________________
પૃથ્વીના વાતાવરણમાં સ્ટ્રેટોસ્ફીયર પછી મેસોસ્ફીયર આવે છે. ગ્રીક ભાષામાં મેસોનો અર્થ મધ્ય એવો થાય છે. આ પડ પૃથ્વીની સપાટીથી ૫૦-૮૦/૮૫ કિલોમીટરની મર્યાદામાં આવેલું છે. આ ભાગમાં જેમ ઊંચાઈ વધે તેમ ઉષ્ણતામાન ઘટતું જાય છે. પૃથ્વીની સપાટીથી ૮૦-૮૫ કિલોમીટરની ઊંચાઈએ માઇનસ ૧૦૦ ડિગ્રી સેન્ટિગ્રેડ ઉષ્ણતામાન હોવાનું કહેવાય છે. આકાશમાંથી ખરતા તારાઓ અથવા ઉલ્કાઓ પૃથ્વીના વાતાવરણમાં દાખલ થાય છે ત્યારે મેસોસ્ફીયરમાં દાખલ થતાં તેઓ સળગી જાય છે અને ઝળહળી ઊઠે છે.
પૃથ્વીના વાતાવરણમાં મેસોસ્ફીયરથી ઊંચે જતાં થર્મોસ્ફીયર આવે છે. ગ્રીક ભાષામાં થર્મો એટલે ગરમી, એવો અર્થ થાય છે. થર્મોસ્ફીયર પૃથ્વીની સપાટીથી ૮૦-૮૫ કિલોમીટરની ઊંચાઈએ શરૂ થાય છે અને ૫૦૦ કિલોમીટર સુધી રહે છે. આ ભાગનું ઉષ્ણતામાન વધીને ૧૫૦૦ ડિગ્રી સેન્ટિગ્રેડ સુધી પહોંચી જાય છે, એમ આજના વિજ્ઞાનીઓ કહે છે. અમેરિકા, રશિયા વગેરે દેશોએ ભેગા મળીને અવકાશમાં જે ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન તરતું મૂક્યું હોવાનું કહેવાય છે તે ૩૨૦થી ૩૮૦ કિલોમીટરની ઊંચાઈએ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરતું હોવાનું કહેવાય છે.
પૃથ્વીના વાતાવરણથી ૫૦૦થી ૧૦૦૦ કિલોમીટર (૩૧૦ થી ૬ ૨૦ માઇલ)ની ઊંચાઈ સુધી એક્ઝોસ્ફીયર આવ્યો હોવાનું કહેવાય છે. આ સ્તરમાં કોઈ વાયુઓ નથી હોતા પણ મુક્ત રીતે હરફર કરતા અણુઓ (કણો) હોય છે. પૃથ્વીના વાતાવરણનો ૫૦થી ૧૦૦૦ કિલોમીટર સુધીનો ભાગ સૂર્યનાં કિરણોને કારણે આયનીભૂત થઈ ગયો છે; એટલે કે વાયુઓનું વિભાજન આયનોમાં થયું હોય છે. આ ભાગને આયનોસ્ફીયર પણ કહેવામાં આવે છે. આ રીતે વાતાવરણના કુલ પાંચ સ્તરો છે.
વિમાનો ૧૦/૧૨ કિલોમીટરની ઊંચાઇએ ઉડે છે
સામાન્ય રીતે હવામાં જે વિમાનો ઉડાડવામાં આવે છે તેઓ ૪૨,૦૦૦ થી ૪૫,૦૦૦ ફૂટ (આશરે ૧૦ થી ૧૨ કિલોમીટર) ની ઊંચાઈએ ઊડતાં હોય છે. લેટેસ્ટ બિઝનેસ જેટના ઉત્પાદકોનો દાવો છે કે તેમનું વિમાન ૫૦,૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ ઊડી શકે છે. અત્યાર સુધીમાં કોઈ પણ એરોપ્લેન ૮૫,૦૦૦ ફૂટ અથવા ૨૫ કિલોમીટરથી વધુ ઊંચાઈએ પહોંચી શક્યું નથી. આ ૮૫,૦૦૦ ફૂટનો વિક્રમ એસઆર-૭૧ બ્લેકબર્ડ વિમાનના નામે છે. ‘નાસા’નું હેલિયોસ નામનું માનવરહિત વિમાન પણ આટલી
Jain Education International
ઊંચાઈએ પહોંચ્યું છે. ટૂંકમાં કહીએ તો મોટા ભાગનાં વિમાનો પૃથ્વીના સૌથી નીચે આવેલા આવરણ ટ્રોપોસ્ફીયરમાં ઊડતાં હોય છે. અમુક જ વિમાનો સ્ટ્રેટોસ્ફીયર સુધી જઈ શકે છે, પણ તેની આગળ કોઈ વિમાન જઈ શકતું નથી.
કૃત્રિમ ઉપગ્રહો ૫૦૦ કિલોમીટરથી ઊંચે નથી જતા
અવકાશમાં જે કૃત્રિમ ઉપગ્રહો (સેટેલાઇટ) તરતા મૂકવામાં આવે છે, તેઓ પૃથ્વીની સપાટીથી ૨૦૦ અને ૫૦૦ કિલોમીટરની ઊંચાઈ વચ્ચે રહીને પ્રદક્ષિણા કરે છે. કૃત્રિમ ઉપગ્રહને આકાશમાં આટલી ઊંચાઈ સુધી મોકલવા માટે રોકેટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ઈ.સ. ૧૯૫૭ ની સાલમાં ત્યારના સોવિયેત રશિયાએ સ્ફુટનિક- ૧ નામનો પહેલવહેલો કૃત્રિમ ઉપગ્રહ અવકાશમાં મોકલ્યો હતો. આ ઉપગ્રહ પૃથ્વીના વાતાવરણમાં ૨૨૩ કિલોમીટરની ઊંચાઈ સુધી પહોંચ્યો હતો. અત્યારે ભારત સહિત વિશ્વના ૧૦ દેશો પાસે અવકાશમાં કૃત્રિમ ઉપગ્રહને છોડવાની ક્ષમતા છે. અત્યારે આશરે ૨૪૫૬ કૃત્રિમ ઉપગ્રહો પૃથ્વીના આકાશમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે. કૃત્રિમ ઉપગ્રહોનો ઉપયોગ આબોહવાની જાણકારી માટે, સંદેશવ્યવહાર માટે અને જાસૂસી માટે પણ કરવામાં આવે છે.
અવકાશમાં જે કૃત્રિમ ઉપગ્રહો છોડવામાં આવે છે તેઓ પાછા જમીન ઉપર પડી નથી જતા, પણ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કર્યા કરે છે, તેનું કારણ ન્યુટનના ગતિના નિયમો છે. કોઈ પણ કૃત્રિમ ઉપગ્રહને અવકાશમાં છોડવા માટે ભારે શક્તિશાળી રોકેટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ રોકેટની સ્પીડ એક કલાકના ૧૫થી ૨૦ હજાર માઇલની હોય છે. જો કોઈ કૃત્રિમ ઉપગ્રહને ૨૩,૦૦૦ માઇલ/કલાકથી વધુ સ્પીડે છોડવામાં આવે તો તે પૃથ્વીના વાતાવરણમાંથી બહાર નીકળી જાય છે અને અજાણ્યા પ્રદેશમાં પહોંચી જાય છે. જો રોકેટની સ્પીડ કલાકના ૧૭,૦૦૦ માઇલ કરતાં ઓછી હોય તો કૃત્રિમ ઉપગ્રહ પાછો પૃથ્વી ઉપર અથડાય છે. રોકેટની સ્પીડ જો ૧૭,૦૦૦ અને ૨૩,૦૦૦ માઇલ વચ્ચે હોય તો તે પૃથ્વીના આકાશમાં સતત પરિભ્રમણ કરવા લાગે છે.
ન્યુટનની ગતિનો પહેલો નિયમ એમ કહે છે કે કોઈ પણ બાહ્ય બળની અસર ન હોય તો સ્થિર વસ્તુ સ્થિર રહે છે અને ગતિમાન વસ્તુ ગતિમાન રહે છે. બાળક દોરી વડે ભમરડો ફેંકે તો તે સતત ફરતો રહે છે. આ ભમરડો જમીન સાથે ઘસાતો હોવાથી
જૈન ભૂગોળનું તર્કશુદ્ધ વિજ્ઞાન • ૧૩૨
For Private Personal Use Only
www.jainelibrary.org
