________________
અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારમાં “નમો” પદ પૂજા અર્થમાં છે અને પૂજા” દ્રવ્યભાવ સંકેચ અર્થમાં છે. દ્રવ્યસંકેચ કર શિર–પાદાદિનું નિયમન છે. અને ભાવસંકેચ એ મનને વિશુદ્ધ વ્યાપાર છે.
બીજી રીતે નમે એ સ્તુતિ, સ્મૃતિ અને ધ્યાનપરક તથા દર્શન, સ્પર્શન અને પ્રાપ્તિપરક પણ છે. સ્તુતિ વડે નામગ્રહણ, સ્મૃતિ વડે અર્થભાવન અને ધ્યાન વડે એકાગ્ર ચિંતન થાય છે. તથા દર્શન વડે સાક્ષાત્કરણ, સ્પશન વડે વિશ્રાંતિગમન અને પ્રાપ્તિ વડે સ્વસંવેદ્ય અનુભવન પણ થાય છે. નાયગ્રહણ આદિ વડે દ્રવ્યપૂજા અને અર્થભાવન, એકાગ્રચિન્તન તથા સાક્ષાત્કરણાદિ વડે ભાવપૂજા થાય છે.
જેમ જલ વડે દાહનું શમન, તૃષાનું નિવારણ અને પંકતું શેષણ થાય છે, તેમ તેમ પદના અર્થની પુનઃ પુનઃ ભાવના વડે કષાયના દાહનું શમન થાય છે. વિષયની તૃષાનું નિવારણ થાય છે અને કર્મનો પંક શેષાઈ જાય છે. જેમ અન્ન વડે સુધાની શાનિત, શરીરની તષ્ટિ અને બલની પુષ્ટિ થાય છે, તેમ નમો પદ વડે વિષયક્ષુધાતુ શમન, આત્માના સંતોષાદિ ગુણની તુષ્ટિ તથા આત્માના બલવીય-પરાક્રમાદિ ગુણોની પુષ્ટિ થાય છે.
ત્રણમુક્તિનું મુખ્ય સાધન નમસ્કાર માનવજીવનનું સાચું ધ્યેય ઋણમુક્તિ છે. ઋણમુક્તિનું મુખ્ય સાધન નમસ્કાર છે. નમસ્કાર એ વિવેકજ્ઞાનનું ફળ છે અને વિવેકજ્ઞાન એ સમાહિત ચિત્તનું પરિણામ છે.
