________________
૭૮
છ દ્રવ્ય પૈકી પુગલ સિવાયનાં પાંચ દ્રવ્યને વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ નથી એટલે તેને અરૂપી કહેવામાં આવે છે, જ્યારે પુદ્ગલમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે, તેથી તેને રૂપી કહેવામાં આવે છે.
ક્ષેત્રથી વિચાર કરીએ તે આ લેક કેડ પર બંને હાથ ટેકવીને તથા બંને પગ પહોળા કરીને ટટ્ટાર ઊભા રહેલા પુરુષ જેવું છે. તેમાં પગથી કેડ સુધીને ભાગ તે અધેલિંક છે, નાભિસ્થાન તે તિર્યંગ લેક છે અને ઉપર ભાગ તે ઊર્ધક છે. જૈન શાત્રે જ્યાં ત્રિલેક શબ્દ વાપરે છે, ત્યાં આ ત્રણ લેક સમજવાના છે.
આ લેકનું માપ ચૌદ રજુ કે રાજ પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણ ઘણું મેટું હોવાથી તે જનેની સંખ્યા વડે દર્શાવી શકાય એવું નથી, એટલે તેને ઉપમા વડે દર્શાવવામાં આવે છે. તે આ રીતે કે નિમિત્ત માત્રમાં લાખ જન જનાર દેવ છ માસમાં જેટલું અંતર કાપે તેને એક રજુ કે એક રાજ સમજવું. પદાર્થોની ગતિમાં તથા પ્રહ વગેરેનાં અંતરમાં હાલના વૈજ્ઞાનિકે પણ પ્રકાશવર્ષ વગેરે ઉપમાનેને આવી જ રીતે ઉપયોગ કરે છે. - સાત રાજથી કંઈક વધારે ભાગ અધોલેકમાં છે અને સાત રાજથી કંઈક ઓછો ભાગ ઊર્ધ્વ લેકમાં છે. વચ્ચેને ૧૮૦૦ એજનને ભાગ તિર્યંન્લેક કે મનુષ્યલેકમાં છે, જે નીચેથી રાજને કમ ગણતાં આડમા રાજમાં આવે છે.
