________________
વાત કેપ્લરના મગજમાં બેસતી નહોતી.
કેપ્લરે ઈ.સ. ૧૬૦૯ની સાલમાં પોતાની કલ્પના અને કેપ્લર આકાશનું સતત નિરીક્ષણ કરતો હતો. આ નિરીક્ષણોનું અતાર્કિક મિશ્રણ કરીને ‘ન્યુ એસ્ટ્રોનોમી' નામના નિરીક્ષણ ઉપરથી તેને સવાલ થયો કે જે ગ્રહો આકાશમાં સૂર્યથી દૂર પુસ્તકનું પ્રકાશન કર્યું. આ પુસ્તકમાં ટાયકોએ પોતાની વેધશાળામાં જણાય છે, તેઓ શા માટે ધીમી ગતિએ સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે? કરેલાં નિરીક્ષણોનો ઉપયોગ કરીને કેપ્લરે એવું સાબિત કરવાની તેમણે એવી માન્યતા રજૂ કરી કે બધા ગ્રહોની ગતિ એક સમાન છે, કોશિશ કરી કે સૂર્ય વિશ્વનું કેન્દ્ર છે અને બધા ગ્રહો તેની આજુબાજુ પણ શનિ અને ગુરુ દૂર હોવાથી તેમને સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરતાં વધુ ફરે છે. સમય લાગે છે. જ્યારે કેપ્લરે શનિ અને ગુરુના પ્રદક્ષિણાકાળની
જોહાનિસ કેપ્લરે પોતાના પુસ્તકમાં એરિસ્ટોટલ અને તુલના કરી ત્યારે તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે શનિનો સમય ગુરુના સમય ટોલેમીના સિદ્ધાંતોની વિરુદ્ધમાં અને કોપરનિક્સની માન્યતાની કરતાં બમણો નથી પણ અઢીગણો છે. કેપ્લરે એવી કલ્પના કરી કે તરફેણમાં દલીલો કરી. તેમણે લખ્યું છે કે “સૂર્ય અને ચંદ્ર વક્રી સૂર્યમાં એવી કોઈ શક્તિ છે, જેના આધારે આ ગ્રહો સૂર્યની નથી થતા, જેના ઉપરથી સાબિત થાય છે કે પૃથ્વી અને અન્ય ગ્રહો આજુબાજુ પરિભ્રમણ કરે છે. કેપ્લર એવું માનતો હતો કે સૂર્યની સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે.” આ તર્ક અત્યંત વિચિત્ર છે. સૂર્ય અને નજીકના ગ્રહો ઉપર તેની શક્તિની અસર વધુ હોવાથી તેઓ વધુ ચંદ્ર વક્રી ન થતા હોય તેના ઉપરથી એવું કેમ સાબિત થાય કે પૃથ્વી ઝડપથી પ્રદક્ષિણા કરે છે અને દૂરના ગ્રહો ઉપર સૂર્યની શક્તિની સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે? અને પૃથ્વી જો આ નિયમ મુજબ સૂર્યની અસર ઓછી થતી હોવાથી તેઓ ધીમે પ્રદક્ષિણા કરે છે.
પ્રદક્ષિણા કરતી હોય તો તે ચંદ્રની પણ પ્રદક્ષિણા કરતી હોવી જોહાનિસ કેપ્લરે ‘મિસ્ટેરિયમ કોસ્મોગ્રાફી' નામનું જોઈએ, કારણ કે ચંદ્ર પણ વક્રી થતો નથી. એવું કયા આધારે માની પુસ્તક લખીને તેમાં વિશ્વ વિશેની પોતાની માન્યતાની રજૂઆત કરી લેવાય કે પૃથ્વી સૂર્યની જ પ્રદક્ષિણા કરે છે અને ચંદ્રની પ્રદક્ષિણા હતી. કેપ્લરે પોતાનું આ પુસ્તક ગેલિલિયોને અને ટાયકો બ્રાહેને નથી કરતી? હકીકતમાં ચંદ્ર અને સૂર્ય જ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે. પણ મોકલ્યું હતું. કેપ્લરના વિચારો વિશે કોઈ અભિપ્રાય ન આપતાં આ હકીકતો ખોટી સાબિત કરવા કેપ્લર પાસે કોઈ તર્ક કે પુરાવા ગેલિલિયોએ લખ્યું કે “તમારા જેવો મિત્ર મળવાનો મને ખૂબ નહોતા. આનંદ છે.” ટાયકોએ પણ કેપ્લરનું પુસ્તક વાંચ્યું પણ તેમની કેપ્લરે તેના ગુરુ ટાયકોના કહેવાથી મંગળ ગ્રહનું સૂર્યકેન્દ્રી વિચારધારા સાથે તેઓ સંમત નહોતા થયા. ઈ.સ. અધ્યયન શરૂ કર્યું અને તે એવા વિચિત્ર તારણ ઉપર આવ્યો કે ૧૫૯૭માં ટાયકો પોતાની વેધશાળા છોડીને યંત્રો અને નિરીક્ષણો મંગળ ગ્રહ પણ સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે. તેણે પહેલી વખત એવું સાથે બોહેનિયાના પ્રાગ શહેરમાં આવીને વસ્યા હતા. કેપ્લર નિરીક્ષણ કર્યું કે મંગળ વર્તુળાકાર નહીં પણ અંડાકાર ભ્રમણકક્ષામાં પોતાની કાલ્પનિક માન્યતાઓને પ્રયોગો વડે ચકાસવા માગતા હતા. સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે. આ માત્ર કેપ્લરની કલ્પના હતી કે આ માટે તેમને એક વેધશાળાની જરૂર હતી, જે યુરોપમાં માત્રટાયકો ભ્રમણા હતી, જેને તે સાચી માનતો હોવાથી તેણે પોતાના પુસ્તકમાં પાસે જ હતી. આ કારણે ઈ.સ. ૧૬૦૦માં કેપ્લર પ્રાગમાં આવેલી પણ એ મુજબ રજૂઆત કરી હતી. મંગળ ગ્રહ માટે કેપ્લરે જે ટાયકોની વેધશાળામાં અભ્યાસ કરવા આવી ગયા.
કલ્પના કરી તે પછી ગુરુ અને શનિ સુધીના ગ્રહો ઉપર પણ લાગુ
કરી. આ ખોટી કલ્પનાને આધારે તેણે રજૂઆત કરી કે પૃથ્વી જોહાનિસ કેપ્લર ટાયકો બ્રાહેનો વારસદાર બન્યો સહિતના ગ્રહો અંડાકાર ભ્રમણકક્ષામાં સૂર્યની આજુબાજુ ફરે છે.
એક રીતે નિકોલસ કોપરનિક્સે પોતાના પુસ્તકમાં જે લખ્યું હતું ટૂંક સમયમાં ટાયકોએ પોતાના ઉત્તરાધિકારી તરીકે તેનું જ પુનરાવર્તન કેપ્લરે કર્યું હતું. તેણે કોઈ નવી વાત કરી નહોતી. કેપ્લરની નિમણૂક કરી. ટાયકોએ કેપ્લરને સલાહ આપી કે માત્ર કોપરનિક્સ ભુલાઈ ગયો હતો જ્યારે કેપ્લરનું પુસ્તક ખૂબ વંચાયું કલ્પનાના ઘોડાઓ દોડાવવાથી સૃષ્ટિનાં ગૂઢ રહસ્યો ઉકેલી શકાય હતું. નહીં; એ માટે પ્રાયોગિક પુરાવાઓ હોવા પણ જરૂરી છે. ઈ.સ.
જોહાનિસ કેપ્લરે એક વખત ચુંબકત્વ વિશે ગિલ્બર્ટનું ૧૬૦૧ની સાલમાં ટાયકોનું મૃત્યુ થયું. ટાયકોએ પોતાના સમગ્ર પુસ્તક વાંચ્યું. આ પુસ્તક વાંચીને તેણે એવી કલ્પના કરી કે પૃથ્વી જીવન દરમિયાન અવકાશી પિંડોનાં નિરીક્ષણ દ્વારા જે વિગતો ચંદ્રને પોતાની તરફ ખેંચે છે અને ચંદ્ર પૃથ્વીને પોતાની તરફ ખેંચે છે. એકઠી કરી હતી તેનો વારસો હવે કેપ્લરના હાથમાં આવ્યો. ટાયકોએ જો આ કલ્પના સાચી હોય તો પૃથ્વી અને ચંદ્ર એકબીજામાં મળી જે વિગતો એકઠી કરી હતી તેને કેપ્લરે પુસ્તકના રૂપમાં પ્રસિદ્ધ કરી. જવા જોઈએ. પૃથ્વીના સમુદ્રોમાં જે ભરતી-ઓટ થાય છે તેની
જૈન ભૂગોળનું તર્કશુદ્ધ વિજ્ઞાન • ૧૯
Jain Education International
For Private & Parsonal Use Only
www.jainelibrary.org
