Jain Bhugol nu Tarkshuddha Vigyan

Author(s): Sanjay Vora
Publisher: Jambudvi Vignyan Research Centre

Page 209

દુનિયાના તમામ ધર્મો પૃથ્વીને સ્થિર અને સપાટ માને છે
વૈદિક ધર્મની માન્યતા
વૈદિક ધર્મના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથઋગ્વેદમાં લખ્યું છે કે ‘સૂર્ય હંમેશાં એક મુહૂર્તમાં ૫૦૫૯ યોજન મેરુ પર્વતની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા કરે છે.’' શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણમાં જંબુદ્રીપ વગેરે સાત દ્વીપોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ‘શ્રી શુકદેવજીએ પરીક્ષિત રાજાને કહ્યું કે-હે રાજન! આ પૃથ્વી એક મોટા કમળનું સ્વરૂપ છે. સપ્ત દ્વીપ તેના કોષ છે. આ સપ્ત દ્વીપની મધ્યમાં જંબુદ્રીપ છે. આ દ્વીપ પહેલો છે. તેની લંબાઈ અને પહોળાઈ એક લાખ યોજનની છે. એ જંબુદ્રીપ કમળપત્રના સમાન ચારે બાજુથી ગોળ છે. આ દ્વીપમાં નવ ખંડ છે. આ નવ ખંડોમાં ભદ્રાશ્વ અને કેતુમાલ સિવાયના પ્રત્યેક ખંડનો વિસ્તાર નવ-નવ હજાર યોજન છે. આ નવ ખંડ આઠ સીમા પર્વતોથી સુંદર રીતે વિભક્ત કરવામાં આવ્યા છે. આ બધા ખંડોની મધ્યમાં ઈલાવૃત્ત નામે ખંડ છે, જે સૌની અત્યંતર છે. તેના મધ્યમાં સુવર્ણમય સુમેરુ પર્વત આવેલો છે. આ સુમેરુ પર્વતની ઊંચાઈ એક લાખ યોજન છે. આ પર્વત શિખર તરફ બત્રીસ હજાર યોજન, મૂળમાં સોળ હજાર યોજન અને પૃથ્વીમાં પણ સોળ હજાર યોજન દેખાય છે. હે રાજન! ઈલાવૃત્ત વર્ષના ઉત્તર ભાગની ઉત્તરાદિ દિશામાં બરાબર–બરાબર નીલગિરિ, શ્વેત ગિરિ અને શૃંગવાન ગિરિ છે. એ ત્રણેય પર્વતો યથાક્રમે રમ્યક્ ક્ષેત્ર, હરિણ્ય ક્ષેત્ર અને કુરુક્ષેત્રના સીમાપર્વત સ્વરૂપે છે. એ પર્વતો પૂર્વ તરફ લાંબા છે. એ ત્રણેય પર્વતોની બન્નેય બાજુએ ક્ષાર સમુદ્ર પર્યંતની સીમા છે. ક્ષાર સમુદ્રનો વિસ્તાર બે લાખ યોજન છે. આ પ્રમાણે ઈલાવૃત્તની દક્ષિણે નિષધ, હેમકૂટ અને હિમાલય નામે ક્રમશઃ ત્રણ પર્વતો છે. તે પહેલાં કહેલા નીલ આદિ પર્વતોની સમાન પૂર્વ દિશાની તરફ લંબાયેલા છે અને પ્રત્યેક દશ-દશ હજાર યોજન ઊંચા છે. હે રાજન! આ ત્રણેય પર્વતો અનુક્રમે હરિવર્ષ, કિંપુરુષ ક્ષેત્ર અને ભરત ક્ષેત્રના સીમાપર્વતો છે. આ પ્રકારે ઈલાવૃત્ત ક્ષેત્રની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં અનુક્રમે માલ્યવાન અને ગંધમાદન પર્વતો છે. એ બન્ને પર્વત ઉત્તરમાં નીલ પર્વત અને દક્ષિણમાં નિષેધાચલ સુધી લાંબા છે. એ બન્ને પર્વતો અનુક્રમે કેતુમાલ તથા ભદ્રાશ્વની સીમા થઈને રહે છે. હે રાજન! ભરતવર્ષમાં પણ ઘણી નદીઓ અને પર્વતો છે. હે રાજન્ !
ભરતવર્ષમાં જન્મ પ્રાપ્ત કરીને પુરુષ ગણ યથાક્રમથી પોતાની દેવ, મનુષ્ય અને નારક ગતિનું વિધાન કરે છે.’’
જૈન શાસ્ત્રોમાં જંબૂદ્વીપ અને તેની મધ્યમાં મેરુ પર્વતનું જે પ્રકારે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેને મળતું વર્ણન શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણમાં પણ કરવામાં આવ્યું છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં જેને મહાવિદેહ ક્ષેત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેને વૈદિક શાસ્ત્રોમાં ઈલાવૃત્ત વર્ષ કહ્યું છે. આ ઉપરાંત નવ ખંડોના અને આઠ પર્વતોનાં નામોમાં અને પ્રમાણમાપમાં ફરક આવે છે, પણ મૂળભૂત વર્ણન સરખું જ આવે છે. વર્તમાનમાં સમુદ્રમાં જે વિવિધ દ્વીપો જોવામાં આવે છે તેની સમજૂતી આપતાં શ્રીમદ્ ભાગવત પુરાણમાં લખ્યું છે કે ‘‘શ્રી શુકદેવજી બોલ્યા-હે પરીક્ષિત રાજા ! કોઈ-કોઈ ઋષિ કહે છે કે જંબુદ્રીપના આઠ ઉપદ્વીપ છે. સગર રાજાએ પુત્રોને યજ્ઞના અશ્વને શોધવા માટે જ્યારે પૃથ્વીને ચારે તરફ ખોદવાની આજ્ઞા કરી ત્યારે તે લોકોએ આ બધા દ્વીપો બનાવ્યા હતા. આ દ્વીપોનાં નામ સ્વર્ગપ્રસ્થ, ચંદ્રશુક્લ, આવર્તન, રમણક, મંદહરિણ, પાંચજન્ય, સિંહ અને લંકા છે.’’
શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણમાં જંબુદ્રીપની આજુબાજુ આવેલા કુલ છ દ્વીપો અને સમુદ્રોનું પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ વર્ણન જૈન શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવેલા વર્ણનને અમુક અંશે મળતું આવે છે અને અમુક અંશે તેનાથી જુદું પણ પડે છે. ‘મુનિવર્ય શ્રી શુકદેવજી બોલ્યા કે–જંબુદ્રીપના વિસ્તારનાં જેટલાં પરિમાણ છે તેટલાં જ અર્થાત્ એક લાખ યોજનના વિસ્તારના લવણ સમુદ્રથી જંબૂદ્વીપ ઘેરાયેલો છે.ત્યાર પછી આવતો પ્લેક્ષ દ્વીપ જંબૂદ્રીપથી બેવડો મોટો છે. આ દ્વીપથી લવણ સમુદ્ર ઘેરાયેલો છે. ત્યાં એક મોટું પ્લક્ષનું વૃક્ષ છે, જેના ઉપરથી આ દ્વીપનું નામ પડ્યું છે. આ પ્લક્ષ દ્વીપ પોતાના સમાન પરિમાણવાળા શેરડીના રસના સમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. ત્યારબાદ શાલિ દ્વીપ આવે છે, જે પ્લેક્ષ દ્વીપથી બેવડો મોટો છે. તે પણ પોતાના સમાન પરિમાણવાળા મદિરાના સમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. ત્યાર પછી કુશળ દ્વીપ આવે છે, જે શાલ્મલિ દ્વીપ કરતાં બેવડો છે. કુશળ દ્વીપ ઘીના સમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. તેના બાહ્ય ભાગમાં ક્રોંચ દ્વીપ છે. આ દ્વીપ ક્ષીરસમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. આ દ્વીપની પછી શાક દ્વીપ છે. તેનો વિસ્તાર ૩૨ લાખ યોજનનો છે.
જૈન ભૂગોળનું તર્કશુદ્ધ વિજ્ઞાન • ૨૦૭