________________
૭૬
કાલ દ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જેના લીધે વસ્તુની વનાના—અસ્તિત્વના ખ્યાલ આવે છે. જેમકે આ વસ્તુ છે, હતી કે હશે.
પુદ્ગલ દ્રવ્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જે અણુ ( Atom) અને સ્ક ંધ (Molecule) રૂપ છે તથા પૂરણ અને ગલન સ્વભાવવાળુ છે. અહી પૂરણ શબ્દથી જોડાવાની, પરસ્પર મળવાની ક્રિયા અને ગલન શબ્દથી છૂટા પડવાની, વિભાજન થવાની ક્રિયા સમજવાની છે. શબ્દ, અંધકાર, પ્રકાશ, કાંતિ, છાયા, આતપ, વ, રસ, ગ ંધ અને સ્પ એ બધાં એનાં લક્ષણા છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં તેને માટે Matter મેટર શબ્દ ચેાજાયેલા છે.
આત્મા એટલે ચૈતન્યશક્તિ. તેનું મુખ્ય લક્ષણ જ્ઞાન છે. જીવનશક્તિ ધારણ કરવાને લીધે તેને જીવ પણ કહેવામાં આવે છે. લેાકમાં આવા જીવા અનંત છે. તે દરેકનાં સુખ-દુઃખ તથા ઉત્થાન અને પતનની અવસ્થાએ જુદી જુદી હાવાથી એક આત્મા કે એક બ્રહ્મ જેવી સ્થિતિ સભવતી નથી. તાત્પ કે આ દરેક જીવને પાતાનુ વ્યક્તિત્વ હાય છે, પેાતાના ઇતિહાસ હોય છે.
આજનું વિજ્ઞાન તેા ચૈતન્યને પણ જડની જ અંતિમ પરિણિત માનતુ હતું અને તે માટે વિરોધી સમાગમ, તથા ગુણાત્મક પરિવર્તનના સિદ્ધાન્ત આગળ ધરતું હતું. ઉદાહરણા એક્સિજન એક પ્રાણપાષક તત્ત્વ છે અને
