કરો પૈકી શ્રી મહાવીર સ્વામી છેલ્લા તીર્થંકર હતા, એટલે હાલના જૈન ધર્માંનું સ્વરૂપ માંટા ભાગે તેમને આભારી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તેથી બીજા પ્રકરણમાં તેમનાં જીવનને કંઈક વિસ્તારથી પરિચય આપવામાં આવ્યા છે અને ગર્ભપહરણ, જન્મભૂમિ, સિદ્ધાર્થ રાજાને દરો વગેરે સંબંધી જે ખોટા ખ્યાલે પ્રવર્તી રહ્યા છે, તેનું સુંદર નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
ત્રીજા પ્રકરણમાં વિશ્વની વ્યવસ્થા સંબંધી સયુક્તિક, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવ એ છ દ્રવ્યો વડે તેનું સ્વયંસંચાલન કેવી રીતે થાય છે તે બરાબર સમજાવ્યું છે. ઉપરાંત ઈશ્વરને વિશ્વને-સૃષ્ટિને કર્તા માનવા જતાં કેવા દોષ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું સ્પષ્ટ દર્શન કરાવ્યું છે અને ઈશ્વર શબ્દથી જેને શું સમજે છે, તેને પણ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપ્યો છે. , ચોથા પ્રકરણમાં વસ્તુતત્વને વિચાર કરવાની જેનરીતિને પરિચય આપવામાં આવ્યું છે કે જેને અનેકાંતવાદ, અપેક્ષાવાદ કે સ્યાદ્વાદ કહે છે. આ વસ્તુ લેખકે પિતાની અને ખી ઢબે સુંદર રીતે રજૂ કરી છે અને ઉદાહરણ વડે પુષ્ટ કરતાં સમસ્ત વિવેચન રસભર્યું બન્યું છે.
!' પાંચમા પ્રકરણમાં જૈન ધર્મે માનેલાં નવ તત્વને ટૂંક પણું સચેટ પરિચય આપવામાં આવ્યો છે, તેથી જીવ, અજીવનું સ્વરૂપ. સમજાય છે, પુણ્ય–પાપને ખ્યાલ આવે છે, આસ્રવ અને બંધની તરતમતા સમજાય છે, સંવર (સયંમ) અને નિર્જરા (તપ)નું મહત્વ સ્પષ્ટ થાય છે તથા મોક્ષ એ જ છેવટનું ધ્યેય હોઈ શકે એ વસ્તુ બરાબર સમજાય છે.
- ત્યાર પછી છઠ્ઠા પ્રકરણમાં મિથ્યાત્વને અને સાતમા પ્રકરણ માં સમ્યકત્વને પરિચય આપવામાં આવ્યો છે કે જે આધ્યાત્મિક વિકાસનાં ક્ષેત્રમાં અંધકાર અને પ્રકાશને ભાગ ભજવે છે. “
આઠમા પ્રકરણમાં ધર્માચરણનું મહત્વ પ્રકાશવામાં આવ્યું છે અને તે ઉત્તમ, મધ્યમ તથા જધન્ય રીતે આચરવા માટે કઈ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઈ જાતના વ્રત–નિયમાનું પાલન આવશ્યક છે, તે ટૂંકમાં દર્શાવી જ્ઞાનયિામ્યાં મેક્ષ એ સૂત્ર સિદ્ધ કર્યુ” છે.
નવમા પ્રકરણમાં મનુષ્યત્વ, શ્રુતિ (ધ શ્રવણ), શ્રદ્ઘા અને સયંમ વિષે પુરુષાર્થ એ ચાર દુર્લભ વસ્તુઓને પરિચય આપવામાં આવ્યા છે અને તેને સદુપયેાગ કરવાથી જ આ વનની સફળતા થાય છે એ સ્પષ્ટ દર્શાવ્યુ છે.
દશમા પ્રકરણાં નવકાર મંત્રના મૂળપાઠ, સામાન્ય અર્થ અને પ્રારંભિક પરિચય આપવામાં આવ્યો છે, જેથી હરકેાઈ પાઠક તેનુ મહત્વ સમજી શકે તેમ છે.
પાઠેકાને એ જાણી આનંદ થશે કે હવે તે આ પુસ્કના બીજો અને ત્રીજો ભાગ પ્રકટ કરવાની યેાજના પણ આકાર લઈ ચૂકી છે અને તેમાં જૈન ધર્મના વિવિધ સિદ્ધાતેના, સાહિત્યના, તીર્થાંના તથા મહાપુરુષોના પરિચય આપવાના છે. આ બે ભાગે નું કદ આ પુતસ્તક કરતાં કંઈક માટુ હશે, સંભવતઃ દોઢું તથા બમણું હશે.
સંવત ૨૦૧૦ની સાલમાંવધમાન તપ અને આયંબિલ સ ંસ્થાના સ્થાપક વયેવૃદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયભક્તિસૂરીશ્વરજીમહારાજના પ્રભાવશાળી શિષ્યા પૂજ્ય પંન્યાસ મહારાજથ્થો પ્રેમવિજયજીગણી, પૂજ્ય પંન્યાસ મહારાજશ્રી સુખાધ વિજયજીગણી, તપસ્વી મુનિરાજ શ્રી કમલવિજયજી, સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી લબ્ધિવિજયજી આદિ મુનિરાજો સાથે વીલેપારલે–મુંબઈમાં શેઠ ઘેલાભાઈ કરમચંદ જૈન સેનેટેરિયમમાં ચાતુર્માસ હતા, ત્યારે તેમને વર્તમાન પરિસ્થિતિને વિચાર કરતાં આ પુસ્તકની જરૂર જણાઈ હતી અને પછીથી વાલકેશ્વર વગેરે સ્થળે વિચરતાં તેમજ મારી સાથે ચર્ચા કરતાં એ વિચાર સંગીન થયા હતા. પછીથી તે કાની પાસે તૈયાર કરાવવું એ પ્રશ્નની છણાવટ થવા પામી હતી, જેવખતે સાહિત્યવારિધિ રાતાવધાની પહિત શ્રી ધીરજલાલભાઈનું નામ પસંદગી પામ્યુ હતુ કે જેઓ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસ્ત્રોના ઊંડા અભ્યાસી છે અને તેના કાઈ પણ વિષય પર સફળતાભરી સુંદર કલમ ચલાવી શકે છે.
પૂજ્ય પંન્યાસ મહારાજશ્રીની પ્રેરણા થતાં શ્રી ધીરજલાલભાઈએ આ પુસ્તક અંતરના ઉમળકાથી તૈયાર કરી આપ્યું અને તેમાં કાઈ ભૂલચૂક રહી ન જાય તે માટે તેની મૂળ નકલ પરમ સાહિત્યસેવી પૂજ્ય પંન્યાસ મહારાજશ્રી રધરવિજયજીને તથા મને બતાવી. એનુ સાંગાપાંગ વાચન કરતાં અમને ખૂબ આનંદ થયા અને કાઈ કાઈ સ્થળે જે કંઈ સૂચવવા જેવું લાગ્યું તે સૂચવીને કૃતાથતા અનુભવી.
પરિણામે જે પુસ્તક તૈયાર થયું તે પૂજ્ય મહારાજ શ્રી પ્રેમવિજયજી ગણિના સદુપદેશથી તથા સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી લબ્ધિવિજયજીની પ્રેરણાથી એકત્ર થયેલી રકમમાંથી સુંદર રૂપરČગમાં પ્રકાશન પામે છે અને વાયકાનાં કરકમળમાં સાદર થાય છે. આશા છે કે તે જૈન ધર્માંના પરિચય મેળવવાનુ એક સુંદર સાધન બનશે અને સર્વત્ર હોંશભેર વંચાશે.
જે સધાએ તથા મહાનુભાવાએ આ પવિત્ર કાર્યમાં પેાતાની લક્ષ્મીને સદુપયાગ કર્યાં છે, તેમને ધન્યવાદ ધટે છે. તેમનાં મુબારક નામેા આ પુસ્તકમાં અન્યત્ર એક સ્વતંત્ર યાદી તરીકે પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે.
પૂ. મહારાજશ્રીએ આ પુસ્તક સાદ્યંત તપાસીને આમુખ લખવા પ્રેરણા કરી અને એ રીતે સાહિત્યસેવા કરવાની સુંદર તક આપી તે માટે તેમના અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનું છું,
સંવત ૨૦૧૪ ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદા, શુક્રવાર, મુંબઈ.
}
ફત્તેહચંદ ઝવેરભાઈ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીસુબેધવિજયજી ગણિવર્યના શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રીલબ્ધિવિજયજી મહારાજના - સદુપદેશથી સહાયક સદ્દગૃહસ્થની
શુભ નામાવલી. રૂા. ૫૦૧ મલાડ-તપાગચ્છ મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ જ્ઞાન
ખાતામાંથી. , ૨૦૧ શેઠ શ્રી ખુશાલભાઈ ખેંગાર , ૨૦૧ શેઠ શ્રી દેવચંદ પુનમચંદ
૧૫૧ શેઠ શ્રી મનસુખલાલ ધનજીભાઈ વેરા , ૧૦૧ તપાગચ્છ જૈનસંઘ, શાંતાક્રુઝ, મુંબઈ ૧૦૧ શેઠ શ્રી હીરાલાલ જી. શાહ ૧૦૧ શ્રી ઘેલાભાઈ કરમચંદ જૈન સેનેટેરીયમ વિલા
પારલા, જ્ઞાનખાતામાંથી. ,, ૧૦૧ શ્રી બાપુબેન ભેગીલાલ ઝવેરી , ૧૦૧ શ્રી પ્રભાબેન મફતલાલ ઝવેરી.
શેઠ શ્રી મફતલાલ હીરાલાલ શેઠ શ્રી ખુબચંદ સ્વરૂપચંદ શેઠ શ્રી માણેકલાલ મોહનલાલ
શેઠ શ્રી ખેમચંદ સ્વરૂપચંદ , ૫૧ શેઠ શ્રી મનસુખલાલ સ્વરૂપચંદ - ૫૧ શેઠ શ્રી ત્રિભોવનદાસ કાલીદાસ વેરા
શેઠ શ્રી અમરચંદ લલુભાઈ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
|જી હો મર્દ નમઃ |
પ્રકરણ પહેલું જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા અને પવિત્રતા
વિશાળ જનસંખ્યા ધરાવનાર બૌદ્ધ, ખ્રિસ્તી, ઈસ્લામ વગેરે ધર્મો આજથી બે-અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વે અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે. તેની સરખામણીમાં વૈદિક ધર્મ પુરાણો છે. પરંતુ વૈદિક ધર્મ અસ્તિત્વમાં આવ્યું તે પહેલાં આ દેશમાં જૈન ધર્મ સારી રીતે પ્રચલિત હતે.
સુપ્રસિદ્ધ પુરાતત્ત્વવિદ્ મેજર જનરલ ફર્લગે ઘણાં શાસ્ત્રો અને પ્રમાણેને અભ્યાસ કર્યા પછી એ અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યો છે કે “It is impossible to know the beginning of Jainism.” અર્થાત્ “જૈન ધર્મની શરૂઆત કયારે થઈ તે જાણવું અશક્ય છે.” | ભારતના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન સ્વ. લોકમાન્ય ટિળકે આ અભિપ્રાયનું સમર્થન કર્યું છે. તેઓ સને ૧૮૯૪ના
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડીસેમ્બર માસના કેસરી પત્રમાં લખે છે કે જૈન ધર્મ અનાદિ છે. આ વાત ગ્રંથા, ટીકાએ તથા ઐતિહાસિક પ્રમાણેાથી સિદ્ધ થાય છે. મહાવીર સ્વામીએ જૈન ધર્મના પુનઃ પ્રકાશ કર્યો એ વાતને આજે ૨૪૦૦ ઉપરાંત વર્ષી વ્યતીત થઈ ચૂકયા છે. બૌદ્ધ ધર્મની સ્થાપના પહેલાં જૈન ધર્મ ફેલાઈ રહ્યો હતા, એ વાત વિશ્વાસ કરવા ચેાગ્ય છે. ચેાવીશ તી કરામાં× મહાવીર સ્વામી અંતિમ તીર્થંકર હતા, એથી પણ જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા જાણી શકાય છે. ૌદ્ધ ધમ પાછળથી નીકળ્યેા એ વાત નિશ્ચિત છે.'
ભારતના આજના ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને સુપ્રસિદ્ધ તત્ત્વજ્ઞ ડૉ. એસ. રાધાકૃષ્ણે પણ આ મતને માન્ય રાખ્યા છે. તેઓ ‘ઇન્ડિયન ડ્રીલેાસેાષ્ટ્રી ' નામના ગ્રંથમાં જણાવે છે કે Jainism prevailed even before Vardhaman (Mahavir) or Parswanath. The Yajurved mentions the names of three tirthankaras-Rishabh, Ajit
× ચાવીશ તી કરાનાં નામ ઃ (૧) શ્રી ઋષભદેવ, (૨) શ્રી અજિતનાથ, (૩) શ્રી સંભવનાથ, (૪) શ્રી અભિનંદનસ્વામી, (૫) શ્રી સુમતિનાથ, (૬) શ્રી પદ્મપ્રભ, (૭) શ્રી સુપાર્શ્વનાથ, (૮) શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી, (૯) શ્રી સુવિધિનાથ, (૧૦) શ્રી શીતલનાથ, (૧૧) શ્રી શ્રેયાંસનાથ, (૧૨) શ્રી વાસુપૂજ્યસ્વામી, (૧૩) શ્રી વિમલનાથ, (૧૪) શ્રી અનંતનાથ, (૧૫) શ્રી ધર્મ નાથ, (૧૬) શ્રી શાંતિનાથ, (૧૭) શ્રી કુંથુનાથ, (૧૮) શ્રી અરનાથ, (૧૯) શ્રી મલ્લિનાથ, (૨૦) શ્રી મુનિસુવ્રત, (૨૧) શ્રી નમિનાથ, (૨૨) શ્રી નેમિનાથ ( અરિષ્ટનેમિ ), (૨૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ અને (ર૪) શ્રી મહાવીર સ્વામી.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
nath and Aristnemi.” અર્થાત્ “જૈન ધર્મ વર્ધમાન (મહાવીર) અને પાર્શ્વનાથ પહેલાં પણ પ્રચલિત હતે. યજુર્વેદમાં ઋષભ, અજિતનાથ અને અરિષ્ટનેમિ એ ત્રણ તીર્થકરેને ઉલ્લેખ આવે છે. એ જ ગ્રંથમાં તેમણે ભિન્ન શબ્દ દ્વારા એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે “The Bhagwat Purana endorses the view that Rishabh was founder of Jainism.” અર્થાત્ ભાગવત પુરાણ એ વાતને ટેકે આપે છે કે જૈન ધર્મના સ્થાપક શ્રી ઋષભદેવ હતા.” અને તેમણે એ જ ગ્રંથમાં એ હકીકત પણ ખુલ્લા શબ્દોમાં જણાવી છે કે There is nothing wonderful in my saying that Jainism was in existance long before Vedas were composed. અર્થાત્, “વેદની રચના થઈ તે પહેલાં ઘણા લાંબા કાળથી જૈન ધર્મ પ્રચલિત હતું, એવું કહું તે તેમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી.” - મુંબઈ હાઈકોર્ટના જસ્ટીસ શ્રી રાંગણેકરે પણ કહ્યું છે કે “From modern historical researches we come to know that long before Brahmanism developed into Hindu Dharma Jainism was prevelent in this country.” અર્થા–વર્તમાનકાલીન ઐતિહાસિક સંશોધન પરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ કે બ્રાહ્મણવાદે હિંદુ ધર્મનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું તેને ઘણું વખત પહેલાં આ દેશમાં જૈન ધર્મ પ્રચલિત હતો.”
બનારસ સંસ્કૃત કોલેજના અધ્યાપક સ્વામી રામમિશજી શાસ્ત્રીને અભિપ્રાય પણ એ જ હકીકતની પૂર્તિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે છે કે મેાહન-જો-દારા, પ્રાચીન શિલાલેખે, ગુફાઓ તથા અનેક પ્રાચીન અવશેષો પ્રાપ્ત થવાથી પણ જૈન ધર્મની પ્રાચીનતાના ખ્યાલ આવે છે. જૈન મત ત્યારે પ્રચલિત થયા કે જ્યારે સૃષ્ટિની શરૂઆત થઈ. હું તે માનું છું કે વેદાંત દનથી પણ જૈન ધર્મ ઘણા પ્રાચીન છે.”
ડૉ. પ્રાણનાથ વિદ્યાલંકાર મેાહન-જો-દારા અને હડપાનાં ખાદ્યકામમાં પાંચહજાર વર્ષ પૂર્વેની જે સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ છે, તેમાં જિનેશ્વર શબ્દના સદ્ભાવ નિહાળે છે. ( મહાર ન. ૪૪૯ ).
શ્રી મહાવીર સ્વામી જૈન ધર્મના સંસ્થાપક નહિ પણ એક પ્રવર્તીક હતા, એ વાત બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આવતાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ચાતુર્ય સિદ્ધાંતનાંવન પરથી સિદ્ધ થાય થાય છે. એટલું જ નહિ પણ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અત્યંત આદર પામેલા ધમ્મપદ નામના ગ્રંથમાં ઉત્તમ વર વીર વગેરે શબ્દોથી બ્રાહ્મણને જે પરિચય આપવામાં આવ્યા છે, તે એમ માનવાને પ્રેરે છે કે તે વખતે શ્રી ઋષભદેવથી શ્રી મહાવીર સ્વામી સુધીના ચાવીશ તીર્થંકરાની માન્યતા સર્વત્ર પ્રચલિત હતી.
ગૌતમ બુદ્ધે ધર્મસંઘની સ્થાપના કરતી વખતે बुद्धं सरणं गच्छामि । धम्मं सरणं गच्छामि । संघं सरणं રાચ્છામિ । એવા તિસરણ મંત્રના જે ઉપદેશ કર્યો, તે પણ તે વખતે પ્રચલિત રત્તારિ સરળ વવજ્ઞમિ 1 અતિ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सरणं पवज्जामि । सिद्धे सरणं पवज्जामि । साहूसरणं पवज्जामि । केवलिपन्नत्तं धम्मं सरणं पवज्जामि । એ જૈન ધર્મનાં ચઉસરણ મંત્રનુ જ ખુલ્લું અનુકરણ હતું.
યજુર્વેદ વગેરેમાં તીર્થંકરાનાં નામના ઉલ્લેખ આવે છે, એ હકીકત ઉપર જણાવી ગયા છીએ. તે જ રીતે ચેાગવાસિષ્ઠનાં વૈરાગ્યપ્રકરણમાં નીચેના શ્લાક આવે છે:
'नाहं रामो न मे वाञ्छा भावेषु च न मे मनः । शान्त आसितुमिच्छामि स्वात्मन्येव जिनो यथा ॥
‘હું રામ નથી. મને કાઈ પ્રકારની ઇચ્છા નથી. ભાવામાં—વિચારામાં મારું મન ચોંટતુ નથી. હું તેા જિનની માફ્ક મારા આત્મામાં જ શાંતિથી રહેવા ઈચ્છું છું.' નાગપુરાણમાં પણ નીચેના એ શ્લાકે ષ્ટિગોચર થાય છે. :
" अकारादि हकारान्तमूर्ध्वाधोरेफसंयुतम् । नादबिन्दुकलाक्रान्तं चन्द्रमण्डलसन्निभम् ॥ एतदेव परं तत्त्वं यो विजानाति भावतः । संसारबन्धनं छत्वा स गच्छेत् परमां गतिम् ॥
અકાર જેની આદિમાં છે, હુકાર જેના અંતમાં છે અને જે ઊર્ધ્વ તથા અધારેથી સયુક્ત છે, તેમ જ ચંદ્રમંડળ, નાદ, બિંદુ અને કલાથી શાલે છે. એવા આ પરમતત્ત્વને એટલે કે અર્દૂ એવા મત્રખીજને જે સારી રીતે ભાવથી જાણે છે, તે સંસારનાં બંધને છેદીને પરમ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.’
6
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ કેસમાં સ્પષ્ટતયા જેનેના ગ મંત્રનું જ માહાસ્ય છે.
નાગપુરાણમાં આવતે નિમ્ન લેક જૈન શ્રમણનાં પરમ પવિત્ર જીવનની યાદ આપે છેઃ “સમિતૈિવિર્યા રાય રે ! मुनिमर्हन्तभक्तस्य, तत्फलं जायते कलौ ॥”
કૃતયુગમાં દશ બ્રાહ્મણોને જમાડવાથી જે ફલ પ્રાપ્ત થાય છે, તે કલિયુગમાં અહંન્તના ભક્ત એવા એક મુનિને અર્થાત્ જૈન મુનિને આહારપાણ આપવાથી થાય છે.”
આ બધા પ્રમાણે શું બતાવે છે? જ્યારે પુરાણની રચના થઈ ત્યારે જૈન ધર્મ પ્રચલિત હતું અને તેના દેવ, ગુરુ તથા મંત્ર પર લેકની ભારે શ્રદ્ધા જામેલી હતી.
હવે આ સંબંધમાં જૈન શાસ્ત્રોનું મંતવ્ય શું છે? તે પણ જોઈ લઈએ. તે કહે છે કે “વિશ્વ અનાદિ છે, તેમ ધર્મ પણ અનાદિ છે, એટલે તેની મૂળ શરૂઆત ક્યારે થઈ? તે કઈ કહી શકે તેમ નથી. પરંતુ સમયે સમયે તીર્થકર એટલે અહંત કે જિન ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ધર્મનું પ્રવર્તન કરે છે, એટલે અમુક કાળે અમુક તીર્થકરે ધર્મનું પ્રવર્તન કર્યું કે ધર્મની સ્થાપના કરી એમ કહેવામાં હરકત નથી. તીર્થકરને બાફTT એટલે ધર્મની આદિ કરનારા એવું વિશેષણ આવા અર્થમાં જ વપરાય છે.
આજ સુધીમાં અનંત કાળ વ્યતીત થઈ ગયે છે, એટલે તેમાં થઈ ગયેલા તીર્થકોની સંખ્યા પણ અનંત
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અને હવે પછી અનંત કાળ વ્યતીત થવાનું છે, એટલે તેમાં થનારા તીર્થકરોની સંખ્યા પણ અનંત જ હશે.”
વિશેષમાં તેઓ જણાવે છે કે કાલચકના બે વિભાગો છે. તેમાંના એક વિભાગમાં ધરતીના રસકસ તથા પશુપ્રાણીઓનાં સંહનન (શારીરિક રચના) વગેરેનું ઉત્સર્પણ (ચડવાપણું) થાય છે, એટલે તેને ઉત્સર્પિણી કાળ કહેવામાં આવે છે અને બીજા વિભાગમાં ધરતીના રસકસ વગેરેનું અવસર્ષણ (ઉતરવાપણું) થાય છે, એટલે તેને અવસર્પિણી કાળ કહેવામાં આવે છે. આ બન્ને કાળનું માપ સમાન હોય છે. પરંતુ તે દરેક કાળના છ-છ પેટા વિભાગે હોય છે, કે જેને આરા કહેવામાં આવે છે, તેનું માપ ચડઉતર હોય છે. દાખલા તરીકે હાલ અવસર્પિણી કાળ ચાલી રહ્યો છે, તેના છ આરાનું માપ નીચે મુજબ છેઃ પહેલે આરે સુષમ-સુષમા (૧કોડ૧કોડ) સાગરવર્ષ બીજે આરે સુષમ ૩૪(૧કોડxોડ) , ત્રીજે આરે સુષમ-દુષમા ૨૪(૧ઝાડ૧ઝાડ) , ચોથે આરે દુષમ-સુષમાં ૧૧ડકોડ) ક૨૦૦૦
વર્ષ જૂન પાંચમે આરે દુષમા ૨૧૦૦૦ વર્ષ છઠ્ઠો આ દુષમ-દુષમા ૨૧૦૦૦ વર્ષ
ઉત્સર્પિણીના છ આરા આથી બરાબર ઉલટા ક્રમે આવવાના. એટલે પહેલો દુષમ દુષમા, બીજે દુષમા, ત્રીજે દુષમસુષમા, ચે સુષમદુષમા, પાંચમે સુષમા અને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠ્ઠો સુષમસુષમા. તે દરેકનું માપ પણ ઉપર પ્રમાણે જ સમજવાનું.
આ રીતે એક કાલચકને વીશ કટાકેટિ સાગરેપમ વર્ષ વ્યતીત થાય છે. સાગરોપમ વર્ષની સંખ્યા અંકથી આપી શકાય એવી નથી, કારણ કે તે ઘણીજ મેટી છે, તેથી તેનું વર્ણન ઉપમા વડે કરવામાં આવ્યું છે.
સંખ્યાના આવડા મોટા આંકડા જોઈને કોઈએ ભડકવાનું નથી. પૃથ્વીને રસકસમાં પરિવર્તન થવા માટે આધુનિક વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ પણ આવી જ મેટી સંખ્યાઓ દર્શાવે છે.
વર્તમાન અવસર્પિણી કાલના ત્રીજા આરાના અંત ભાગે શ્રી ઋષભદેવ નામના પ્રથમ તીર્થંકર થયા અને તેમણે વ્યવહાર તથા ધર્મ બન્નેનું પ્રવર્તન કર્યું. ત્યાર પછી ચેથા આરાના અંત સુધી બીજા તેવીશ તીર્થકરો થયા કે જેમાંના છેલ્લા શ્રી વર્ધમાન અથવા શ્રી મહાવીરસ્વામી હતા. ત્યાર પછી આજે ચાલી રહેલા પાંચમા આરામાં કઈ તીર્થકર થયું નથી અને છઠ્ઠા આરામાં પણ કઈ તીર્થકર થશે નહિ. ત્યારબાદ ઉત્સર્પિણી કાળ શરૂ થશે, તેના ત્રીજા આરાની શરૂઆતમાં તીર્થકરે થવા લાગશે. અલબત્ત, આ વસ્તુ ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સમજવાની છે, બાકી મહાવિદેહ આદિ ક્ષેત્રમાં તે આજે પણ તીર્થ કરે વિદ્યમાન છે.
- એક જૈન વિદ્વાને જૈન ધર્મની પ્રાચીનતાનું વર્ણન
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતાં જણાવ્યું છે કે “જૈન ધર્મ અનાદિકાળથી છે. પૂર્વે જૈન ધર્મને ફેલાવે ઘણું દેશમાં હતું. શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીના વખતમાં હિંદુસ્તાન, અફગાનિસ્તાન, તુર્કસ્તાન, ચીન–મહાચીન, તાર્તાર વગેરે દેશમાં જૈન ધર્મને પ્રચાર હતે. (શ્રી ઋષભદેવના પુત્ર) ભરતનું હિંદુસ્તાનમાં રાજ્ય હતું અને (શ્રી ઋષભદેવના બીજા પુત્ર) બાહુબલિનું બહુલી દેશ (તક્ષશિલા) અથવા અફગાનિસ્તાન વગેરેમાં રાજ્ય હતું. ભારતનાં નામથી હિંદુસ્તાનનું ભારતદેશ એવું નામ પડ્યું છે. ભારતના પુત્ર સૂર્યયશા જ્યારે ભારત દેશ પર રાજ્ય કરવા લાગ્યા ત્યારથી સૂર્યવંશની સ્થાપના થઈ અને (તેની ગાદીએ આવેલા) સમયશા રાજાના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ક્ષત્રિયે પિતાને ચંદ્રવંશી જણાવવા લાગ્યા.
શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન પછી ભરત રાજા, સૂર્યપશા રાજા વગેરેએ ઘણા વખત સુધી જૈન ધર્મને ફેલાવે કર્યો એમ શ્રી શત્રુંજ્યમાહાસ્ય ગ્રંથમાં જણાવેલું છે.
નવમા તીર્થંકર સુવિધિનાથ અને દશમા તીર્થંકર શ્રી શીતલનાથના સમયમાં જૈન ધર્મ પાળતા એવા બ્રાહ્મણોએ પિતાની આજીવિકા આદિ અનેક હેતુઓથી વેદસૂત્રમાં ફેરફાર કરીને બ્રાહ્મણધર્મની સ્થાપના કરી. - શ્રી શીતલનાથથી વીસમા તીર્થંકર શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી સુધી જૈન ધર્મની પૂર્ણ જાહોજલાલી હતી. શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીના વખતમાં શ્રી રામચંદ્ર, લક્ષ્મણ, રાવણ, વાલી અને સુગ્રીવ વગેરે જૈન રાજાઓ વિદ્યમાન
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતા. રાવણ રાજાએ લંકા વગેરે દેશમાં જૈન ધર્મને ફેલાવે કર્યો હતો અને તે હિંસામય યજ્ઞ કરનારા લેકેના યજ્ઞમાં વિઘ્ન નાખતો હતો, તેથી હિંસામય યજ્ઞ કરનારા લોકો તેને રાક્ષસ તરીકે ઓળખાવતા હતા. રાવણ રાજાએ અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુ વગેરેની પ્રતિમા આગળ નાટક કર્યું હતું અને ભક્તિનાં બળે તીર્થકર નામકર્મ (કે જેનાં બળે એ આત્મા ભવિષ્યમાં તીર્થકર થાય છે) ઉપામ્યું હતું. રાવણે એક વખત શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની પ્રતિમા આગળ ઘણી વિદ્યાઓ સાધી હતી. આ ઉપરથી સમજાશે કે લાખ વર્ષ ઉપર લંકા વગેરે દેશમાં જૈન ધર્મની પૂર્ણ જાહેજલાલી હતી.
શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી પછી શ્રી નમિનાથ થયા. તેમના વખતમાં જૈન ધર્મને સારી રીતે ફેલા થયે હતે. પાટણ પાસે આવેલા ચારૂપ ગામની એક મૂર્તિ પરના શિલાલેખથી શ્રી નમિનાથ પ્રભુના સમયમાં જિનપ્રતિમાઓ ઘણી ભરાવવામાં આવી હતી, એવું સ્પષ્ટ સમજાય છે. | શ્રી નેમિનાથ પછી ઘણું વર્ષે બાવીસમા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથ (અરિષ્ટનેમિ) થયા, તેમના વખતમાં શ્રી કૃષ્ણ અને પાંડવે જૈન ધર્મ પાળતા હતા, એમ જૈન મહાભારત, શ્રી કૃષ્ણચરિત્રવગેરે ગ્રંથેથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના ઉપદેશથી શ્રી કૃષ્ણ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરી હતી અને તે આવતી ચોવીશીમાં (વીશ તીર્થકરેમાં) તીર્થકર થનાર છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ પાંડવોએ સિદ્ધાચલ પર્વત પર અણસણ કર્યું છે અને ત્યાં મુક્તિ ગયા છે, તેમની યાદી તરીકે સિદ્ધાચલ પર્વત પર હાલ પણ તેમની પાંચ મૂતિઓ, દહેરીઓ વગેરે દેખવામાં આવે છે. પાંડવોની સ્ત્રી દ્રોપદી જૈન ધર્મ પાળતી હતી. (જૈનેમાં સેળસતીઓનું સ્મરણ નિત્ય પ્રાતઃકાળે કરવામાં આવે છે, તેમાં દ્રૌપદીનું નામ. પણ સામેલ છે. તે આ રીતે બ્રાહ્મી, સુંદરી, ચંદનબાળા, રાજીમતી, દ્રૌપદી, કૌશલ્યા, મૃગાવતી, સુલસા, સીતા, શિવાદેવી, સુભદ્રા, કુંતા, શીલવતી, દમયંતી, પુષ્પગુલા અને પ્રભાવતી.)
શ્રી જૈન પાંડવચરિત્રમાં ભાગીરથીનું નામ ગંગા નદી કયા કારણથી પડ્યું, તે સ્પષ્ટ રીતે જણાવવામાં આવ્યું છે. પાંચ પાંડે અને કૌરનું યુદ્ધ થયું તે વખતે ઘણું દેશના જૈન રાજાઓએ યુદ્ધમાં ભાગ લીધે હતા. શ્રી કૃષ્ણ રાજાએ હજારે પુરુષને જૈન સાધુ બનવામાં સહાય કરી છે. શ્રી કૃષ્ણના (નાના) ભાઈ ગજકુમાળે શ્રી નેમિપ્રભુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. શ્રી નેમિનાથનાં સમવસરણમાં શ્રીકૃષ્ણ એક વખત અઢાર હજાર સાધુઓને વંદન કર્યું હતું. આ ઉપરથી સમજવાનું મળે છે કે પૂર્વ સમયમાં જૈન રાજાઓએ આર્યાવર્તમાં જૈન ધર્મના સદાચાર અને વિચારે ફેલાવવા અત્યંત પ્રયત્ન કર્યો હતે.
શ્રી નેમિનાથ તીર્થકર પછી લગભગ ચોરાશી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
હજાર વર્ષના આશરે શ્રી પાર્શ્વનાથ (નામે વેવીશમા) તીર્થકર થયા, તે કાશી દેશના રાજા અશ્વસેન અને વામારાણીના પુત્ર હતા. તેમના વખતમાં હિંદુસ્તાનમાં
જ્યાં ત્યાં જૈન રાજાઓનું રાજ્ય હતું. તાતાર, તિબેટ, અફગાનિસ્તાન વગેરે દેશમાં પણ જૈન ધર્મ પ્રવર્તતે હતો. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચારે વર્ણ જૈન ધર્મ પાળતી હતી. પરંતુ તે સમયે ધીમે ધીમે વેદ ધર્મને પ્રચાર વધ્યા કરતો હતો. શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર, કલ્પસૂત્રટીકા વગેરેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ અને કમઠ યેગીના સંવાદને રમુજી ચિતાર જોવામાં આવે છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુએ (બંગાળની સરહદ પર આવેલા) સમેત શિખર પર્વત પર અણસણ કર્યું હતું. તેમના પહેલાં ઘણું તીર્થકરેએ આ જ પર્વત પર અણસણ કર્યું હતું, તેથી જૈનમાં સમેતશિખરને એક પવિત્ર તીર્થ માનવામાં આવે છે. શ્રી પાર્શ્વનાથના ગણધરે અને સાધુઓએ હિંદુસ્તાન વગેરે દેશોમાં જૈન ધર્મને ઉપદેશ આપીને અનેક મનુષ્યને શુભ માર્ગમાં વાળ્યા હતા.
....શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પશ્ચાત્ અઢીસે વર્ષે મગધ દેશમાં ક્ષત્રિયકુંડ નગરના સિદ્ધાર્થ રાજા અને વૈદેહી ત્રિશલાને ત્યાં શ્રી વીરપ્રભુને જન્મ થયો.” - શ્રી મહાવીર સ્વામી પછી કઈ તીર્થકર થયું નથી, એ વાત આગળ કહેવાઈ ગઈ છે. આ જ કારણે તેમને અંતિમ કે ચરમ તીર્થકર કહેવામાં આવે છે. આજે તેમનું શાસન પ્રવર્તી રહ્યું છે, અર્થાત્ તેમણે જે ધર્મનું પ્રવર્તન
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કર્યું હતું, તે આજે ચાલી રહ્યો છે. આ વિશ્વવંદ્ય વિભૂતિને વિશેષ પરિચય આગામી પ્રકરણમાં આવશે.
આટલાં વિવેચન પરથી પાઠકેને જૈન ધર્મની પ્રાચીન નતાને પૂરે ખ્યાલ આવી ગયે હશે. હવે તેની સ્વતંત્રતા સંબંધી થોડું વિવેચન કરીશું.
ઓગણીસમી સદીનાં ત્રણ ચરણે વ્યતીત થયાં ત્યાં સુધી ઘણા વિદ્વાને એમ માનતા હતા કે જૈન ધર્મ એ વૈદિક ધર્મ છે અથવા બૌદ્ધ ધર્મની એક શાખા છે, પરંતુ જર્મનીના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન ડે. હર્મન યાકેબીએ. આ વિષયની વિશદ સમાલોચના કરી સહુને ભ્રમ ભાંગી નાખ્યો. તેમણે ધર્મોની ઐતિહાસિક પરિષદ્ સમક્ષ એક મનનીય નિબંધ વાંચતાં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ઘેષણ કરી કેJainism is an original system, quite distinct and independent from all others, and that therefore it is of great importance for the study of philosophical thought and religious life in ancient India” અર્થાત્ “જૈન ધર્મ એ મૂળ ધર્મ છે, સર્વ દર્શનેથી સર્વથા ભિન્ન અને સ્વતંત્ર છે અને તેથી પ્રાચીન ભારતવર્ષનાં તત્વજ્ઞાન અને ધાર્મિક જીવનના અભ્યાસ માટે તે અતિ મહત્ત્વને છે,” ત્યારથી વિદ્વાને જૈન ધર્મને એક સ્વતંત્ર ધર્મ માનવા પ્રેરાયા અને આજે તે એ બાબતમાં કઈને કશી શંકા રહી નથી.
ભારતના મહામાત્ય પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ પિતાના “ડીસ્કવરી ઑફ ઇન્ડિયા” નામક મનનીય ગ્રંથમાં જણાવે છે કે “Jainism is really neither Hindunism nor Vedic Dharma. It contributes to the advancement of Indian culture and study of Indian Philosophy.” અર્થાત્ જૈન દર્શન એ હિંદુ દર્શન નથી કે વૈદિક ધર્મ નથી. એ તે ભારતીય સંસ્કૃતિ અને ભારતીય દર્શનના અભ્યાસમાં મહત્ત્વને ફળ આપે છે.” તાત્પર્ય કે તે એક સ્વતંત્ર દર્શન અને સ્વતંત્ર ધર્મ છે. આ વસ્તુ તેમણે એ જ ગ્રંથમાં બીજી રીતે પણ કહી છે? “Hindu culture is a part of Indian culture and Jain and Buddhist cultures are also Indian. They are not parts of Hindu culture.” અર્થાત હિંદુ સંસ્કૃતિ એ ભારતીય સંસ્કૃતિને એક ભાગ છે અને જેન તથા બૌદ્ધ સંસ્કૃતિઓ પણ ભારતીય છે. તે હિંદુ સંસ્કૃતિને ભાગ નથી.”
મદ્રાસ હાઈકોર્ટના ચિટૂ જસ્ટીસ સ્વ. શ્રી કુમારસ્વામી શાસ્ત્રીએ પણ આ જ અભિપ્રાય ઉચ્ચારેલ છે. તેઓ કહે છે કે “Jainism is completely different from Hinduism and independet of it.' Bulich
જૈન ધર્મ એ હિંદુ ધર્મથી તદ્દન જુદો અને સ્વતંત્ર ધર્મ છે.”
જૈન ધર્મ એટલે પ્રાચીન છે, તેટલે પવિત્ર પણ છે અને તેથી જ આજ સુધી સુજ્ઞ પુરુષનાં હૃદયમાં સન્માનભર્યું સ્થાન પામતે આવ્યું છે. તે માટે રાષ્ટ્રપતિ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદના શબ્દો યાદ કરવા ઉપયુક્ત ગણાશે. તેમણે કહ્યું છે કે ‘Jainism has contributed to the
:
world the sublime doctrine of Ahimsa. No other religion has emphasised the importance of Ahimsa and carried its practice to the extent that Jainism has done. Jainism deserves to become the universal religion because of its Ahimsa doctrine.' અર્થાત્ જૈન ધર્મ જગતને અતિ પવિત્ર એવા અહિંસાના સિદ્ધાંત અર્પણ કર્યાં છે. ખીજા કાઈ પણ ધર્મે અહિંસાને આટલું મહત્ત્વ આપ્યું નથી અને જૈન ધમે તેને જીવનમાં ઉતારવા માટે જેટલેા પ્રયત્ન કર્યાં, તેટલેા બીજા કેાઈ એ કર્યો નથી. જૈન ધર્મ તેના આ અહિંસાના સિદ્ધાંતને લીધે વિશ્વધર્મ થવાની ચાગ્યતા ધરાવે છે. ’
ભારતની એ મહાન વિભૂતિએ મહાત્મા ગાંધી તથા શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરે પણ જૈન ધર્મને આવા જ અભિપ્રાયા ઉચ્ચારેલા છે.
ઇટાલિયન વિદ્વાન ડા. ટેસીટારીએ કહ્યું છે કે જૈન ધર્મ અતિ ઉચ્ચ કેટિના છે. એનાં મુખ્ય તત્ત્વા વિજ્ઞાનશાસ્ત્રના આધાર પર રચાયેલાં છે, એવું મારું અનુમાન જ નહિ, પણ મારે પૂર્ણ અનુભવ છે. જેમ જેમ પદાર્થવિજ્ઞાન આગળ વધતુ જાય છે, તેમ તેમ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતાને સાખીત કરતુ જાય છે. '
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
થાડા વર્ષ પહેલાં વર્તમાનપત્રામાં એવા સમાચાર પ્રસિદ્ધ થયા હતા કે ‘George Bernard shaw in his conversation with Mr. Devdas Gandhi expressed his view that the Jain teachings were appealing to him much and that he wished to be born
after death in a Jain family. Due to the influ
ence of Jainism he was always taking pure food free from meat diet and liquors.' અર્થાત્ ‘( વિશ્વના સુપ્રસિદ્ધ લેખક ) જ્યેાજ બર્નાડ શાએ મી. દેવદાસ ગાંધી સાથેની વાતચીતમાં એવા અભિપ્રાય દર્શાવ્યેા હતા કે પેાતાને જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતા ખૂબ ગમે છે અને તે મરણ પછી કાઈ જૈન કુટુંબમાં જન્મે એવુ ઇચ્છે છે. તે જૈન ધર્માંની અસરને લીધે હંમેશા માંસ અને મદિરાથી વિજેત પવિત્ર ખારાક ગ્રહણ કરે છે. ’
"
જે ધર્મ પવિત્ર હાય તે અવશ્ય આસ્તિક હોવો જોઈ એ, એવા સિદ્ધાંતના સ્વીકાર કરીએ તા જૈન ધર્મ પરમ આસ્તિક છે, એમ કહેવામાં અમને જરાયે સંકોચ થતા નથી. વેદોને ન માને તે નાસ્તિક” એવા વિચારથી પ્રેરાઈને ઘણા માણસો જૈન ધર્મ ને નાસ્તિક ગણતા આવ્યા છે અને આજે પણ કેટલાક અંશે એ પ્રચાર ચાલુ છે. આમ છતાં જ્યારે અમે તેને આસ્તિક તરીકે ઓળખાવીએ છીએ, ત્યારે પાકાએ તેનું કારણ જાણવું જ જોઈ એ, ઉપર નાસ્તિકતાની જે વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે તે તે ઘણી જ સ'કુચિત અને એકપક્ષીય છે, એટલે મધ્યસ્થ વૃત્તિના વિદ્વાનોને મજબૂર નથી. તેમણે આત્મા, કર્મ,
।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ પુનર્જન્મ તથા પુણ્ય-પાપનો સ્વીકાર કરનારા ધર્મોને આસ્તિકની કટિમાં મૂક્યા છે અને જૈન ધર્મ આત્મા, કર્મ, પુનર્જન્મ તથા પુણ્ય-પાપના સિદ્ધાંતને સ્પષ્ટ સ્વીકાર કરનાર છે, એટલે તે આસ્તિકની કોટિમાં આવે તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે.
અહીં પ્રાસંગિક એ ખુલાસો પણ કરી લઈએ કે વેદમાં હિંસાનું વિધાન છે અને પરસ્પર ઘણી અસંગતતા છે, એટલે જૈનો તેને માન્ય રાખતા નથી, પરંતુ તેઓ સર્વજ્ઞનાં રચેલાં શાસ્ત્રો પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા ધરાવે છે અને સાકાર તેમજ નિરાકાર ઈશ્વરની અનન્ય ઉપાસના કરે છે, એટલે તેમને કોઈપણ રીતે નાસ્તિક કહી શકાય તેમ છે જ નહિ. અરિહંતની ઉપાસના એ સાકાર ઈશ્વરની ઉપાસના છે અને સિદ્ધની ઉપાસના તે નિરાકાર ઈશ્વરની ઉપાસના છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજું ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામી
જૈન ગ્રંથમાં ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં જીવન અને પ્રવચન વિષે અનેક ઉપગી હકીકત સંગ્રહાયેલી છે, પરંતુ આધુનિક સાહિત્યમાં તેને જોઈએ તે પ્રકાશ થયે નથી, એટલે અમે આ પ્રકરણમાં એ વિશ્વવંઘ મહાવિભૂતિને પરિચય કરાવવા ઈચ્છીએ છીએ. તેમનાં જીવનને સામાન્ય પરિચય મેળવી લેવાથી જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતે સમજવામાં ઘણી સરળતા પડશે. તીર્થકરને અર્થ :
જેન શામાં તીર્થકર તેમને કહેવામાં આવે છે કે જેમણે પિતાની અલૌકિક અદ્ભુત શક્તિથી ધર્મ રૂપી તીર્થનું પ્રર્વતન કર્યું હોય. અહીં તીર્થ શબ્દથી તરવાની જગા કે તરવાનું સ્થાન સમજવાનું છે. એટલે આ ધર્મરૂપી તીર્થ વડે લાખે નરનારીઓ સંસાર સાગરને તરી જાય છે અને તેથી જ તેમને જગતારક, જગબંધવ, જગનાથ, ધર્મદાતા, ધર્મદેશક, ધર્મનાયક, ધર્મસારથિ,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ધ ચક્રવતી, ચક્ષુદાતા, માદાતા, શરણદાતા, ખેાધિદાતા વગેરે કહેવામાં આવે છે.
તીર્થંકર થનારા પુરુષા સામાન્ય કે મધ્ય કોટિના નહિ, પણ ઉત્તમેાત્તમ કોટિના હાય છે, એ કારણે તેમને પુરુષોત્તમ, પુરુષસિંહ, પુરુષવર પુંડરીક, પુરુષવર ગ ંધહસ્તિ વગેરે નામેાથી સ ંખેાધવામાં આવે છે. આધુનિક સમયના કેટલાક તત્ત્વચિંતકે એ Superman એટલે શ્રેષ્ઠ મનુષ્યની કલ્પના કરી છે, તેના કરતાં પણ તી કર વધારે શ્રેષ્ઠ હાય છે, એમ કહેવામાં અમને જરાયે સકેાચ થતા નથી.
તીર્થંકરા ત્રણે લેાકને પૂજનીય હેાવાથી અત્ કહેવાય છે. પ્રાકૃત સાહિત્યમાં તેને સ્થાને અત, ગત, અતિ, ગત એવા શબ્દો જોવામાં આવે છે, તેમાંથી ‘ અરિહંત ’ શબ્દ જૈન સાહિત્યમાં વિશેષ પ્રચલિત થયેલા છે.
પ્રાચીન જૈન ગ્રંથામાં અવિધજ્ઞાની, મન:પર્યવ જ્ઞાની અને કેવળજ્ઞાની એ ત્રણેને માટે જિન શબ્દ વપરા એટલે તીર્થંકરાને જિનેશ્વર, જિનચંદ્ર વગેરે કહેવામાં આવતા, પરંતુ પાછળથી તીથ કરાને માટેજ જિન શબ્દ વિશેષ વપરાવા લાગ્યા, એટલે માત્ર જિન શબ્દથી પણ તીર્થંકર સમજાય છે. જિન એટલે અજ્ઞાનને જિતનાર, સર્વ પ્રકારના ભયાને જિતનાર અથવા રાગદ્વેષને જિતનાર. આ ત્રણે અમાં જિન શબ્દ . સત્ત્વ, પરાક્રમ અને વિજયના દ્યોતક છે, એટલી વાત પાઠકેાએ લક્ષમાં રાખવાની છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મક્ષયની દષ્ટિએ સિદ્ધના જે સર્વોત્તમ હોવા છતાં વિશ્વોપકારની દષ્ટિએ તીર્થકર કે અહંતનું સ્થાન પ્રથમ છે, તેથી જ જૈન સંઘ “નમો અરિહંતા” પદ વડે તેમને પહેલે નમસ્કાર કરે છે.
આટલાં વિવેચન પરથી પાઠકે સમજી શક્યા હશે કે શ્રી મહાવીર સ્વામીને તીર્થકર કહેવામાં આવ્યા છે, એટલે તેઓ કઈ સામાન્ય પુરુષ ન હતા, પણ અલૌકિક ગુણોથી અલંકૃત વિશ્વોપકારી મહાપુરુષ હતા અને તે જ કારણે આજે લાખો મનુષ્ય તેમને વંદે છે, સ્તવે છે, પૂજે છે અને પિતાના તારણહાર માની પિતાનું જીવન સર્વસ્વ તેમનાં ચરણે સમર્પિત કરે છે. તીર્થકર કેણુ થઈ શકે?
તીર્થકર કેણુ થઈ શકે?” એ વિષે પણ છેડે ખુલાસો જરૂરી છે. જૈન શાસ્ત્રો કહે છે કે સંસારમાં પરિ ભ્રમણ કરનારા આત્માઓ સ્વભાવથી બે પ્રકારના હોય છેઃ એક ભવ્ય અને બીજા અભવ્ય. તેમાં ભવ્ય આત્માઓ રાગદ્વેષની નિબિડ ગ્રંથીને ભેદ કરી સમ્યકત્વનેઝ સ્પર્શી શકે છે અને ત્યારપછી વધારેમાં વધારે અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તન જેટલા સમયમાં મુક્તિ પામે છે, ત્યારે અભવ્ય આત્માઓ રાગદ્વેષની નિબિડ ગ્રંથીને ભેદ કરી સમ્યક્ત્વને સ્પર્શી શકતા નથી અને સભ્યત્વના અભાવે સમ્યક ૪ સમ્યકત્વનો પરિચય ૭ મા પ્રકરણમાં આપેલ છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્ર નહિ પામવાને લીધે કઈ પણ કાળે મેક્ષમાં જઈ શકતા નથી.
સમ્યક્ત્વને સ્પશેલા જે આત્માઓ પરોપકારાદિ વિશિષ્ટ ગુણેથી વિભૂષિત હોય છે, તે ધીમે ધીમે શુભ સંસ્કારોને સંચય કરતા જાય છે અને અરિહંતભક્તિ, સિદ્ધભક્તિ, પ્રવચનભક્તિ, સ્થવિરભક્તિ, ઉપાધ્યાયભક્તિ, સાધુભક્તિ, જ્ઞાન, દર્શન, વિનય, ચારિત્ર, બ્રહ્મચર્ય (શીલ) શુભધ્યાન, તપ, દાન, વિયાવૃત્ય, સમાધિઉત્પાદન, અભિનવજ્ઞાનપ્રહણ, શ્રુતભક્તિ અને તીર્થ પ્રભાવના એ વીશ સ્થાનકમાંથી એક કે વધારે સ્થાનકની ઉત્કટ ભાવે આરાધના કરતાં તીર્થકર—નામકર્મ બાંધે છે, તે આગામી ભમાં ઉદયમાં આવતાં તીર્થકરપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. ભાની ગણના? | તીર્થકરને આમા સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યા પછી જે વિશિષ્ટ ભ કરે છે, તેની ગણના થાય છે. એ રીતે શ્રી મહાવીર સ્વામીના જીવે નયસારના ભવે સુપાત્ર મુનિઓની અતિ ઉલ્લાસથી ભક્તિ કરતાં સમ્યક્ત્વની સ્પર્શના કરી હતી અને સત્તાવીશમા ભવે તેઓ તીર્થકર પદ પામ્યા હતા. જૈન શાસ્ત્રોમાં આ સત્તાવીશ ભનું વિસ્તૃત વર્ણન ઉપલબ્ધ છે, પણ આપણી વિવેચનાને મુખ્ય વિષય છેલ્લે ભવ છે.
અવનકલ્યાણકઃ * તીર્થકરને જીવ ચ્યવને માતાના ગર્ભમાં આવે,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મ પામે, દીક્ષા લે, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે તથા નિર્વાણ પામે એ પાંચ ઘટનાઓને અનુકમે ચ્યવનકલ્યાણક, જન્મકલ્યાણક, દીક્ષાકલ્યાણક, કેવલજ્ઞાનકલ્યાણક અને નિર્વાણ કલ્યાણક કહેવામાં આવે છે. આ ઘટનાઓ વિશ્વનું કલ્યાણ થવામાં પ્રબળ નિમિત્ત છે, તેથી તે કલ્યાણક કહેવાય છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામીને જીવ પ્રાણુત નામના દશમા દેવલેકમાંથી ચવીને અષાડ માસના શુક્લ પક્ષની છઠ્ઠી રાત્રિએ જબૂદ્વીપના દક્ષિણ ભારતમાં (એટલે આપણા ભારતવર્ષમાં) દક્ષિણ બ્રાહ્મણકુંડ નગરમાં રહેતા ઋષભદત્ત વિપ્રની ભાર્યા દેવાનંદાના ગર્ભમાં આવ્યા, ત્યારે દુષમસુષમા નામના ચોથા આરાને અધિકાંશ ભાગ વ્યતીત થઈ ચૂક્યો હતે અને તેને પૂર્ણ થવાને માત્ર પંચોતેર વર્ષ અને સાડા આઠમાસ બાકી હતા. આધુનિક પરિભાષામાં કહીએ તે એ સમય વિકમ સંવત્ પ૪ર વર્ષ પૂર્વેને અને ઈસ્વીસન ૧૯ વર્ષ પૂર્વેને હતે.
તે રાત્રે દેવાનંદાએ વૃષભ, હાથી, કેશરીસિંહ, લક્ષ્મીદેવી, પુષ્પમાળા, ચંદ્રમંડળ, સૂર્ય, મહાધ્વજ, કળશ, પદ્મસરોવર, ક્ષીરસમુદ્ર, વિમાન, રત્નપુંજ અને નિર્ધમ અગ્નિ એ ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં અને તે જાગી ઉઠી પિતાના પતિને તેનું ફળ પૂછવા લાગી. પતિએ કહ્યું: “હે સુભગે! આ સ્વપ્ન પરથી સૂચિત થાય છે કે તેને સર્વ શાસ્ત્રો જાણનાર સુદઢ શરીરવાળો, સુલક્ષણે, તેજસ્વી, યશવંત, સૌભાગ્યવંત પુત્ર થશે.” આ સાંભળી દેવાનંદા અતિ હર્ષ પામી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગર્ભપહરણઃ
પરંતુ ૮૨ દિવસ વ્યતીત થયા પછી ઉપગ મૂકતાં સૌધર્મેન્દ્રને વિચાર થયે કે તીર્થકર કદી તુચ્છ કુળ, દરિદ્રકુળ, કૃપણ કુળ કે ભિક્ષુક કુળ (બ્રાહ્મણકુળ) ને વિષે ઉત્પન્ન થયા નથી, થતા નથી કે થશે પણ નહિ. તેઓ ઈક્વાકુ વગેરે ક્ષત્રિયકુળમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. કદાચ કર્મવશાત્ તે હીનકુળમાં અવતરે તે પણ મારી ફરજ છે કે મારે તેમને ઉત્તમ કુળમાં સંક્રમાવી દેવા. એટલે તેણે પિતાના સેનાપતિ દેવ હરિગમેષીને આજ્ઞા કરી કે તું ચરમ તીર્થકરના જીવને બ્રાહ્મણ કુળ થકી સંક્રેમાવી કાશ્યપ શેત્રના સિદ્ધાર્થની ભાર્યા વાસિષ્ઠ ગેત્રની ત્રિશલાદેવીના ઉદરમાં સ્થાપન કર. હરિપૈગમેલી દેવે આસો વદ તેરશની રાત્રે બે પ્રહર વ્યતીત થયા પછી શ્રી મહાવીરને ઉત્તર ક્ષત્રિયકુંડમાં ત્રિશલાદેવીની કુખે સ્થાપિત કર્યા. તે વખતે ત્રિશલાદેવીને પણ મહા મંગલકારી ચૌદ સ્વપ્ન આવ્યાં. - એક સિદ્ધહસ્ત લેખકની ખ્યાતિ પામેલા મહાશયે જણાવ્યું છે કે “આવી અલૌકિક હકીકતે ભક્તવૃંદ પાછળથી જોડી કાઢે છે, માટે તે માનવા નથી. ખાસ કરીને આ બુદ્ધિવાદના જમાનામાં—વિજ્ઞાનિક યુગમાં તેને સિદ્ધ કરવાને પ્રયત્ન કરે એ ડહાપણભરેલું નથી.” પણ મથુરાને કંકાલી ટીલે કે જેમાંથી વિક્રમાબ્દિ પૂર્વે બીજી–ત્રીજી શતાબ્દિનાં શિલ પ્રાપ્ત થયાં છે, તેમાંથી ગર્ભાપહરણના આ પ્રસંગનું શિલ્પ પ્રાપ્ત થયેલું છે,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
એટલે આ ઘટના ઐતિહાસિક હાવાની માન્યતા એ વખતે પ્રચલિત હતી. આપણે આ લેખક મહાશયને નમ્રતાપૂર્વક પૂછી શકીએ કે આ હકીકત ભક્તરૃ દે પાછળથી જોડી કાઢી છે એવુ' તમે શા આધારે કહેા છે ? તે માટે તમારી પાસે કલ્પના સિવાય શ્રીજી' ક'ઈ પ્રમાણ છે ખરું' ? એક વાત અલૌકિક જેવી લાગતી હાય તેા તટસ્થતાથી તેનું રહસ્ય શેાધવાને બદલે તેને જાડી માની લેવી એ ડહાપણભરેલા વ્યવહાર નથી જ.
વળી આ બુદ્ધિવાદના જમાના વિષે કે વૈજ્ઞાનિક યુગ વિષે ઉપયુક્ત લેખકની કલ્પના ગમે તે પ્રકારની હાય પણ આ યુગે તેા આવા ચિત્ર-વિચિત્ર અનેક વ્યતિકાને પ્રકાશમાં આણ્યા છે ને આ વિશાળ-વિચિત્ર જગત્માં અવનવી અનેક ઘટનાએ બની શકે છે એમ સાબીત કર્યું છે. પુરુષ ધીમે ધીમે સ્ત્રી બની જાય, સાથળમાં પણ ગર્ભ રહે, ટયુબા દ્વારા વીર્યનું સંક્રમણ કરાવી ગર્ભ ધારણ કરાવવા વગેરે બાબતાને આપણી બુદ્ધિ શક્તિ માનતી હતી શું? વળી મનુષ્ય અનાવટી ઉપગ્રહેા તૈયાર કરી શકે તથા તે એક કલાકની અઢાર હજાર માઈલની ગતિએ પોતાનું પરિભ્રમણ દિવસે અને મહિના સુધી ચાલુ રાખી શકે એવી કલ્પના પણ આપણે કયાં કરી શકયા હતા? છતાં તે ઘટનાએ સાચી નીવડે છે, એટલે આપણે પ્રાચીન માન્યતાને કલમના એકજ ઝાટે અસત્ય ઠરાવતાં પહેલાં બહુ બહુ વિચાર કરવેા જોઇએ. વળી થાડા વખત પહેલાં જ મીરજની હાસ્પીટલમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
બકરીને ગર્ભ એક બાઈના પિટમાં મૂકી ગર્ભની અદલાબદલી કર્યાને દાખલો બન્યો છે, એટલે ગર્ભાપહરણને અશક્ય માનવાનું કઈ કારણ રહ્યું નથી.
દેવશક્તિથી અનેક પ્રકારનાં અચિંત્ય કાર્યો થઈ શકે છે એવી શાસ્ત્રકારોએ સેંધ કરી છે, એનો અર્થ એ છે કે ભૂતકાળમાં તે પ્રકારના અનુભવ અનેક વ્યક્તિઓને થયા હતા અને આજે પણ તેવા અનુભવો થવાનું અશક્ય નથી. જેમને દેવ કે દેશક્તિ વિષે કોઈ પ્રકારને અનુભવ નથી અથવા જેમણે તે વિષે કઈ પણ પ્રકારની ગંભીર વિચારણા કરી નથી, તેઓ કલ્પનાના ગબારા ગમે તેમ ઉડાડે પણ સુજ્ઞ પુરુષોએ એ બાબતમાં શંકા કરતાં પહેલાં ખૂબ ખૂબ વિચાર કરે જોઈએ, એમ અમારું નમ્ર મંતવ્ય છે.
એક પ્રજ્ઞાવંત પંડિતે આ ઘટના સંબંધી એવું અનુમાન કર્યું છે કે શ્રી મહાવીર મૂળ તે દેવાનન્દા બ્રાહ્મણીના પુત્ર હતા પણ ત્રિશલાદેવીએ તેમને દત્તક લઈ લીધા અને એ રીતે તેઓ ક્ષત્રિયાણીના પુત્ર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. એ ઘટનાને શાસ્ત્રકારોએ આ રીતે ગોઠવી દીધી છે. પણ નંદિવર્ધન જેવા એક કેલૈયાકુંવરની માતા બીજા પુત્રને દત્તક શા માટે લે ? તે આપણી અક્કલમાં ઉતરતું નથી. (શ્રી મહાવીરને નંદિવર્ધન નામે એક મોટા ભાઈ અને સુદર્શના નામે એક મોટી બહેન હતા.) વળી આવશ્યક
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્યુક્તિમાં વૃત્તિઓ નો એટલે ક્ષત્રિય જમ્યા એવા સ્પષ્ટ શબ્દ લખેલા છે, તેથી તેઓ બ્રાહ્મણપુત્ર નહિ પણ ક્ષત્રિયપુત્ર હતા એ નિઃસંદેહ છે.
શાસ્ત્રકારોએ આ બાબતની નેંધ અહીં એટલા માટે લીધી છે કે કર્મને કાયદે ગરીબ કે તવંગર, એક સામાન્ય મનુષ્ય કે તીર્થકર સહુને એક સરખે લાગુ પડે છે અને તેમાં કેઈ ફેરફાર કરી શકતું નથી. શ્રી મહાવીરે ત્રીજા મરીચિના ભવમાં કુલમદ કર્યો હતો, એટલે તેમને આ ભવમાં ભિક્ષુકુળમાં અવતરવું પડ્યું. એક વિશિષ્ટ ઘટના?
ત્રિશલાદેવી ખૂબ કાળજીથી ગર્ભનું પાલન કરવા લાગ્યા પણ એક દિવસ ગર્ભનું સ્કૂરણ એકાએક બંધ થયું એટલે ત્રિશલાદેવીને લાગ્યું કે ગર્ભ મૃત્યુ પામે. આ બનાવની તેમનાં કમળ હૃદય પર ભારે અસર થઈ અને સિદ્ધાર્થ રાજાને ખબર પડી ત્યારે તેઓ પણ અત્યંત ઉદાસીન બની ગયા. પણ થોડી વાર પછી ગર્ભ ફરીથી કુરતે જણાયે, એટલે સહુના જીવમાં જીવ આવ્યો અને અતિશય આનંદ વ્યાપે.
શાસ્ત્રકારે કહે છે કે શ્રી મહાવીરે માતા પ્રત્યેની ભક્તિને લીધે એ વિચાર કર્યો કે મારાં હલનચલનથી તેમને જરૂર કષ્ટ થતું હશે, તેથી તેઓ ગર્ભમાં આ રીતે નિશ્ચલ થયા. પરંતુ માતાની હૃદયવેદના જાણતાં જ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
તેમણે પિતાનાં શરીરને એક ભાગ સહેજ કંપાવ્યો અને માતાપિતાને પિતાના ઉપર આવે ગાઢ સ્નેહ જોઈને એ જ વખતે નિર્ણય કર્યો કે જ્યાં સુધી મારા માતાપિતા જીવતા રહે ત્યાં સુધી મારે સંસારને ત્યાગ કરી તેમનાં કેમળ હદયને ચોટ પહોંચાડવી નહિ. આને આપણે માતૃ-પિતૃભક્તિનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ જ કહી શકીએ.
અહીં એટલું સ્પષ્ટીકરણ આવશ્યક છે કે તીર્થકરને આત્મા માતાના ગર્ભમાં આવે ત્યારે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન ઉપરાંત અવધિજ્ઞાનથી પણ યુક્ત હોય છે, છે, એટલે આવી હકીકત જાણી શકે છે. અવધિજ્ઞાન એ. એ એક વિશિષ્ટ પ્રકારનું જ્ઞાન છે કે જેના વેગથી આત્મા ઇંદ્રિય અને મનનાં નિમિત્ત વિના હજાર વર્ષ પહેલાંના અને હજારો માઈલ દૂર રહેલાં રૂપી દ્રવ્યોને પ્રત્યક્ષ જાણી શકે છે. ગર્ભનો પ્રભાવ:
જ્યારથી શ્રી મહાવીર સ્વામીને જીવ ત્રિશલાદેવીના ગર્ભમાં આવ્યો ત્યારથી તેમનું ભવન ધન, ધાન્ય, બળ, વાહન, કે ઠાર, પ્રીતિ, સત્કાર વગેરેમાં અત્યંત વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું, એટલે માતાપિતાએ વિચાર કર્યો કે જ્યારે આ પુત્ર જન્મ પામશે, ત્યારે તેનું નામ વર્ધમાન પાડીશું. જમકલ્યાણક ?
ગર્ભવાસમાં ૯ માસ અને ા દિવસ પૂરા થતાં ત્રિશ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
લાદેવીએ ચૈત્ર સુદિ ૧૩ ની રાત્રિએ શ્રી મહાવીરને જન્મ આપ્યા અને સમસ્ત પ્રકૃતિ આનંદથી નાચી ઉઠી. જ્યાં સતત દુઃખનો અનુભવ થાય છે, એવાં નરકસ્થાનામાં પણ સર્વ જીવાને ઘડીભર સુખના અનુભવ થયા. જગત્ પર એક મહાન તીર્થંકરના જન્મ થયા તેની એ નિશાની હતી.
સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલાદેવીએ ભારે ઠાઠથી આ પુત્રના જન્મેાત્સવ કર્યો અને દેવાએ પણ એ જગત્કલ્યાણકારી નિમિત્તના અત્યંત ઉલ્લાસથી ઉત્સવ ઉજવવામાં નિજ જીવનની સાર્થકતા માની.
નામકરણ :
જન્મને પહેલે દિવસે કુલક્રમથી ચાલી આવતી ઉચિત ક્રિયા પૂરી થઈ. ત્રીજે દિવસે ચોંદ્ર-સૂર્યનાં દર્શન કરાવવામાં આવ્યાં. છઠ્ઠા દિવસે રાત્રિજાગરણને મહાત્સવ થયા અને નાલચ્છેદ વગેરેના વિધિ પતી ગયા.
આ રીતે કુલ અગિયાર દિવસેા પસાર થયા પછી મારમા દિવસે સિદ્ધાર્થ રાજાએ ખૂબ ખાનપાન તથા મેવામુખવાસ તૈયાર કરાવી પોતાના મિત્રા, જ્ઞાતિજના, સ્વજના, સખ ધી સહુને નિમ ંત્ર્યા અને ભાજનિવિધ પૂરા થયા બાદ સહુની સમક્ષ પોતાના પૂર્વાંસકલ્પ મુજબ તેમનુ નામ વધુ માન પાડ્યુ.
કેટલાંક ભૂલ ભરેલાં મ'તવ્યેા :
શ્રી મહાવીર સ્વામીની જન્મભૂમિ વિષે, કુંડમામ વિષે તથા શ્રી સિદ્ધાર્થ રાજાના દરજ્જા વિષે કેટલાક ભૂલ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
ભરેલાં મંતવ્યેાના પ્રચાર થઈ રહ્યો છે, એટલે તેના વિષે ખુલાસા કરવા આવશ્યક લેખાશે.
કેટલાક વિદ્વાને એમ કહે છે કે બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ અને ક્ષત્રિયકુ’ડગ્રામ એ કોઈ સ્વતંત્ર શહેર નહિ પ વૈશાલીનાં પરાં હતાં, એટલે ભગવાન મહાવીર વૈશાલીમાં જ જન્મ્યા હતા કે જે સ્થાન આજે પટણાની ઉત્તરે ૨૭, માઈલ દૂર આવેલું વેસાડ ગામ સભવે છે. આજે તે ત્યાં બિહાર સરકાર તરફથી જૈન શાસ્ત્રાનુ સંશાધન પ્રકાશન કરનારી એક સંસ્થા પણ સ્થપાઈ છે અને એ રીતે એ મતને સાચેા માની લઇને કામ ચલાવવામાં આવ્યુ છે. પરંતુ જૈન શાસ્ત્રો વૈશાલીનાં નામથી સુરિચિત હતા એ તા શ્રી કલ્પસૂત્રમાં આવતા વે િનમં યાનિશ્રામ આ નીસાણ વગેરે શબ્દોથી જણાઈ આવે છે, એટલે વૈશાલીજ જો શ્રી મહાવીરસ્વામીની જન્મભૂમિ હાત, તા તેમણે એ પ્રકારના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યો હેાત, પણ શ્રી આચારાંગ સૂત્ર, શ્રીકલ્પસૂત્ર, શ્રીઆવશ્યકભાષ્ય, શ્રી આવશ્યકનિયુક્તિ વગેરે માન્ય ગ્રંથામાં કુંડગ્રામના જ ઉલ્લેખ આવે છે. વળી કુડગામ એ જો વૈશાલીનું પરું હાત તા પ્રથમ વર્ણન વૈશાલીનુ કરીને પછી જ તેનાં પરાં રૂપે કુંડગ્રામનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું હાત, પણ શાસ્ત્રામાં તે એ બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ અને ક્ષત્રિયકુ’ડગામ એનેના સ્વતંત્ર નિર્દેશ છે, એટલે તે પાસપાસે આવેલાં એ સ્વતંત્ર શહેરા હતાં એમ માનવું જ
તે
વ્યાજબી છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રી મહાવીરને વૈશાલિક શા માટે કહેવામાં આવતા હતા, તેને ખુલાસે શ્રી શીલાકાચાર્યે આ પ્રમાણે કરેલ છે
विशाला जननी यस्य, विशालबलमेव वा। . विशालं प्रवचनं चास्य, तेन वैशालिको जिनः ।।
જેમની જનની વિશાલા (ત્રિશલાનું બીજું નામ) હતી, જેમનું કુળ વિશાળ હતું અથવા જેમનું પ્રવચન વિશાળ હતુ, તે કારણથી શ્રી મહાવીર વૈશાલિક કહેવાયા.
જે શ્રી મહાવીર વૈિશાલી નગરીના વાસી હોવાથી જ વૈશાલિક કહેવાયા હતા તે અહીં જેમની નગરી વિશાલા હતી, એમ સ્પષ્ટ કહ્યું હતું, પણ તેમણે વિશાલાને એટલે વૈશાલીને ભગવાનની જન્મભૂમિ માની નહતી અને તેથી જ એ જાતને ઉલ્લેખ કર્યો નથી, એ સ્પષ્ટ છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામીને વિશાલિક કહેવાનું એક કારણ એ પણ હેઈ શકે કે તેઓ વૈશાલીના ખૂબ સંબંધમાં આવ્યા હતા. તેમનું મોસાળ વૈશાલીમાં હતું અને તેમણે બાર માસ વૈશાલીની નિશ્રાએ કર્યા હતાં. આજે પણ કાશીમાં લાંબે વખત રહેનારા કાશીવાળા અને થાણામાં વધારે વખત રહેનારા થાણાવાળા કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્રમાં હિમણિકુંડ સંનિવેરા અને સત્તર ત્તિનું સંનિવેર એવા શબ્દો આવે છે. તેણે ડો. યાકેબી વગેરેમાં એ ખ્યાલ પેદા કર્યો કે તે એક સામાન્ય ગામ કે પરું હોવું જોઈએ, પણ જિનાગમે પરની ચૂર્ણિ, ટીકા અને શબ્દકોષમાં સંનિવેશને અર્થ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
નગર, ગામ, નગર બહારના પ્રદેશ વગેરે પણ થાય છે, એટલે તેમની એ માન્યતા ભૂલ ભરેલી જ હતી. એ રીતે કુંડગ્રામના વિભાગો, રસ્તાઓ, ચેાકેા વગેરેનું જે વર્ણન આવે છે તે શી રીતે સંગત થાય? વળી ક્ષત્રિયકુંડમાંથી એક સાથે ૫૦૦ ક્ષત્રિયકુમારોએ દીક્ષા લેવાના ઉલ્લેખ શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં આવે છે, તે એક સામાન્ય ગામ કે પરું' હાય તે કેમ બની શકે ?
કુંડગ્રામ કાં આવ્યું ? તેના ઉત્તર આચાર્ય શ્રી નિમચંદ્રે મહાવીર ચિરત્રમાં કુડપુરને મધ્યમ દેશનુ મંડન કરીને આવ્યા છે. આ મધ્યમદેશ તે આવના મધ્યદેશ વિદેહ સમજવાના છે. વળી દિગમ્બરાચાર્ય શ્રી પૂજ્યપાદે દશભક્તિમાં જણાવ્યું છે કે સિદ્ધાર્થવૃત્તિતનયો, મારતવાગ્યે વિવેદુખ્તપુરે એટલે તે વિદેહમાં હાવા આમત શંકા રાખવાનું કઈ કારણ નથી.
કેટલીક જગાએ સિદ્ધત્યે વૃત્તિને એવા શબ્દો આવે છે, તે પરથી એવુ અનુમાન દોરવામાં આવ્યું છે કે તે કાઇ મેટા રાજા હિ પણ સામાન્ય સામત હશે.
આજે શાળાપયેગી ઘણાં પાઠ્ય પુસ્તકામાં આવુ જ છપાયું છે, જે વાસ્તવિક હકીકતથી વેગળુ છે. ત્યાં ક્ષત્રિય શબ્દના ઉપયાગ શ્રી સિદ્ધાર્થ શુદ્ધ ક્ષત્રિય કુલના હતા એમ જણાવવા પૂરતા જ કરેલા છે, કારણ કે તે વખતે ક્ષત્રિયકુલ સિવાયના બીજા રાજાએ પણ રાજ્ય ભાગવતા હતા અને ક્ષત્રિય શબ્દના અર્થ પૂર્વમીમાંસાની ટીકામાં,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
પ્રવચનસારાદ્વારની ટીકામાં તેમજ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત અભિધાન ચિંતામણી કાષ વગેરેમાં રાજા પણ કરેલા છે, એટલે અહી. તેને અ રાજા કરવામાં કંઇ હરકત નથી. વળી શ્રી કલ્પસૂત્રમાં તે શ્રી સિદ્ધા ને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં રાજા કહેલા છે‘સિદ્ધત્યે રા’ અને તેમને નરેન્દ્ર, ગણરાજ, દંડનાયક, યુવરાજ, કાટવાલ, દાણી, કુટુંબના મેાવડી, મત્રી, મહામંત્રી, જ્યાતિષી, પ્રતિહાર, દ્વારપાલ, અમાત્ય, દાસ,પીઠમક, નાગરિકા, વ્યાપારી, શેઠ, સેનાપતિ, સા વાહ, ક્રૂત અને સંધિપાલ વગેરેથી પરિવરેલા જણાવ્યા છે, એટલે વૈશાલી જૈન લિચ્છવીઓની–વ એની રાજધાની હતુ, તેમ કું ડપુર જ્ઞાત ક્ષત્રિયાની રાજધાનીનું શહેર હતુ અને શ્રી સિદ્ધાર્થ તેના રાજા હતા, એમ માનવુ જ સુસંગત છે.
કેટલાક કહે છે કે રાજા શબ્દ તે એ વખતે સામાન્ય થઈ પડયો હતા, મતલબ કે વજ્જી સંઘના ગણતંત્રને દરેક સભ્ય પોતાને રાજા તરીકે ઓળખાવતા હતા, આ રીતે સિદ્ધાર્થ રાજા વજ્જી ગણતંત્રમાં હિસ્સેદાર હાવાથી એક રાજા તરીકે ઓળખાતા હશે, પરંતુ તેમને દરજ્જો એક સામત કરતાં અધિક નહિ હાય. પરંતુ નીચેની હકીકત વિચારતાં આ અનુમાન પણ ભૂલભરેલું જ લાગે છે.
વૈશાલીના રાજા ચેટક લિચ્છવીઓના ગણતંત્રના પ્રમુખ હતા અથવા સૌથી ખલાય હતા, એ બાબતમાં કોઈ મતભેદ નથી. આ રાજા ન્યાયી, પરાક્રમી અને કુળના અભિમાનવાળા હતા. તેને ત્રિશલા નામની એક મહેન
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
હતી અને પૃથા નામની રાણીથી સાત પુત્રીઓ ઉત્પન થયેલી હતી. આ પુત્રીઓ પૈકી એક કુમારી રહી હતી અને પાછળથી શ્રી મહાવીર સ્વામીના ધર્મસંઘમાં પ્રત્રજિત થઈ હતી. બાકીની છ પુત્રીઓનાં લગ્ન તેણે ભારતવર્ષમાં અતિ નામાંકિત ગણાય તેવા રાજાઓ સાથે કર્યાં હતાં. પ્રભાવતીનું લગ્ન સિંધુ-સૌવીર દેશના વીતભય નગરના રાજા ઉદાયન સાથે કર્યું હતું, પદ્માવતીનું લગ્ન અંગ દેશના ચાંપાનગરના રાજા દધિવાહન સાથે કર્યું હતું, મૃગાવતીનું લગ્ન વત્સદેશના કૌશાંબી નગરના રાજા શતાનીક સાથે કર્યું હતું, શિવાનું લગ્ન ઉજજયનિના રાજા પ્રદ્યોત સાથે કર્યું હતું, જયેષ્ઠાનું લગ્ન સિદ્ધાર્થ રાજાના મોટા પુત્ર નંદિવર્ધન સાથે કર્યું હતું અને ચેલણનું હરણ થતાં તે મગધરાજ શ્રેણિક સાથે લગ્નગ્રંથીથી જોડાઈ હતી. મગધરાજ પિતાના કુળથી હલકા કુળને છે, માટે ચેટકરાજ તેને પોતાની પુત્રી પરણાવતા ન હતા અને તેથી જ મગધરાજે ચેલાણાનું હરણ કરી તેની સાથે લગ્ન કર્યું હતું. આ વસ્તુ સ્પષ્ટ બતાવે છે કે જે સિદ્ધાર્થ રાજા સામાન્ય સામંત હેત તો વૈશાલી પતિ ચેટક તેમની સાથે પિતાની બહેન ત્રિશલાનાં લગ્ન કરતા નહિ, તેમજ પિતાની પુત્રી જ્યેષ્ઠાને વિવાહ સંબંધ તેમના પુત્રનંદિવર્ધથી જડત નહિ. (એ વખતે ક્ષત્રિયકુલમાં મામાની પુત્રી સાથે લગ્ન થતાં અને આજે પણ થાય છે.) જે અભિમાની રાજા મગધરાજ શ્રેણિક જેવાને હલકા માની પિતાની પુત્રી પરણાવવાને ઈન્કાર કરે તે એક સામાન્ય સામંતને પિતાની બહેન તથા તેમના પુત્રને પિતાની પુત્રી કેમ પરણાવે? એટલે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી સિદ્ધાર્થ રાજા સામાન્ય સામંત નહિ પણ કુંડગ્રામના સર્વસત્તાધીશ રાજા હતા અને તેમને દરજજો સાર્વભૌમ રજાઓ કરતાં જરાયે ઉત ન હતું, એમ માનવું જ સંગત છે. ' 'ડ' તે વખતે ઉગ્ર, ભગ, રાજન્ય, જ્ઞાન, કૌરવ અને ઈફવાકુ એ છ ક્ષત્રિયવશેની ગણના આર્યવંશમાં થતી હતી, એટલે સિદ્ધાર્થ રાજા ક્ષત્રિયકુલમાં પણ અતિ ઉચ્ચ વંશના હતા. તેજ કારણે શ્રી મહાવીર જ્ઞાત, જ્ઞાતપુત્ર, જ્ઞાતૃકુલનિવૃત્ત વગેરે નામથી ઓળખાયા છે. બૌદ્ધ જાતકેમાં ઘણી જગાએ તેમને નિમૅદ નાયપુત્ત કે નાતપુર કહેવામાં આવ્યા છે. બાલ્યાવસ્થા: - તે વખતે રાજકુમારોને ઉછેરવા માટે પાંચ ધાવમાતાઓ રાખવાની પ્રથા હતી, એટલે શ્રી વર્ધમાનને ઉછેરવા માટે પાંચ ધાવમાતાએ રાખવામાં આવી અને તે એમનું ઉત્તમ રીતે પાલન-પરિવર્ધન કરવા લાગી. તેઓ જરા મોટા થયા કે સરખી વયના મિત્રો સાથે ક્રિીડા કરવા લાગ્યા અને પિતાના ઉદાર, સ્નેહાળ તથા સાહસિક સ્વભાવથી તેમનું ભારે આકર્ષણ કરવા લાગ્યા. - ' લગભગ આઠેક વર્ષની ઉંમરે શ્રી વર્ધમાન પિતાના મિત્ર સાથે ક્રીડા કરતા હતા, ત્યારે સ્વર્ગમાં તેમના પરાક્રમની ઈન્ટે કરેલી પ્રશંસા સાંભળી ત્યારે એક મત્સરી દેવ ભગવાનની પરીક્ષા કરવા આવ્યો. એણે પહેલાં એક વિકરાળ સર્પનું રૂપ ધારણ કર્યું. એ જોઈ બીજા રાજપુત્રે તે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
ડરીને ભાગી ગયા, પણ શ્રી વર્ધમાનકુમારે જરાય ન ડરતાં એ સાપને દેરડીની પેઠે ઉચકી દૂર ફેંકી દીધો. ફરી એજ દેવે તેમને ચલિત કરવા બીજે માર્ગ લીધે. જ્યારે બધાં બાળકે અરસપરસ ઘેડા થઈ એક બીજાને વહન કરવાની રમત રમતા હતા, ત્યારે એ દેવ બાળકરૂપ ધરી શ્રી વર્ધમાનને છેડે થયે અને પછી દેવી શક્તિથી પિતાનું શરીર ક્રમશ: વધારતાં વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું, છતાં શ્રી વર્ધમાન જરાય ભય પામ્યા નહિ, એટલું જ નહિ પણ એક મૂઠી મારી તેને નમાવી દીધું. છેવટ પરીક્ષા કરવા આવે એ મત્સરી દેવ ભગવાનનાં પરાક્રમથી પ્રસન્ન થઈ તેમને મહાવીર કહી રસ્તે પડ્યો. વિદ્યાગુરુ પાસે :
શ્રી મહાવીર આઠ વર્ષથી કંઈક અધિક ઉંમરના થયા, એટલે તેમને વિદ્યાગુરુ પાસે મૂકવામાં આવ્યા, પણ તેઓ પિતાનાં જ્ઞાનબળથી બધાં લૌકિક શાડ્યો અને તેને પરમાર્થ જાણતા હતા. તેમની વિશિષ્ટ પ્રતિભા નિહાળીને તેમને વ્યાકરણના કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા, તેના તેમણે બરાબર ઉત્તરે આપ્યા. એ સાંભળીને વિદ્યાગુરુ બોલ્યા કે આ કુમારને હું શું ભણાવવાને હતો? તેઓ પોતે જ મને ભણાવે એવા છે. તાત્પર્ય કે ત્યાર પછી એમને પ્રચલિત શિક્ષા આપવાને પ્રયત્ન થયે નહિ. શરીર અને રૂપરંગઃ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર વગેરેમાં કહ્યું છે કે શ્રી મહાવીરનું શરીર અનેક શુભ લક્ષણે અને વ્યંજનોથી યુક્ત હતું.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઔપપાતિકસૂત્રમાં તેમનાં દરેક આંગડાંગનું વર્ણન ઉપલબ્ધ છે. તેને સાર એ છે કે તેઓ પ્રમાણપત શરીરવાળા અને અનુપમ કાંતિવાળા હતા. તેમને વર્ણ ઉત્તમ તપાવેલા કંચન જેવો ગેર હતું. તેમનાં શરીરને બાંધે વજઋષભનારાચસંઘથણવાળો હતો, એટલે તેમનાં શરીરના સાંધા એટલા મજબૂત હતા કે તેના પરથી ઘેડા સાથે રથ ચાલ્યો જાય તે પણ તેમને એકેય સાંધે છૂટો પડે નહિ. તેમનું સંસ્થાન સમચતુરસ્ત્ર હતું, એટલે તેઓ પલાંઠી વાળીને બેઠા હોય તે તેમનાં બે ઢીંચણે વચ્ચેનું અંતર, જમણા ખભા અને ડાબા ઢીંચણ વચ્ચેનું અંતર, ડાબા ખભા અને જમણા ઢીંચણ વચ્ચેનું અંતર તથા પલાંઠીના મધ્ય ભાગથી મસ્તકના અગ્ર ભાગ સુધીનું અંતર સરખું લાગતું હતું. તેઓ પૂર્ણ યુવાન થયા ત્યારે તેમની ઊંચાઈ પૂરા સાત હાથની હતી. આજના રક્તહીન દુર્બળ દેહ, ફિકા ચહેરા, નિસ્તેજ આંખ અને દિન-પ્રતિદિન ઠીંગણું બનતાં જતાં શરીરની સરખામણીમાં આ વર્ણન કદાચ આશ્ચર્યકારી લાગે, પણ તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું કંઈ જ નથી. જિનનામકર્મની પ્રાપ્તિથી આવું અપૂર્વ શરીર પ્રાપ્ત થાય છે. હકીકતની દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે આજે પૂર્વ ભારતના કેટલાક મનુષ્ય લગભગ છ ફૂટ ઊંચા હોય છે, કદાવર બાંધાના હોય છે અને ચૂંટી ખણુએ તે લેહીની ટશરે ફૂટે એવા લાલઘૂમ હોય છે, ત્યારે જે મહાપુરુષે આજથી પચીસસો વર્ષ પહેલાં વિદેહ જેવા એક વિશિષ્ટ પ્રદેશની હવા ખાધી હતી, તેમજ યોગસાધનાનિમિતે બિહામણું ઘેર જંગલમાં એકાકી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
08
..
વિચરીને, તેમજ ૭ છ માસના ઉપવાસ જેવી કઢાર તપશ્ચર્યા કરીને ઉગ્ર દેહદમન કર્યુ હતુ, તેમના દેહ આવેા પડછંદ અને આવે! મજબૂત કેમ ન હેાય ?
સ્વભાવ ક
શ્રી વમાન સ્વભાવે ઘણા શાંત અને સાંસારિક બાબતે”માં ઉદાસીન હતા. વળી ઘ એટલે ચતુર, વ પળે એટલે પ્રતિજ્ઞાના નિર્વાહ કરવામાં સદા તત્પર, બાહીને એટલે સર્વગુણસંયુક્ત, મત્તુ એટલે સરળ પ્રકૃતિના અને વિળીડુ એટલે વડીલાને વિનય કરનારા હતા અને તેથી જ તેમને સહુ કોઇ જ્ઞાતૃકુલચંદ્ર એટલે જ્ઞાત કુલમાં ચંદ્ર સમાન લેખતા હતા.
ચાવન અને વિવાહ:
બાળપણમાં મનુષ્યને વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાએ ગમે છે અને યૌવન વય પ્રાપ્ત થતાં તેનું મન વિષયભાગની તૃષ્ણાથી તરલિત અને છે. તેમાં યે સર્વ સંયોગા અનુકૂળ હાય તેા એ તૃષ્ણાનું તાંડવ અનેકગણું વધી જાય છે, પણ યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલા શ્રી વર્ધમાનનાં અંતઃકરણની સ્થિતિ જુદી જ હતી. તેમાં તે વિરાગની ચિરાગ જોરથી જલી રહી હતી અને શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ તથા સ્પર્શ સુખની સ સામગ્રી મૌજીદ હાવા છતાં તેના પ્રત્યે જરાયે આસક્તિ પ્રકટતી ન હતી. જેમણે પૂર્વજન્મમાં અનેક આકરી તપશ્ચર્યા કરીને આહાર, નિદ્રા, ભય અને મૈથુન એ ચારે સજ્ઞાઓ પર ભારે કાબૂ મેળવ્યો હાય તેને ભાગ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
લાલસા કેમ સતાવે? પરંતુ માતાનું મન રાજી રાખવા તેઓ યોગ્ય વયે રાજા સમરવીરની પુત્રી યશદાથી વિવાહિત થયા અને તેની સાથે નિરાસક્ત ભાવે સાંસારિક સુખ ભેગવવા લાગ્યા. આ લગ્નજીવનનાં ફળરૂપે તેમને એક પુત્રીરત્ન સાંપડ્યું, જેનું નામ પ્રિયદર્શના પાડવામાં આવ્યું. તેને સહુ લાડમાં આણુજા એટલે અનવદ્યા કહેતા હતા. આ પુત્રી મટી થતાં તેનાં લગ્ન જમાલી નામના ક્ષત્રિયપુત્ર સાથે કરવામાં આવ્યા કે જે મેટી બહેન સુદર્શના પુત્ર હતું અને વિરતાદિ વિશિષ્ટગુણોથી વિભૂષિત હતે. આગળ જતાં જમાલી અને પ્રિયદર્શના શ્રી મહાવીરના ધર્મસંઘમાં પ્રવ્રજિત થયાં હતાં. પ્રિયદર્શનને જન્મ આપ્યા પછી થોડા જ વર્ષે યશદાકુમારી વિદેહ થયા જણાય છે, કારણ કે આગળ તેમના સંબંધી કઈ પણ ઉલ્લેખ આવતું નથી.'
કેઈક એમ માને છે કે શ્રી વર્ધમાન વિવાહિત જ થયા ન હતા, પણ આચારાંગ સૂત્રમાં મા કોયા કિન્ના
એટલે તેમની ભાર્યાનું નામ યદા હતું અને તે કૌડિન્ય ગોત્રની હતી, એવા સ્પષ્ટ શબ્દો આવે છે, તેમજ, તેમની પુત્રી પ્રિયદર્શનાનાં બે નામો પણ ઉલ્લેખ આવે છે, એટલે એ માન્યતા નિરાધાર છે. શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં જમાલી વગેરેના જે પ્રસંગે નેંધાયા છે, તે પણ શ્રી વર્ધમાન વિવાહિત થયા હતા એ માન્યતાને જ પુષ્ટ કરનાર છે. માતાપિતાને દેહવિલય :
તે વખતે તેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથના શ્રમણ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શમણીએ પૂર્વદેશમાં સર્વત્ર વિચારતા હતા અને શ્રી પાર્શ્વનાથે ઉપદેશેલા ચાતુર્યામ (ચાર મહાવ્રતવાળા) ધર્મને સર્વત્ર પ્રચાર કરતા હતા. કુંડગ્રામ નગરમાં તેમને અવરજવર અધિક હતો, કારણ કે ત્યાં તેમના ઉપાસકોની સંખ્યા ઘણી મેટી હતી. ખુદ સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલાદેવી પણ એ ધર્મના જ ચુસ્ત અનુયાયી હતા. શ્રી વર્ધમાન જ્યારે અઠ્ઠાવીસ વર્ષના થયા ત્યારે માતાપિતા બંનેએ જીવનના સમસ્ત દોષની આલોચના, નિંદા, ગહ, કરીને તથા તેનું પ્રાયશ્ચિત લઈને પિતાના આત્માની પરમ શુદ્ધિ કરી હતી અને યાજજીવ આહારપાણીને ત્યાગ કરી દર્ભશય્યા પર, સૂતાં સૂતાં શેષજીવન સમાધિભાવમાં પૂર્ણ કર્યું હતું કે, જેને શાસ્ત્રમાં અપશ્ચિમ–મારણાન્તિક–સંલેખના કહેવામાં આવે છે. જેમણે સમસ્ત જીવન વ્રત, નિયમ અને તપશ્ચર્યાથી વિભૂષિત કર્યું હોય તેઓ જ છેવટે આવી સંલેખના કરી શકે એટલે શ્રી સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલાદેવીનું સમસ્ત જીવન ઉત્કટ ધર્માનુરાગવાળું હતું એ નિશ્ચિત છે. મનુષ્યનાં જીવન પર વાતાવરણની ભારે અસર થાય છે, એ સિદ્ધાંતને કબૂલ રાખીએ તો એમ કહેવું જ પડે કે શ્રી વર્ધમાનનાં પ્રારંભિક જીવન ઉપર આ ધાર્મિક વાતાવરણની ઘણી અસર થઈ હતી.તેમનાં અતંરમાં વૈરાગ્યનાં જે બીજોનું ઘણા લાંબા કાળ પૂર્વે આપણુ થયું હતું તેને ફલવા-ફૂલવાને અહીં યોગ્ય અવકાશ મળી ગયું હતું. કમળ જેમ કાદવમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં અને જળમાં રહેવા છતાં તેનાથી નિર્લેપ રહે છે, તેમ શ્રી મહાવીર સંસારમાં રહેવા છતાં તેની
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહજ સ્વાભાવિક વૃત્તિઓથી ખરડાયા ન હતા. એમનું મન તે નિરંતર આત્મશુદ્ધિની જ અભિલાષા કરી કહ્યું હતું અને તે માટે ગમે તેવી કઠોર સાધના કરવી પડે તે તે કરવાની તાલાવેલી સેવી રહ્યું હતું. વૈરાગ્ય અને વાર્ષિકદાન:
શ્રી નંદિવર્ધન રાજગાદીના વારસ હતા અને તે માટે સર્વ રીતે યોગ્ય હતા, છતાં શ્રી મહાવીરના અલૌકિક ગુણોથી આકર્ષાઈને તેમને રાજગાદી સ્વીકારવાને આગ્રહ કર્યો, પણ જેઓ ત્રિભુવનના સ્વામી થવાને સર્જાયેલા હોય તેઓ આવા સામાન્ય રાજ્યને સ્વીકાર શા માટે કરે? તાત્પર્ય કે તેમણે એ વિનંતિને અસ્વીકાર કર્યો અને શ્રી નંદિવર્ધને રાજગાદી સંભાળી લેતાં જ પિતાની મને ગત ભાવના પ્રકટ કરી કે “વડીલ બંધુ! હવે હું ગૃહજીવનને ત્યાગ કરીને શ્રમણજીવનને સ્વીકાર કરવા ઈચ્છું છું, માટે મને પ્રવ્રજિત થવાની અનુજ્ઞા આપો.”
શ્રી નંદિવર્ધને તેમને ઉત્તર આપતાં જણાવ્યું કે “બંધ! હજી માતાપિતાને વસમે વિગ તાજો જ છે અને તેનાથી સહ સ્વજને વ્યાકુલ છે, ત્યાં અમારે ત્યાગ કરીને ક્ષત ઉપર ક્ષાર ભભરાવવાનું કાર્ય શા માટે કરો છે? અમે તમારે વિયોગ જરા પણ સહન કરી શકીશું નહિ.”
શ્રી મહાવીર વડીલ બંધુ તથા અન્ય સ્વજનના આગ્રહથી બે વર્ષ વધુ ગૃહવાસમાં રહ્યા, પણ એ વખતે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમનાં જીવનની સર્વ ચર્યા શ્રમણના જેવી જ હતી. તાત્પર્ય કે તેઓ સચિત્ત જળ વાપરતા નહિ, રાત્રિભોજન કરતા નહિ, શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા અને મોટા ભાગે આત્મચિંતનમાં જ મગ્ન રહેતા.
| તીર્થકરે સ્વયંસંબુદ્ધ એટલે પોતાની જાતે જ બોધ પામનારા હોય છે, આમ છતાં તેમનાં મહાભિનિષ્ક્રમણ એટલે સંસારત્યાગને સમય નજીક આવે છે, ત્યારે બ્રહ્મ- . લકની ચારે દિશા–વિદિશામાં વસતા લોકાંતિક નામના દે આવીને પોતાના આચાર મુજબ તેમને વિનંતિ કરે છે કે “હે ભગવન ! હવે તીર્થ પ્રવર્તાવે.’ એ વચનનું નિમિત્ત પામીને તેઓ વાર્ષિક દાન દેવાનું શરૂ કરે છે અને છેવટે મહાભિનિષ્ક્રમણ કરી પિતાની સાધના શરૂ કરે છે. આ રીતે શ્રી મહાવીરે એક વર્ષ પછી લોકાંતિક દેવનાં વચનનું નિમિત્ત પામીને વાર્ષિક દાન દેવાનું શરુ કર્યું અને માગસર વદિ ૧૦ના દિવસે (ગુજરાતની કાર્તિક વદિ ૧૦ના દિવસે) સંસારને ત્યાગ કરી પ્રત્રજિત થવાને નિર્ણય કર્યો. દીક્ષા કલ્યાણુક - દિક્ષાને પવિત્ર દિવસ આવી પહોંચતાં સારાયે ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં ભારે હલચલ મચી ગઈ. સહુ એ ચિર
સ્મરણીય પાવન પ્રસંગમાં ભાગ લેવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. રાજભવન સ્વજન, સંબંધી અને મિત્રવર્ગથી ઉભરાવા લાગ્યું. દીક્ષા માટે નિર્ધારિત સમય આવી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહોંચતાં શ્રી મહાવીરે શીતળ જળથી સ્નાન કર્યું અને ઉત્તમ બારીક વેત વસ્ત્ર તથા મણિમય અલંકાર ધારણ કર્યા. પછી ચંદ્રપ્રભા નામની શિબિકામાં બેસીને વિશાળ જનસમૂહ સાથે ઉત્તર ક્ષત્રિયકુંડ નગરની વચમાં થઈને નગર બહાર ઈશાન ખૂણામાં આવેલા જ્ઞાતૃખંડ નામના ઉદ્યાનમાં આવ્યા. ત્યાં શિબિકામાંથી નીચે ઊતરીને એક વિશાળકાય અશેકવૃક્ષની નીચે ઊભા રહીને શરીર પરનાં સર્વ વસ્ત્રાભૂષણે ઉતારી નાખ્યાં અને પિતાના હાથે જ દાઢી, મૂછ તથા મસ્તકના વાળને લગ્ન કર્યો. કેશ એ શરીરની શેભા ગણાય છે, એટલે જ યોગસાધકે મસ્તકનું મુંડન પસંદ કરે છે.
એ વખતે ઇંદ્ર દેવદુષ્ય નામનું એક વસ્ત્ર નાખ્યું. તેને ડાબા કંધ પર ધારણ કરીને તેમણે સિદ્ધ ભગવંતેને એટલે પરમાત્મદશા પામેલા આત્માઓને ત્રણવાર નમસ્કાર અને જીવનપર્યત કઈ પણ પાપકર્મ સ્વયં કરીશ નહિ, કરાવીશ નહિ કે કરતાને અનુમતિ આપીશ નહિ એવી ભીષણ પ્રતિજ્ઞા સાથે સામાયિકને સ્વીકાર કરીને પ્રવજ્યાદીક્ષા ગ્રહણ કરી. જેનાથી સમત્વને લાભ થાય
–સમત્વની પ્રાપ્તિ થાય તેને જૈન શાસ્ત્રોમાં સામાયિક કહેવામાં આવે છે. ભગવદ્ગીતામાં પણ સમવં ચીન, તે એ શબ્દ સ્પષ્ટપણે કહેલા છે.
શાસ્ત્રકારો કહે છે કે આ પ્રતિજ્ઞાને સ્વીકાર કરતાં જ તેમને મન:પર્યવ નામનું ચોથું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું કે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જેના વડે પર્યાપ્ત અને વ્યક્ત મનવાળાં સન્ની પંચેન્દ્રિય પ્રાણિઓના મનાભાવેશ પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ રીતે શ્રી મહાવીર મતિ, શ્રુત, અવિધ અને મનઃ પ વ એ ચાર જ્ઞાનથી યુક્ત થયા પણ છેવટનું કેવળજ્ઞાન માકી હતુ` કે જેના લીધે આત્મા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની સર્વ વસ્તુઓના સં. ભાવ યથા પણ જોઈ શકે છે. આવા જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરવી અને તેના વડે જગતના ઉદ્ધાર કરવા એ ભગવાન મહાવીરનું લક્ષ્ય હતું અને તે માટે જ તેમણે ઉપર જણાવી તેવી ભીષણ પ્રતિજ્ઞા લઈ સ્વીકાર કર્યા હતા.
સામાયિકયેાગના
આ પવિત્ર પ્રત્રજ્યા સમયે વિજય નામનું મુહુ હતુ, ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્રના યોગ હતા અને છાયા પૂ માં તળી ચૂકી હતી, એટલે ચેાથી પૌરુષીનો સમય હતેા.
ક્ષત્રિયકુંડની સમસ્ત પ્રજા તેમના આ ઉત્કટ ત્યાગવૈરાગ્યની ભૂરિભરિ પ્રશંસા કરી હતી અને પેાતાના અને હાથ મસ્તકે જોડી વારવાર વંદના કરતી હતી. શ્રી નદિ વન વગેરે સ્વજના શ્રી વમાનની આ સ્થિતિ જોઈ દિલગીર થતા હતા અને તેમના સુકેમલ સુવર્ણ દેહ વિવિધ યાતનાઓ શી રીતે સહન કરી શકશે ? એ વિચારથી
દિલગીર થતા હતા.
વસ્ત્રદાન;
પરંતુ શ્રી વર્ધમાન સર્વ સ્વજન-સબંધીઓથી છૂટા પડી વિહાર કરવા તત્પર થયા. તેજ વખતે, સોમ નામના
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે હાથ જોડી વિનંતિ કરી કે ‘ હું ભગવન્ ! આપે વર્ષ સુધી દાન આપીને દુનિયાભરનું દારિદ્રય દૂર કર્યું પણ મને તે કઈ લાભ મળ્યો નહિ. હું એ વખતે પરદેશમાં હતા, માટે હવે મારા પર કૃપા કરો. ’
તીર્થંકરના આત્માએ પાપકારાદ્ધિ મહાન ગુણોથી વિભૂષિત હાય છે અને ક્રમશઃ તેમાં વધારા થતા આવે છે, એટલે ચરમ ભવમાં તે એ ગુણો પરાકાષ્ટાએ પહોંચે છે. એ રીતે શ્રી વમાનમાં પણ એ ગુણો પરાકાષ્ટાએ પહેોંચ્યા હતા, એટલે તેમણે પેલા બ્રાહ્મણની વિનતિ ધ્યાનમાં લીધી અને પેાતે ધારણ કરેલાં દેવદુષ્ય વસ્ત્રના એ ટુકડા કરી, તેમાંના એક ટુકડા તેને આપી દીધા. આ વસ્ત્ર મહા મૂલ્યવાન હેાવાથી તે બ્રાહ્મણ તેટલાથી પણ ખૂબ રાજી થયા.
ગાવાળની ઘટના :
જ્ઞાતૃખડ ઉદ્યાનથી વિહાર કરીને ભગવાન કુમ્માર ગામ પહોંચ્યા, ત્યારે એ ઘડી દિવસ બાકી હતા. અહીં રાત્રિ વ્યતીત કરવાના વિચારથી તે એક વૃક્ષ નીચે ધ્યાન ધરીને ઊભા રહ્યા અને તેમાં સ`સારની અસારતા, કવિપાક તથા વિશ્વના સ્વરૂપનું ચિંતન કરવા લાગ્યા. ઘેાડીવારે ત્યાં એક ગેાવાળ આખા દિવસ હળ ખેચી થાકેલા તથા ક્ષુધાપીડિત થયેલા બળદો લઇને આન્યા. તેને ગામમાં ગાયા દાહવા જવું હતું. પરંતુ બળદોને ચારા ચરવાની ઇચ્છાવાળા જોઈ ને તેણે એ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળદને ભગવાન આગળ મૂક્યા અને “ડી જ વારમાં આવું છું” એમ કહી ગામમાં ચાલ્યા ગયે. તેનાં મનમાં એમ કે આ સાધુ ઊભે છે, તે જરૂર પડતાં તેને સાચવી રાખશે. પણ તે ગોવાળ ગામમાં પહોંચે કે બળદ ચારો ચરવા આડાઅવળા ચાલ્યા ગયા. આ બાજુ ગામમાંથી પાછા ફરતાં તે વાળે બળદને જોયા નહિ, તેથી ભગવાનને પૂછવા લાગ્યું કે “તમે બળદને ક્યાંઈ જોયા?' પણ ધ્યાનસ્થ ભગવાન કંઈ બેલ્યા નહિ, એટલે તે બળદની શોધમાં નીકળી પડ્યો. પરંતુ બન્યું એવું કે તે બળદો રાતભર રખડીને સવાર થતાં પાછા ભગવાન આગળ આવી ગયા અને ત્યાં જ ઊભા રહ્યા. રાતભર રખડપટ્ટી કરીને પેલો ગોવાળ પણ ત્યાં જ આવી પહોંચે અને બળદેને ત્યાં ઊભેલા જોઈને ગુસ્સામાં આવી ગયે. તેણે બૂમ મારીને કહ્યું: “ભલા માણસ! બળદ ક્યાં છે તે વાત જાણવા છતાં મને આખી રાત શા માટે રખડાવ્યો? અને તે રાશ ઉગામીને મારવા દેડ્યો. પણ તે જ વખતે તેમનાં ક્ષેમકુશળની ચિંતા કરી રહેલા ઇંદ્ર પ્રકટ થઈને તેને જણાવ્યું કે “ઓ મૂM! આ તે મહારાજા સિદ્ધાર્થના દીક્ષિત પુત્ર શ્રી વર્ધમાન છે, એટલું પણ તું જાણતે નથી?” એટલે તે ભગવાનને નમસ્કાર કરી ચાલતો થયો. પછી ઇદ્ર ઉચિત વંદનપૂર્વક ભગવાનને કહ્યું: “પ્રભે! બાર વર્ષ સુધી આપને વિવિધ ઉપસર્ગો થવાના છે, માટે આજ્ઞા આપે તે આપની સેવામાં જ રહું અને તે ઉપસર્ગોનું નિવારણ કરું. પરંતુ ભગવાને તેને ઉત્તર આપતાં
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
જણાવ્યું કે હું ઇંદ્ર ! એ વાત ખની નથી અને બનવાની નથી: કાઈ પણ અર્હત્ અન્યની સહાયથી કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરતા નથી, પરંતુ પેાતાના પુરુષાર્થને લીધે જ તેને પ્રાપ્ત કરે છે અને નિર્વાણના અધિકારી થાય છે. માટે તું તારા રસ્તે સીધાવ અને મને કર્મોં ઉપર મારું પરાક્રમ અજમા વવા દે, મારા પુરુષાર્થ સાધવા દે.' આમ છતાં ઈંદ્રે સિદ્ધાર્થ નામના એક વ્યંતરને તેમની સેવામાં મૂકયો અને પેાતે વિદાય લીધી.
છઠ્ઠનું પારણું
ભગવાને બીજા દિવસે સવારે કુમ્મારગામથી વિહાર કર્યાં અને કાલ્લાગ નામના સંનિવેશમાં ખાહુલ નામના બ્રાહ્મણને ઘેર ક્ષીરનાં ભાજન વડે છઠ્ઠનુ પારણુ કર્યું તાપસાના આશ્રમમાં
અહીંથી વિહાર કરીને ભગવાન મારા સનિવેશ પાસે તાપસેાના આશ્રમમાં ગયા. ત્યાંના કુલપતિ મહારાજા સિદ્ધાના મિત્ર હતા અને ભગવાનના પણ પરિચિત હતા. તેણે ભગવાનને કહ્યું: ‘આ આશ્રમ આપના જ છે. અહી રહીને તેને પિવત્ર કરશે. ઓછામાં ઓછુ એક ચાતુર્માસ તા અહીં વ્યતીત કરી.’ એટલે ભગવાને તે વખતે તે ત્યાંથી વિહાર કર્યો પણ વર્ષો ઋતુની શરૂઆત પહેલાં જ ત્યાં આવી ગયા અને થાડે દૂર એક ઘાસની પર્ણકુટિ હતી તેમાં રહીને ધર્મ ધ્યાન કરવા લાગ્યા.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાનની દશા આ વખતે મોટા ભાગે અંતર્મુખ હેતી, એટલે બાહ્ય પ્રવૃત્તિ કે બાહ્ય વ્યવહાર પર ભાગ્યે જ લક્ષ્ય દેરાતું. આને લીધે તેમની પર્ણકુટિનું ઘાસ ગાયો ખાઈ જતી, છતાં તેઓ હાંકતા નહિ કે ડચકારો પણ કરતાં નહિ. તાપસને આ ન ગમ્યું. તેમણે કુલપતિને વાત કરી કે “આ સાધુ તે દરેક વાતમાં ઉદાસીન છે, તેથી પર્ણકુટિનું રક્ષણ કરતા નથી, એટલે તે ખલાસ થશે. ' એ પરથી કુલપતિએ ભગવાનને કહ્યું કે “હે આર્ય ! એક પક્ષી પણ પિતાને માળાનું રક્ષણ કરે છે, તે ક્ષત્રિયપુત્ર થઈને તમે એક પર્ણકુટિનું રક્ષણ કરી શકતા નથી, એ તે બહુ આશ્ચર્ય કહેવાય !” પાંચ નિયમઃ " ભગવાને તેના ઉત્તરમાં મૌન સેવ્યું, પણ આ બનાવ પરથી ધડે લઈને નીચે મુજબ પાંચ નિયમે ગ્રહણ કર્યા (૧) અપ્રીતિ થાય તેવા સ્થાનમાં રહેવું નહિ. (૨) બને તેટલું ધ્યાનમાં રહેવું અને સ્થાન પણ તેને ચગ્ય પસંદ કરવું. (૩) બને તેટલું મૌન રાખવું. (૪) ભજન હાથથી જે કરવું અને (૫) ગૃહસ્થને વિનય કરે નહિ. અર્થાત્ તેની ખુશામત કરવી નહિ, કારણ કે યોગસાધનામાં તે બાધક છે. લપાણિ યક્ષને ઉપસર્ગ:
આ નિયમને આધીન રહીને વર્ષાઋતુના પંદર દિવસ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યતીત થયેલા હોવા છતાં તેમણે એ પર્ણકુટિ છેડી દીધી અને ત્યાંથી વિહાર કરીને અસ્થિક ગામમાં આવ્યા. ત્યાં ગામ બહાર એક ટેકરા પર શૂલપાણિયક્ષનું મંદિર હતું, તેમાં વાસ કરવા દેવા ગામલેકની રજા માગી. ત્યારે લોકોએ કહ્યું કે આ સ્થાનમાં લિપાણિયક્ષ કેઈને રાતવાસે કરવા દેતું નથી, જે કઈ રાતવાસે કરે તેને તે મારી નાખે છે, પરંતુ ભગવાને તેથી ભય ન પામતાં ત્યાંજ રાતવાસે કર્યો અને ધ્યાનમાં મગ્ન થયા. અહીં જે ઘટના બની તે કેઈપણ મનુષ્યનું કાળજુ કંપાવી મૂકે તેવી છે. પિતાનાં સામર્થ્યને અનાદર થયેલે જાણી શૂલપાણિયક્ષે પ્રથમ તે ભયંકર અટ્ટહાસ્ય કરી તેમને બીવડાવવાના પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ મહાસત્ત્વવંત યોગી તેનાથી જરાયે ક્ષેભ પામ્યા નહિ. એટલે તેણે હાથી, પિશાચ, સર્પ આદિના ભયંકર રૂપે વડે તેમને ભય પમાડવાને પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ તે પણ નિષ્ફળ ગયે. જેનું ચિત્ત શાંત છે, સ્વસ્થ છે અને જે પ્રાણીમાત્રને પિતાના મિત્ર ગણે છે, તે એનાથી ભય કેમ પામે ? પણ શૂલપાણિયક્ષ એટલેથી અટકે નહિ. એણે ભગવાનનાં શિર, નેત્ર, મૂત્રાશય, નાસિકા, દાંત, પૃષ્ઠ અને નખ એ સાત મર્મસ્થાને ભયંકર વેદના ઉપજાવી કે જેના લીધે કાપે મનુષ્ય તે ત્યાં જ ફાટી પડે, પણ શ્રી વર્ધમાને અપૂર્વ સહનશીલતા દાખવી એ બધી વેદના સહી લીધી. આ જાતના અહિંસક પ્રતિકારથી આખરે લાપાણિ હાર્યો અને તે ભગવાનનાં શરણે આવ્યું. ભગવાને તેને બંધ આપી હવે પછી
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ રીતે કોઈની સતામણું ન કરવાનું જણાવ્યું, તે યક્ષે કબૂલ કર્યું અને ત્યારથી એ સ્થાન સહુને માટે ખુલ્લું થયું. અલકતા:
અહીંથી વિહાર કરીને આગળ જતાં સુવર્ણવાલુકા નદીના કિનારે બાકી રહેલું અધું વસ્ત્ર કાંટામાં ભરાઈને પડી ગયું, તે એમણે ફરી પ્રહણ કર્યું નહિ.* એ તેમનું છેલ્લું વસ્ત્રપરિધાન હતું. શાસ્ત્રકારે તેમની આ વસ્ત્રરહિત એટલે એચેલક દશાનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે તેઓ અચેલક થયા પછી બંને બાહુઓ સીધા નીચે ફેલા. વીને વિહાર કરતા હતા. ઠંડીના કારણે બાહુઓને સમેટતા નહિ કે બાહુઓને સંકેચ કરતા નહિ. શિશિર ઋતુમાં
જ્યારે ઠંડો પવન જેરથી વાત હોય અને અન્ય સાધુઓ કઈ છાપરાવાળા કે સલામત સ્થાનની શોધ કરતા હોય, વસ્ત્ર લપેટવા ચાહતા હોય કે તાપસ વગેરે લાકડાં સળગાવી ઠંડીને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય, ત્યારે એવી દુસહ કડકડતી ઠંડીમાં પણ ભગવાન ખુલ્લાં સ્થાનમાં ઉઘાડા શરીરે રહેતા અને ઠંડીને પ્રતિકાર કરવાની ઈચ્છ સુદ્ધાં કરતા નહિ. આ વખતે તેમને માત્ર ઠંડીને જ નહિ પણ દંશ-મશકને પરીષહ પણ સહન કરે પડતે, પરંતુ તે સમભાવથી સહન કરી લેતા.'
* આ વસ્ત્ર તેમની પાછળ પાછળ ફરતા પેલા સોમ બ્રાહ્મણે લઈ લીધું હતું અને બંને ટૂકડા ભેગા કરતાં જે વસ્ત્ર તૈયાર થયું તેને વેચતાં અઢળક ધન પ્રાપ્ત થયું હતું.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચડાશિકને પ્રતિબાધ :
૫૦
ત્યાંથી ભગવાન ઉત્તરવાચાલા તરફ જવા નીકળ્યાં, જ્યાં પહોંચવાને માટે બે રસ્તાઓ હતા. એક જંગલની અંદર થઈ ને જવાના અને બીજો ઉપરવાડેને. તેમાં પહેલા રસ્તા વિકટ હતા અને લગભગ ઉજ્જડ મની ગયા હતા, કારણ કે ત્યાં ચંડકૌશિક નામના એક ભયંકર દૃષ્ટિવિષ સર્પ ઉત્પન્ન થયેલા હતા. ભગવાને આ પહેલા માંગ જ પસ કર્યાં.
6
લાકાએ જોયુ કે કેાઈ સંત પુરુષ ભૂલથી આ માગે જઈ રહ્યા છે, એટલે તેમણે વિન ંતિ કરી કે ભલા થઈ ને આ રસ્તે જશે નહિ, ત્યાં જીવનું જોખમ છે. ' પરન્તુ ભગવાને ઉપકારનું કારણ જાણી તે રસ્તે જ જવાનું ચાલુ રાખ્યું અને તેએ કનખલ નામના આશ્રમમાં જઈ પહેાંચ્યા. અહીં સર્પના દરથી થોડે છેટે, યક્ષનાં એક ભાંગ્યાંતૂટયાં મંદિરમાં તેઓ કાયોત્સર્ગ-ધ્યાને ઊભા રહ્યા.
ચડકૌશિક સર્પ જંગલમાં ઘૂમીને પાછા ફર્યો, તે વખતે તેણે ભગવાનને જોયા, એટલે દૂરથી જ ઝેરી દૃષ્ટિ ફૂંકી, પણ તેનું કંઈ પરિણામ આવ્યું નહિ. તેથી બીજી વાર સૂર્ય સામે જોઈને વધારે ઝેરી ષ્ટિ ફેંકી, પણ તૈય નિષ્ફળ ગઈ. આથી ખૂબ ક્રોધાયમાન થઈ ને તે સપ ભગવાન તરફ દોડવો અને તેમના પગના અંગૂઠે ડસ્યા. પરંતુ ભગવાને તેના પર જરાયે રાષ ન કરતાં માત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
એટલા જ શબ્દો કહ્યા કે “હે ચંડકૌશિક ! બુઝ! બુઝ!” અર્થાત બંધ પામ, બોધ પામ.
મહાપુરુષેની વાણું કદી નિષ્ફળ જતી નથી, એટલે આ શબ્દથી તે સર્પને પિતાના પૂર્વ ભવનું જ્ઞાન થયું અને તેમાં તેણે જોઈ લીધું કે શિષ્ય પર અતિ કંધ કરવાને પરિણામે મારી આ દુર્ગતિ થઈ છે અને હજી પણ હું કોધને વશ બનીને ભયંકર હિંસા કરી રહ્યો છું, એટલે તેને વૈરાગ્ય થયે અને તેણે સઘળું ખાવાપીવાનુ છોડી દઈને સમતા ધારણ કરી. એ રીતે પંદર દિવસ સુધી અણસણ કરીને તે સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ પામ્યું અને સ્વર્ગમાં ગયો. શ્રી મહાવીરે પિતાના સાધનાકાલમાં ક્ષમાગુણ કેટલી ઊંચી હદે કેળવ્યો હતો. તેનું આ જવલંત દષ્ટાંત છે.
કનખલ આશ્રમથી ભગવાન દક્ષિણવાચાલા ગામમાં ગયા અને ત્યાં પક્ષક્ષમણનું પારણું કર્યું. ત્યાં તમ્બિકા અને સુરભિપુર થઈ મહાનદી ગંગા નૌકા દ્વારા પાર ઉતર્યા અને ધૃણાક સંનિવેશ થઈ મગધમાં દાખલ થયા. કહેવાય છે કે તેઓ જ્યારે નૌકામાં બેસીને સામે કિનારે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે પવનનું પ્રચંડ તોફાન થયું હતું અને નૌકા તેમાં સપડાઈ ગઈ હતી, પરંતુ આખરે તે સહીસલામત પાર ઉતરી હતી. નૌકાના બધા પ્રવાસીઓએ માન્યું કે આ પ્રતાપ આ સાધુ મહાત્માને છે, કારણ કે જ્યારે બધા પ્રાણ બચાવવાની ચિંતામાં પડળ્યા હતા અને
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨ વિવિધ ઉપાયે ચિંતવતા હતા, ત્યારે પણ તેઓ બિલકુલ શાંત અને સ્વસ્થ ચિત્ત પિતાનાં સ્થાને બેસી રહ્યા હતા. તેમનું ભવ્ય લલાટ, નમણું નાક, પીયૂષપૂર્ણ નેત્રો અને વિશાળ સ્કંધે તેઓ કઈ મહા પુરુષ હોય તેની પ્રતીતિ આપતા હતા.
શાસ્ત્રકારો કહે છે કે મનુષ્યનાં સ્કૂલ ચક્ષુઓ ભલે દેખી ન શકે પણ આ ઉપદ્રવ એક દૈવી આફત હતી. શ્રી મહાવીર પિતાના પૂર્વભવમાં ત્રિપૃષ્ટ નામના વાસુદેવ હતા ત્યારે તેમણે જે સિંહને માર્યો હતે, તે સુદંષ્ટ્ર નામે નાગકુમાર તરીકે ઉત્પન્ન થયે હતું. તેણે પૂર્વ વૈર યાદ આવતાં આ તફાન મચાવ્યું હતું, પણ સંબલ અને કંબલ નામના બે ભલા નાગકુમારોથી આ સહન થયું નહિ, એટલે તેમણે એને જોરથી સામને કર્યો અને નૌકાને સલામત રાખી. આવા જીવલેણ પ્રસંગે પણ શ્રી મહાવીરે અપૂર્વ પૈર્ય રાખ્યું અને ઉપદ્રવ કેણ કરી રહ્યું છે તે જાણવા છતાં તેના પર જરાયે શેષ ન કર્યો, એ આ ઘટનાને બેધપાઠ છે.
બીજું ચાતુર્માસ :
મગધમાં થડે વિહાર કરીને ભગવાન રાજગૃહ નગરમાં એક તંતુવાયશાળામાં ચાતુર્માસ રહ્યા. અહીં મંખ જાતિને યુવાન ભિક્ષુ ગોશાલક પણ ચાતુર્માસ રહેલ હતું. આ ચાતુર્માસમાં ભગવાને મહિના મહિનાના
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપવાસ કર્યા હતા અને તે દરેક ઉપવાસને પારણે તેમને નાલંદાના ગૃહસ્થ દ્વારા પરમભક્તિ તથા સત્કારપૂર્વક વિપુલ ભિક્ષા પ્રાપ્ત થઈ હતી. તે ઉપરથી તેમજ ભગવાનનાં તપ, ધ્યાન વગેરેથી આકર્ષાઈને શાલકને તેમની સાથે રહેવાને તથા તેઓ સ્વીકાર કરે તે તેમના શિષ્ય થવાની ઈચ્છા થઈ. પરંતુ તે બંને વચ્ચે એ પ્રકારની વાતચીત થઈ ન હતી. સાચી વાત તો એ છે કે તીર્થકરે પિતાની છદ્મસ્થાવસ્થામાં એટલે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પહેલાંની અવસ્થામાં કોઈને ઉપદેશ આપતા નથી કે કેઈન શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર કરતા નથી, એટલે શ્રી મહાવીર દેશાલકને એક શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર શી રીતે કરે? પણ તેમણે એને સાથે રહેવાને સ્પષ્ટ નિષેધ કર્યો નહિ, એટલે તે એમની સાથે રહેવા લાગ્યો અને તે પિતાના ગુરુ હોય, તેમજ પોતે તેને શિષ્ય હોય એવી જાતનું વર્તન રાખવા લાગ્યું.
આ ગોશાલક જે ભદ્ર પ્રકૃતિને હેત કે મિત અને મધુરભાષી હેત તે શ્રી વર્ધમાનને તેથી એક સારા સાથી મળ્યાને સંતોષ થાત પણ એ તો ભારે નટખટ અને બહુબેલે હતે તથા સ્વાર્થ સાધવામાં ઉસ્તાદ હતું, એટલે તેને સાથ આને નેતરનારે થઈ પડ્યો. આને આપણે કર્મની વિચિત્ર લીલા નહિ તે બીજું શું કહી શકીએ ?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોશાલક સાથેના કેટલાક પ્રસંગે
શાલકે કેટલાક પ્રસંગોમાં જોયું હતું કે શ્રી મહાવીર કહેતા તે પ્રમાણે જ થતું, એટલે તેમનામાં ભવિષ્ય ભાખવાની શક્તિ અજબ રીતે ખીલેલી હતી, અને આવી શક્તિ પિતાનામાં આવે એવું તે અંતરથી ઈચ્છત હતો, એટલે જ્યારે પણ પ્રસંગ મળે ત્યારે એ જાતના પ્રશ્નો પૂછતે, એની વિશેષ ખાતરી કરો અને તેમાંથી કંઈ રહસ્ય મળી આવે તેવી જ વેતરણ કર્યા કરતે. - રાજગૃહીમાં ચાતુર્માસ પૂરું થયા પછી કાર્તિકી પૂર્ણિમાને દિવસ આવતાં ગોશાલકે શ્રી મહાવીરને પૂછયું હતું કે આજે તે ઘેર ઘેર મહત્સવ થશે અને જાતજાતની વાનીઓ રંધાશે, તે મને ભિક્ષામાં શું મળશે? શ્રી મહાવીરે કહ્યું. “વાસી અન્ન અને દક્ષિણામાં ખેટે રૂપિયે.” એ સાંભળી ગોશાલક વહેલી સવારથી ભિક્ષા માગવા નીકળી પડ્યો પણ તેને ભિક્ષામાં વાસી અન્ન અને દક્ષિ ણામાં બેટો રૂપિયે જ મળે.
બીજા એક પ્રસંગે શૈશાલકને ભૂખ લાગી હતી અને માર્ગમાં કેટલાક ગોવાળીયાઓ ખીર સંધી રહ્યા હતા. તે જોઈ તેણે શ્રી મહાવીરને વિનંતિ કરી કે, “આ આપણે આ ગોવાળીયાઓ પાસેથી ક્ષીરની ભિક્ષા માગીએ.” ત્યારે શ્રી મહાવીરે કહ્યું કે “એ ક્ષીરની ભિક્ષા માગવી વ્યર્થ છે, કારણ કે ક્ષીર બનવાની નથી.” આ સાંભળી ગોશાલકને તેમના શબ્દની ખાતરી કરવાનું મન થયું,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે તેણે પિલા ગોવાળિયાઓને ચેતવ્યા અને તેમણે વાંસની ખપાટે વગેરે બાંધીને હાંડલને સુરક્ષિત કરી લીધી પણ તેમાં ચેખા પ્રમાણથી વધારે પડેલા હતા, એટલે તે ફૂલી જતાં હાંડલી ફાટી ગઈ અને શ્રી મહાવીરનું વચન સત્ય ઠર્યું.
એક વાર ઉતરી ગયેલા ભાતની ભિક્ષા આપવા બદલ ગશાલકે ઉપનંદ નામના એક માણસ પર અત્યંત ગુસ્સે થઈને કહ્યું કે “હું આ મહાવીરનાં તબળની આણ આપીને કહું છું કે તારું ઘર બળી જાઓ.” શ્રી મહાવીરનું તપોબળ કેવું હતું, તેને કેટલેક પરિચય આપણે કરી ગયા છીએ એટલે એ તપોબળ મિથ્યા કેમ થાય ? તાત્પર્ય કે ડી જ વારમાં ઉપનંદનું ઘર ભડભડ બળવા લાગ્યું. આ બનાવથી ગોશાલકને ખાતરી થઈ કે શ્રી મહાવીરનું તપબળ પણ તેમનાં વચનની જેમ અમેઘ છે. શાસ્ત્રકારે કહે છે કે આવા બધા પ્રસંગે શ્રી વર્ધમાન નહિ પણ તેમની સેવામાં રહેલ સિદ્ધાર્થ વ્યંતર જ ઉત્તર આપતે કે ચમત્કાર બતાવતે. ત્રીજુ ચતુર્માસઃ - શ્રી મહાવીરે ચંપાનગરી આવી ત્રીજું ચોમાસું વ્યતીત કર્યું. એ વખતે તેમણે બે બે માસના બે ઉપવાસ કર્યા હતા અને લાંબા વખત સુધી એક આસને સ્થિર રહી આસનસિદ્ધિ કરી હતી. ગેશાલક એ વખતે સાથે જ હતે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
કૂવામાં લટક્યાઃ
ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ભગવાન ફરતાં ફરતાં ચોરાક ગામે આવ્યા અને એક નિર્જન સ્થાનમાં ધ્યાનમગ્ન થયા. એ વખતે ત્યાં શત્રુરાજાને ભય વિશેષ હતું, એટલે કેટવાળાએ આવીને પૂછપરછ કરવા માંડી. પણ ભગવાન ધ્યાનમાં મગ્ન હતા, એટલે કંઈ બેલ્યા નહિ. આ વખતે ગોશાલકે પણ ચૂપકીદી ધારણ કરી અને ધ્યાનમાં હોય એ દેખાવ કર્યો. આથી કોટવાળાએ તેમને પરરાજ્યના જાસુસ માની તેમનાં મુખેથી સત્ય હકીકત કઢાવવા તેમને દેરડાથી મુશ્કેટાટ બાંધ્યા અને એક કૂવામાં ઉતારી ડૂબકીઓ ખવડાવવાની તૈયારી કરી. એટલામાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સંપ્રદાયની સમા અને જયંતી નામની બે સાધ્વીએ ત્યાં આવી ચડી કે જે શ્રી મહાવીરને ઓળખતી હતી. તેમણે સત્ય હકીકત જણાવતાં પેલા કેટવાળાએ તેમને બંધનમાંથી મુક્ત કર્યા અને માફી માગી. ચોથું ચાતુર્માસઃ
ભગવાને એથું ચાતુર્માસ પૃષચંપાનગરીમાં ચાર માસના ઉપવાસપૂર્વક જ્ઞાન-ધ્યાનમાં વ્યતીત કર્યું. રાહના જંગલી પ્રદેશમાં
ત્યારબાદ શેષ કર્મોની શીધ્ર નિર્ભર કરવાના આશયથી તેઓ રાઢ નામના અનાર્ય પ્રદેશમાં ગયા કે જે મુશીદાબાદની નવાબીમાં આવેલ હોવાનું અનુમાન કરવામાં આવે છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
આ પ્રદેશના વજભૂમિ અને શુદ્ધભૂમિ એવા બે ભાગે હતા, તેમાં વજભૂમિના લેકે ઘણા ક્રૂર અને નિર્દય હતા. તેઓ એમને મારપીટ કરતા, કૂતરા કરડાવતા અને હાંકી કાઢતા. કેઈવાર તે તેઓ ભગવાનનાં શરીર પર હથિયારથી પ્રહાર પણ કરતા અને તેમનાં માથે ધૂળને વરસાદ વરસાવતા, વળી કોઈ વાર તેમને ઊંચેથી નીચે પટકતા અને આસન પરથી ગબડાવી પાડતા. આ પ્રદેશમાં કેટલાક ભાગ તે એ હતો કે જ્યાં ઘણે દૂર સુધી એક પણ ગામડું ન હોય કે મનુષ્યની વસ્તી પણ ન હોય. પરંતુ શ્રી મહાવીરે આ બધી યાતનાઓ સમભાવે સહી લીધી અને એક સાધક ધારે તો કેટલી હદે પિતાની સહનશક્તિ કેળવી શકે છે, તેનું એક અપૂર્વ ઉદાહરણ પૂરું પાયું.
અહીંથી બહાર નીકળી ભગવાને પાંચમું ચાતુર્માસ દિલપુરમાં, છડું ચાતુર્માસ ભદ્રિકાપુરીમાં. સાતમું ચાતુર્માસ મગધનાં રાજગૃહ નગરમાં વ્યતીત કર્યું હતું. ત્યાર પછી પાછા તેઓ આ પ્રદેશમાં આવ્યા હતા અને નવમું ચાતુર્માસ અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કરીને ત્યાં જ વ્યતીત કર્યું હતું. ગશાલકને બચાવ
ત્યાંથી ભગવાન સિદ્ધાર્થ પુર આવ્યા અને કુર્મગ્રામ તરફ વળ્યા. માર્ગમાં તલને છેડ જોઈને ગોશાલકે ભગવાનને પૂછ્યું કે “આ તલને છોડ ફળશે કે નહિ ?”
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાને કહ્યું: “એ છોડ જરૂર ફળશે અને તેની શીંગમાં સાત તલ ઉત્પન્ન થશે.” મેંશાલકે ભગવાનનાં આ વચનની પરીક્ષા માટે તેઓ ન જાણે એ રીતે એ છોડને ત્યાંથી Gળી નાખ્યો અને દૂર ફેંકી દીધે.
કૂર્મગ્રામ આવતાં ગે શાલકે વૈશિકાયન નામના તાપસની ઠેકડી કરી એટલે તેણે ગુસ્સે થઈને ગોશાલક પર તેલેશ્યા મૂકી પણ ભગવાને અનુકંપાબુદ્ધિથી શીતલેસ્યા મૂકી તેને બચાવ કર્યો.
આ પ્રસંગથી ઝેશાલકને લાગ્યું કે હું પણ તેજોલેફ્સા મેળવી લઉં તે ઘણું કામ આવે, એટલે ભગવાન પાસેથી એને વિધિ જાણી લીધો.
ત્યાંથી ભગવાન તથા ગોશાલક સિદ્ધાર્થ પુર તરફ પાછા વળ્યા. માર્ગમાં પિલા તલવાળા છોડને પ્રદેશ આવ્યું. ગોશલકને તે ખાતરી જ હતી કે એ તલને છોડ ત્યાં હાય જ ક્યાંથી ? પણ તેણે અત્યંત અજાયબી વચ્ચે જોયું કે ત્યાં તલને એક સુંદર છોડ લહેરી રહ્યો હતો અને તેની શીંગમાં તલના બરાબર સાત દાણ થયા હતા. બન્યું હતું એવું કે પેલા ઉંબળાઈ ગયેલા છોડનું મૂળ એક ગાયની ખરી નીચે દબાઈ જતાં જમીનમાં એંટી ગયું હતું અને અકાળે વૃષ્ટિ થતાં આ છોડ પાંગર્યો હતે. અહીંથી ગોશાલક છૂટે પડ્યો અને તેણે શ્રાવસ્તી નગરીમાં જઈ છમાસના યથાવિધિ તપદ્વારા તે લેડ્યાની પ્રાપ્તિ કરી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ઉપરાંત થોડું નિમિત્ત જ્ઞાન પણ મેળવી લીધું અને આજીવક સંપ્રદાયને પ્રચાર કરવા લાગ્યો. સંગમના ઉપસર્ગો:
દશમું ચાતુર્માસ શ્રાવતી નગરીમાં પસાર કરી ભગવાન સ્વેચથી ભરપૂર એવી દુઠભૂમિમાં વિચરવા લાગ્યા અને પેઢાલ ગામની બહાર પલાસ નામનાં ચૈત્યમાં આવી, એક રાત્રિની મહાપ્રતિમા ધારી, કાર્યોત્સર્ગ–ધ્યાને ઉભા રહ્યા. એ વખતે સંગમ નામના દુષ્ટ દેવે તેમને ધ્યાનમાંથી ચળાવવા માટે નાના મોટા ઉપસર્ગો કર્યા પણ ભગવાન રજમાત્ર ડગ્યા નહિ. પછી એ દુષ્ટ દેવે તેમને છિ જ પકડ્યો અને છ મહિના સુધી ઉપદ્ર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું પણ મેરુ ચળે અને સમુદ્ર છળે તે જ આવા યોગસિદ્ધ મહાત્માઓ હિમ્મત હારી જાય કે મૃત્યુને ભય પામી પોતાનાં દયેયથી ચલિત થાય. તાત્પર્ય કે શ્રી મહાવીર એ આકરી કસોટીમાંથી અણિશુદ્ધ પાર ઉતર્યાને આખરે એ દુષ્ટ દેવે વિદાય લીધી. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે એ પ્રસંગે શ્રી મહાવીરની આંખમાં કણાનાં અશ્રુ આવ્યાં કે “આ જીવનું શું થશે ? તે છ છ માસ મારી સાથે રહ્યા, પરંતુ કંઈ પામ્યા વિના ખાલી હાથે પાછો જાય છે!” ઉગ્ર અભિગ્રહઃ
ત્યાંથી જુદાં જુદાં સ્થળે વિચરી અગિયારમું ચાતુર્માસ વૈશાલીનાં સમર નામનાં ઉદ્યાનમાં બળદેવનાં મંદિરમાં વ્યતીત કરી વિહાર કરતાં કૌશાંબી પધાર્યા અને પિષ વદિ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ના રોજ અતિ ઉગ્ર અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. તે આ પ્રમાણે દ્રવ્યથી સુપડાના એક ખૂણામાં પડેલા અડદના બાકળા ક્ષેત્રથી એક પગ ઉંબરાની અંદર અને બીજો પગ ઉંમરાની બહાર કાલથી બધા ભિક્ષુઓ ભિક્ષાચરી કરી ગયેલા હોય અને ભાવથી રાજકુમારી દાસી બનેલી હાય, માથે મુંડન કરાવેલું હોય અને આંખમાં આંસુ હેય, આ રીતે ભિક્ષા મળે તે જ ગ્રહણ કરવી. આ અભિગ્રહનું પારણું પાંચ માસ અને પચીસ દિવસના ઉપવાસ પછી કૌશાંબીમાં જ શ્રીચંદનબાળાના હાથે થયું હતું. કાનમાં તૃણુશલાકાએ બેસાઈઃ
ત્યાંથી વિહાર કરતાં શ્રી મહાવીર ચંપાનગરીમાં આવ્યા અને સ્વાતિદત્ત બ્રાહ્મણની અગ્નિહોત્રશાળામાં ચોમાસી તપ વડે બારમું ચાતુર્માસ વ્યતીત કર્યું. ત્યાંથી તેઓ જંભક અને મેઢક નામનાં ગામેએ થઈ પમાનિ નામનાં ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં મૂઢ ગવાળાએ તેમને પિતાને ખવાઈ ગયેલા બળદેના ચોર માનીને કેટલાક સવાલ પૂછ્યા પણ ભગવાને તેને કંઈ પણ જવાબ ન આપતાં “તું બહેરે છે કે શું ?” એમ કહીને એ ગોવાળાએ તેમના કાનમાં તૃણશલાકાઓ બેસી દીધી. છતાં ક્ષમામૂર્તિ મહાવીરે તેમના પર જરા પણ કોલ કર્યો નહિ. છેવટે મધ્યમા નગરીની અંદર ખરક નામના વધે આ શલાકાઓ બહાર ખેંચી કાઢી અને તેમને શલ્યમુક્ત કર્યા. કહે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
વાય છે કે તેની વેદના એટલી દારુણ હતી કે અપૂર્વ સહનશીલ એવા ભગવાનનાં મુખમાંથી પણ ચીસ નીકળી ગઇ હતી. દીર્ઘ તપશ્ચર્યાં :
ભગવાન મહાવીરે આત્મશુદ્ધિ માટે જે તપશ્ચર્યાના આશ્રય લીધા તે ઘણી જ કઠિન હતી. તેથી જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે માં જ તવોમાંં વિશેસો વદ્યમાળÆ । વિશેષે કરીને શ્રી વર્ધમાનનુ તકમ ઉગ્ર હતું. શ્રી આચારાંગસૂત્રમાં આ તપશ્ચર્યાંનુ વર્ણન કરતાં જણાવ્યું છે કે—
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર રાગેાથી અસ્પૃશ્યને નીરોગી હાવા છતાં અલ્પ ભેાજન કરતા. (ઊનાદરતા ). વળી તેમનુ શરીર નિત્ય નીરાગી હતું, છતાં કાઈ અકસ્માતથી વ્યાધિ કે રેગ આવી પડે તેા તેના પ્રતિકાર કરવા ઇચ્છતા નહિ. (કાયકલેશ).
(4
તે તપસ્વી પ્રતિકાર વૃત્તિથી પર હાઈ ને તેમને રાગેાના ઇલાજરૂપે જીલાખ, વમન તથા તેલમન કે શરીરશુશ્રુષા માટે સ્નાન, અંગચંપી કે દાતણની આવ સ્યક્તા રહેતી નહિ.
તે શ્રમણ ઇન્દ્રિયોના વિષયથી વિરક્ત રહેતા અને અલ્પભાષી બનીને વિહરતા હતા. (સલીનતા).
તે તપસ્વીએ પેાતાના દેહ એટલેા તા ઋતુસહિષ્ણુ બનાવી દીધા હતા કે તેએ ઠંડી ઋતુમાં શીતલ છાયા નીચે તથા ઉષ્ણુ ઋતુમાં ઉઘાડા તાપમાં ઉટિકાસને બેસીને ધ્યાન કરી શકતા. (કાયકલેશ).
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે તપસ્વી જ્યારે સુધા લાગે કે તપશ્ચર્યાનું પારણું હોય ત્યારે માત્ર શરીરના નિર્વાહ અથે ભિક્ષાર્થે જતા હતા અને ઘણીવાર તે માત્ર લૂખા ભાત, બોરકૂટ અને અડદના બાકળા જે આહાર મેળવીને જ નિર્વાહ કરી લેતા ભગવાન આ ત્રણ વસ્તુઓ પર જ લાગલગાટ આઠ માસ સુધી રહ્યા હતા. (રસત્યાગ).
દઈ તપસ્વી મહાવીર ઘણીવાર એકી સાથે પંદર પંદર ઉપવાસ, માસખમણ તથા બબે મહિનાની તપશ્ચયો કરતા અને છ છ મહિના સુધી અન્ન અને પાણી બંનેને ત્યાગ કરી રાત્રિદિવસ નિરીહ તથા અપ્રમત થઈને વિચરતા. (અણસણ). તેમજ બબ્બે, ત્રણ ત્રણ, ચાર ચાર ઉપવાસને પારણે પણ જ્યારે અન્નપાણું લેતા, ત્યારે કેવળ નિરાસક્તભાવે શરીરસમાધિ ટકાવવા સારું જ લેતા હોઈ મધ્યમ અને સાદે રાક જ લેતા.
મળેલી ભિક્ષા આહાર ભીજાયેલ હોય, શુષ્ક હાય, ઠંડો હોય, બહુ દિવસના અડદને, જૂનાં ધાન્યને કે જવ વગેરે નિરસ ધાન્યને હોય તે પણ તેને સમભાવે આરેગતા અને કદાચ ભિક્ષાથે બહુ પરિભ્રમણ કરવા છતાં કંઈ ન મળતું તે ય તેઓ એને સહજ તપશ્ચય માની અપ્રમત્ત રહેતા.
વળી તે શ્રમણ મહાવીર ઉત્કટિકાસન, ગેદોહિકાસન તથા વીરાસન વગેરે આસને સાધી તે પર સ્થિર થઈ સમાધિવંત બની ધ્યાનમાં લીન રહેતા. તે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવસ્થામાં ત્રણે લેકનું સ્વરૂપ વિચારતા. (સંલીનતા અને ધ્યાન.)
આ રીતે એ દીર્ઘ તપસ્વી અને મહાગી કષાયસહિત તથા આસક્તિરહિત બનતા જતા હેવાથી શબ્દાદિ વિષયે એમને સહજ પણ લેભાવી ન શકતા. એ શ્રમણ હમેશા આત્મધ્યાનમાં જ મગ્ન રહેતા અને એ રીતે છઘાવસ્થામાં પણ કમ દૂર કરવા માટે તેમણે અતિ પ્રબલ પુરુષાર્થ દાખવ્યું હતું.
ભગવાન મહાવીરને સાધનાકાલ ૪૫૧૫ દિવસને એટલે ૧૨ વર્ષ, ૬ માસ અને ૧૫ દિવસને ગણાય છે. તેટલા દિવસોમાં પારણાના દિવસે તો માત્ર ૪૪૯ જ હતા અને બાકીના બધા દિવસે ઉપવાસના હતા. તેની તાલિકા નીચે મુજબ છે : * તપ
- દિવસ છમાસી એક
૬ ૪૩૦૪ ૧= ૧૮૦ છમાસી એક (ઊણે પાંચ દિવસની) ૬ ૮૩૦- પ= ૧૭૫ ચૌમાસી નવ
૪ ૮૩૦૪ =૧૦૮૦ ત્રણમાસી બે
૩ ૪૩૦૪ ર= ૧૮૦ અહીમાસી બે
રાX૩૦૪ ર= ૧૫૦ બેમાસી છ
૨ ૪૩૦૪ = ૩૬૦ દેઢમાસી બે
લાX૩૦X = ૯૦ માસક્ષમણ બાર
૧ ૩૦/૧૨= ૩૬૦ પલક્ષમણ તેર
વોઝ૩૦૪૭૨=૧૦૮૦
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
= ૧૦
સર્વતે ભદ્ર પ્રતિમા એક મહાભદ્ર પ્રતિમા એક અઠ્ઠમ (ત્રણ ઉપવાસ) બાર છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ) બસે ઓગણત્રીસ ભદ્રપ્રતિમા એક ઉપવાસ પારણાના દિવસે
૩૪૧૨ = ૩૬ ૨૪૨૨– ૪૫૮
૩૪૯
૪૫૧૫ આવી મહાન તપશ્ચર્યા કરવાથી તેઓ “દીર્ઘ તપસ્વી' કહેવાયા અને ઘર સંકટમાં પણ નિશ્ચયથી જરાયે ડગ્યા નહિ, અંતરના શત્રુઓ સાથે એક સરખા પરાક્રમથી લડતા રહ્યા તેથી “મહાવીર' કહેવાયા. બાળપણમાં દેવે તેમને મહાવીર કહીને સંબોધ્યા હતા. તે નામ તેમણે આગળ જતાં આ રીતે સાર્થક કર્યું. કેવલજ્ઞાન-કલ્યાણકઃ - જે સાધકે પોતાનાં લક્ષ્ય તરફ જ એકાગ્ર થઈને સર્વ પ્રવૃત્તિ કરે છે તથા માર્ગમાં આવતાં તમામ વિદનેને. વીરતાપૂર્વક જય કરે છે, તે જ આખરે સિદ્ધિ કે સરળતા પ્રાપ્ત કરે છે. શ્રી મહાવીરે આ રીતે જ પોતાની સાધના. કરી હતી, એટલે તેમની સાધના સફળ થઈ અને વૈશાખ સુદિ ૧૦ ના પાછલા પહેરે તેઓ જંભિય ગામની સમીપે રહેલી જુવાલિકા નદીના તટે, શામક નામના ગૃહસ્થનાં
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
ખેતરની સમીપે, વ્યાવૃત્ત નામના ચૈત્યની નજીક, શાલ વૃક્ષ નીચે ઉટિક આસને રહીને શુક્લધ્યાન× ધરતા હતા કે શેષ ઘાતી કર્મોના * ક્ષય થયા અને અપ્રતિહત+ એવાં કેવળજ્ઞાન તથા કેવળદ્રુનની પ્રાપ્તિ થઈ. આથી તે સર્વજ્ઞ અને સદશી બન્યા અને સકલ લેાકા લેાકના સર્વ પદાર્થોની ભૂત ભવિષ્ય તથા વર્તમાન સ્થિતિ ચથાર્થ પણે જાણવા લાગ્યા.
ભગવાને આ સાધનાદ્વારા રાગદ્વેષના સર્વથા જય કર્યો હતા એટલે તે જિન થયા હતા, સર્વાં ભાને સંપૂર્ણ જીતી લીધા હતા એટલે તે જિતભય થયા હતા અને સ લેાકેાને તેમના પ્રત્યે પરમ પૂજ્યભાવ પ્રકટ થાય એવી સ્થિતિ પેદા થઈ હતી, એટલે તે અર્હત્ થયા હતા.
આ પ્રસંગની જાણ થતાં જ દેવા ટાળે મળ્યા અને સ્વતંત્ર કે સમૂહગત આવીને તેમનાં દર્શન-પૂજન કરવા લાગ્યા તથા વિવિધ પ્રકારના સંગીતનૃત્ય વડે તેની ઉજવણી કરવા લાગ્યા. આ આનંદની લહરિ વિશ્વના આંતરપ્રવાહેામાં ભળી જતાં સર્વત્ર આનન્દ્વની છટા છવાઇ રહે એમાં આશ્ચય શું ?
× ધર્મધ્યાન પછીનું ધ્યાન કે જે વિક્ષેપ અને વ્યામાહથી રહિત હાય છે. * આઠ પ્રકારના કર્મો પૈકી જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેાહનીય અને અંતરાય કમ ધાતીક કહેવાય છે, કારણ કે તે આત્માના મૂળ ગુણાનેા ધાત કરે છે. વિશેષ હકીકત કવાદમાં જીએ. - એક વાર પ્રાપ્ત થયા પછી ન ચાલ્યું જાય તેવું.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
}}
તી પ્રવન ઃ
ભગવાન મહાવીરે સ`જ્ઞ અને સદશી એવા જિનઅત્ થયા પછી તીનું પ્રવર્તન કર્યું હતું, એટલે તે તીર્થકર કહેવાયા.
તીથંકરના આત્મા પરોપકારાદિ વિશિષ્ટ ગુણાથી વિભૂષિત હાય છે અને તે ગુણેા ક્રમશઃ વિકાસ પામતા છેલ્લા ભવમાં પરાકાષ્ઠાએ પહેાંચે છે, એ હુકીકત અમે પાછળ જણાવી ગયા છીએ. આ ગુણેાની ઉત્કૃષ્ટતાને લીધે જ તેમનાં હૃદયમાં જગત્ના ઉદ્ધાર કરવાની ભાવના નિર તર જાગૃત રહે છે, પણ જ્યારે પેાતાને પૂર્ણ જ્ઞાન એટલે કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે જ તેએ એકા માટે આગળ પડે છે અને પ્રભાવશાળી પ્રવચનોવડે તથા ધર્મસંઘની સુંદર વ્યવસ્થા દ્વારા એ કાર્ય સિદ્ધ કરે છે, જેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં તી પ્રવતન કહેવામાં આવે છે.
ભગવાન મહાવીરે અત્ થયા પછી પહેલા ઉપદેશ દેવાને આપ્યા હતા, પણ તેનું ખાસ પરિણામ આવ્યુ નહતું, પરંતુ એજ ઉપદેશ તેમણે અપાપાપુરી આવી મનુષ્યાને આપ્યા ત્યારે સહુ અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા અને ગૌતમ વગેરે ૧૧ મહાપડિતાએ સસારના ત્યાગ કરી તેમણે ઉપદેશેલા સાધુધર્મના સ્વીકાર કર્યાં હતા અને તેમના શિષ્યાએ પણ એ જ માર્ગનું અનુસરણ કર્યું. હતુ, એટલે ભગવાને તે અગિયારે શિષ્યાને પાતાના શિષ્યગણના આચાર્ય ગણધર બનાવ્યા હતા. વળી એજ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
વ્યાખ્યાન–પરિષમાં શતાનીક રાજાને ઘેર રહેલી ચંદનબાળા પણ હાજર હતી, તેણે પણ અસાર સંસારને ત્યાગ કરી ભગવાને બતાવેલા શ્રમણુધર્મને સ્વીકાર કર્યો હતો અને એ પ્રસંગે બીજી પણ કેટલીક સ્ત્રીઓએ દિક્ષા લીધી હતી, તેને એમની દેખરેખમાં મૂકી પ્રવતિની પદ આપ્યું હતું. વળી ભગવાનને આ ધર્મોપદેશ સાંભળીને જે પુરુષે તથા સ્ત્રીઓ સંસારને ત્યાગ ન કરી શક્યા પણ ગૃહવાસમાં રહીને વ્રત–નિયમો પાળવા તૈયાર થયા તેને ભગવાને શ્રાવકશ્રાવિકા વર્ગમાં સમાવેશ કર્યો હતું અને એ રીતે સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ ધર્મસંઘની રચના પૂર્ણ કરી હતી.
ભગવાનની એ અપૂર્વ ધર્મદેશના વડે એ ધર્મસંઘ નિરંતર વૃદ્ધિ પામતે રહ્યો હતો અને તેમાં અનેક નૃપતિએ, નુપપુત્ર, શ્રેષ્ઠીઓ, શ્રેષ્ઠીપુત્રો, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય,
ખેડૂતે, કારીગરે વગેરે દાખલ થયા હતા. સાધુવર્ગમાં બિંબિસારપુત્ર મેઘકુમાર, રાજકુમાર નંદિષેણ, રાજા ઉદાયન, પિતનપુરપતિ પ્રસન્નચંદ્ર વગેરે ક્ષત્રિય હતા. અગિયાર ગણધરે તથા તેમને શિષ્યસમુદાય વગેરે બ્રાહ્મણ હતા. ધન્ય-શાલિભદ્ર વગેરે ધનકુબેર વૈશ્યા હતા અને બીજા ખેડૂતો તથા કારીગર હતા. સાધ્વીવર્ગમાં ચંદનબાળા, ભગવાનની પુત્રી પ્રિયદર્શના, મૃગાવતી આદિ ક્ષત્રિયપુત્રીઓ હતી, દેવાનંદ આદિ બ્રાહ્મણપુત્રીએ હતી અને બીજી વૈશ્યપુત્રીઓ તથા શૂદ્રપુત્રીઓ પણ ઘણું હતી. શ્રાવકધર્મમાં મગધરાજ શ્રેણિક, તેમનો
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતો. તે સિવાય લગભગ તથા રાજા દશાણ,
પુત્ર અજાતશત્રુ કેણિક, દશાર્ણ દેશને રાજા દશાર્ણભદ્ર, અપાપાપુરીને રાજા હસ્તિપાલ તથા જ્ઞાત, મલ્લ અને લિચ્છવી ગણના લગભગ બધા રાજાને સમાવેશ થત હતે. તે સિવાય આનંદ, કામદેવ, શકટાલ વગેરે અનેક ધનકુબેર ખેડૂતે તથા કારીગરે પણ તેમના ગૃહસ્થ શિષ્ય હતા.
ભગવાનના નિર્વાણ બાદ અનેક કપરી કસોટીના પ્રસંગે આવવા છતાં આ ધર્મસંઘ પિતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી શક્યો હતો અને આજે પણ તે આશરે વીસ લાખની સંખ્યામાં મૌજૂદ છે, જે જૈન સંઘ કે જૈન સમાજનાં નામથી પ્રસિદ્ધ છે.
ભગવાન મહાવીરે જે ઉપદેશ આપ્યો તેને જ આપણે જૈન ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંતે કહી શકીએ અને તે આપણે હવે પછીનાં જુદાં જુદાં પ્રકરણોમાં જેવાના છીએ, પણ અહીં તેમની ઉપદેશશૈલીની કેટલીક વિશિષ્ટતા અને તેની થયેલી તત્કાલીન અસરની નેંધ લઈશું.
તે વખતના ધર્મોપદેશકે મોટા ભાગે સંસ્કૃતને આશ્રય લેતા અથવા બહુ આડંબરી ભાષામાં પોતાનાં પ્રવચને કરતા, એટલે અમુક વર્ગજ તેને લાભ લઈ શકત અને શૂદ્રોને તે એ પ્રવચનને લાભ લેવાના અધિકારી પણ માનવામાં આવતા ન હતા. પરંતુ ભગવાન મહાવીરે ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચારે જાતિના લોકેને કોઈપણ જાતના ભેદભાવ વિના અર્ધમાગધી ભાષામાં ઉપ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેશ આપ્યો કે જે બીજી પ્રચલિત ભાષાઓનાં મિશ્રણ વાળી હાઈ સહુ સરળતાથી સમજી શકતા હતા. વળી તેમની શિલી સરળ અને સચેટ હતી તથા દૃષ્ટાંતોથી ભરપૂર હતી એટલે તેની અસર લેકહૃદય પર ખૂબ ઊંડી થઈ. જે ધર્મોપદેશની પાછળ અનુભવ અને આચારનું બળ હય, પાપકારની પરમ નિષ્ઠા હોય અને વાણીને વિશદ પ્રયોગ હોય ત્યાં એ ઉપદેશ લેકહુદય સુધી કેમ ન પહોંચે ?
એ વખતે કેટલાક ધર્મોપદેશકો ધર્મની વ્યાખ્યા માત્ર બાહ્ય ક્રિયાકાંડ અને પૂજા–પ્રાર્થના પૂરતી જ કરતા હતા અને તે નિમિત્તે યજ્ઞયાગાદિ કરી પુષ્કળ પશુઓને અલિ આપતા હતા. વળી ધર્મ એક ઈજારાની વસ્તુ બની ગઈ હતી અને બ્રાહ્મણ સંસ્કારનાં નામે ગર્ભાધાનથી માંડી માણસના મૃત્યુ બાદ બાર મહિના સુધીના તમામ પ્રસંગેના લાગા લગાવી બેઠા હતા. આ કારણે ઘણા માણસેને ધર્મ પ્રત્યે નફરત પેદા થઈ હતી અને એક પ્રકારની નાસ્તિકતા જોર પકડતી જતી હતી. પરંતુ ભગવાન મહાવીરે પ્રચંડ ઘોષણા કરીને કહ્યું કે ધર્મ એ તે ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે અને તે અહિંસા, સંયમ અને તપનાં યથાર્થ આરાધન વડે પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. જે લોકોનાં મનમાં નિરંતર ધર્મ વસે છે, તે આખરે દેવના પણ દેવ બનવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અર્થાત્ મેક્ષ અને સ્વર્ગનાં સુખ મેળવી શકે છે, માટે નાસ્તિકતાને છેડી ધર્મને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
so
અનુસરે અને જે મનુષ્યભવ ઘણાં કષ્ટ પ્રાપ્ત થયેલ છે તેને સફળ કરો.”
તેમના આ ઉપદેશનો પડઘો જમ્બર પડ્યો. યજ્ઞયાગો ઓછા થઈ ગયા અને પશુબલિ પણ મોટા ભાગે બંધ પડ્યો. વળી જીવનના સામાન્ય વ્યવહારમાં પણ અહિંસાને અમલ થવા લાગે, એટલે આહારમાં મધ તથા માંસાહારને વ્યવહાર ઘણો જ ઘટી ગયે. કેટલાક કહે છે કે એ વખતે માંસાહાર વ્યાપક પ્રમાણમાં ચાલુ હતું, તેથી ભિક્ષામાં આવેલું માંસ બધા ધર્મના સાધુઓ લેતા હતા અને તેમાંથી જૈન શ્રમણે પણ બાકાત ન હતા. પરંતુ આ વાત ઉપજાવી કાઢેલી છે. જૈન શ્રમણે તે પ્રારંભથી જ અમmમસંસિળો એટલે મદ્ય અને માંસાહાર નહિ કરવાના જ નિશ્ચયવાળા હતા અને તેમનું એ વલણ આજ પર્યત તેવા ને તેવા સ્વરૂપે ચાલુ રહ્યું છે.
ભગવાનના સતત ઉપદેશથી લેકે આત્મશુદ્ધિનું મહત્ત્વ સારી રીતે સમજવા લાગ્યા, તેથી સ્વચ્છેદાચાર અને ભેગવિલાસની ભાવના મંદ પડી અને સંયમ તથા તપમાગની વિપુલ પ્રમાણમાં વૃદ્ધિ થઈ. તેણે ભારતના જર્જરિત થઈ ગયેલા ધર્મદેહને નવું જીવન આપ્યું અને એ રીતે પ્રજાજીવન પ્રાણવંતુ બનતાં સમસ્ત ભારત વર્ષમાં નવી ચેતના પ્રકટી. ભગવાન મહાવીરનો આ અનંત ઉપકાર ભારતની પ્રજા કેમ ભૂલી શકે ?
એ વખતે બીજા પણ કેટલાક નામાંકિત ધર્મોપદેશક
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૭૧ હતા, પણ તેમાંના કેઈએ ભગવાન મહાવીર જેટલી તપશ્ચર્યા કરી ન હતી કે તેમના જેવું અપ્રતિહત કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું ન હતું. એ ધર્મપ્રચારકમાં ગૌતમ બુદ્ધ આગળ પડતા હતા પણ તેમણે તપશ્ચર્યાના માર્ગને કઠિન માની અધવચ્ચે છોડી દીધો હતો અને તેથી પૂર્ણ તાની સમીપ પહોંચી શક્યા ન હતા. પરંતુ તેમનામાં ઉપદેશ આપવાની કળા સુંદર હતી અને લોકોને બહુ તપશ્ચર્યા પણ નહિ અને બહુ ભેગવિલાસ પણ નહિ એવા મધ્યમ માર્ગને ઉપદેશ આપ્યો હતો, તેથી અનુયાયીઓની સંખ્યા ઠીક ઠીક મેળવી શક્યા હતા. પાછળથી અશોક વગેરે મહાન નૃપતિઓનો ટેકો મળતાં બૌદ્ધ ધર્મને ઘણો વિસ્તાર થયો હતો, પણ તેના આચાર્યો તથા સાધુઓ ખૂબ શિથિલ બની જતાં વિક્રમની દશમી સદી આસપાસ તેને આ દેશમાંથી અંત આવ્યો હતો. હાલ તેને આ દેશમાં પુનઃ પ્રચાર શરૂ થયું છે અને તેને રાજ્યને ટેકે હોય એ દેખાવ થઈ રહ્યો છે, પરંતુ કઈ પણ ધર્મ છેવટે તે પોતાના જ સર્વ પર ટકે છે, એ વાતમાં શ્રદ્ધા રાખી આપણે તેનું ભવિષ્ય જેવાનું જ વધારે પસંદ કરીશું. નિર્વાણ કલ્યાણકઃ
આ રીતે ત્રીશ વર્ષ સુધી ધર્મને સતત ઉપદેશ આપ્યા પછી ભગવાન મહાવીર ફરતા ફરતા પાવાપુરી આવ્યા અને હસ્તિપાળ રાજાની લેખશાળામાં ઉતર્યા. ત્યાં મલ્લગણના ૯ રાજાઓ, લિચ્છવી ગણના ૯ રાજાઓ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૭૨ તથા બીજા સંખ્યાબંધ ઉપાસકેને છત્રીશ કલાક સુધી સતત દેશના આપી અક્ષય–અનંત નિર્વાણ પામ્યા. આ મહાન જગદીપક બૂઝાઈ જતાં તેની ખોટ પૂરી પાડવા માટે, તે રાત્રે ભવ્ય દીપમાળાઓ રચવામાં આવી હતી. એ હતી અમાવાસ્યાની રાત્રિ, એ હવે આ માસને છેલ્લો દિવસ. તે દિવસથી ભારતવર્ષમાં દીપાવલી–દીવાળીનું પર્વ શરૂ થયું.
આ વિશ્વવંદ્ય વિભૂતિને આપણે પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર કરીને હવે તેમણે ઉપદેશેલા સિદ્ધાંતને મર્મ સમજવા તત્પર થઈએ.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું
વિશ્વવ્યવસ્થા
ભગવાન મહાવીરથી ઉપદેશાયેલા અને આચાર્યોની પરંપરાથી પુષ્ટ થયેલાં જૈન ધર્મનાં મંતવ્ય કેવા પ્રકારનાં છે અને તે મનુષ્યજાતિને અભીષ્ટ સુખ–શાંતિ માટે કયા પ્રકારનું માર્ગદર્શન આપે છે, તેનું હવે ક્રમશઃ દર્શન કરાવીશું. આ મંતવ્યમાં વિશ્વ અને તેની વ્યવસ્થાને પ્રશ્ન પ્રથમ હાથ ધરીશું, કારણકે એ સમજાયા વિના બીજાં મંતવ્ય સમજાવાં મુશ્કેલ છે.
દુનિયા, જગત, સૃષ્ટિ, બ્રહ્માંડ કે વિશ્વને માટે જેનેને પારિભાષિક શબ્દ “ક” છે. દરેક શબ્દને પિતાને વિશિષ્ટ અર્થ હોય છે, તેમ આ લેક શબ્દને પણ પિતાને વિશિષ્ટ અર્થ છે. એચડી –જે જણાય તે લેક. તાત્પર્ય કે આપણી આંખે વડે તથા અન્ય પ્રમાણે વડે જે વસ્તુઓ જોઈ-જાણી શકીએ છીએ, તે સર્વેનું એક નામ લેક છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ લોકને વિચાર દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાલથી અને ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે થઈ શકે છે.
દ્રવ્યથી વિચાર કરીએ તે લેક એ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને આત્મા એ છ દ્રવ્યોને સમૂહ છે. અહીં ધર્મ અને અધર્મ શબ્દથી પુણ્ય-પાપ કે સદાચાર-દુરાચારદર્શક પ્રવૃત્તિ નહિ પણ એક પ્રકારનાં દ્રવ્યો સમજવાનાં છે.
ધર્મદ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે સ્વભાવથી. ગતિ કરી રહેલા પુદ્ગલ અને આત્માને સહાયરૂપ થાય છે. જે એક દ્રવ્ય પિતાના સ્વભાવથી જ ગતિ કરતું હોય તે તેને અન્ય દ્રવ્યની સહાયની શી જરૂર? એ પ્રશ્ન ઉઠવાને સંભવ છે, એટલે અહીં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે કે જેમ માછલામાં તરવાની શક્તિ રહેલી છે, પણ તે જળ વિના તરી શકતું નથી, એટલે સ્વભાવથી ગતિ કરી રહેલા માછલાને જળની સહાય અપેક્ષિત છે, તે પ્રમાણે સ્વભાવથી ગતિ કરી રહેલા પુદ્ગલ અને આત્માને પણ ધર્મદ્રવ્યની સહાય અપેક્ષિત છે. આને અર્થ એ થયે કે લેકના જેટલા ભાગમાં ધર્મ દ્રવ્ય વ્યાપેલું છે, તેટલા ભાગમાં જ પુદ્ગલ અને આત્માની ગતિ સંભવે છે, પણ તેથી બહાર નહિ. આજના વિજ્ઞાનની Etherની કલ્પના લગભગ આવી છે.
અધર્મદ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે સ્વભાવથી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
સ્થિર થયેલા પુદ્ગલ અને આત્માને સ્થિર થવામાં સહાયભૂત થાય. સ્થિર થવાની શક્તિવાળા મનુષ્યને સ્થિર થવામાં. જે રીતે શય્યા તથા આસન સહાયભૂત થાય છે, તે રીતે આ દ્રવ્ય પુદ્ગલ તથા આત્માને સ્થિર થવામાં સહાયભૂત થાય છે.
આ બંને દ્રવ્ય અખંડ અને અવિભાજ્ય છે.
આકાશદ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે અન્ય સર્વ દ્રવ્યને પિતાની અંદર રહેવાને અવકાશ આપે છે, અર્થાત્ તેને પિતાની અંદર સમાવી લે છે. એક દ્રવ્ય. બીજા દ્રવ્યને પિતાની અંદર શી રીતે સમાવી શકે ? એને. ઉત્તર એ છે કે જેમ દૂધ સાકરને પોતાની અંદર સમાવી. લે છે, તે રીતે આ દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યોને પિતાની અંદર સમાવી લે છે. આ દ્રવ્ય સ્વરૂપથી એક અને સળંગ છે, છતાં વ્યવહારથી તેના બે ભેદે કરવામાં આવે છે: (૧)
કાકાશ અને (૨) એકાકાશ. જેટલા ભાગમાં ધર્મ અને અધર્મ વ્યાપેલા છે અને તેથી જ્યાં સુધી પુગલ અને આત્માની ગતિ તથા સ્થિતિ છે, તે કાકાશ અને અને જ્યાં આકાશ સિવાય અન્ય કઈ દ્રવ્ય નથી તે. અલોકાકાશ. આનું તાત્પર્ય એ છે કે આકાશ અનંત છે અને તેના એક ભાગમાં જ આપણી દુનિયા, આપણું જગત આપણું વિશ્વ કે આપણે લોક આવેલો છે. આજનું વિજ્ઞાન પણ અનંત આકાશના એક ભાગમાં જ આ વિશ્વને વ્યવસ્થિત થયેલું માને છે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
કાલ દ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જેના લીધે વસ્તુની વનાના—અસ્તિત્વના ખ્યાલ આવે છે. જેમકે આ વસ્તુ છે, હતી કે હશે.
પુદ્ગલ દ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે અણુ ( Atom) અને સ્ક ંધ (Molecule) રૂપ છે તથા પૂરણ અને ગલન સ્વભાવવાળુ છે. અહી પૂરણ શબ્દથી જોડાવાની, પરસ્પર મળવાની ક્રિયા અને ગલન શબ્દથી છૂટા પડવાની, વિભાજન થવાની ક્રિયા સમજવાની છે. શબ્દ, અંધકાર, પ્રકાશ, કાંતિ, છાયા, આતપ, વ, રસ, ગ ંધ અને સ્પ એ બધાં એનાં લક્ષણા છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં તેને માટે Matter મેટર શબ્દ ચેાજાયેલા છે.
આત્મા એટલે ચૈતન્યશક્તિ. તેનું મુખ્ય લક્ષણ જ્ઞાન છે. જીવનશક્તિ ધારણ કરવાને લીધે તેને જીવ પણ કહેવામાં આવે છે. લેાકમાં આવા જીવા અનંત છે. તે દરેકનાં સુખ-દુઃખ તથા ઉત્થાન અને પતનની અવસ્થાએ જુદી જુદી હાવાથી એક આત્મા કે એક બ્રહ્મ જેવી સ્થિતિ સભવતી નથી. તાત્પ કે આ દરેક જીવને પાતાનુ વ્યક્તિત્વ હાય છે, પેાતાના ઇતિહાસ હોય છે.
આજનું વિજ્ઞાન તેા ચૈતન્યને પણ જડની જ અંતિમ પરિણિત માનતુ હતું અને તે માટે વિરોધી સમાગમ, તથા ગુણાત્મક પરિવર્તનના સિદ્ધાન્ત આગળ ધરતું હતું. ઉદાહરણા એક્સિજન એક પ્રાણપાષક તત્ત્વ છે અને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
وی
હાઈડ્રેાજન એક પ્રાણનાશક તત્ત્વ. આ બે વિરાધીઓના સમાગમથી જલ જેવા જીવનપયાગી તત્ત્વના આવિર્ભાવ થાય છે. આત્મા કે ચૈતન્ય પણ આવી જ રીતે કાઈ પદ્મા વિશેષના સમાગમથી થનારું ગુણાત્મક પરિવર્તન છે. (આ સિદ્ધાન્ત આપણા લેાકાયતિક દના સિદ્ધાન્ત જેવા થયા, પણ આસ્તિક દનાએ તેના સ્વીકાર કર્યાં નથી.) પરંતુ પ્રેા. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન જેવા આ યુગના પ્રમુખ વૈજ્ઞાનિકે એ ભ્રમનું નિરસન કરતાં જણાવ્યું કે I believe that intelligency is manifested thro
ught all nature. હું વિશ્વાસ ધરાવું છું કે સમસ્ત વિશ્વમાં ચેતના કામ કરી રહી છે; અર્થાત્ તેમણે ચેતનાને એક સ્વતંત્ર તત્ત્વ તરીકે સ્વીકાર કર્યો. ખીજા કેટલાક વૈજ્ઞાનિકાએ તેમના આ મતનુ' સમન કર્યું' છે અને જે વિજ્ઞાન માત્ર ભૌતિકવાદ હતા, તેમાં આત્મવાદનાં આછાં દર્શન થવા.
લાગ્યાં છે.
છ દ્રબ્યા પૈકી કાલ સિવાયનાં પાંચદ્રબ્યાને અસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. અહીં અસ્તિના અર્થ પ્રદેશ અને કાયના અર્થ સમૂહ છે, એટલે આ બધાં દ્રવ્યેા. પ્રદેશના સમૂહપ છે એમ સમજવાનું છે. કાલને આ વિશેષણ ન લગાડવાનુ' કારણ એ છે કે ભૂતકાલ તા નષ્ટ થયેલા છે અને વિષ્યકાળ આ વખતે અસત્ છે, તેમજ વર્તમાન કાળ તે। ક્ષણ માત્ર છે, એટલે તેમાં પ્રદેશના સમૂહ સંભવી શકે નહિ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
છ દ્રવ્ય પૈકી પુગલ સિવાયનાં પાંચ દ્રવ્યને વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ નથી એટલે તેને અરૂપી કહેવામાં આવે છે, જ્યારે પુદ્ગલમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે, તેથી તેને રૂપી કહેવામાં આવે છે.
ક્ષેત્રથી વિચાર કરીએ તે આ લેક કેડ પર બંને હાથ ટેકવીને તથા બંને પગ પહોળા કરીને ટટ્ટાર ઊભા રહેલા પુરુષ જેવું છે. તેમાં પગથી કેડ સુધીને ભાગ તે અધેલિંક છે, નાભિસ્થાન તે તિર્યંગ લેક છે અને ઉપર ભાગ તે ઊર્ધક છે. જૈન શાત્રે જ્યાં ત્રિલેક શબ્દ વાપરે છે, ત્યાં આ ત્રણ લેક સમજવાના છે.
આ લેકનું માપ ચૌદ રજુ કે રાજ પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણ ઘણું મેટું હોવાથી તે જનેની સંખ્યા વડે દર્શાવી શકાય એવું નથી, એટલે તેને ઉપમા વડે દર્શાવવામાં આવે છે. તે આ રીતે કે નિમિત્ત માત્રમાં લાખ જન જનાર દેવ છ માસમાં જેટલું અંતર કાપે તેને એક રજુ કે એક રાજ સમજવું. પદાર્થોની ગતિમાં તથા પ્રહ વગેરેનાં અંતરમાં હાલના વૈજ્ઞાનિકે પણ પ્રકાશવર્ષ વગેરે ઉપમાનેને આવી જ રીતે ઉપયોગ કરે છે. - સાત રાજથી કંઈક વધારે ભાગ અધોલેકમાં છે અને સાત રાજથી કંઈક ઓછો ભાગ ઊર્ધ્વ લેકમાં છે. વચ્ચેને ૧૮૦૦ એજનને ભાગ તિર્યંન્લેક કે મનુષ્યલેકમાં છે, જે નીચેથી રાજને કમ ગણતાં આડમા રાજમાં આવે છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ચૌદરાજ પ્રમાણ વિરા વિશ્વમાં સહુથી ઉપર સિદ્ધશિલા, તેની નીચે પાંચ અનુત્તર વિમાને, તેની નીચે નવ વેકે, તેની નીચે બાર દેવલેકે, તેની નીચે
તિક એટલે સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા અને તેની નીચે તિર્યલેક કે મનુષ્યલોક અવસ્થિત છે. તેની નીચે વ્યંતર, વાણવ્યંતર અને ભવનપતિ દેનાં સ્થાન તથા ઘરમાં પૃથ્વીનાં પ્રતો પરસ્પર એક બીજાનાં આંતરે આવેલાં છે. તેની નીચે વંશા, શૈલા, અંજના, રિષ્ટા, મઘા અને માઘવતી નામના વિભાગો છે, જેમાં અનુકમે સાત નરકો સમાયેલાં છે. તાત્પર્ય કે ઘમ્મામાં પહેલું નરક છે અને માઘવતીમાં સાતમું નરક છે.
કાળથી વિચાર કરીએ તો ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનના આધારે જે કંઈ જણાય તે સઘળે લેક છે અને ભાવથી વિચાર કરીએ તે જે કંઈ ગુણ-પર્યા છે, તે સઘળાનું નામ લેક છે.
આ લેકનું વિશ્વનું સમગ્ર તંત્ર કેઈ પણ ચોક્કસ નિયમને અનુસરે છે, તેથી તેમાં વ્યવસ્થા છે એમ કહી શકાય. સૂર્ય—ચંદ્ર નિયમિત ઉગે છે અને આથમે છે, પ્રહના ઉદય-અસ્ત પણ નિયમિત જણાય છે, ઋતુઓ પણ પિતાપિતાના નિયમ પ્રમાણે જ આવે છે ને જાય છે, સાગરમાં ભરતી અને ઓટ પણ નિયમ પ્રમાણે જ થાય છે, અમુક પદાર્થોથી જેનું પિષણ થાય છે. અમુક પદાર્થોથી જેનું શોષણ થાય છે, અમુક પદાર્થસજનનું
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
પરિણામ અમુક જ આવે છે વગેરે વગેરે. આ વ્યવસ્થામાં કદી પણ કઈ પણ પ્રકારની ત્રુટિ આવતી નથી કે ગેલમાલ થતી નથી, એટલે તે અટલ, અચલ કે પ્રવ છે એમ કહી શકાય. જે આ વિશ્વનું તંત્ર ઘડીભર જ તૂટી પડે, ક્ષણ માત્ર જ થંભી જાય કે નિમિત્ત માત્ર ગોટાળામાં પડે તે તેનું પરિણામ એ આવે કે વિશ્વની સઘળી વસ્તુઓની ઉથલપાથલ થઈ જાય, અથવા બધી વસ્તુઓ ભેગી મળીને એક મોટે પીંડે બની જાય, અથવા તેના પરમાણુએ પરમાણુ છૂટા પડી અનંત આકાશમાં ગમે ત્યાં વીખરાઈ જાય, પણ આપણું સદ્ભાગ્યે વિશ્વમાં એ પ્રકૃતિકંપ ક્યારે પણ થતો નથી, એટલે જ તે નિયમ મુજબ-વ્યવસ્થા મુજબ ચાલતું જણાય છે.
વિશ્વની આવી વ્યવસ્થાનું નિર્માણ ક્યારે થયું ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે આ વિશ્વ જેમ અત્યારે છે, તેમ ઘડી પૂર્વે પણ હતું અને જેમ ઘડી પૂર્વે હતું તેમ ગઈ કાલે પણ હતું. વળી જેમ તે ગઈ કાલે હતું, તેમ ગયા પક્ષે, ગયા માસે, ગયા વર્ષે, ગયા યુગે, ગઈશતાબ્દિમાં, ગઈ સહસ્ત્રાબ્દિમાં તેમજ ગઈ લક્ષાબ્દિમાં પણ હતું. એ રીતે ત્યાર પહેલાં પણ તે હતું જ હતું. જે એમ ન હોય તે તે ક્યારેક એકાએક ઊભું થઈ ગયું, તેની સમગ્ર વ્યવસ્થા એકાએક થઈ ગઈ એમ માનવું
* અહીં યુગ એટલે પાંચ વર્ષ જેટલો સમય સમજે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડે. પણ એમ માનવું છે કારણ અને કાર્યના સ્થાપિત સિદ્ધાંતને ભંગ કરનારું છે. તાત્પર્ય કે આ વિશ્વમાં કારણ વિના કેઈ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી તે વિશ્વવ્યવસ્થા રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ શી રીતે થાય ? જે કારણ વિના જ કાર્ય ઉત્પન્ન થયું એમ માનીએ તો વર્તમાન ક્ષણે પણ એમ કેમ ન થાય? એ સંગોમાં પહાડ પિતાનું સ્થાન . છેડી ઉડવા માંડે કે નદીએ સાગર ભણી વહી જવાને બદલે પહાડ ભણું વહેવા લાગે કે અગ્નિ બાળવાને બદલે ઠારવાનું કામ કરે અને જળ ઠારવાને બદલે કોઈ પણ વસ્તુને સળગાવી મૂકે તો આશ્ચર્ય પામવાનું રહે નહિ, પણ આ રીતે કારણ વિના કાર્ય થતું જણાતું નથી, એટલે તે નિયમ અબાધિત છે. અર્થાત્ તે આજે એટલે સાચો છે, તેટલો જ ભૂતકાળમાં–મહાભૂતકાળમાં–અનંત ભૂતકાળમાં પણ સારો હતા અને તેથી વિશ્વની વ્યવસ્થા એકાએક ઊભી થઈ ગઈ એમ માની શકાય નહિ. આ સંયોગમાં એમ જ કહેવું પડે કે તે અનાદિ છે-આદિ રહિત છે.
જે આ પ્રમાણે વિશ્વ અનાદિ કાળથી અવસ્થિત છે, તે કઈ પણ વખતે તેને અંત આવશે કે કેમ? એ પ્રશ્ન પણ આપણી સામે ખડે થાય છે, પરંતુ કારણકાર્યને નિયમ આપણને ઉત્તર આપે છે કે જે તેને નાશ થવાને હેત તે અત્યારે પૂર્વે ક્યારને થઇ ગયો હોત, પણ તેને નાશ હજી સુધી થયો નથી એ જ સૂચવે છે
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
કે તેને નાશ હવે પછી પણ થવાનું નથી. જે વસ્તુ નાશવંત હોય તે ક્રોડે–અબજો વર્ષ સુધી પિતાની હસ્તી ટકાવી શકે જ શી રીતે?
પરિવર્તન એ નાશ નથી એ પણ આપણે સ્પષ્ટ રીતે સમજી લેવું જોઈએ. એક—બે ઉદાહરણથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે. એક માણસ પાસે સોનાના વેઢ-વીંટી હેય તે ભંગાવીને કુંડલ કરે અને તે કુંડેલ ભંગાવીને પણ હાર કરે તે એમાં રૂપનું પરિવર્તન થાય છે–પર્યાય બદલાય છે, પણ મૂળ દ્રવ્યને નાશ થતો નથી, એ તો કાયમ જ રહે છે. અથવા મનુષ્ય જુદી જુદી જાતનાં ભેજને કરે છે, તેમાંથી રસ થાય છે, રસમાંથી રુધિર બને છે, રુધિરમાંથી માંસ બને છે અને તેમાંથી મેદ, અસ્થિ, મજજા અને શુક બને છે. એ રીતે દ્રવ્યનું રૂપાંતર થવાની ક્રિયા ચાલુ રહે છે, પણ તેમાં જે દ્રવ્ય છે તે તે કાયમ જ રહે છે. આ પ્રમાણે લેકમાં–વિશ્વમાં અનેક પ્રકારનાં પરિવર્તને થયા જ કરે છે અને તેને લીધે જ તેને જગતુ–ચાલતું–પરિવર્તનશીલ એવી સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થયેલી છે. એ રીતે વિચાર કરીએ તે જેઓ એક કાળે દુનિયાના પ્રલયની વાત કરે છે, તે અર્થહીન લાગે છે. એને વધારેમાં વધારે અર્થ તે એટલે જ થાય કે જ્યાં આજે જળ છે ત્યાં એક વખત સ્થળ થવાનું અને જ્યાં સ્થળ છે ત્યાં જળ થવાનું, પણ જળ અને સ્થળ બંને કાયમ તે રહેવાના જ. તાત્પર્ય કે આ વિશ્વ જેમ અનાદિ છે, તેમ અનંત પણ છે–અંતરહિત છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે રીતે શ્વરધરને વર અને આધારે તે
- લોક કે વિશ્વની સ્થિતિ આ પ્રકારની હાઈ કેઈએ તેનું સર્જન કર્યું, કેઈ તેનું રક્ષણ કરે છે કે કોઈ તેને સંહાર કરશે, એ સઘળા વિચારો બ્રાંત જણાય છે.
જ્યાં વિશ્વ પિતાના નિયમોને આધારે વ્યવસ્થિત ચાલી રહ્યું છે, ત્યાં ઈશ્વરને વચ્ચે લાવવાની જરૂર શી? એ રીતે ઈશ્વરને વચ્ચે લાવતાં તેનું જે મંગળમય સ્વરૂપ તે, તે દૂષિત થાય છે.
ઈશ્વરે આ વિશ્વનું સર્જન કર્યું એમ માનીએ તે પહેલો પ્રશ્ન આપણું મનમાં એમ ખડે થાય છે કે તેણે શા માટે આ વિશ્વનું સર્જન કર્યું ? એના ઉત્તરમાં એમ કહેવામાં આવે કે “તેને ઈચ્છા થઈ એટલે તેણે સર્જન કર્યું તે “એ ઈચ્છા કયા કારણે થઈ?” તે જાણવાનું દિલ થાય છે અને “ઈચ્છા ત્યારે જ કેમ થઈ અને તે પહેલાં કેમ ન થઈ?” એ જાણવાની પણ ઈંતેજારી જાગે છે. જે એમ કહેવામાં આવે કે “ઈશ્વરને કેમ ઈચ્છા થઈ?” એવે પ્રશ્ન આપણાથી પૂછી શકાય જ નહિ, કારણ કે એ તે અખિલ વિશ્વને અધિપતિ છે, એટલે ગમે ત્યારે ગમે તે કરે, એને અર્થ તે એ થયે કે ઈશ્વર ખ્વાબી યા તરંગી છે કે જે ગમે ત્યારે ગમે તે પ્રકારની ઈચ્છા કર્યા કરે છે અને તેને ગમે ત્યારે અમલ કરે છે. - કેટલાક કહે છે કે દરેક વસ્તુને કઈને કઈ બનાવનાર હોય છે, તેમ ઈશ્વર આ વિશ્વને બનાવનાર છે. પણ આપણે આ સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કરીએ તે ઈશ્વર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ એક પ્રકારની વસ્તુ હોઈ તેને બનાવનારે પણ કઈ હવે જોઈએ એ નક્કી થયું. તે એને બનાવનારે કોણ? એ પ્રશ્ન ઉત્તર માગે છે. જો કેઈએ તેને બનાવ્યો એમ કહીએ તો એ બનાવનારને બનાવનાર કેશુ? અને તે બનાવનારને બનાવનારે પણ કોણ? એ પ્રશ્નો ઉત્તર માગતા ઊભા જ રહે છે.
વળી ઈશ્વરે વિશ્વનું સર્જન કર્યું તે એક શ્રીમંત અને બીજે ભીખારી કેમ? એક બુદ્ધિશાળી ને બીજે જડ કેમ? એક બળવાન ને બીજો નિર્બળ કેમ? વળી તે એકને એવામીઠાઈ ખવડાવે અને બીજાને સૂકે રોટલો પણ ન આપે એવું શા માટે? આ રીતે તે ઈશ્વર અન્યાયી અને અપૂર્ણ જ કરે. જે કોઈ એમ કહે કે એ તો એમનાં કર્મને બદલે આપે છે, તો ઈશ્વરની મરજી નહિ પણ કર્મને કાયદે સર્વોપરી થયે કે જેને અનુસર્યા સિવાય તેને છૂટકે થતું નથી. આ રીતે ઈશ્વરને સૃષ્ટિને સર્જ. નહાર માનવા જતાં બીજા પણ અનેક દૂષણે આવે છે, એટલે જૈન ધર્મને આ વિચારસરણી માન્ય નથી.
અહીં એ પ્રશ્ન પૂછાવાને સંભવ છે કે “જૈન ધર્મ ઈશ્વરને માને છે કે નહિ?” એને ઉત્તર એ છે કે જૈન ધર્મ ઈશ્વરને માને છે પણ તેના દ્વારા લેક કે વિશ્વની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ કે સંહાર થાય છે તેમ માનતું નથી. ઈશ્વર વિષે તેનું મંતવ્ય એવું છે કે જે શ્રેષ્ઠ અધિકાર ભેગવે તે જ ઇશ્વર કહેવાય (સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ધાતુ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
અધિકાર ભેગવવાના અર્થમાં પ્રસિદ્ધ છે.) અને એ અધિકાર આ જગમાં અરિહંત અને સિદ્ધો જ ભેગવે છે, એટલે તેઓ જ સાચા ઈશ્વર છે. જેનો આ સાકાર-નિરાકાર બંને ઈશ્વરની અનન્ય મને ઉપાસનાઆરાધના–ભક્તિ કરે છે, એટલે તેઓ કેટલાક ધારે છે તેમ નાસ્તિક નથી, પણ પરમ આસ્તિક છે. વૈદિક દર્શન નમાં પણ કેટલાક ઈશ્વરને સૃષ્ટિકર્તા માનતા નથી, છતાં તેમને નાસ્તિક માનવામાં આવતા નથી, તે જેઓ ઈશ્વરની નિરંતર ઉપાસના કરનારા છે, એવા જૈનોને શા માટે નાસ્તિક માનવામાં આવે? તાત્પર્ય એ કે એ રીતે જેનેને નાસ્તિક માનવા-મનાવવા એ ખોટું છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચોથું
અનેકાન્તવાદ અથવા સ્યાદ્વાદ
વસ્તુની એક બાજુ કે એક છેડે (અંત) જેઈને પ્રતિપાદન કરવું એ એકાન્ત દૃષ્ટિ છે અને વસ્તુની અનેક બાજુ કે અનેક છેડા (અંત) જોઈને તેનું પ્રતિપાદન કરવું એ અનેકાન્ત દષ્ટિ છે.
એકાન્ત દૃષ્ટિએ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરતાં તેનું યથાર્થ સ્વરૂપે રજૂ થતું નથી. અનેકાન્ત દષ્ટિએ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરતાં તેનું યથાર્થ સ્વરૂપે રજૂ થાય છે.
આ એકાન્ત અને અનેકાન્ત દૃષ્ટિ સમજવા માટે છ આંધળા અને હાથીનું દૃષ્ટાન્ત ધ્યાનમાં લેવાયેગ્ય છે.
એક રાજાને રસાલો તળાવના કિનારે થે હતે. તેમાં ઘણું ઘોડા હતા, ઘણા ઊંટ હતા અને એક સુંદર હાથી પણ હતે. ગામલેકે એ રસાલે જેવાને આવ્યા, તેમાં છ આંધળા પણ સામેલ હતા. બધા લેકે આઘાપાછા થયા પછી તેમણે હાથીના મહાવતને વિનંતિ કરી કે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
અમને ઘણા દિવસથી હાથી જેવાનુ મન છે, પણ અમે ચક્ષુહીન હેાઈ ને નજરે દેખી શકીએ તેમ નથી, માટે ભલેા થઈને અમને સ્પર્શ કરવા દે તા હાથી કેવા હાય તે અમે સમજી જઈશું. ’
મહાવત ભલેા હતેા. તેણે છ આંધળાની વિનંતિ માન્ય રાખી અને તે દરેકને હાથીને સ્પર્શ કરવા દીધેા. તે પરથી જેના હાથમાં કાન આવ્યો તે મેલ્યેા કે આ હાથી તેા સૂપડા જેવા લાગે છે; જેના હાથમાં તેની લાંખી સૂંઢ આવી તે ખેલ્યુંા કે આ હાથી તેા માટા સાંબેલા જેવા જણાય છે; જેના હાથમાં તેના વાંકડિયા ઈંતૂશળ આવ્યા તે ખેલ્યા કે આ હાથી તેા ભૂંગલ જેવા જણાય છે; જેના હાથમાં તેના ભારેખમ પગ આવ્યે તે એલ્યેા કે આ હાથી તે થાંભલા જેવા જણાય છે; જેના હાથમાં તેનુ પહેાળુ પેટ આવ્યું તે મેલ્યા કે આ હાથી તે પખાલ જેવા જણાય છે અને જેના હાથમાં તેની પાતળી પૂછડી આવી તે ખેલ્યા કે મને તે એ સાવરણી જેવે જણાય છે.
તે દરેક આંધળા એમ સમજતા હતા કે પેાતાની વાત સાચી છે અને બીજાની વાત ખૂટી છે, એટલે તે માં ામાં હું ચર્ચા કરવા લાગ્યા અને એક બીજાને તૂટી ઠરાવવા લાગ્યા. એમ કરતાં ઝઘડા પેદા થયા. એ વખતે હાથીના મહાવત કે જે આ ચર્ચા ધ્યાનથી સાંભળી રહ્યો હતા તે આગળ આવીને કહેવા લાગ્યા કે તમે મધા આ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે શા માટે લડો છે? તમારામાંના કેઈએ પૂરે હાથી જે નથી. તમે બધાએ માત્ર તેના એક એક અંગને સ્પર્શ કર્યો છે અને તે પરથી આખા હાથીને અભિપ્રાય આપવા તૈયાર થયા છે, તેથી આ કમનશીબ સ્થિતિ પેદા થઈ છે. પણ હું તે આ હાથીની સાર સંભાળ લાંબા વખતથી કરું છું ને તેને રે જ નવડાવું-ખવડાવું છું, એટલે તેનાં એકે એક અંગથી વાકેફ છું. તેથી તમને કહું છું કે આ હાથી તે સૂપડા જે પણ છે, સાંબેલા જે પણ છે, ભૂંગળ જે પણ છે, થાંભલા જે પણ છે, પખાલ જે પણ છે અને સાવરણી જે પણ છે.”
આ સાંભળી છએ આંધળાઓ અવાક થઈ ગયા અને ચૂપચાપ પિતાનાં સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
આ દષ્ટાન્તને બોધપાઠ એ છે કે એક વસ્તુમાં અનેક ગુણે, અનેક ધર્મો સંભવે છે, એટલે તેનું પ્રતિપાદન જુદી જુદી રીતે થઈ શકે છે, પણ તેથી એક પ્રતિપાદન સાચું ને બીજું બેટું એમ કહી ન શકાય. આ સંગમાં તે એમજ કહેવું જોઈએ કે આ વસ્તુ આવી પણ છે ને તેવી પણ છે. એમ કહેતાં એ વસ્તુની અંદર રહેલા અનેક પ્રકારના પરસ્પર વિરોધી જણાતાં ધર્મોને સ્વીકાર થાય છે અને તે જ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાની સાચી રીત છે.
આ રીતે અનેકાન્તદષ્ટિથી વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાને જે વાદ કે સિદ્ધાન્ત તે અનેકાન્તવાદ એમ સમજવાનું છે. તેમાં પણ શબ્દથી અનેક દષ્ટિબિન્દુઓ કે અનેક
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષાઓને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે, એટલે તેને અપેક્ષાવાદ પણ કહે છે અને સંસ્કૃત ભાષામાં આ પણ શબ્દને ભાવ ચાતુ પદથી લાવવામાં આવે છે, એટલે તેને સ્યાદ્વાદ પણ કહે છે. તાત્પર્ય કે અનેકાન્તવાદ, અપેક્ષાવાદ કે સ્યાદ્વાદ એ એક જ વસ્તુ છે.
કેટલાક કહે છે કે એક વસ્તુ આવી પણ છે અને તેવી પણ છે” એમ પ્રતિપાદન કરવું એ એક પ્રકારની અનિશ્ચિતતા જ છે અથવા તે ફેરફુદડી ફરવા જેવું છે, એટલે સ્યાદ્વાદ એ એક પ્રકારને સંશયવાદ કે કુદડીવાદ છે અને તેથી સ્વીકારવા ગ્ય નથી. ખુદ શંકરાચાર્યને પણ આવો જ ભ્રમ પિદા થયો હતો. પરંતુ જ્યાં વસ્તુ સ્થિતિ જ એવા પ્રકારની હોય ત્યાં બીજું શું બની શકે? આ મહાનુભાવેને અમે વેદ, ઉપનિષદ્ અને ગીતાનાં કેટલાંક પ્રમાણે આપીશું કે જેમાં પણ શબ્દથી એક જ વસ્તુમાં નાના પ્રકારના ધર્મોને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યા છે.
સર્વેદમાં જણાવ્યું છે કે નારીત્ર નારીત્તાનીમ (૧૦-૧૨૯-૧) અર્થાત્ એ વખતે સત્ પણ ન હતું અને અસત્ પણ ન હતું. ઈશાવાસ્યપદનિષમાં જણાવ્યું છે કે “તેતિ જ્ઞાતિ તરે તત્તવે (૫) અર્થાત્ તે હાલે છે અને નથી હાલતે, તે દૂર છે અને નજીક પણ છે. કઠોપનિષદ્દમાં બ્રહ્મનું વર્ણન કરતાં જણાવ્યું છે કે બળાપળીઅન મફત માન (૨-૧૦) અર્થાત્ તે અણુથી પણ માને છે અને મહાનથી પણ મહાન છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે કે સંન્યાસઃ મેચોZ નિ:શ્રેયાવુમÎ (૧-૧) અર્થાત્ સંન્યાસ પણ ઉત્તમ છે અને કાગ પણ ઉત્તમ છે.
સૂક્ષ્મતાથી જોવામાં આવે તે વેન્દાન્તના અનેિવચનીયવાદમાં, કુમારિલના સાપેક્ષવાદમાં અને બૌદ્ધોના મધ્યમ માર્ગીમાં પણ અનેકાન્ત દૃષ્ટિના સ્વીકાર થયેલા માલુમ પડશે. આધુનિક તત્ત્વચિંતકામાં પણ આ જાતના વિચારાની ખેાટ નથી. જમનીના પ્રખ્યાત તત્ત્વવેત્તા હેગલ કહે છે કે વિરુદ્ધધર્માંત્મકતા એ જ આ સંસારનું મૂળ છે. કાઈ વસ્તુનું યથાર્થ વર્ણન કરવા માટે એ વસ્તુ સંબંધી સંપૂર્ણ સત્ય કહેવાની સાથે એ વસ્તુના વિરુદ્ધ ધર્મના સમન્વય કેમ થઈ શકે એ ખતાવવુ જ જોઈ એ. નૂતન વિજ્ઞાનવાદને પ્રચારક બ્રેડલે જણાવે છે કે બીજી વસ્તુઓ સાથે તુલના કરવાથી પ્રત્યેક વસ્તુ આવસ્યક અને અનાવશ્યક એમ એ રીતે સિદ્ધ થાય છે. માનસશાસ્ત્રના વિદ્વાન્ પ્ર. વિલિયમ જેમ્સ કહે છે કે આપણી દુનિયા અનેક છે. સાધારણ મનુષ્ય એ દુનિયાનું જ્ઞાન એક ખીજાથી અસંબદ્ધ અને અનપેક્ષિત કરે છે, પરતુ પૂર્ણ તત્ત્વવેત્તા તે જ છે કે જે બધી દુનિયાને એક બીજાથી સમૃદ્ધ તથા અપેક્ષિત રૂપમાં જાણે છે. આવા જ વિચારા તૈયાયિક જોસેફ, પેટી અને એડમન્ડ હામ્સ આદિ વિદ્વાનોએ પ્રકટ કરેલા છે.
સ્યાદ્વાદ વિચારાના સમન્વય કરવામાં તથા વ્યવ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
'
હારની સિદ્ધિ કરવામાં અત્યંત ઉપયાગી છે, એ સત્ય સમજાયા પછી અનેક નામાંકિત પુરુષોએ તેની મુક્તક ઠે પ્રશ'સા કરી છે. યુગપુરુષ મહાત્મા ગાંધીજીએ જણાવ્યુ છે કે ‘અનેકાંતવાદ મને બહુ પ્રિય છે. તેમાંથી હું મુસલમાનાની દૃષ્ટિએ તેમના, ખ્રિસ્તીની દૃષ્ટિએ તેમના વિચાર કરતાં શીખ્યા. મારા વિચારોને કાઈ ખાટા ગણે ત્યારે મને તેના અજ્ઞાન વિષે પૂર્વ રાષ આવતા. હવે હું તેઓનુ દૃષ્ટિ બિન્દુ તેઓની આંખે જોઈ શકું છું. અનેકાન્તનુ મૂળ અહિંસા અને સત્યનું યુગલ છે.’
સ્યાદ્વાદ કહે છે કે અમુક અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં આપણા મનમાં એવા ખ્યાલ પેદા થાય છે કે આ વસ્તુ છે અને બીજી અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં એવા ખ્યાલ પેદા થાય છે કે આ વસ્તુ નથી. આ અને પરિસ્થિતિ સાથે જ સંભવે છે પરંતુ તેનું વર્ણન કરવુ હાય તા કાઇ પણ ક્રમના સ્વીકાર કરવા પડે છે ને તેથી પૂર્વ ભાવ-પશ્ચાત્ ભાવ પેદા થાય છે. એ સ્વરૂપને એક જ સાથે કહેવુ હાય તા તે અવક્તવ્ય બને છે. આમ છતાં તેના ખંડ વિષે કંઈ પણ કહેવુ હાય તે પૂર્વના ત્રણ ભંગાની મેળવણી કરીને કહી શકાય, પણ તેની અપેક્ષાને ધ્યાનમાં રાખવી જોઇએ. આ રીતે વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરતાં કુલ સાત ભગા થાય છે, તે આ પ્રમાણેઃ—
3
(૧) રચાત્ અસ્તિ—આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ છે. (૨) ચાણ્ નાસ્તિ—આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ નથી.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) ચત્ સ્તિનાપતિ–આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ છે ને અમુક અપેક્ષાઓ નથી.
(૪) થાત્ વ –આ વસ્તુ બે વિરુદ્ધ અપેક્ષાથી કહી શકાય તેવી નથી.
(૫) સ્થાત્ બસ્તિ વ–આ વસ્તુ અવક્તવ્ય હેવા છતાં અમુક અપેક્ષાએ છે. '
(૬) ચર્િ નાસ્તિ વળ્ય–આ વસ્તુ અવક્તવ્ય હેવા છતાં અમુક અપેક્ષાએ નથી.
(૭) ચત્ સ્તિનાસ્તિ અવશ્વ–આ વસ્તુ અવક્તવ્ય હોવા છતાં અમુક અપેક્ષાએ છે ને અમુક અપેક્ષાએ નથી.
આ પ્રમાણે સાત ભંગથી વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાની રીતને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે અને તે જૈન ન્યાયને અભેદ કિલ્લે ગણાય છે. તેના વડે પરસ્પર વિરુદ્ધ જણાતા અનેક વાદેને સમન્વય કરી શકાય છે અને એ રીતે વિચારઘર્ષણને અંત લાવી શકાય છે.
સ્યાદ્વાદથી વ્યવહારમાં શી રીતે સિદ્ધ મળે છે? તે પણ જોઈએ. ધારો કે એક ઘરમાં સાસુ અને વધુમાં ઝઘડે ચાલે છે, તે કઈ રીતે પતતું નથી. તેમાં જે સાસુને પણ કરવામાં આવે તે વહુને ખોટું લાગે છે અને વહુને પક્ષ કરવામાં આવે તો સાસુને ખોટું લાગે છે. ત્યાં એમ જ કહેવું પડે છે કે “આમાં સાસુની પણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
કંઈક ભૂલ છે અને વહુની પણ કંઈક ભૂલ છે. હવે મનેએ શાણા થઇને અરસપરસ સમજી જવું જોઈ એ.’અને તા જ ઝઘડા પતે છે.
સ્યાદ્વાદ એમ કહે છે કે વસ્તુમાં પરસ્પર વિરોધી એવા અનેક ધર્મો સભવે છે, એટલે આપણે વસ્તુની એક જ માજી કે વસ્તુના એક જ ગુણ પકડીને બેસી રહેવાનુ નથી પણ અન્ય ગુણાને શોધી કાઢવાના છે અને તેની અપેક્ષાએ સમજવાની છે. લાખડ ભારે છે એટલે તે પાણીમાં ડૂબી જાય છે, એટલી જ વાત પકડીને જો આપણે મેસી રહ્યા હાત તે લેાખંડની હારે। ટન વજન વાળી સ્ટીમરે કદી પણ પાણીની સપાટી પર તરતી થઈ હાત ખરી ? અથવા શબ્દ એ આકાશના ગુણ છે, એમ માનીને બેસી રહ્યા હાત ને તે એક પ્રકારના પુદ્ગલના પર્યાય છે તેથી તેને પકડી પણ શકાય છે એવું જ્ઞાન મેળવ્યું ન હેાત તેા આજે ડિયા જેવી કઈ વસ્તુની હસ્તી હાત ખરી ? તાત્પર્ય કે વસ્તુએ આપણને ઉપલક દૃષ્ટિએ દેખાય છે તેવી જ નથી, પણ બીજા' અનેક સૂક્ષ્મ રહસ્યાથી ભરેલી હાય છે અને એ રીતે એને અભ્યાસ કરવા, એની અન્ય પદાર્થો સાથે તુલના કરવી તથા એનેા સમન્વય સાધવા એ સ્યાદ્વાદ છે અને એ જ સ વ્યાવહારિક સિદ્ધિઓના અમેાઘ ઉપાય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું
નવતર
(૧) જીવ, (૨) અજીવ, (૩) પુષ્ય, (૪) પાપ, (૫) આસ્રવ, (૬) સંવર, (૭) નિર્જર, (૮) બંધ અને (૯) મેક્ષ એ નવ તત્ત્વ છે.
વિશ્વવ્યવસ્થાના પ્રકરણમાં આપણે જોઈ ગયા કે વડુ દ્રવ્ય પૈકીનું એક દ્રવ્ય આત્મા છે અને તેને જ જીવ કહેવામાં આવે છે તથા તેનું મુખ્ય લક્ષણ ચિતન્ય એટલે જ્ઞાન છે. પ્રાણ ધારણ કરવાની શક્તિને લીધે તેને પ્રાણી પણ કહેવામાં આવે છે. આ જીવનું વિશેષ લક્ષણ એ છે કે તે કર્મને કર્તા છે, કર્મફળને ભક્તા છે, સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનાર છે અને મેક્ષમાં જઈ શકે એવી શક્તિવાળે છે.
પ્રથમ તે આ વિશ્વમાં કર્મ નામની કઈ વસ્તુ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
હસ્તી ધરાવે છે કે કેમ? એ પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવે છે. તેને જવાબ એ છે કે આ વિશ્વમાં કઈ મનુષ્ય તવંગર અને કઈ મનુષ્ય ગરીબ દેખાય છે, કેઈ મનુષ્ય ઊંચે અને કોઈ મનુષ્ય નીચે જણાય છે, કોઈ સુંદર જેવામાં આવે છે ને કોઈ અસુંદર જોવામાં આવે છે, તેમજ કોઈને સુખને અનુભવ કરતે નિહાળીએ છીએ ને કોઈને દુઃખને અનુભવ કરતે નિહાળીએ છીએ. આમ બધાં મનુષ્યની સ્થિતિ વચ્ચે અંતર જણાય છે, એટલે તેનું કેઈ નિશ્ચિત કારણ હોવું જ જોઈએ અને તે કર્મ છે.
આ કર્મ એ શું વસ્તુ છે ? તેને જવાબ એ છે કે તે એક પ્રકારની પુદ્ગલની વર્ગણાઓ છે, એટલે જીવ કે આત્માના સ્વભાવથી ભિન્ન એવો સ્વભાવ ધરાવનારી છે અને તેથી જ જીવમાં સ્વભાવ અને વિભાવ એવી બે સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે. દાખલા તરીકે જીવને સ્વભાવ જ્ઞાન છે પણ કર્મના સંગને લીધે તેનામાં અજ્ઞાન પણ દેખાય છે.
કર્મો કેટલા પ્રકારનાં છે? તેને જવાબ એ છે કે તે મુખ્યત્વે આઠ પ્રકારનાં છે. જે કર્મો આત્માના જ્ઞાનગુણનું આવરણ કરે છે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. જે કર્મો આત્માના દર્શન ગુણનું આવરણ કરે છે તે દશનાવરણીય કર્મ. જેના લીધે આત્માને શાતા અને અશાતાને અનુભવ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે પડે છે તે વેદનીય કર્મ. જેના લીધે આત્માના સમ્યક શ્રદ્ધાન અને સમ્યક્ ચારિત્રગુણને રોધ થાય છે તે મોહનીય કર્મ. જેના લીધે આત્માને અમુક શરીરમાં અમુક સમય સુધી રહેવું પડે છે તે આયુકર્મ. જેને લીધે અમૂર્ત એવા આત્માને મૂર્ત થવું પડે છે એટલે કે શુભાશુભ શરીર ને સુંદર–અસુંદર અંગોપાંગે ધારણ કરવાં પડે છે તે નામકર્મ. જેને લીધે આત્માને ઉચ્ચનીચ ગેત્રમાં અવતરવું પડે છે તે નેત્ર કર્મ અને જેના લીધે આત્માની જ્ઞાન, લાભ આદિ શક્તિઓને અંતરાય થાય છે તે અંતરાય કર્મ.
આ કર્મો પિતાની મેળે ચોટી પડતા નથી પણ આત્મા વડે ગ્રહણ થાય છે, એટલે તેને કર્મને કર્તા માનવામાં આવે છે. આ કર્મોનું ફળ તેને પોતાને જ ભેગવવું પડે છે, એટલે કે બીજે કઈ ભેગવી આપે એવી સ્થિતિ નથી, માટે તેને કમને ભક્તા માનવામાં આવે છે. આ આત્માને કર્મવશાત્ ચાર ગતિ અને ચેરાથી લક્ષ જીવયોનિમાં ઉત્પન્ન થવું પડે છે, એટલે તેને સંસરણ કરનાર માનવામાં આવે છે અને તેનામાં સર્વ કર્મોનો નાશ કરવાની મૂળભૂત શક્તિ છે, એટલે તેને મોક્ષગમનને અધિકારી માનવામાં આવે છે.
જીવમાં સંકેચ અને વિસ્તાર પામવાને ગુણ છે એટલે જે શરીર ધારણ કરે તે શરીરમાં બરાબર સમાઈ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે પણ તેને કઈ ભાગ બાકી રહેતું નથી કે તે શરીર બહાર પ્રસરતે નથી.
જીવ નરી આંખે જોઈ શકાતું નથી પણ જીવંત પ્રાણીમાં હેલનચલન, શ્વાસોશ્વાસ, ભાષા, વિચાર આદિ જે જે ક્રિયાઓ જોવામાં આવે છે, તેને લીધે તેનું અસ્તિત્વ જાણી શકાય છે. પત્થર, લેટું, કાચ વગેરે જીવત નથી માટે તેનામાં આવા ગુણે જણાતા નથી. જીવતાં માણસમાં અને મડદામાં જે ફેર જણાય છે તે આ કારણે જ જણાય છે. જેમ નું પ્રાથમિક અવસ્થામાં માટીમાં મળી ગયેલું હોવાથી માટી જેવું જ લાગે છે પણ વિવિધ ઉપાયે વડે તેનું સંશોધન થતાં તે શુદ્ધ સ્વરૂપે બહાર નીકળી આવે છે, તેમ જીવ પણ પ્રારંભિક અવસ્થામાં ઘણાં કવાળે હાઈ એટલે કે ઘણી જડ વર્ગણાથી યુક્ત હેઈ જડપ્રાયઃ જણાય છે, પણ જેમ જેમ કર્મોને ભાર હળવો થાય છે, તેમ તેમ તે શુદ્ધ સ્વરૂપે બહાર આવતે જાય છે અને છેવટે સંપૂર્ણ શુદ્ધ થતાં મેક્ષને અધિકારી બને છે. આ રીતે જીવંત આત્માઓ એટલે જીવ માત્રના બે વિભાગો પાડી શકાય? (૧) સંસારી-સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા અને (૨) મુક્ત –સવશે કર્મ રહિત થયેલા. મુક્ત છને સિદ્ધ પણ કહે છે.
સંસારી જેમાં કેટલાક પિતાની જાતે હલનચલન કરી શકે એવા હોતા નથી અને કેટલાક પિતાની જાતે .
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
હલનચલન કરી શકે એવા હોય છે, એટલે તેના સ્થાવરસ્થિર રહેતા અને ત્રસ–હલનચલન કરતા એવા બે વિભાગે પડે છે..
બધા સ્થાવર જીવે એક ઈન્દ્રિયવાળા હોય છે, તેના પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એવા પાંચ ભેદ પાડી શકાય. તાત્પર્ય કે આપણે જેને માટી કે પૃથ્વી કહીએ છીએ તેમાં પણ જીવ છે, જેને પાછું કે અર્પે કહીએ છીએ તેમાં પણ જીવ છે, જેને અગ્નિ કે તેજ કહીએ છીએ તેમાં પણ જીવ છે, જેને પવન કે વાયુ કહીએ છીએ તેમાં પણ જીવ છે અને જેને ઝાડપાન કે વનસ્પતિ કહીએ છીએ તેમાં પણ જીવ છે. આધુનિક યુગમાં વૈજ્ઞાનિક સાધન વડે વનસ્પતિ વગેરેમાં જીવ હેવાનું સાબીત કરવામાં આવ્યું છે
ત્રસ જેમાં કેટલાક બેઈન્દ્રિયવાળા, કેટલાક ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા, કેટલાક ચાર ઈન્દ્રિયવાળા ને કેટલાક પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા હોય છે. દાખલા તરીકે શંખ, કોડા, છીપ, ગંડેલ (પેટના કૃમિ), જળ, ચંદન, અળસિયાં, લાળિયા (વાસી ખેરાકમાં ઉત્પન્ન થતાં), કાષ્ઠ, કીડા, કૃમિ, પાણીના પિરા વગેરે બેઈન્દ્રિયવાળા જીવે છે. કાનખજૂર, માંકડ, જૂ, કીડી, ઉધઈ મકેડા, ઈયળ, ઘીમેલ, ગીગેડા, ગધેયા, ચારકીડા, છાણના કીડા, ગોકળગાય વગેરે ત્રણ ઈંદ્રિયવાળા જીવે છે. વીંછી, બગાઈ ભમરા, ભમરી, તીડ, મચ્છર, ડાંસ, મસક, કંસારી, ખડમાકડી વગેરે ચાર ઇંદ્રિયવાળા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવે છે અને માછલી, સાપ, પશુ-પક્ષી તથા મનુષ્ય વગેરે પાંચ ઈંદ્રિયવાળા જીવે છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતાની આવશ્યક્તા છે કે એક જ ઈન્દ્રિયવાળા અને માત્ર ૫શેન્દ્રિય હોય છે, બે ઈન્દ્રિયવાળા ને સ્પર્શનેન્દ્રિય ઉપરાંત રસનેન્દ્રિય પણ હોય છે. ત્રણ ઈન્દ્રિયેવાળાને સ્પર્શનેન્દ્રિય-રસનેન્દ્રિય ઉપરાંત ધ્રાણેન્દ્રિય પણ હોય છે; ચાર ઈન્દ્રિયેવાળાને વિશેષમાં ચક્ષુરિન્દ્રિય પણ હોય છે અને પાંચ ઈન્દ્રિવાળાને એ ચાર ઈન્દ્રિય ઉપરાંત શ્રવણેન્દ્રિય પણ હોય છે.
જીવની આહાર પ્રહણ કરવાની શક્તિને આહારપર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે, તેને શરીરરૂપે પરિણાવવાની શક્તિને શરીરપર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે, તેની ઈન્દ્રિય રચવાની શક્તિને ઈન્દ્રિયપર્યાદિત કહેવામાં આવે છે, તેની શ્વાસોચ્છવાસ લેવાની શક્તિને શ્વાસોશ્વાસપર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે, તેની બોલવાની શક્તિને ભાષાપર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે ને વિચારવાની શક્તિને મન પર્યાપ્તિ કહેવામાં આવે છે. તેમાંથી સ્થાવર જીવેને પ્રારંભની ચાર પર્યાપ્તિ હોય છે, બેઈન્દ્રિયવાળા, ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા તથા ચાર ઈન્દ્રિવાળા જેને તથા પંચેન્દ્રિયમાં જેઓ અસંજ્ઞી એટલે મનરહિત હોય છે તેમને પાંચ પર્યાપ્તિ હોય છે અને સંક્ષીપંચેન્દ્રિયને છ પર્યાપ્તિ હોય છે.
પંચેન્દ્રિય ના નારકી, તિર્ય. મનુષ્ય અને દેવતા એવા ચાર વિભાગે છે. તેમાં પહેલી નારકીના
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
છે, બીજી નારકીના છ એમ નારકીના છ સાત પ્રકારના છે. તિર્યંચે જલચર–જલમાં ફરનારા, સ્થલચર– જમીન પર ફરનારા અને બેચર એટલે આકાશમાં ઉડનારા એમ ત્રણ પ્રકારના છે. માછલા ઝુંડ, મગર વગેરે જલચર છે; ગાય, ભેંસ, ઘેડા, હાથી, વાનર વગેરે સ્થલચર છે; અને કાગડા, કબૂતર સમળી વગેરે ખેચર છે કે જેને આપણે પક્ષી કહીએ છીએ.
મનુષ્યના ત્રણ વિભાગો છે : કર્મભૂમિમાં જન્મેલા અકર્મભૂમિમાં જન્મેલા અને અંતરદ્વીપમાં જન્મેલા. આ વિભાગો જૈન ભૂગોળ પ્રમાણે જેને કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિ અને અંતરદ્વીપ કહેવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે કરેલા છે. કર્મભૂમિઓ ૧૫ છે, અકર્મભૂમિએ ૩૦ છે અને અંતર દ્વીપ ૫૬ છે, એટલે મનુષ્યના કુલ ભેદ ૧૦૧ છે. | દેના ચાર વિભાગો છે: (૧) ભુવનપતિ, (૨) વ્યંતર (૩) જ્યોતિષી અને (૪) વૈમાનિક. તેમાં ભવનપતિના દશ પ્રકાર છે, વ્યંતરના વ્યંતર અને વાણવ્યંતર એવા બે વિભાગો છે ને તે દરેકના આઠ આઠ ભેદે છે.
તિષીના પાંચ ભેદે છે અને વૈમાનિકના ક૫વાસી અને કલ્પાતીત એવા બે ભેદે છે.
આ જેના શરીર, આયુષ્ય વગેરેને વિચાર જૈન શાસ્ત્રોમાં ખૂબ સૂક્ષમતાથી કરેલ છે.
૨. અજીવ જેનામાં જીવ નથી તેને અજીવ કહેવામાં આવે છે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
આ રીતે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાલ અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ પાંચે દ્રબ્યા અજીવ છે. ૩. પુણ્ય
જીવ માનસિક, વાચિક અને કાયિક ક્રિયા દ્વારા જે શુભ અને અશુભ કર્મો ઉપાર્જન કરે છે તેને અનુક્રમે પુણ્ય અને પાપ કહેવામાં આવે છે. તેમાં પુણ્ય ૯ પ્રકારે અંધાય છે. સાધુ-સંત તથા દીન-દુઃખીઓને (૧) અન્ન દેવાથી, (૨) પાણી દેવાથી, (૩) સ્થાન એટલે ઉતરવાની જગા આપવાથી, (૪) શય્યા દેવાથી, (૫) વસ્ત્ર દેવાથી, તેમજ (૬) મન વડે શુભ સંકલ્પ કરવાથી, (૭) વચન વડે શુભ સંકલ્પ કરવાથી, (૮) કાચા વડે શુભ સકલ્પ કરવાથી અને (૯) દેવ-ગુરુને નમસ્કાર કરવાથી.
આ પુણ્યનાં ફળ સ્વરૂપે જીવને દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, ઉચ્ચગેાત્ર, પંચેન્દ્રિયની પૂર્ણુતા, પ્રમાણેાપેત સુંદર શરીર, ઘાટીલાં અવયવા, રૂપ, કાંતિ, આરેાગ્ય, સૌભાગ્ય અને દીર્ઘાયુષની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જ્યાં જાય ત્યાં આદર-સત્કાર પામે છે.
૪. પાપ
પાપ ૧૮ પ્રકારે બંધાય છે.
૧. પ્રાણાતિપાત એટલે જીવહિંસા કરવાથી. ૨. મૃષાવાદ એટલે જૂહુ' એટલવાથી. ૩. અદત્તાદાન એટલે ચારી કરવાથી. ૪. મૈથુન એટલે બ્રહ્મચર્યના ભ ́ગ કરવાથી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
૫. પરિગ્રહ એટલે વસ્તુ પર મૂર્છા રાખવાથી. ૬. ક્રાધ એટલે ગુસ્સો કરવાથી. ૭. માન એટલે અભિમાન કરવાથી.
૮. માયા એટલે કપટ કરવાથી.
૯. લેાભ એટલે તૃષ્ણા રાખવાથી.
૧૦. રાગ એટલે ઈષ્ટ વસ્તુ પર આસક્તિ રાખવાથી. ૧૧. દ્વેષ એટલે અનિષ્ટ વસ્તુના તિરસ્કાર કરવાથી, ૧૨. કલહ એટલે કજિયે કરવાથી.
૧૩. અભ્યાખ્યાન એટલે કેાઈના પર દોષારોપણ કરવાથી.
૧૪. મૈશુન્ય એટલે ચાડી ખાવાથી.
૧૫. રિત-અરિત એટલે હર્ષ અને વિષાદ કરવાથી. ૧૬. પરિવાદ એટલે બીજાની નિંદા કરવાથી. ૧૭. માયા-મૃષાવાદ એટલે કપટપૂર્વક તૂ હું એલવાથી, ૧૮. મિથ્યાત્વશલ્ય એટલે હૃદયમાં મિથ્યાત્વ રાખવાથી.
[ મિથ્યાત્વના વિશેષ પરિચય આગળ આવશે. ]
પાપનું ફળ પુણ્યથી ઊંધું મળે છે, એટલે તેનાં ફળ સ્વરૂપે નરક અને તિર્યંચ ગતિ તથા ચાર ઈન્દ્રિયપણ, ત્રણઈન્દ્રિયપણું, એ ઈન્દ્રિયપણુ અને સ્થાવરપણુ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ નીચગોત્ર, કદરૂપા દેહ, વરવા અંગા, રાગ-વ્યાધિ, દુર્ભાગ્ય તથા અલ્પાયુષની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા અપયશ સાંપડે છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
અહી એટલું યાદ રાખવાની જરૂર છે કે પુણ્ય અને પાપ અને કર્મફળ હાઇને મેાક્ષપ્રાપ્તિ માટે તે અનેને ક્ષય કરવા જરૂરી છે.
પુણ્ય એ શુભાસવ છે અને પાપ એ અણુભાષવ છે એટલે કેટલાક તેના આસવમાં જ સમાવેશ કરે છે અને પુણ્ય–પાપની સ્વતંત્ર તત્ત્વ તરીકે ગણના કરતા નથી, પણ પુણ્ય–પાપના સ્પષ્ટ એધ થવા માટે તેનું સ્વતંત્ર પ્રતિપાદન જરૂરી છે, એટલે અહીં પુણ્ય અને પાપની સ્વતંત્ર તત્ત્વ તરીકે ગણના કરવામાં આવી છે.
૫ આવ
જેનાથી કર્મોનુ જીવભણી આવવું થાય તેને આસ્રવ કહે છે. જો જીવને આપણે તલાવની ઉપમા આપીએ તે કર્મ એ પાણી છે અને આસ્રવ એ તેને આવવાનાં ગરનાળાં છે. તેના કુલ ભેટ્ઠા ૪૨ માનવામાં આવ્યા છે, તે આ પ્રમાણે ઃ
'
હિંસા, જૂઠ, ચારી, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચને ત્યાગ ન કરવા, વિરતિ ન કરવી તે ૫ અવતાઅવ, ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભનુ સેવન કરવું તે ૪
કાયાસવ.
સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, પ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોતેન્દ્રિય એ પાંચ ઇંદ્રિયાને નિયમમાં ન રાખવી અર્થાત્ પ્રમાદ સેવવા તે ૫ ઈન્દ્રિયાસ્ત્રવ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ મન, વચન અને કાયાના ભેગને–વ્યાપારને ભેગાદિ વિષયમાં જતાં ન રેક તે ૩ મેગાસ્ત્રવ. તેમજ નીચેની પચીસ ક્રિયાઓ કરવાથી કર્મને આસ્રવ થાય છે ?
(૧) કાયિકકિયા--કાયાને અયત્નાએ પ્રવર્તાવવી તે.
(૨) આધિકરણિકી ક્રિયા–ઘરનાં ઉપકરણ–અધિકરણ વડે જીવેનું હનન કરવું તે.
(૩) પ્રાÀષિકી ક્રિયા–જીવ–અજીવ પર દ્વેષ કર તે.
(૪) પારિતાપતિકી ક્રિયા–પિતાને તથા પરને પરિતાપ ઉપજાવ તે.
(૫) પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા–એકેન્દ્રિયાદિ જેને હવા-હણવવા તે.
(૬) આરંભિકી કિયા–જેમાં ઘણી હિંસા થવાને સંભવ હોય તે. - (૭) પારિગ્રહિક ક્રિયા-ધન ધાન્યાદિક નવવિધ પરિગ્રહ મેળવતાં તથા તેના પર મહ રાખતાં જે ક્રિયા લાગે છે.
(૮) માયાપ્રત્યયિકી કિયા-છળ કપટ કરી બીજાને દુભવવા તે. | (૯) મિથ્યાદર્શનખત્યયિકી ક્રિયા-મિથ્યા દર્શન એટલે અસત્ય માર્ગનું પિષણ કરતાં જે ક્રિયા લાગે છે.
(૧૦) અપ્રત્યાખ્યાનિકી ક્રિયા–અભક્ષ્ય અને અપેય વસ્તુઓને ત્યાગ નહિ કરવાથી જે ક્રિયા લાગે છે.
(૧૧) દષ્ટિકી કિયા-સુંદર વસ્તુઓ જોઈને તેના પર રાગ કરે તે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫ (૧૨) સ્પષ્ટિકી કિયા–સુકુમાર વસ્તુઓને રાગવશાત્ સ્પર્શ કરે તે.
(૧૩) પ્રાતિત્યકી ક્રિયા-બીજાની ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ જોઈને ઈર્ષા કરે તે.
(૧૪) સામતે નિપાતકી કિયા–પોતાની ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિની કોઈ પ્રશંસા કરે તેથી ખુશ થતાં જે ક્રિયા લાગે તે અથવા તેલ, ઘી, દૂધ, દહીં આદિનાં વાસણે ખુલ્લાં રાખવાથી જીવે તેમાં આવી પડે અને તેથી જે હિંસા થાય તે.
(૧૫) નૈસૃષ્ટિકી કિયા-રાજાદિના હુકમથી બીજાની પાસે યંત્ર-શસ્ત્રાદિ તૈયાર કરાવવાં તે.
(૧૬) સ્વહસ્તકી કિયા–પિતાના હાથથી કે શિકારી કૂતરાઓ આદિ દ્વારા જીવને મારવા તે. અથવા પિતાના હાથે ક્રિયા કરવાની જરૂર નહિ હોવા છતાં અભિમાનથી પિતાના હાથે ક્રિયા કરવી તે.
(૧૭) આનયનકી કિયા-જીવ અથવા અજીવના પ્રગથી કોઈ વસ્તુ પિતાની પાસે આવે એવી કોશીષ કરવી તે.
(૧૮) વિદારણુકી ક્રિયા-જીવ અથવા અજીવનું છેદન ભેદન કરવું તે.
(૧૯) અનાગિકી ક્રિયા-શૂન્યચિત્તે વસ્તુઓને લેવી મૂકવી, બેસવું-ઉઠવું, ચાલવું કરવું કે ખાવું-પીવું તે. . (૨૦) અનવકાંક્ષા પ્રત્યયદી ક્રિયા-આ લોક અને પરલેક સંબંધી વિરુદ્ધ કાર્યનું આચરણ કરવું તે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
(૨૧) પ્રાયેાગિકી ક્રિયા–મન, વચન, કાયા સખ'ધી ખરાખ વિચારમાં પ્રવૃત્તિ કરવી પણ નિવૃત્તિ ન કરવી તે. (૨૨) સમુદાનક્રિયા–કાઇ એવું કર્મ કરવુ કે જેનાથી જ્ઞાનાવરણીય આઠે કર્માના એકી સાથે અંધ થાય તે.
(૨૩) પ્રેમપ્રત્યયિકી ક્રિયા–માયા અને લેાલથી જે ક્રિયા થાય તે.
(૨૪) દ્વેષપ્રત્યયિકી ક્રિયા-ક્રોધ અને માનથી જે ક્રિયા થાય તે.
(૨૫) ઇર્ષ્યાપથિકી ક્રિયા–પ્રમાદરહિત સાધુઓને તથા કેવલજ્ઞાની ભગવાનને ગમનાગમન કરતાં જે ક્રિયા લાગે તે. આમાં કેટલીક ક્રિયાએ સરખા જેવી લાગે છે, પણ તે સરખી નથી.
આ બધા ભેદોના તીવ્રભાવ, મન્ત્રભાવ, જ્ઞાતભાવ, અજ્ઞાતભાવ આદિ કારણેાથી અનેક ભેદાનુબે થઈ શકે છે. ૬ સવર
કર્માને જીવભણી આવતાં અટકાવવા તેને સવર કહે છે. આ ક્રિયા આસ્રવથી બિલકુલ ઉલટી છે, એટલે તેને આસ્રવરાધ પણ કહેવામાં છે. તેના ૫૭ ભેદો નીચે પ્રમાણે માનવામાં આવે છેઃ
૫ સમિતિ, ૩ ત્રુપ્તિ, ૧૦ યતિધર્મ ૧૨ ભાવના, ૨૨ પરીષહ અને ૫ ચારિત્ર.
ચારિત્રનાં પાલનનિમિત્તે સમ્યક્પ્રવૃત્તિ કરવી તેને સમિતિ કહેવામાં આવે છે. તેના ઈય્યસમિતિ, ભાષાસમિતિ,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ એષણાસમિતિ, આદાન-નિક્ષેપ સમિતિ અને પારિઠાપનિકી સમિતિ એવા પાંચ પ્રકારો છે. ઈસમિતિ એટલે ઉપગપૂર્વક નીચી નજરે અવર-જવરવાળા માગે દિવસના સમયે ચાલવું. ભાષા સમિતિ એટલે મિત, હિત અને પ્રિય વચન બોલવું. એષણાસમિતિ એટલે આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, ઔષધ, શય્યા, પાટ, પાટલા આદિ દેષ રહિત મેળવવા. આદાન-નિક્ષેપસમિતિ એટલે વસ્ત્ર, પાત્ર ઉપકરણે વગેરે પ્રમાજી–પૂંછને લેવા-મૂકવા. પારિઠાપનિકી સમિતિ એટલે મલ, મૂત્ર, ઘૂંક તથા પરડવવા વસ્તુઓ નિરવદ્ય એટલે જીવહિંસા ન થાય તેવા સ્થાનમાં પરઠવવી.
ચારિત્રનાં પાલન નિમિત્તે મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને પવવી, તેને નિષેધ કરે તેને ગુપ્તિ કહેવામાં આવે છે. તેના મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ એ ત્રણ પ્રકારે છે.
આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિને અષ્ટ પ્રવચન માતા કહેવામાં આવે છે, કારણ કે પ્રવચન એટલે ચારિત્રનું ધારણ અને પિષણ કરવામાં તે માતા જેવું કામ કરે છે.
સાધુઓએ—પતિઓએ ખાસ આરાધવા ગ્ય દશ ગુણેને દશવિધ યતિધર્મ કહેવામાં આવે છે, તે આ પ્રમાણે ક્ષાંતિ (ક્ષમા), મૃદુતા, ઋજુતા (સરળતા), મુક્તિ (નિર્લોભવૃત્તિ), તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ (મન, વચન, કાયાની શુદ્ધિ), અકિંચનતા (પરિગ્રહને ત્યાગ) અને બ્રહ્મચર્ય.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જેમ ઔષધમાં અમુક ગુણ લાવવા માટે તેને જુદા જુદા રસની ભાવના આપવામાં આવે છે, તેમ આત્માને પવિત્ર બનાવવા માટે ૧૨ પ્રકારની–વિચાર ધારાઓને આશ્રય લેવામાં આવે છે, તેને બાર ભાવના કે દ્વાદશાનુપ્રેક્ષા કહેવામાં આવે છે. તે નીચે મુજબ –
૧ અનિત્યભાવના–સર્વ પરપદાર્થની અનિત્યતા ચિંતવવી.
૨ અશરણભાવના-અરિહંતાદિ ચાર શરણ વિના સંસારમાં પ્રાણીને કેઈનું શરણું નથી, તેવું ચિંતન કરવું.
૩ સંસારભાવના–સંસારમાં જીવનું અનાદિ પરબ્રમણ તથા તેનાં અનંત જન્મ, મરણ અને અસ્થિર સંબંધનું ચિંતન કરવું.
૪ એકત્વભાવના–જન્મ-મરણ તથા સુખ-દુઃખ સંસારમાં એકલા જીવને જ અનુભવવા પડે છે એવું ચિંતન કરવું.
૫ અન્યત્યભાવના–આત્માને ધન, બંધુ તથા શરીરથી ભિન્ન ચિંતવ.
૬ અશુચિસ્વભાવના–શરીરનું અપવિત્રપણું ચિંતવવું.
૭ આસ્રવભાવના-અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ, ગ તથા મિથ્યાત્વને અશુભ કર્મના હેતુ તરીકે ચિંતવવા.
( ૮ સંવરભાવના-સંયમનું સ્વરૂપ અને તેના લાભ ચિંતવવા.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ નિરાભાવના–કની નિર્જરામાં કારણભૂત એવા તપને મહિમા ચિ તવવે.
૧૦ ધર્મસ્વાખ્યાતભાવના જિનેશ્વરાએ ધમ સારી રીતે કહેલા છે અને તે મહા પ્રભાવશાળી છે એમ ચિંતવવું. ૧૧ લેાકભાવના-ચૌદ રાજલેાકનું સ્વરૂપ ચિંતવવુ. ૧૨ એધિદુભભાવના-સમ્યકત્વ પામવું દુર્લભ છે, તેથી તેમાં ઉપયાગ રાખવાનું ચિંતન કરવું.
ચારિત્રનું પાલન કરતાં જે કંઇ કષ્ટ, મુશીખત કે મુરકેલી આવી પડે તેને સમતાથી સહન કરી લેવી તેને પરીષહુજય કહેવામાં આવે છે. તેના ૨૨ પ્રકારા નીચે મુજબ છે:
૧ ક્ષુધાપરીષહ-ભૂખથી ઉત્પન્ન થતી વેદના સહન
કરવી.
૧૦૯
કરવી.
૨ તૃષાપરીષહતૃષાથી ઉત્પન્ન થતી વેદના સહન.
૩ શીતપરીષહ–૪'ડીથી થતી વેદના સહન કરવી. ૪ ઉષ્ણપરીષહ-તાપથી થતી વેદ્યના સહન કરવી. ૫ #સ-મશકપરીષહડાંસ અને મચ્છરના કરડવાથી ઉત્પન્ન થતી વેદના સહન કરવી.
૬ અચલેકપરીષહ–વસ્રરહિત કે ફાટેલાં વસ્ત્રવાળી સ્થિતિથી ખેદ ન પામવા.
૭ અતિ પરીષહુ-ચારિત્ર પાળતાં મનમાં ગ્લાનિ થવા ન દેવી.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
૮ શ્રીપરીષહ-સ્ત્રીઓના હાવભાવાદિ પ્રસંગથી મનને ચલાયમાન થવા દેવું નહિ.
૯ ચર્ચાપરીષહ-કઈ ગામ ઉપર મમત્વ ન રાખતાં રાષ્ટ્રભરમાં વિચરતા રહેવું અને એ રીતે વિહાર કરતાં– પરિભ્રમણ કરતાં જે કષ્ટ આવે તે સહન કરી લેવાં.
૧૦ નિષવાપરીષહ-સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક રહિત સ્થાનમાં રહી એકાંતવાસ સેવ.
૧૧ શય્યાપરીષહ સૂવાની જગા કે સૂવાની પાટ વગેરે ગમે તેવી મળે તેથી ખેદ ન પામવે.
૧૨ આકાશપરીષહ-કેઈ મનુષ્ય આક્રોશ કરે, તિરસ્કાર કરે, અપમાન કરે તેને શાંતિથી સહી લેવું. - ૧૩ વધપરીષહ-કોઈ મારઝૂડ કરે તે પણ શાંતિ રાખવી.
૧૪ યાચનાપરીષહ-સાધુને દરેક વસ્તુ યાચીને જ મેળવવાની હોય છે, તેથી મનમાં કંટાળે લાવે નહિ.
૧૫ અલાભપરીષહ-ભિક્ષા માગવા છતાં કઈ વસ્તુ ન મળે તે તેને સંતાપ ન કરે.
૧૬ રેગપરીષહ-ગમે તેવે રેગ કે વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય પણ હાયય કે બૂમ બરાડા ન પાડતાં તેની બધી વેદના શાંતિથી સહન કરી લેવી.
૧૭ તૃણસ્પર્શ પરીષહ-બેસતાં, ઉઠતાં તથા સૂતાં દર્દાદિ તૃણને જે કઠેર સ્પર્શ થાય તે શાંતિથી સહન કરી લે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
૧૮ મલપરીષહ-પરસેવા તથઃ વિહાર વગેરેનાં કારણે શરીર પર મેલ ચડી જવા છતાં સ્નાનની ઇચ્છા ન કરવી.
૧૯ સત્કારપરીષહ--કેાઇ ગમે તેવા સત્કાર કરે તેથી અભિમાન ન કરતાં મનને કાબૂમાં રાખવું અને આ સત્કાર મારા નહિ પણ ચારિત્રના થાય છે તેમ સમજવુ',
૨૦ પ્રજ્ઞાપરીષદ્ધ-બુદ્ધિ કે જ્ઞાનના મઢ કરવા નહિ. ૨૧ અજ્ઞાનપરીષહ-ઘણા પરિશ્રમ કરવા છતાં સૂત્રસિદ્ધાંતના જોઈ એ તેવા આધ ન થાય તે તેથી નિરાશ થવું નહિ.
૨૨ સમ્યકત્વપરીષહુ કાઇ પણ સ્થિતિમાં સમ્યકત્વને ડગમગવા ન દેતાં તેનું સ'રક્ષણ કરવું.
ચારિત્ર પાંચ પ્રકારનુ છે ઃ (૧) સામાયિક, (૨) છંદોપસ્થાપનીય, (૩) પરિહારવિશુદ્ધિ, (૪) સૂક્ષ્મસ'પરાય અને (૫) યથાખ્યાત. તેમાં મન, વચન અને કાયાથી પાપકર્મ કરવું નિહ, કરાવવું નહિ, તથા કરતાને અનુમતિ આપવી નહિ એવા સંકલ્પપૂર્વક જે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આવે છે તેને સામાયિકચારિત્ર કહે છે.
નવા શિષ્યને ષડ્જવનિકા અધ્યયન ભણ્યા પછી જે વડી દીક્ષા આપવામાં આવે છે, તેને છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર કહે છે. અથવા એક તીર્થંકરના સાધુ બીજા તીર્થંકરના શાસનમાં પ્રવેશ કરે એ વખતે તેને નવું ચારિત્ર લેવું પડે છે તેને પણ છેદ્યાવસ્થાપનીય ચારિત્ર કહે છે. શ્રી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
રા
પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ચાતુર્યામ વ્રતવાળા સાધુઓએ પાંચ મહાવ્રતવાળાં શ્રી મહાવીર સ્વામીને માર્ગ સ્વીકાર્યો ત્યારે નવેસરથી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું, તે આ પ્રકારનું સમજવું.
જેમાં વિશેષ તપ કરવાથી કર્મની નિર્જરા થાય તેને પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. જેમાં કષાય ખૂબ પાતળા પડી નામ માત્રના રહે તેને સૂક્ષ્મસંપરાયચારિત્ર કહે છે અને જેમાં કપાયને સર્વથા નાશ થાય એવા ચારિત્રને યથાખ્યાતચારિત્ર કહે છે. આ છેલ્લાં ત્રણ પ્રકારનાં ચારિત્રે વર્તમાનકાળે અતિ દુર્લભ માનવામાં આવે છે.
૭. નિર્જરા આત્માને લાગેલાં કર્મોનું જરી જવું, ખરી જવું તેને નિર્જરા કહેવામાં આવે છે. તેને મુખ્ય ઉપાય તપ છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે મવાલીíજિયં તવા નિરિા ક્રોડે ભવમાં સંચિત કરેલું કર્મ તપ વડે, નાશ પામે છે. તપના મુખ્ય પ્રકારે ૧૨ છે, તેમાં ૬ તપે બાહ્ય ગણાય છે અને ૬ તપ આત્યંતર ગણાય છે. બાહ્ય તપને વિશેષ સંબંધ કાયા સાથે છે, અત્યંતર તપને વિશેષ સંબધ મન સાથે છે; એટલે કાયિક તથા માનસિક બંને તપશ્ચર્યાને જૈન ધર્મમાં સમાન સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. કાયાને પુષ્ટ કરીએ અને મનનું દમન કરવા ઈચ્છીએ તે એ થતું નથી અને કાયાને કૃશ કરીએ પણ મનને મોકળું મૂકીએ તે એનું પરિણામ સારું આવતું નથી, એટલે ઉભયનું દમન કરવાની આવશ્યકતા છે.
નું
શા મુખ્ય ધ વરા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
અનશન એટલે ભેજનને ત્યાગ એ પહેલું બાહ્ય તપ છે. તેમાં એક ટંક સિવાય ખાવાને ત્યાગ કરે તેને એકાશન–એકાસણું કહે છે. એવું એકાસણું જ્યારે રસ વાળા પદાર્થોના ત્યાગપૂર્વક હોય ત્યારે તેને આયંબિલ કહે છે અને જેમાં આગળનું ટંક, દિવસના બે ટંક તથા ત્યાર પછીનું એક ટંક એમ ચાર ટંકનો ત્યાગ કરવામાં આવે તેને ચઉત્થભત્ત કે ઉપવાસ કહે છે. તેમાં સૂર્યોદય થયા પછી એક પ્રહર બાદ અચિત્ત જળને ઉપયોગ કરી શકાય તેવા ઉપવાસને તેવિહાર (ત્રિવિધ આહારને ત્યાગ કરનાર) કહે છે અને જેમાં અચિત્ત જળને પણ ઉપગ ન કરી શકાય એવા ઉપવાસને ચેવિહાર (ચતુર્વિધ આહારનો ત્યાગ કરના) કહેવામાં આવે છે. કોઈ પણ તપમાં રાત્રિભેજનને સર્વથા ત્યાગ હોય છે, એટલે સંધ્યાકાળથી લઈને બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી કોઈ પણ પ્રકારનું અન કે જળ વાપરવામાં આવતું નથી. તાત્પર્ય કે અન્ય ધર્મના ઉપવાસમાં દૂધ, ફળ, રાજગરાને શીરે, ચાહ, કેફી વગેરે લેવાની છૂટ હોય છે, તેવી છૂટ આમાં રહેતી નથી, એટલે આ ઉપવાસ આકરા ગણાય છે. આમ છતાં જૈનોનાં નાનાં નાનાં બાળકો પણ આવા ઉપવાસ કરે છે અને તે એકાદ-બે નહિ પણ ત્રણ-ત્રણ કે ચાર-ચાર કરે છે. વળી દશ વર્ષથી ચૌદ વર્ષની ઉમર સુધીના બાળકેએ અઠ્ઠાઈ એટલે એક સામટા આઠ ઉપવાસ કર્યાને દાખલાઓ પણ છે. મેટી ઉમરના સ્ત્રીપુરુષે એક ઉપવાસથી માંડીને આઠ ઉપવાસ, પંદર ઉપવાસ, ત્રીસ ઉપવાસ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ કે પાંત્રીશ ઉપવાસ પણ કરે છે ને કેટલાક બે માસ કે અઢી માસના ઉપવાસ પણ કરે છે. આ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ ઉપવાસનું માન છ મહિનાનું છે કે જે અકબરના સમચમાં ચંપા શ્રાવિકાએ કર્યા હતા.
આ બધા ઉપવાસમાં તપ પૂર્ણ થયે ફરી ભેજનની આંકાક્ષા હોય છે, જ્યારે યાવતકથિક અનશનમાં તે પ્રકારની ઈચ્છા હતી નથી, અર્થાત્ તેમાં જીવે ત્યાં સુધી ત્રિવિધ કે ચતુર્વિધ આહારને ત્યાગ હોય છે. તેનું શાસ્ત્રીય નામ સંલેખના છે. આ જાતનું સંલેખના–તપ કરનાર દર્ભ કે ઊનની શય્યા પર સંથારે કરીને કાયાને કૃશ કરતે થકે ચિત્તસમાધિમાં આયુષ્ય પર્ણ કરે છે. આપઘાતમાં કઈ પણ જાતની વ્યથા કે વેદનાથી જીવનને અંત લાવવાની તાલાવેલી હોય છે, જ્યારે સંખનામાં સંસારના સર્વ મેહને ત્યાગ કરી શાંતિ, સમતા કે સમાધિપૂર્વક શેષ જીવન પૂર્ણ કરવાનું હોય છે, એટલે તે બે વસ્તુઓ એક ગણી શકાય નહિ. ઘણા પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાનેએ આ તપનું રહસ્ય નહિ સમજાવાથી સંલેખના–તપને Self mortification એટલે મરજીઆત આપઘાત તરીકે ઓળખાવ્યું છે, પણ તે વ્યાજબી નથી.
ઊદરિકા એટલે ભૂખથી કંઈક ઓછું જમવું એ બીજું બાહ્ય તપ છે.
વૃત્તિસંક્ષેપ એટલે આહારપાણીરૂપ વૃત્તિને ઘટાડે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ કરે અર્થાત્ અમુક દ્રવ્યોથી વિશેષ દ્રવ્ય વાપરવા નહિ એ ત્રીજું બાહ્યતા છે. સાધુઓને આ તપ અભિગ્રહરૂપ હેાય છે, એટલે દ્રવ્યથી અમુક વસ્તુ મળે તે, ક્ષેત્રથી અમુક સ્થિતિમાં મળે તે, કાળથી અમુક સમયે મળે છે અને ભાવથી દાતાના અમુક ભાવપૂર્વક મળે તે લેવી એ સંકલ્પ હોય છે. જ્યાં સુધી એ સંકલ્પપૂર્વકની ભિક્ષા ન મળે ત્યાં સુધી તેમને અનશન તપ ચાલુ રહે છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ કૌશાંબીમાં દશ બેલથી ઉગ્ર અભિગ્રહ ધારણ કર્યો હતે ને પાંચ માસ તથા પચીસ દિવસ પછી શ્રી ચંદનબાળાના હાથે તેનું પારણું થયું હતું, એ હકીકત પ્રસિદ્ધ છે.
રસત્યાગ એટલે દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, ગેળ (સાકર) અને પકવાન્નને ત્યાગ કર એ ચોથું બાહ્યતા છે, રસથી વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તેને વિકૃતિ કે વિગઈ કહેવામાં આવે છે. આયંબિલમાં આ તપશ્ચર્યા મુખ્ય હોય છે.
કાયકલેશ એટલે સંયમના નિર્વાહ અથે કાયાને પડતાં કષ્ટો સમભાવે સહન કરી લેવા એ પાંચમું બાહ્યતપ છે અને સંલીનતા એટલે અંગે પાંગ સંકેચીને રહેવું તથા એકાંતનું સેવન કરવું એ છઠ્ઠ બાહ્ય તપ છે.
આ તપશ્ચર્યાઓને આશ્રય લીધા વિના શરીર પરની આસક્તિ છૂટતી નથી કે વિષય-કષા પર જોઈએ તે કબૂ આવી શકતું નથી.
\
'
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ભૂલ માટે દંડ રૂપ તપશ્ચર્યા કરવી એ પ્રાયશ્ચિત્ત નામે પહેલું અત્યંતર તપ છે.
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર તથા તપને તેમજ વિદ્યાદાતા ગુરુને ઔપચારિક વિનય કરે એ વિનય નામનું બીજું અત્યંતર તપ છે. - આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, તપસ્વી, ગ્લાન (માંદા કે અશક્ત), શિક્ષ (નવદીક્ષિત), કુલ, ગણ, સંઘ અને સાધર્મિક એ દશની નિરાશસ ભાવે એટલે કર્મક્ષયના હેતુથી શુશ્રુષા કરવી એ વિયાવૃત્ય નામનું ત્રીજું અત્યંતર તપ છે.
શાના પાઠ તથા અર્થની વાચના લેવી, તે સંબંધી પૃચ્છા કરવી, તેનું પરાવર્તન કરવું, તે સંબંધી ઊંડું ચિંતન કરવું તથા તેને યોગ્ય અધિકારીને વિનિમય કરે એ સ્વાધ્યાય નામનું એથું અત્યંતર તપ છે.
મનના શુભ વિચારમાં એકાગ્રતા કરવી એ પાંચમું ધ્યાન નામનું અત્યંતર તપ છે અને ઉત્કૃષ્ટ ત્યાગ વૃત્તિથી રહેવું એ ઉત્સર્ગ નામનું છઠું અત્યંતર તપ છે. ' ઘણું કઠિન અને નિકાચિત કર્મબંધનની નિજેરા આ અત્યંતર તપ વડેજ થાય છે.
૮, બંધ આત્મા અને કર્મનું જોડાવું, આત્મા સાથે કાર્મણ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
વર્ગણ (સ્કંધે)ને સંબંધ થવે તેને બંધ કહેવામાં આવે છે. જેમ સુવર્ણ સ્વભાવથી શુદ્ધ હવા છતાં માટીનાં મિશ્રણને લીધે મલિન બને છે, તેમ આત્મા કર્મનાં બંધને લીધે–કર્મનાં મિશ્રણને લીધે મલિન બને છે.
બંધ ચાર પ્રકારનું માનવામાં આવ્યું છેઃ (૧) પ્રકૃતિબંધ, (૨) સ્થિતિબંધ, (૩) અનુભાગબંધ અને (૪) પ્રદેશબંધ.
પ્રકૃતિબંધ એટલે કર્મને સ્વભાવ નક્કી થવે. જેમકે અમુક કર્મને બંધ થયે તે તેની જ્ઞાનશક્તિને રેપ કરશે, અમુક કર્મને બંધ થયે તે તેની દર્શનશક્તિને રેધ કરશે, વગેરે.
સ્થિતિબંધ એટલે કર્મ કેટલા કાળ સુધી રહેશે તેને નિર્ણય . જેમકે આ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ આત્માની સાથે અમુક કાળ સુધી સંબંધમાં રહેશે.
અનુભાગબંધ એટલે ફળ દેવાની શક્તિને નિર્ણય થ. જેમકે આ કર્મ તીવ્ર ફળ આપશે, આ કર્મ મંદ ફળ આપશે.
પ્રદેશબંધ એટલે કામણવર્ગણાને સંચય .
ચારે પ્રકારના કર્મબંધ એકી સાથે એક અધ્યવસાયથી પડે છે. તેમાં જે અધ્યવસાય અતિ તીવ્ર હોય તેને બંધ નિકાચિત એટલે અતિ ગાઢ પડે છે અને જે અધ્યવસાય, તીવ્ર, મંદ કે મંદતર હોય તેને બંધ અનુક્રમે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ નિધત્ત, પૃષ્ટ અને બદ્ધ પડે છે. એટલે ઉત્તરોત્તર ઓછો ગાઢ પડતાં માત્ર અડકવા જે જ પડે છે.
૯. મોક્ષ આત્માને કર્મથી સર્વથા છુટકારે થવે તેને મોક્ષ કહેવામાં આવે છે. મુક્તિ, સિદ્ધિ, શિવગતિ, નિર્વાણ, પરમપદ, પરમાત્મપદ એ તેના પર્યાય શબ્દ છે. સંસારમાં નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર પ્રકારની ગતિ હેાય છે, એટલે મેક્ષ પામવાની સ્થિતિને પંચમગતિ કહેવામાં આવે છે.
દીવા પરથી આવરણ ઉચકાઈ જતાં તેને પૂર્ણ પ્રકાશ પ્રકટ થાય છે, તેમ આત્મામાંથી કર્મની મલિનતા સર્વાશે દૂર થતાં તેના સર્વગુણે પૂર્ણ સ્વરૂપમાં પ્રકાશવા માંડે છે. કર્મ રહિત આત્માને સિદ્ધ કહેવામાં આવે છે.
આત્માની સ્વાભાવિક ગતિ ઊર્ધ્વ છે, એટલે તે સર્વ કર્મોથી રહિત થતાં જ ઊર્ધ્વગતિ કરતે લેકના અગ્રભાગે પહોંચી જાય છે અને સિદ્ધશિલામાં સ્થિર થાય છે. તેથી આગળ અલોક છે, એટલે ત્યાં આત્માની ગતિ સંભવતી નથી. કેઈ તુંબડાને કપડું વીટાળ્યું હોય અને તેના પર માટીને લેપ કર્યો હોય, વળી તેના પર બીજું કપડું વીંટાળ્યું હોય ને ફરી માટીને લેપ કર્યો હોય, એ રીતે આઠ વાર કપડું વીંટાળ્યું હોય ને આઠ વાર માટીને લેપ કર્યો હોય તે એ તુંબડું તરવાના સ્વભાવવાળું હોવા છતાં પાણીમાં નાખવાથી તેના તળિયે જઈને બેસે છે. પછી
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ પાણીના ઘર્ષણથી જેમ જેમ તેને લેપ ઉખડતે જાય છે અને કપડાનાં બંધને તૂટતાં જાય છે, તેમ તેમ તે હળવું થતું જાય છે અને બધે લેપ–બધાં બંધને દૂર થતાં જ તે ઊર્ધ્વગતિ કરતું પાણીની સપાટી પર આવી જાય છે, તેમ આત્મા કર્મનાં બંધનેને લીધે સંસારમાં ગમે ત્યાં રખડે છે પણ તેનાં સર્વ કર્મબંધને દૂર થતાં સ્વાભાવિક ગતિ પ્રમાણે ઉપર મુજબ સિદ્ધશિલામાં પહોંચી જાય છે.
સિદ્ધગતિને શિવ, અચલ, અજ, અનંત, અક્ષય, અવ્યાબાધ અને અપુનરાવૃત્તિ માનવામાં આવે છે. શિવ એટલે ઉપદ્રવરહિત. અચલ એટલે સ્થિર. અરુજ એટલે વ્યાધિ–વેદના રહિત. અનંત એટલે અંતરહિત. અક્ષય એટલે જેને અલ્પેશે કે સર્વાશે ક્ષય-નાશ થતું નથી. અવ્યાબાધ એટલે જ્યાં કર્મજન્ય પીડા નથી. નવાં કર્મબંધનનાં કઈ પણ કારણે વિદ્યમાન નહિ હોવાથી સિદ્ધના આત્માને ફરી કર્મબંધ થતો નથી. અપુનરાવૃત્તિ એટલે જ્યાં ગયા પછી ફરી સંસારમાં પાછું આવવાનું હતું
નથી. કેટલાક
તેને ઉતાર કરે, નથી એ
કેટલાક એમ માને છે કે સિદ્ધના જીવે જગનું દુઃખ જોઈ તેને ઉદ્ધાર કરવા પાછા સંસારમાં આવે છે ને દુઃખી જગતને ઉદ્ધાર કરે છે, પણ જ્યાં વિચાર, લાગણી કે રાગદ્વેષજન્ય સંવેદને જ નથી ત્યાં એવું શી રીતે બની શકે? એટલે સિદ્ધ પરમાત્માના જી તો રાગ અને દ્વેષથી પર થઈને પોતાના અનંત જ્ઞાનમય સ્વભાવમાં જ રમણ કરનારા હોય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જે જીવે ચાર ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, તે અંત સમયે શેષ ચાર કર્મોને ક્ષય કરી અવશ્ય મેક્ષગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ રીતે જૈન શાોએ નવતત્ત્વમાં જાણવા જેવું બધું જણાવી દીધું છે અને તેમાંથી છેડવા શું છે અને ગ્રહણ કરવા એગ્ય શું છે? તેને બોધ પણ કરાવી દીધો છે. જીવ જાણવા ગ્ય છે, અજીવ જાણવા છે, પુણ્ય કરવા ગ્ય છે પણ આખરે છેડવા ગ્ય છે, પાપ કરવા યોગ્ય નથી અને છેડવા યોગ્ય છે, આસવ પણ છેડવા ગ્ય છે, સંવર કરવા એગ્ય છે, નિર્જરા કરવા ગ્ય છે, બંધ કરવા ગ્ય નથી, મોક્ષ મેળવવા યોગ્ય છે.
સંવર એ સંયમ છે અને નિર્જરા એ તપ છે, એટલે સંયમ અને તપ એ જ આખરે મનુષ્યને મુક્તિ સમીપે લઈ જનારાં બે મહાન તત્વે છે અને તેથીજ જૈનો તેની યથાશક્તિ આરાધના-ઉપાસના કરે છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ છઠ્ઠ મિથ્યાત્વ
વસ્તુનું જે સ્વરૂપ હોય તે ન માનતાં બીજી રીતે માનવું તેને વિપરીત શ્રદ્ધાન કે મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે. આ મિથ્યાત્વના જુદી જુદી દષ્ટિએ જુદા જુદા પ્રકારે પડે છે, તેમાંથી પાંચ પ્રકારે, છ પ્રકારે અને દશ પ્રકારે ખાસ સમજવા ગ્ય છે.
- પાંચ પ્રકારે
(૧) આભિગ્રહિક, (૨) અનભિગ્રહિક, (૩) આભિનિવેશિક, (૪) સાંશયિક અને (૫) અનામિક. - મિથ્યાદર્શનની માન્યતાની પકડ તે આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ. તે સત્ય પક્ષના વિરોધી એવા મિથ્યાદર્શનીઓને હેાય છે.
સારા ખેટાને ભેદ ન કરે તે અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ. તે સત્યપક્ષના અવિરેધી મિથ્યાદર્શનીને હેય છે. “સર્વ મતે કે સર્વદર્શને સારાં છે, તેમાં અમુકને સારું
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે “સાની સખ્યત્વે સારું માનવું છે. અભિનિવેશ
૧૨૨ અને અમુકને ખોટું શા માટે માનવું?' આવો વિચાર તે આ બીજા પ્રકારનું મિથ્યાત્વ છે.
શાસ્ત્ર અનુસાર સત્ય જાણવા છતાં અભિનિવેશ એટલે બેટી પકડને લઈને જૂઠું માનવું તે આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ. તે મુખ્યત્વે સમ્યકત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલાને હેય છે. “જ્ઞાનીઓની કહેલી વાત મેં જાણી પણ યુક્તિથી એ વાત ખોટી છે !” એમ માનવું તે આ ત્રીજા પ્રકારનું મિથ્યાત્વ છે. | સર્વજ્ઞ અને વીતરાગે પ્રરૂપેલા સિદ્ધાંતેમાં સંશય રાખે તેને સાંશયિક મિથ્યાત્વ કહે છે. જિન ભગવતેએ નરક અને નિગદની વાત કહી છે, પણ તેવાં સ્થાને ખરેખર હશે કે કેમ ? એવા વિચાર કરવા તે આ ચોથા પ્રકારનું મિથ્યાત્વ છે.
અજાણપણને લીધે કંઈ ન સમજાય તે અનાગિક મિથ્યાત્વ. પૃથ્વીકાય વગેરે એકેન્દ્રિય જીને અનાદિ કાળથી આ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ લાગેલું હોય છે.
છ પ્રકારે (૧) લૌકિકદેવગત, (૨) લૌકિકગુગત, (૩) લૌકિકપર્વગત, (૪) લકત્તરદેવગત, (૫) લેકોત્તરગુરુગત અને (૬) લકત્તરપર્વગત.
રાગદ્વેષ, અજ્ઞાન, મોહ વગેરે દોષવાળા લૌકિક દેને માનવા-પૂજવા અને તેમણે પ્રવર્તાવેલા ધર્મમાર્ગને અનુસરવું તે લૌકિકદેવગતમિથ્યાત્વ...
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
અઢાર પાપસ્થાનકને સેવનાર તથા મહાવ્રતથી રહિતને ગુરુ માનવા, તેમના ઉપદેશ સાંભળવા અને તેમની પ્રશંસા કરવી તે લૌકિકગુરુગતમિથ્યાત્વ.
પૌલિક સુખની ઇચ્છાવાળાએ પ્રવર્તાવેલા હાળી, ખળેવ, શીતળાસાતમ વગેરે લૌકિક પર્વાને માનવા તે. લૌકિકપવ ગતમિથ્યાત્વ.
અઢાર દોષથી રહિત એવા અરિહંત ભગવાનને આલેક-પરલેાકના પૌદ્ગલિક સુખની ઇચ્છાએ માનવા– પૂજવા, તેમની યાત્રાના નિયમા વગેરે રાખવા તે લેાકેાત્તર દૈતગતમિથ્યાત્વ.
શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રવાળા મુનિરાજને આલેાક– પરલેાકના સુખની ઇચ્છાથી વાંઢવા-પૂજવા કે પ્રતિલાલવા તથા વેશધારી શિથિલાચારીઓને ગુરુમુદ્ધિએ માનવા પૂજવા તે લેાકેાત્તરગુરુગતમિથ્યાત્વ,
એળી, આઠમ, ચૌદશ, જિનકલ્યાણક વગેરે લેાકેાત્તર પના દિવસે આલેક અને પરલાકનાં સુખને અર્થે ઉપવાસ, આયંબિલ, એકાશન આદ્ઘિ તપ કરવું તે લેાકેાત્તર પગત મિથ્યાત્વ.
* અરિહંત દેવ નીચેના અઢાર દોષથી રહિત હોય છે : ૧. દાનાન્તરાય, ૨. લાભાન્તરાય, ૩. વીર્યંન્તરાય, ૪. ભાગાન્તરાય, ૬. ઉષભાગાન્તરાય, ૬, હાસ–હાસ્ય, છ. રતિ, ૮. અરતિ, ૯. ભય, ૧૦. જુગુપ્સા, ૧૧. શાક, ૧૨. કામ, ૧૩. મિથ્યાત્વ, ૧૪. અજ્ઞાન, ૧૫. નિદ્રા, ૧૬. અવિરતિ, ૧૭. રાગ અને ૧૮. દ્વેષ,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
દશ પ્રકાર
(૧) અધર્મીને ધર્મ માનવેા. (૨) ધને અધ માનવા. (ર) ઉમા ને મા માનવા. (૪) માને ઉન્મા માનવા. (૫) અસાધુને સાધુ માનવા. (૬) સાધુને અસાધુ માનવા. (૭) અજીવને જીવ માનવેા. (૮) જીવને અજીવ માનવા. (૯) અમુક્તને મુક્ત માનવા અને (૧૦) મુક્તને અમુક્ત માનવે.
મિથ્યાત્વના ચેાગે જીવને પાપકમના બંધ પડે છે અને અનંત કાળ સુધી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે એટલે તેને વહેલામાં વહેલી તકે નાશ કરવા એ સુજ્ઞજનાનુ કર્તવ્ય મનાય છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
न मिथ्यात्वसमः शत्रुर्न मिथ्यात्वसमं विषम् । न मिध्यात्वसमो रोगो, न मिथ्यात्वसमं तमः ॥
આ જગમાં શત્રુએ ઘણા હાય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવા કાઈ શત્રુ નથી; વિષ અનેક પ્રકારનું હાય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવું કાઈ વિષે નથી; રાગ અનેક પ્રકારના હાય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવા કોઈ રોગ નથી; અને અંધારું' અનેક પ્રકારનું હાય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવું કાઈ અંધારું નથી.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમું
સમ્યકત્વ
તત્વશ્રદ્ધારૂપ છવના પ્રશસ્ત પરિણામને સમ્યકત્વ કહેવામાં આવે છે. મિથ્યાત્વને ત્યાગ થાય ત્યારે જ આ સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તેને મિથ્યાત્વને વિરધીભાવ સમજ જોઈએ.
સંસારમાં જે જે સમ્યકત્વ પામે છે, તેમને જ સમ્યગજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય થાય છે અને તેઓ જ છેવટે સમ્યફ ચારિત્રને લાભ પામી મુક્તિમાં જઈ શકે છે, તેથી સમ્યકત્વને મેક્ષમાર્ગનું પ્રથમ પગથિયું માનવામાં આવે છે. જૈન શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે સમ્યકત્વરૂપી રત્ન વિના બધાં વ્રતો સેનાપતિ વિનાની સેનાની જેમ તત્કાલ નાશ. પામે છે. અનુકૂળ વાતાવરણ વિના જેમ ખેતી ફલદાયક થતી નથી, તેમ સમ્યકત્વ વિના બધી ક્રિયાઓ પ્રાયઃ અલ્પ ફલ આપનારી થાય છે.
સમ્યકત્વ ગુરુના ઉપદેશ વગેરે અધિગમથી પણ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
થાય છે અને તેવાં કેઈ નિમિત્ત વિના સહજ પણ થાય છે. તેના ત્રણ, પાંચ અને દશ પ્રકારે સમજવા યોગ્ય છે.
ત્રણ પ્રકારે (૧) કારક, (૨) રેચક અને (૩) દીપક
(૧) ગુરુના ઉપદેશથી તપજપ વગેરે કિયામાં શ્રદ્ધા થવી તે કારક સમ્યકત્વ. (૨) શાસ્ત્રનાં ઉદાહરણ કે હેતુ જાણ્યા વિના રુચિમાત્રથી શ્રદ્ધા થવી તે રેચક સમ્યકત્વ અને (૩) પોતાની શ્રદ્ધા બરાબર ન હોય તે પણ બીજાને તત્ત્વ શ્રદ્ધા પમાડવી તે દીપક સમ્યકત્વ. આ ત્રીજું સમ્યકત્વ વ્યવહાર માત્રથી જ સમ્યકત્વ છે, પણ તાત્વિક રીતે સમ્યકત્વ નથી.
પાંચ પ્રકારે (૧) ઔપશમિક, (૨) ક્ષાપમશિક (૩) ક્ષાયિક, (૪) સાસ્વાદન અને (૫) વેદક.
૧. આત્માને વળગેલાં મિથ્યાત્વનાં દળોનું ઉપશમન થવાથી જે સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય તે ઔપથમિક. આ સમ્યકત્વ કરે નીચે બેસી ગયેલાં જળ જેવું નિર્મળ હોય છે.
૨. આત્માને વળગેલાં મિથ્યાત્વનાં દળે અમુક અંશે ઉપશમવાથી અને અમુક અંશે ક્ષય પામવાથી જે સભ્ય કત્વ ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષાપશમિક. આ સમ્યકત્વ કચરાથી ડોળાયેલા જળ જેવું કલુષિત હોય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
૩. આત્માને વળગેલાં મિથ્યાત્વનાં તમામ દલેને ક્ષય થવાથી જે સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષાયિક. આ સમ્યકત્વ શુદ્ધ પાણીનાં પુર જેવું હોય છે.
૪. સમ્યકત્વથી પતિત થયેલા પરંતુ મિથ્યાત્વને નહિ પામેલા જીવનું જે સમ્યકત્વ તે સાસ્વાદન. આ સમ્યકત્વ વમન થયેલા અન્નના અનુભવ જેવું હોય છે.
૫. ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પ્રકટતાં પહેલાં સમ્યકત્વ મેહનીયનાં જે દલે વેદાય છે, તે વેદક સમ્યકત્વ.
દશ પ્રકારે (૧) નિસર્ગરુચિ, (ર) ઉપદેશરુચિ, (૩) આજ્ઞારુચિ, (૪) સૂત્રરુચિ, (૫) બજરુચિ, (૯) અભિગમરુચિ, (૭) વિસ્તારરુચિ, (૮) કિયારુચિ, (૯) સંક્ષેપરુચિ અને (૧૦) ધર્મરુચિ. - (૧) જે જીવ જિનેશ્વએ યથાર્થ અનુભવેલા ભાવને પિતાની મેળે જાતિસ્મરણાદિ જ્ઞાનથી જાણીને “તે એમ
જ છે પણ અન્યથા નથી” એવી શ્રદ્ધા રાખે તેને નિસર્ગ રુચિ કહેવાય.
| (૨) કેવળી કે છવસ્થ ગુઓ વડે કહેવાયેલા ઉપયુક્ત ભાવે પર શ્રદ્ધા રાખે તેને ઉપદેશરુચિ કહેવાય.. ' (૩) રાગ, દ્વેષ, મેહ અને અજ્ઞાનથી રહિત મહાપુરુષની આજ્ઞાથી તત્ત્વપર રુચિ ધરાવે તે આજ્ઞારુચિ કહેવાય.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ (૪) જે અંગપ્રવિષ્ટ કે અંગબાહ્યક સૂત્રે ભણીને તત્વમાં રૂચિવાળો થાય તેને સૂત્રરુચિ કહેવાય.
(૫) જેમ એક બીજ વાવવાથી અનેક બીજે ઉત્પન્ન થાય, તેમ એક પદથી કે એક હેતુથી કે એક દષ્ટાંતથી ઘણુ પદે, ઘણું હેતુઓ અને ઘણું દષ્ટાંતે પર શ્રદ્ધાવાળ થાય, તેને બજરુચિ કહેવાય.
() જે અગિયાર અંગ, બારમો દૃષ્ટિવાદ અને બીજા સિદ્ધાંતેના અર્થને બરાબર જાણુંને તત્ત્વ પર શ્રદ્ધા કરે તેને અભિગમરુચિ કહેવાય.
(૭) જે છ દ્રવ્યને પ્રમાણ અને નય (આ બે જૈન ન્યાયના પારિભાષિક શબ્દ છે.) વડે જાણીને તત્વ પર શ્રદ્ધા કરે, તેને વિસ્તારરુચિ કહેવાય.
(૮) જે અનુષ્ઠાનને વિષે કુશલ હોય તથા ક્રિયા કરવામાં રુચિવાળો હોય તેને ક્રિયારુચિ કહેવાય.
૯) જે થોડું સાંભળીને પણ તત્ત્વની રુચિવાળે થાય, તેને સંક્ષેપરુચિ કહેવાય. ઉપશમ, સંવર અને વિવેક એ ત્રણ પદે સાંભળીને જ ચિલાતીપુત્ર નામના એક પુરુષ તત્વમાં રુચિવાળા થયા હતા.
જિનેશ્વર દેવને ઉપદેશ સાંભળીને ગણધર ભગવતે જે સૂત્રની રચના કરે છે તેને અંગ કહેવાય છે. તેમાં જેનો સમાવેશ થાય તે અંગપ્રવિષ્ટ સૂત્રો અને બીજા પૂર્વધર મહર્ષિઓ વગેરેએ રચેલાં સુ તે અંગબાહ્ય સૂ. શ્રી મહાવીર પ્રભુના ગણધરેએ ૧૧ અંગ અને બારમું દૃષ્ટિવાદ એમ દ્વાદશાંગીની રચના કરેલી છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
(૧૦) જે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય વગેરે પદાોને કહેનારાં જિનવચન સાંભળીને ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા વાળે! થાય તેને ધરુતિએ કહેવાય.
આ દશ પ્રકારના આત્માઓનું સમ્યકત્વ તે એના
દેશ પ્રકાર સમજવા,
સામાન્ય લક્ષણ
અઢાર દોષરહિત અરિહંત ભગવાનને દેવ માનવા, પાંચ મહાવ્રતધારી સામુનિરાજને ગુરુ માનવા અને સજ્ઞ ભગવંતાએ કહેલા દયામય-સ્યાદ્વાદમય ધર્મને ધર્મ માનવે એ સમ્યકત્વનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
વિશેષ લક્ષણ
શમ, સંવેગ, નિવેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકય એ પાંચ તેનાં વિશેષ લક્ષણા છે.
શમ એટલે ક્રયાદ્રિ કષાયાનું ઉપશમન, સંવેગ એટલે મેાક્ષના અભિલાષ, નિવેદ એટલે ભવભ્રમણને કંટાળા, અનુકંપા એટલે કરુણા કે દયાની ભાવના, અને આસ્તિકય એટલે વીતરાગ મહાપુરુષાનાં વચનમાં શ્રદ્ધા. તાત્પ કે જે આત્મા સમ્યકત્વને પામ્યા હાય તેનામાં ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ મહુ ઓછા હાય, તેને સસારમાં વારવાર જન્મ લેવા પડે એ સ્થિતિથી કટાળા આવે, મેાક્ષમાં જવાની ઇચ્છા નિર'તર જાગૃત રહે, હૃદય સામાન્ય રીતે અતિ દયાળુ હાય અને તેને વીતરાગ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
પર પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા
મહાપુરુષાએ કહેલા સિદ્ધાંતા જામેલી હાય.
સમ્યકત્વની શુદ્ધિ માટે સત્સંગ જરૂરી છે. મિથ્યાત્વીએના વિશેષ પરિચયમાં આવવાથી તેમાં અશુદ્ધિ દાખલ થાય છે અને કેટલીક વાર ભ્રષ્ટ થવાને પ્રસગ પણ આવે છે.
જેને સમ્યકત્વને સ્પર્શી થયો તે આખરે મુક્તિ પામે છે અને શાશ્વત સુખને અધિકારી થાય છે, તેથી જ કહ્યું છે કે સમાનો નીવો વખ્તર અચામાં ઢાળ-શ્રદ્ધાવાળા જીવ અજરામર સ્થાનને પામે છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ આઠમું ધર્માચરણ
જે વિચાર, વાણું કે વર્તનથી આત્મા દુર્ગતિમાં જતે અટકે અને સદ્ગતિમાં સ્થિર થાય તેને ધર્મ કહેવામાં આવે છે. અહીં દુર્ગતિ શબ્દથી નરક અને તિર્યંચ ગતિ તથા સદ્ગતિ શબ્દથી મનુષ્ય અને દેવગતિ તથા સિદ્ધિગતિ સમજવાની છે.
જગતમાં કંઈ શુભ કે સારું દેખાય છે તે ધર્મને પ્રતાપ છે અને જે કંઈ અશુભ કે ખરાબ દેખાય છે તે અધર્મને પ્રતાપ છે, એમ જૈન ધર્મનું દઢ મંતવ્ય છે. સૂતાં, ઊઠતાં, બેસતાં, પર્વતનાં મસ્તકે, જંગલમાં કે સર્વ સ્થળે ધર્મ જ મનુષ્યનું રક્ષણ કરે છે, માટે મનુષ્ય તેનું આરાધન અવશ્ય કરવું જોઈએ.
મનુષ્યજીવનમાં ધર્મનું બની શકે તેટલું આરાધન , કરી લેવું એ ડહાપણ છે. તેમાં પણ આદેશ, ઉત્તમ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
કુળ, પાંચે ઇન્દ્રિયની પૂર્ણતા, દીર્ઘ આયુષ્ય અને ખીજા સચેાગે! પણ અનુકૂળ હાય તે! ધર્મનું આરાધન વિશેષ પ્રકારે કરવુ જોઈ એ. જેઓ મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થવા છતાં ધર્મનું કઈ આરાધન કરતા નથી અને બધું જીવન માજશેખમાં, ભાગિવલાસમાં કે સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓમાં જ પૂર્ણ કરે છે તે કાગડાને ઉડાડવા માટે ચિંતામણિ રત્નના ઘા કરી રહ્યા છે અથવા સોનાની થાળીમાં સુંદર રસવતી પીરસવાને બદલે ધૂળ ફેંકી રહ્યા છે.
આવ્યા
ધર્મના મુખ્યત્વે બે પ્રકારો પાડવામાં છે : (૧) સાધુધર્મ અને (૨) ગૃહસ્થધ. તેમાં સાધુધર્મનું મુખ્ય લક્ષણ સવતિ ( સર્વાંગે ત્યાગ ) અને ગૃહસ્થધર્મનું મુખ્ય લક્ષણ દેશવિરતિ ( આંશિક ત્યાગ) છે.
સાધુધમ
જે આત્મા સંસારથી વૈરાગ્ય પામી સદ્ગુરુનાં શરણે જાય અને સદ્ગુરુ તેને ચેાગ્ય જાણી સવિરતિરૂપ પંચ મહાવ્રત ધારણ કરાવે તેને યતિ, અણુગાર, મુનિ, ભિક્ષુ, નિગ્રંથ કે સાધુ કહેવામાં આવે છે.
કાઈ પણ જાતનું પાપક મન, વચન અને કાયાથી કરવું નહિ, કરાવવું નહિ તથા કરતાને અનુમેદન આપવું નિહ, એમ નવકેટએ ત્યાગ કરવાથી
સર્વવિરતિ પ્રત્યા
મ્યાન થયું કહેવાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩ પાંચ મહાવ્રતોનાં નામે નીચે મુજબ છે : (૧) પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રત, (૨) મૃષાવાદવિરમણવ્રત. (૩) અદત્તાદાનવિરમણવ્રત, (૪) મિથુનવિરમણવ્રત અને (૫) પરિગ્રહવિરમણવ્રત. તેમાં પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતથી સર્વ પ્રકારની હિંસાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, મૃષાવાદ વિરમણવ્રતથી સર્વ પ્રકારનાં અસત્યને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, અદત્તાદાનવિરમણથી કોઈએ ન દીધી હોય તેવી નાની મોટી સર્વ વસ્તુઓને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, મૈથુનવિરમણવ્રતથી બ્રહ્મચર્યનું શુદ્ધ પાલન કરવામાં આવે છે અને પરિગ્રહવિરમણવ્રતથી સર્વ પ્રકારની માલમિલકતને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. આ પાંચ મહાવ્રત સાથે છઠું રાત્રિભેજનવિરમણવ્રત પણ અવશ્ય લેવામાં આવે છે, એટલે સાયંકાળથી માંડીને બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી જૈન સાધુઓ કઈ પણ પ્રકારના આહારપાણુને ઉપગ કરતા નથી.
પાંચ સમિતિ તથા ત્રણ ગુપ્તિ સાધુને ચારિત્રનું ઘડતર કરવામાં મદદ કરે છે તથા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્યને લગતા આચારનિયમે તેની મુક્તિસાધનાને શીધ્ર બનાવે છે.
ચોમાસાના ચાર માસ સિવાય બાકીના સમયમાં જુદાં જુદાં સ્થળે વિચરતા રહેવું, ભિક્ષાથી જ નિર્વાહ - કરે, સદા સમતામાં રહેવું અને ધર્મોપદેશ કરે એ સાધુજીવનની ચર્ચા છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
ગૃહસ્થ સમ્યકત્વપૂર્વક બાર વ્રતનું પાલન કરવું તેને ગૃહસ્થ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. તે નીચે મુજબ – ( ૧ શૂલપ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત એટલે કેઈ પણ નિરપરાધી ત્રસ જીવને નિરપેક્ષપણે સંકલપીને મારવો નહિ. ત્રસ જીવની બને તેટલી જયણા કરવી.
૨ સ્કૂલમૃષાવાદવિરમણવ્રત એટલે કન્યા, ગાય, ભૂમિ વગેરે સંબંધી એવું કહીને કોઈને છેતરવા નહિ, કેઈની થાપણ ઓળવવી નહિ તથા કેર્ટ કચેરીમાં બેટી સાક્ષી આપવી નહિ.
૩ સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણવ્રત એટલે ખાતર પાડીને, ગાંઠ છોડીને, ધાડ પાડીને, તાળ પર કુંચી કરીને કે બીજી રીતે પરાઈ વસ્તુ પિતાની કરવી નહિ.
૪. સ્વદારીસંતેષ—પરદારાગમનવિરમણવ્રત એટલે પિતાની સ્ત્રીથી સંતેષ પામ અને બીજાની સ્ત્રીનું સેવન કરવું નહિ.
૫ પરિગ્રહ પરિમાણવ્રત એટલે ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર (જમીન), વાસ્તુ (મકાન), રૂપું, એનું , કૌપ્ય (ધાતુનાં વાસણે તથા રાચરચીલું), દ્વિપદ (નેકર-ચાકર) અને ચતુષ્પદ (ઢોર-ઢાંખર) અમુક પ્રમાણથી વધારે રાખવાં નહિ.
આ પાંચ વ્રતને પાંચ અણુવ્રત કહેવામાં આવે છે.
૬ દિકપરિમાણવ્રત એટલે સંસાર-વ્યવહારનાં કાર્ય અંગે અમુક દિશામાં અમુક અંતરથી વધારે જવું નહિ.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
૭ ભેગેપગપરિમાણવ્રત એટલે ભેગ અને ઉપભેગની વસ્તુની મર્યાદા કરવી. અહીં ભેગ શબ્દથી એકવાર ભેગવાય તેવી અન્ન–પાન વગેરે વસ્તુઓ અને ઉપગ શબ્દથી વારંવાર ભગવાય તેવી મકાન, ખુરશી વગેરે વસ્તુઓ સમજવાની છે. આ વ્રતમાં ઘણું હિંસા થાય તેવા ધંધાઓને પણ યથાશક્તિ ત્યાગ કરવામાં આવે છે.
૮ અનર્થદંડવિરમણવ્રત એટલે જીવનધારણ અંગે, ખાસ જરૂરની ન હોય તેવી સઘળી પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરે. તે એ રીતે કરવામાં આવે છે કે અપધ્યાન (આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાન) કરવું નહિ, પ્રમાદાચરણ સેવવું નહિ, હિંસક હથિયાર સજીને રાખવા નહિ કે બીજાને આપવાં નહિ અને અન્યને પાપકર્મને ઉપદેશ કરે નહિ.
છઠ્ઠા, સાતમા તથા આઠમા વ્રતને ગુણવ્રત કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે અહિંસા, સત્ય, અદત્તાદાન, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ મૂળ ગુણની પુષ્ટિ કરનારાં છે.
૯ સામાયિક વ્રત એટલે સર્વ પાપ કર્મને મન, વચન, કાયાથી અડતાલીસ મીનીટ સુધી ત્યાગ કરી ધર્મધ્યાન કે સ્વાધ્યાયમાં વખત ગાળવે.
૧૦ દેશાવકાશિક એટલે ક્રિપરિમાણ, ભેગેપભેગપરિમાણવ્રત વગેરેમાં જે સામાન્ય મર્યાદાઓ રાખી હોય તેને એક દિવસ પૂરતે સંકેચ કરે. તે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
માટે નીચેની ચૌદ વસ્તુઓનુ પરિમાણુ કરવામાં આવે છે ૧ સચિત્ત વસ્તુઓ, ૨ દ્રવ્ય ( ખાવાના પદાર્થો) ૩ વિકૃતિ ( વિગય) ૪ ઉપાનહ (જોડાં-ચંપલ ), ૫ તમેલ, ક્રૂ વસો, ૭ પુષ્પા, ૮ વાહન, ૯ શયન (પલંગ–પથારી ), ૧૦ વિલેપન (શરીરે લગાડવાની વસ્તુઓ ), ૧૧ બ્રહ્મચર્ય ૧૨ દિશાઓમાં જવાનું માપ, ૧૩ સ્નાન અને ૧૪ ભેજન. ઉપલક્ષણથી પૃથ્વીકાય આદિ પાંચનુ તથા અસિ, મસી અને કૃષિનું પણ પરિમાણુ કરવામાં આવે છે.
૧૧ પાષધેાપવાસ એટલે પવ તિથિએ આહાર, શરીરસત્કાર, ગૃહવ્યાપાર તથા અબ્રહ્મચર્યના ત્યાગ કરી ગુરુની નિષ્ઠામાં રહેવાપૂર્વક ધર્મનુ પાષણ થાય તેવી પ્રવૃતિ કરવી. આ વ્રત એ સામાયિકના જ વિસ્તાર છે, એટલે રાત્રિષધમાં ૧૨ કલાકનુ સામાયિક થાય છે અને અહેારાત્રિ પેષધમાં ૨૪ કલાકનું સામાયિક થાય છે.
૧૨ અતિથિસવિભાગત્રત એટલે જેની આવવાની કેાઇ તિથિ નિયત નથી એવા સાધુ મુનિરાજોને શુદ્ધ વસ્તુઓનુ દાન આપવું.
છેલ્લા ચાર વ્રતાને શિક્ષાત્રત કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે સવિરતિની શિક્ષા આપનારાં છે.
માર્ગાનુસરણ
જે આત્માએ વિરતિભાવમાં આવેલા નથી એટલે મહાવ્રત કે અણુવ્રતનું પાલન કરી શકે તેવા નથી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭ પણ ધર્મમાર્ગનું અનુસરણ કરવાની વૃત્તિવાળા છે, તેમને માટે નીચેના ૩૫ નિયમે ઉપયોગી માનવામાં આવ્યા છે
૧ ન્યાયથી ધન મેળવવું. ૨ શિષ્ટાચારની પ્રશંસા કરવી. ૩ સરખા કુલ અને સરખા આચારવાળા પણ અન્ય ગોત્રીથી વિવાહ કરે. ૪. પાપભીરુ થવું. ૫ પ્રસિદ્ધ દેશાચાર પ્રમાણે વર્તવું. ૬ કોઈને અવર્ણવાદ બેલવા નહિ. ૭ એગ્ય સ્થાનમાં ઘર બાંધીને રહેવું. ૮ સારાં આચરણવાળાં પુરુષોની સેબત કરવી. ૯ માતાપિતાની ભક્તિ કરવી. ૧૦ ઉપદ્રવવાળાં સ્થાનને ત્યાગ કરે. ૧૨ નિંદિત કામમાં પ્રવર્તવું નહિ. ૧૨ આવક પ્રમાણે ખર્ચ રાખ. ૧૩ ધનને અનુસરતે વેષ રાખ. ૧૪ બુદ્ધિના આઠ ગુણોને સેવવા. ૧૫ નિત્ય ધર્મને સાંભળ. ૧૬ જમેલું ભજન પચી ગયા પછી બીજું ભજન કરવું. ૧૭ ખરી ભૂખ લાગે ત્યારે જ ખાવું. ૧૮ ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણે વર્ગને પરસ્પર બાધા ન આવે તે રીતે સાધવા. ૧૯ અતિથિ તથા દીન દુખીને અનપાન આપવાં. ૨૦ નિરંતર અભિનિવેશ (હઠ-કદાગ્રહ) રહિત રહેવું. ૨૧ ગુણ પુરુષને પક્ષપાત કર. ૨૨ નિષિદ્ધ દેશકાલને ત્યાગ કર. ૨૩ પિતાની શક્તિ અનુસાર કામને આરંભ કરે. ૨૪ માતા, પિતા, સ્ત્રી, પુત્ર વગેરે પેષણ કરવા ચગ્યનું પિષણ કરવું. ૨૫ વ્રતધારી અને જ્ઞાનવૃદ્ધોની સેવા કરવી. ર૭ દીર્ઘદશી થવું. ૨૭ વિશેષજ્ઞ થવું. ૨૮ કૃતજ્ઞ થવું. ૨૯ જોકપ્રિય થવું. ૩૦ લજજાળું થવું. ૩૧ દયાળુ થવું. ૩૨ સૌમ્ય આકૃતિ રાખવી. ૩૩ પપકારી,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ થવું. ૩૪ અંતરના કામક્રોધાદિ છે શત્રુને જય કરે. ૩૫ ઇંદ્રિયને વશમાં રાખવી.
માર્ગનુસરણને સામાન્ય ગૃહસ્થ ધર્મ પણ કહેવામાં આવે છે. આજની પરિભાષામાં કહીએ તે સારા નાગરિક થવા માટેના સર્વ નિયમોને એમાં સમાવેશ થાય છે.
આ રીતે જૈન ધર્મમાં ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ પ્રકારને માર્ગ બતાવવામાં આવ્યું છે, એટલે સહુ કોઈ પિતપતાની શક્તિ પ્રમાણે તેનું આચરણ કરી પિતાની પ્રગતિ સાધી શકે છે અને છેવટે મોક્ષસુખના અભિલાષી થઈ માનવજીવનનું મુખ્ય ધ્યેય પાર પાડી શકે છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ નવમું ચાર દુર્લભ વસ્તુઓ
આ સંસારમાં પ્રાણીઓને ચાર વસ્તુની પ્રાપ્તિ ઘણી દુર્લભ છેઃ મનુષ્યત્વ, કૃતિ, શ્રદ્ધા અને સંયમને વિષે
પુરુષાર્થ.
મનુષ્યત્વ એટલે મનુષ્યપણું, મનુષ્યને અવતાર કે મનુષ્યને ભવ. તે ઘણું કાળે અને ઘણાં કટે પ્રાપ્ત થાય છે. - પ્રથમ આ જીવ અવ્યવહાર રાશિમાં એટલે નિગેદમાં અનંતકાળ સુધી પરિભ્રમણ કરે છે કે જ્યાં આંગ
આગળ નવતત્વનાં પ્રકરણમાં છવના સ્થાવર અને ત્રસ એવા બે ભેદે બતાવેલા છે અને તેમાં સ્થાવર જીવોના પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એવા પાંચ પ્રકારો દર્શાવેલા છે. આ વનસ્પતિકાયના બે પ્રકારે છે : એક પ્રત્યેક વનસ્પતિ અને બીજી સાધારણ વનસ્પતિ. તેમાં પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં ફળ, ફૂલ, છાલ, લાકડું, મૂળ, પાંદડા અને બીજ એ દરેક શરીરમાં એક એક જીવ. હેય છે અને સાધારણ વનસ્પતિમાં એક શરીરમાં અનંત જીવો હેય. છે, ત્યાં આ નિગેનું સ્થાન મનાયેલું છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
ળના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા દેહમાનવાળા જીવાનુ એકજ શરીર હાય છે અને જ્યાં એક શ્વાસેવાસ જેટલા સમયમાં ૧૭ થી ૧૮ વખત જન્મ-મરણ થાય છે. આ સ્થિતિમાં તેને કેટલું કષ્ટ ભોગવવું પડતું હશે ? તેના વિચાર કરે,
આ રીતે નિગેાઢમાં અત્યંત કષ્ટ ભોગવતાં અશુભ કના ભાર કંઈક છે! થાય- ત્યારે જીવ વ્યવહારરાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને બાદર નિગેાદ, પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય તથા પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં પણ અસંખ્યાતા કાળ સુધી ઘણું કષ્ટ ભોગવે છે. આ રીતે કર્યું કંઇક અંશે ઓછા થાય એટલે એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય કે ચરિ દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં પણ વિવિધ વેદનાએ સહન કરીને અસંખ્યાતા કાળ પરિભ્રમણ કરે છે. એમ કરતાં કર્મોનું પ્રમાણ અમુક અંશે ઓછું થતાં પચેન્દ્રિયપણું પામે છે અને તેમાં પણ ભયંકર દુઃખાથી ભરેલા નારક તથા તિર્યંચના અનેક ભવા ફર્યાં પછી મનુષ્યપણુ પામે છે, એટલે મનુષ્યપણું કે મનુષ્યના ભત્ર એ કાઈ સરલ વસ્તુ નથી પણ અત્યંત દુર્લભ વસ્તુ છે.
:અનિચ્છાએ કષ્ટ ભાગવતાં કર્માંના અમુક ભાર હળવા થાય છે, તેને અકામ નિર્જરા કહેવામાં આવે છે, જ્યારે ઇચ્છાપૂર્વકસમજણપૂર્વક કષ્ટ ભોગવતાં ધણાં કર્મો નાશ પામે છે, તેને સકામ નિર્જરા કહેવામાં આવે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
જો આ મનુષ્યભવ પામ્યા પછી ધર્મનું આચરણ કરવામાં આવે તે ફરી મનુષ્યપણું કે દેવપણુ' પ્રાપ્ત થાય છે અથવા સકળ કમથી મુક્ત થઈ, સિદ્ધ, બુદ્ધ, નિરજન થઈ શકાય છે, પણ ધર્મનું આચરણ ન કર્યું તે નરક અને તિર્યંચગતિમાં વારવાર ઉત્પન્ન થવું પડે છે અને ફરીને મનુષ્યના ભવ પ્રાપ્ત કરતાં ઘણા સમય નીકળી જાય છે. તે માટે (૧) ચાલ્લક, (૨) પાસા, (૩) ધાન્ય, (૪) જુગાર, (૫) રત્ન, (૬) સ્વપ્ન, (૭) ચક્ર, (૮) ચર્મ, (૯) યુગ અને (૧૦) પરમાણુ એ દશ દૃષ્ટાંતા સમજવા ચેાગ્ય છે.
,
(૧) ચાલક એટલે ચૂલેા, ઉપલક્ષણથી ભેાજન. એક વખત ચક્રવતી બ્રહ્મદત્તે પ્રસન્ન થઇને કાઈ બ્રાહ્મણને ઇચ્છિત વસ્તુ માગવાનુ કહ્યું. ત્યારે તે બ્રાહ્મણે પેાતાની સ્ત્રીની સલાહથી એવું વચન માગ્યુ કે ‘ તમારાં રાજ્યમાં રહેલુ દરેક ઘર મને વારાફરતી જમાડે. ’ એ વચન ચક્ર વતી બ્રહ્મદત્ત કબૂલ રાખ્યું અને પહેલાં દિવસે પેાતાને ત્યાં જમવાનું નિમંત્રણ કર્યું. એ વખતે તેને અત્યંત સ્વાદિષ્ટ એવી અનેક વસ્તુઓ પીરસવામાં આવી અને તે બ્રાહ્મણને ખૂબજ ભાવી. ત્યાર પછી તે જુદાં જુદાં ઘરામાં ભેાજન કરવા લાગ્યા પણ કાઈ સ્થળે પહેલાં ભોજનના સ્વાદ આવ્યા નહિ. હવે તે બ્રાહ્મણ વિચાર કરવા લાગ્યા કે ‘ચક્રવતી'નું ભોજન મને કરી કયારે મળે ?' તે એ બ્રાહ્મણને ફરી ચક્રવતીનું ભોજન મળે ખરૂં ?
અહીં
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વિચારવાનું એ છે કે ચક્રવતીનું રાજ્ય છ ખંડ ધરતીમાં ફેલાયેલું હોય છે, અને તેમાં કોડે ઘર હોય છે. બધાં ઘરમાં ભોજન કર્યા પછી જ ચક્રવર્તીને ફરી વારે આવે, એટલે ફરીને ચકવતનું ભજન મળવું અતિ દુર્લભ છે, તેમ એક વાર ચાલ્યું ગયેલું મનુષ્યપણું ફરી પ્રાપ્ત કરવું અતિ દુર્લભ છે.
(૨) પાસા : એક રાજ્યના કેઈ મંત્રીએ કળવાળા પાસા તૈયાર કરાવ્યા એટલે તેને ઈચ્છા પ્રમાણે સવળા કે અવળા પાડી શકાતા હતા. પછી નગરમાં ઉદ્ઘેષણ કરાવી કે જે કઈ મને પાસાની રમતમાં જીતી જશે તેને સેનામહોરથી ભરેલો થાળ અર્પણ કરીશ, અન્યથા હારી જનારે મને એક સોનાની મહેર આપવી. આ ઉલ્લેષણું સાંભળીને ઘણું માણસો પાસાની રમત રમવા આવ્યા અને ફરી ફરીને એ રમત રમતાં પિતાની બધી મૂડી ગુમાવી બેઠા. હવે તે માણસોને પિતાની ગયેલી મૂડી પાસાની રમત રમીને પાછી મેળવવી હોય તે મેળવી શકે ખરા ? એ કામ જેટલું દુર્લભ છે, તેટલું જ મનુષ્યપણું ફરી પ્રાપ્ત કરવું દુર્લભ છે.
(૩) ધાન્ય : ભારતવર્ષ જેવા કેઈ દેશમાં સુકાલને સમયે જેટલું ધાન્ય પાકયું હોય તેને એક ઢગલે કરવામાં આવે અને તેમાં એક પાલી જેટલા સરસવ ભેળવી એક ઘરડી ડોસીને તે સરસવના દાણા વીણવા બેસાડી હોય તે એ બધા દાણ વિણને ભેગા કરી શકે ખરી?એ દાણા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
ફરીને ભેગા કરવાનું કામ જેટલું દુર્લભ છે, તેવુ જ મનુજ્યપક્ષુ' કરી પ્રાપ્ત કરવાનું કામ દુર્તંભ છે.
(૪) જુગાર : એક રાજકુમાર ગાદીના લાલે વૃદ્ધ પિતાનું ખૂન કરવા તૈયાર થયા, ત્યારે પિતાએ યુક્તિ વાપરીને કહ્યું કે આપણા કુલની રીત એવી છે કે જે યુવરાજ હાય તે પિતા સાથે જુગાર રમે અને તે એમાં જીતી જાય કે તરત જ તેને ગાદીએ બેસાડવામાં આવે. આ સાંભળી રાજકુમાર જુગાર રમવા તૈયાર થા પણ તેમાં શરત એવી હતી કે રાજાની ૧૦૦૮ સ્થાવાળી રાજસભાને જીતવી. આ રાજસભાના દરેક સ્થંભને ૧૦૮ હાંસો હતી અને એક વાર જીતે તેા તેની એક હાંસ જીતી ગણાય, પણ તેમાં હારી જાય તે જીતેલું બધું ચાલ્યું જાય. હવે આ રીતે જુગાર રમતાં પેલા રાજકુમાર આખી રાજસભાને જીતી શકે ખરી ? એ કાર્ય જેટલું દુČભ છે, તેટલુ મનુષ્યપણુ કરી પામવુ' દુર્લભ છે.
(૫) રત્ન ઃ એક વેપારીએ દરિયાપાર જઈ ઘણુ' ધન પેઢા કર્યું હતુ અને તેમાં કેટલાંક રત્ન ખરીદ્યાં હતાં. તે રત્ના લઈ પાછા ફરતાં દિરયામાં તેાફાન થયું, વહાણુા ભાંગી ગયા અને પેાતાના બચાવ કરતાં સવ રત્ના પાણીમાં સરકી ગયાં. પછી એક પાટિયાના આધારે તે સાગરિકનારે પહોંચ્યા અને સ્વસ્થ થયા પછી પેલાં રત્ના મેળવવાને તૈયાર થયા. તે એ વેપારી શું ગયેલાં રત્ના પાછાં મેળવી શકે ખરા ? એ કાર્ય જેટલું દુર્લભ છે, તેટલુ' જ મનુષ્ય'પણ' કરી પ્રાપ્ત કરવાનુ` કા` દુ ભ છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ (૬) સ્વપ્ન એક રાજકુમાર પિતાથી રિસાઈને પરદેશ ખેડી રહ્યો હતો, ત્યારે એક ધર્મશાળામાં સૂતી વખતે તેને સ્વપ્ન આવ્યું કે પૂર્ણિમાને ચંદ્ર મારા મુખમાં પેઠો. આ વખતે નજીકમાં એક ભિખારી સૂતો હતો, તેને પણ એવું જ સ્વપ્ન આવ્યું. હવે તે રાજકુમારે એ સ્વપ્નનું ફળ એક સ્વપ્ન પાઠકને પૂછ્યું. તેણે કહ્યું કે “આ સ્વપ્નનાં ફળ રૂપે તમને સાત દિવસનું મેટું રાજ્ય મળશે.” અને તે પ્રમાણે એ રાજકુમારને કેઈ અપુત્રિયે રાજા મરણ પામતાં હાથણી દ્વારા કળશ ફેરવાતાં રાજ્ય મળ્યું. પિલા ભિખારીએ પિતાનાં સ્વપ્નનું ફળ એક બાવાજીને પૂછ્યું. તેણે કહ્યું કે “બચ્ચા ! આ સ્વપ્નને પ્રતાપે તને આજે પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જે એક લાડુ મળશે.” અને તેને એ પ્રમાણે લાડુ મળે. હવે થોડા દિવસ પછી એ ભિખારીને ખબર પડી કે આવું જ સ્વપ્ન આવવાથી મારી પાસે સૂતેલા રાજકુમારને ગાદી મળી, એટલે તે પિલી ધર્મશાળામાં આવીને સૂવા લાગ્યો અને ફરી પૂર્ણિમાના ચંદ્રનું સ્વપ્ન આવે તેની રાહ જોવા લાગ્યા. હવે એવું સ્વપ્ન એને ફરી ક્યારે આવે? અને આવે તે પણ રાજ્યગાદી અપાવનારું બને ખરું? આ રીતે સ્વપ્ન અને તેનાં ફળની પ્રાપ્તિ થવાનું કાર્ય જેટલું દુર્લભ છે, તેવું જ મનુષ્યપણને ફરી પ્રાપ્ત કરવાનું કાર્ય દુર્લભ છે.
(૭) ચકઃ અહીં ચકથી રાધાવેધ સમાજવાને છે. એક મેટા સ્થંભને મથાળે યંત્રના પ્રયોગથી એક પૂતળી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
ચકર ચકર કરતી હોય તેને રાધા કહે છે. તેની નીચે ચાર ચકો જમણી બાજુથી અને ચાર ચક્રો ડાબી બાજુથી ફરતા હોય છે. છેક તળિયે કડકડતા તેલની એક કડાઈ હોય છે અને તેમાં આ આઠે ચકનું તથા રાધાનું પ્રતિબિંબ પડતું હોય છે. તે સ્થંભના મધ્ય ભાગે એક ત્રાજવું હોય છે. તેના બે પલ્લામાં પગ રાખીને ઊભા રહેવું અને નીચેની કડાઈમાં નજર રાખી, તેમાં જે પ્રતિબિંબ જણાય તેના આધારે બાણ છોડીને રાધાની ડાબી આંખ વીંધવી તેને રાધાવેધ કહેવાય. આ કાર્ય જેટલું દુર્લભ છે, તેટલી જ મનુષ્યભવની ફરી પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે.
(૮) ચમઃ અહીં ચર્મ શબ્દથી ચામડા જેવી જાડી સેવાળ સમજવાની છે. એક ધરાનું પાણું ચામડા જેવી જાડી સેવાળથી ઢંકાયેલું હતું. હવે એક વાર વાદળ વિનાની પૂર્ણિમાની રાત્રિએ પવનના ઝપાટાથી એ સેવાળમાં કાણું પડયું અને તે જ વખતે એક કાચ ત્યાં આવી. ચડ્યો, તેણે એ કાણામાંથી ચંદ્રનાં દર્શન કર્યા અને તે ઘણુંજ મનહર લાગ્યાં. આ વાત તેણે પિતાના કુટુંબીજનેતે કરી, એટલે તેમણે પણ એવાં દર્શન કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી, પરંતુ તે વખતે પવનના ઝપાટાથી. પિલું છિદ્ર પૂરાઈ ગયું હતું. હવે કાચબે પિતાનાં કુટુંબી જનેને પિત કર્યા હતાં તેવાં ચંદ્રદર્શન કરાવી શકે ખરો? અહીં વિચારવાનું એ છે કે ફરી સેવાળમાં કાણું કયારે. પડે? પડે તે એ જ જગાએ પડે કે કેમ? વળી તે જ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ દિવસ પૂર્ણિમાને હોય કે કેમ? અને કદાચ દિવસ પૂર્ણિમાને હેય તે વાદળાં વિનાને હેય કે કેમ? આ રીતે બધે યોગ પ્રાપ્ત થવે અતિ દુર્લભ છે, તેમ મનુષ્યપણને ફરી વેગ પામ અતિ દુર્લભ છે.
૯) યુગઃ અહીં યુગ શબ્દથી ધુંસરી સમજવાની છે. તેના બે છેડે કાણાં હોય છે અને તેમાં લાકડાના નાના દંડુકા ભેરવવામાં આવે છે, જેને દેશી ભાષામાં સામેલ કહે છે. બળદ આઘોપાછો ન થાય તે માટે આ જાતની ગોઠવણ હોય છે. હવે સમુદ્રના એક છેડેથી આવી છેસરી તરતી મૂકી હેય ને બીજા છેડેથી સમેલ તરતી મૂકી હોય તે એ ધસરીમાં એ સમેલને પ્રવેશ થઈ શકે ખરે? એ કાર્ય જેટલું દુષ્કર છે, તેટલું જ મનુષ્યપણાને ફરી પ્રાપ્ત કરવાનું કાર્ય દુષ્કર છે.
(૧૦) પરમાણુઃ એક સ્થંભનું અત્યંત બારીક ચૂર્ણ કરવામાં આવે અને તેને એક નળીમાં ભરીને હિમાલય જેવા ઊંચા પર્વતની ટોચ ઉપર ઊભા રહીને જમ્બર કુંક વડે હવામાં ઉડાડવામાં આવે તે તેના પરમાણુઓ આકાશમાં અહીં તહીં વિખરાઈ જાય. હવે એ પરમાણુઓ પાછા એકઠા કરીને તેને સ્તંભ બનાવ હોય તે બની શકે ખરે? એ કાર્ય જેટલું દુર્લભ છે, તેટલું જ મનુષ્યપણું ફરી પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ છે.
આ રીતે દશ દષ્ટાતે દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા પછી પણ શ્રુતિ એટલે ધર્મશ્રવણ કરવાને ભેગ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
પ્રાપ્ત થવા અતિ દુર્લભ છે. જે લેાકેા અનાય દેશમાં જન્મે છે, તેમને ધમ શ્રવણ કરવાના ચેાગ ભાગ્યે જ પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે ત્યાં ધર્મનું શ્રવણ કરાવે તેવા સુસાધુઓને કે ચેાગ હાતા નથી. આદેશમાં પણ જેઓ કાળી, વાઘરી, ભીલ, શિકારી, ખાટકી, કસાઈ, ચમાર, ચાર, વેશ્યા, વિટ, જુગારી વગેરેનાં કુળમાં જન્મ્યા છે, તેમને ધર્મ શ્રવણની બુદ્ધિ ભાગ્યે જ થાય છે, અને સારાં કુળમાં જન્મેલાઓને ધર્મ શ્રવણુ કરવાની બુદ્ધિ થાય છે, પણ આળસ, પ્રમાદ, અનારાગ્ય તથા જુદી જુદી જાતની અનેક ખટપટાને લીધે તેઓ સુસાધુઓની સમીપે જઇને ધર્મ શ્રવણુ કરી શકતા. નથી, એટલે શ્રુતિને દુČભ માનવામાં આવી છે.
કદાચ પુણ્યના યેાગે ધર્મનું શ્રવણ કરવાના યોગ પ્રાપ્ત થાય તેા પણ તેમાં કહેલાં વચના પર શ્રદ્ધા થવી. ઘણી દુર્લભ છે. અનાદિ કાળના મિથ્યાત્વના જોરે પ્રથમ તે આ જીવને સાચું સાચા રૂપે સમજાતું નથી. જે અધમ છે તે ધર્મ લાગે છે અને ધર્મ છે તે અધમ લાગે છે. જે ઉન્મા છે તે માગ લાગે છેઅને માર્ગ છે તે ઉન્મા લાગે છે. જે અસાધુ છે તે સાધુ લાગે છે ને સાધુ છે તે અસાધુ લાગે છે. જે અજીવ છે તેમાં જીવ માને છે અને જે જીવ છે તેને અજીવ માને છે. તે જ રીતે જે અમુક્ત છે તેને મુક્ત માને છે અને મુક્ત છે તેને અમુક્ત માને છે. વળી કચેાગે આ જીવ નિષ્ઠુરતા, મૂઢતા, કદાગ્રહ. અને પક્ષપાત આદિ દાષાથી યુક્ત હાય છે, એટલે તેને
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અહિંસા, સત્ય, સરળતા અને ન્યાય પર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા ધર્મ જલદી રુચતા નથી. કદાચ આ દાષા આછા હાય તે વાતવાતમાં શંકા કરવાની ટેવ વગેરે કારણેાને લઇને પણ સજ્ઞકથિત શુદ્ધ ધર્મ પર તેને જલદી રુચિ થતી નથી, એટલે શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત થવી એ પણ ઘણુ દુર્લભ છે. કદાચ સત્ય ધર્મમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ તેા પણ તેમાં દર્શાવેલા સચમમાને વિષે પુરુષાર્થ કરવાનું કાર્ય ઘણુ જ વિકટ છે. આ જીવને અનાદિ કાળના સંસ્કારાને પરિ ણામે ખાવા–પીવાનુ, સૂવાનું, સહીસલામત રહેવાનું, તથા કામ–ક્રીડા કરવાનું ગમે છે પણ તેનાથી પર થઈને સચમમાગ માં સ્થિર થવાનું ગમતું નથી. આ કારણથી જ કહેવાયુ છે કે ‘કથની કથે સહુ કાઇ, રહેણી અતિ દુર્લભ હાઇ.’ એટલે સંચમને વિષે પુરુષાથ થવા એ પણ અતિ દુર્લભ છે. મનુષ્યપણુ' પામી, સત્ય ધર્મનુ શ્રવણ કરી, તેમાં શ્રદ્ધાન્વિત થઈ ને સંયમમા નું આચરણ કરે છે, તેમને ધન્ય છે અને તેમનુ જીવ્યું જ સફળ છે. આવા સરળ અને શુદ્ધ માણસા જ પાણીથી સિંચાયેલા અગ્નિની પેઠે નિર્વાણને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ કારણે જે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ દશમું નવકારમંત્ર :
વૈદિક ધર્મમાં જે સ્થાન ગાયત્રીમ ત્રનુ છે, બૌદ્ધ થમાં જે સ્થાન ત્રિસરણમંત્રનુ છે, તે જ સ્થાન જૈન ધર્મમાં નવકારમંત્રનું છે, તેથી દરેક જૈન પ્રતિક્રિન તેનુ સ્મરણ કરે છે, તેના જાપ કરે છે તથા પ્રસંગે પ્રસંગે તેને લગતું અનુષ્ઠાન કરી પેાતાના આત્માને પવિત્ર કરે છે. આ મંત્રનો મૂળ પાઠ નીચે પ્રમાણે છેઃ———
नमो अरिहंताणं ।
नमो सिद्धाणं ।
नमो आयरियाणं ।
नमो उवज्झायाणं । नमो लोए सव्वसाहूणं ॥ સો પંચ નમુક્કારો, સ-પાવવબાતળો । માળ ૨ સન્વેસિં, પઢમં વડુ મારું ॥
તેના સામાન્ય અર્થ આ પ્રમાણે સમજવા
:
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ અરિહંતને નમસ્કાર હો. સિદ્ધોને નમસ્કાર હો. આચાર્યોને નમસ્કાર હો. ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર હો. લેકમાં રહેલા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર હો.
આ પાંચ નમસ્કાર સર્વ પાપને નાશ કરનાર છે તથા બધાં મંગલેમાં પહેલું મંગળ છે.
આ અર્થને વિશેષ બોધ થાય તે માટે કેટલુંક વિવેચન જરૂરી છે. અહીં અરિહંત શબ્દથી અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યની પૂજાને યોગ્ય અહંત કે તીર્થકર સમજવાના છે કે જેમને કેટલેક પરિચય આ ગ્રંથના પહેલા અને બીજા પ્રકરણમાં આપવામાં આવ્યું છે. અરિહંત દેવે કેવળજ્ઞાન થયા પછી જગજનેના ઉદ્ધાર અથે ઉપદેશ આપે છે, ત્યારે દેવે તેમની અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્ય વડે પૂજા કરે છે, તે આ પ્રમાણે તેઓ જે સ્થળે બેસીને ઉપદેશ આપવાના હોય ત્યાં સુંદર અશેકવૃક્ષની રચના કરે છે, વિવિધ વર્ણના પુષ્પ વરસાવે છે, એક પ્રકારનો દિવ્ય ધ્વનિ પ્રકટાવે છે, બંને બાજુ રત્નજડિત ચામરે વીંઝે છે, તેમને બેસવા માટે
વેત વર્ણનું સ્ફટિક સિંહાસન મૂકે છે, તેમનાં મસ્તકની પાછળ ભામંડળની રચના કરે છે, તે વખતે વિશિષ્ટ પ્રકારની દુંદુભી વગાડે છે અને તેમનાં મસ્તક પર ત્રણ ઉજવળ છ ધરે છે. પ્રતિહારી જેમ રાજાની સાથે ચાલે છે, તેમ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧ આ પૂજાની સામગ્રી તેમની સાથે ચાલે છે, તેથી તેને પ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે અને તે અસાધારણ કટિની હોઈ તેને વ્યવહાર મહાપ્રાતિહાર્ય તરીકે થાય છે.
આ જગતમાં સહુથી મેંટે ઉપકાર અરિહંત ભગવાનને છે, તેથી પ્રથમ નમસ્કાર તેમને કરવામાં આવે છે.
અહીં સિદ્ધ શબ્દથી જે આત્માઓ સકલ કર્મને ક્ષય કરી સિદ્ધિગતિ પામ્યા અને લેકના અગ્રભાગ પર આવેલી સિદ્ધશિલામાં વિરાજ્યા તે નિરંજન નિરાકાર પરમાત્મા સમજવાના છે. આચાર્ય શબ્દથી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્યને લગતા ભાવાચારનું સ્વયં પાલન કરનારા તથા બીજાઓની પાસે તેનું પાલન કરાવનારા એવા સાધુસમુદાયના સમર્થ નાયક સમજવાના છે. ઉપાધ્યાય શબ્દથી સૂત્ર-સિદ્ધાંતને અભ્યાસ કરાવનાર તથા કિયા-અનુષ્ઠાનનું શિક્ષણ આપનાર પાઠકવર સમજવાના છે અને સાધુ શબ્દથી નિર્વાણસાધક ગની સાધના કરનારા ત્યાગીવિરાગી સંત પુરુષે સમજવાના છે.
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ પાંચે પરમપદે સ્થિત થયેલા છે, તેથી તેમને પરમેષ્ઠી કહેવામાં આવે છે.
આ પાંચ પરમેષ્ઠીને વિશુદ્ધ ભાવથી નમસ્કાર કરતાં મન, વચન અને કામની પ્રવૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
સર્વ પાપને અત્યંત નાશ થાય છે. વળી આ જગમા દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ અનેક પ્રકારનાં મંગળ પ્રવર્તે છે, તેમાં આ પંચનમસ્કારરૂપી મંગળ સર્વશ્રેષ્ઠ છે, એટલે પ્રથમ
સ્મરણ તેનું થવું જોઈએ. આજ કારણે શાસ્ત્રને આરંભ કરતાં, શિષ્યને વિદ્યાદાન આપતાં, તેમજ કેઈ પણ માંગલિક કાર્ય કરવું હોય તે તેનું પ્રથમ સ્મરણ કરવામાં આવે છે અને તેનાં ફળ રૂપે તમામ કાર્યો નિર્વિને પૂર્ણ થાય છે.
આ મંત્રમાં નમસ્કારની કિયા મુખ્ય હોવાથી તેને નમ, નમુનો, નવધર કે નવકાર કહેવાય છે અને તેમાં પાંચ નમસ્કારને સમુદાય હોવાથી પશ્ચ-નમુધ કે પદ્મનમાર પણ કહેવાય છે. વળી દરેક નમસ્કાર મંગળરૂપ હોવાથી તેને વ્યવહાર પશ્ચમ રૂપે પણ થાય છે અને તે મહાગ્રુતસ્કંધ એટલે જ્ઞાનના મોટા સમુદાયરૂપ હોવાથી Vahઇ–
માન્ય એવા ભવ્ય નામથી પણ ઓળખાય છે. આ મંત્ર વડે પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર થાય છે, તેથી તેને પરમેષ્ઠિ-નરિવર પણ કહેવામાં આવે છે અને પાંચ પરમેષ્ઠિને સાથે નમસ્કાર થાય છે, તેથી પદ્મપષ્ઠિ-નવાર પણ કહેવામાં આવે છે. આ દરેક પરમેષ્ઠી તત્વથી ગુરુ છે એટલે તેને પદ્મનિમરર પણ કહેવામાં આવે છે અને તે સર્વમંત્રોમાં શ્રેષ્ઠ હોવાથી મંત્રાધિરાજ કે મહામંત્ર, પણ કહેવાય છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
_