Book Title: Tattvartha Sutra
Author(s): Akhileshmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003426/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra akhileza muni JanEduca y ang Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati sAhitya ralamAlA kA 5 zvA~ rala vArtha-sUtra [ saMkSipta hindI anuvAda] sampAdaka zraddheya pravartaka pUjyazrI pRthvIcandajI mahArAja ke suziSya munizrI amolakacandajI 'akhileza' samati jJAna zrI sanyA AgarA prakAzaka : sanmati jJAnapITha, AgarA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : tattvArtha-sUtra sampAdaka : akhilezamuni prakAzaka : sanmati jJAnapITha, lohAmaNDI, AgarA saMskaraNa : prathama-1957 dvitIya-1966 tRtIya--1975 caturtha-1985 paJcama--2001 mUlya : 8/- (ATha rupae mAtra) mudraka : ravi oNphaseTa prinTarsa eNDa pablizarsa (prA.) li. 5/169/1, latA ku~ja, AgarA-mathurA mArga, AgarA-2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya AcArya umAsvAti-viracita "tattvArtha-sUtra" eka suprasiddha tattva-grantha hai| yaha jitanA laghu hai, utanA virATa bhii| jaina AcAryoM ne apanI TIkAoM dvArA isa grantha ko jitanA pallavita kiyA hai, utanA anya kisI ko nahIM kiyaa| kyoMki isameM jaina dharma aura jaina darzana ke sabhI viSayoM kA paricaya AcAryazrI ne bar3I hI sugama zailI meM diyA hai| saMskRta bhASA meM 'tattvArtha-sUtra' para vizAla aura vistRta TIkAe~ haiN| hindI bhASA meM bhI isa para vistRta vivacena likhe gae haiN| parantu mUlapATha karane vAloM ke lie aura kaNThastha karane vAloM ke lie koI sundara saMskaraNa isakA upalabdha nahIM ho rahA thaa| isa abhAva kI pUrti karane kA hamArA saMkalpa thaa| mujhe prasannatA hai, ki paNDitaratna munizrI amolakacandajI mahArAja 'akhileza' ne parizrama karake zuddha mUla pATha aura zuddha hindI artha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) taiyAra karake hameM diyA / munizrI ke parizrama ke prati hama AbhArI haiM / isa tAtvika grantha kI lokapriyatA kA yaha pramANa hai ki yaha isakA paJcama saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| AzA hai, svAdhyAyapremI pAThaka isa pustaka ke prastuta saMskaraNa se lAbha utthaaeNge| sanmati jJAnapITha kA yaha prayatna jJAnavRddhi meM sahayogI bana skegaa| isI bhAvanA se yaha prakAzana kiyA jA rahA hai| maMtrI sanmati jJAnapITha, AgarA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 2.............. tattvArtha-sUtra ... atha prathamo'dhyAyaH samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tanisargAdadhigamAdvA // 3 // jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam // 4 // nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 5 // pramANanayairadhigamaH // 6 // nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthiti vidhAnataH // 7 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya - pahalA adhyAya 1-samyagdarzana, samyagjJAna aura smyakcAritra-ye tInoM mila kara mokSa ke mArga-sAdhana haiN| 2-tatva rUpa padArthoM kI zraddhA arthAt dRr3ha pratIti, samyag- darzana hai| 3-vaha samyagdarzana nisarga arthAt svabhAva se aura adhigama arthAt-sadguru ke upadezAdi bAhya nimitta se utpanna hotA hai| 4--jIva, ajIva, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa, ye sAta tatva haiN| 5-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoM dvArA samyagadarzanAdikoM kA tathA jIvAdi tatvoM kA nyAsa (loka-vyavahAra) hotA hai| 6-pramANoM aura nayoM dvArA jIvAdi tatvoM kA jJAna hotA hai| (pramANa vastu ke sarvAMza ko grahaNa karatA hai tathA naya vastu ke ekAMza ko grahaNa karatA hai)| 7-nirdeza-vastusvarUpa,2-svAmitva--mAlikapanA, 3---sAdhana-kAraNa, 4-adhikaraNa-AdhAra, 5-sthiti-- kAlamaryAdA,6-vidhAna-prakAra, inase samyagadarzanAdi evaM jIvAdi tatvoM kA jJAna hotA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - tasvArtha-sUtra satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // matizrutAvadhimana:paryAyakevalAni jnyaanm||9|| tat pramANe // 10 // Adye parokSam // 11 // pratyakSamanyat // 12 // matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 13 // tadindriyAnindriyanimittam // 14 // avagrahehAvAyadhAraNAH // 15 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya 8-tathA (1) sat (sattA), (2) saMkhyA , (3) kSetra, (4) sparzana, (5) kAla, (6) antara (virahakAla), (7) bhAva (avasthAvizeSa), (8) alpabahutva, ina anuyogoM dvArA bhI samyagdarzanAdi viSayoM kA tathA jIvAdi tatvoM kA bodha hotA 9-mati, zruta, avadhi, mana:paryAya aura kevala-ye pA~ca jJAna haiN| 10-vaha pA~ca prakAra kA jJAna do pramANarUpa hai| 11-pahile ke do jJAna mati aura zruta indriyAdi nimitta kI apekSA rakhane se parokSa-pramANa haiN| 12-zeSa saba jJAna pratyakSa-pramANa haiN| 13-mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha-ye zabda paryAyabhUta-ekArthavAcaka haiN| 14-vaha matijJAna pAMca indriyoM aura chaThe mana ke nimitta se hotA hai| 15-avagraha = viziSTa - kalpanArahita sUkSma avyakta jJAna, ihA = vizeSatAyukta vicAraNA, avAya = vizeSa-nizcaya, dhAraNA = bahuta samaya taka nahIM bhUlanA, isa prakAra matijJAna cAra prakAra kA hotA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - 6............... tattvArtha-sUtra ..... bahubahuvidhakSiprAnizritAsaMdigdhadhuvANAM setarANAm // 16 / arthasya // 17 // vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam // 20 // dvividho'vdhiH||21|| tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm / / 22 // yathoktanimittaH SaDvikalpa: shessaannaam||23|| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya = 16 - bahu = aneka, bahuvidha aneka taraha, kSipra jaldI, anizrita = hetu dvArA asiddha, anukta binA kahe jAnanA, dhruva = nizcita, tathA inake viparIta eka, ekavidha, akSipra = nizrita, ukta aura adhruva isa taraha avagrahAdi rUpa matijJAna hotA hai| 17 - avagraha, IhA, avAya, dhAraNA -- ye cAroM matijJAna arthavastu ko grahaNa karate haiN| 18- vyaMjana- -aprakaTarUpa (avyakta), padArtha kA kevala avagraha hI hotA hai| [IhAdika anya tIna nahIM hote / ] 19 - vaha aprakaTararUpa (avyakta), padArthoM kA avagraha netra aura mana se nahIM hotA / [ mAtra zeSa cAra indriyoM se hI hotA hai / ] 20 - zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| usake aGgabAhya aura aMgapraviSTa ye do mukhya bheda haiN| usameM pahilA aneka bheda vAlA tathA dUsarA bAraha bheda vAlA hai| 21 - bhavapratyaya aura guNapratyaya - kSayopazamajanya ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai| 22- bhavapratyaya - avadhijJAna nArakoM aura devatAoM ko hotA hai| 23 - garbha se utpanna hue manuSyoM ora tiryaMcoM ko kSayopazamajanya avadhijJAna hotA hai aura vaha anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna avasthita ora anavasthita ke bheda se chaha prakAra kA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha-sUtra RjuvipulamatI mana:paryAyaH // 24 // vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimana:paryAyayoH // 26 // matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // rUpiSvavadheH // 28 // tadanantabhAge mana:paryAyasya // 29 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturthyaH // 3 // matizrutA'vadhayo viparyazca // 32 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya ----------------------------------------- - - - - - - - - - - - - - - - 24--Rjumati aura vipulamati--ye do mana:paryAyajJAna ke bheda hai| 25-Rjumati aura vipulamati meM vizuddhi (zuddhatA) aura apratipAta (eka bAra hone ke bAda phira naSTa na honA), ina donoM kI apekSA se antara hai| 26--vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ke dvArA avadhi aura mana:paryAya kA antara jAnanA caahie| 27-matijJAna aura zrutajJAna kI pravatti-grAhyatAsarvaparyAyarahita arthAt parimita paryAyoM se yukta saba dravyoM meM hotI 28-avadhijJAna kI pravRtti sarvaparyAyarahita kevala rUpI mUrta dravyoM meM hotI hai| 29-mana:paryAyajJAna kI pravRtti usa sarvaparyAyarahita rUpI dravya ke anantaveM bhAga meM hotI hai| 30--kevalajJAna kI pravRtti sabhI dravyoM meM aura sabhI paryAyoM meM hotI hai| 31-eka AtmA meM eka sAtha eka se lekara cAra jJAna taka ho sakate haiN| 32-mati, zruta aura avadhi ye tInoM viparIta arthAt ajJAnarUpa bhI hote haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdhe 10 runmattavat // 33 // naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayA: / / 34 // Adyazabdau dvitribhedau // 35 // // iti prathamo'dhyAyaH // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya ------........................... ------- 33---unmatta kI taraha sat-asat ke viveka se zUnya yadRnchA jJAna ko mithyAjJAna-ajJAna kahA hai| 34-~-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda (samabhirUr3ha aura evaMbhUta) ye naya ke pA~ca bheda haiN| 35-pahile arthAt naigamanaya ke dezaparikSepI aura sarvaparikSepI ye do bheda haiM, tathA dUsare zabdanaya ke sAMprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tIna bheda haiN| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12............. tattvArtha-sUtra atha dvitIyo'dhyAyaH aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jiivsysvttvmaudyikpaarinnaamikauc||1|| dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // samyaktvacAritre // 3 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi c|| 4 // jJAnAjJAna-darzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedA yathAkramaM smyktvcaaritrsNymaasNymaashc||5|| gatikaSAyaliGgamithyAdarzanA'jJAnA'saMyata Ts- siddhtvleshyaashctushctustryekaikaikaissddbhedaaH||6|| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya - dUsarA adhyAya 1-aupazamika, kSAyika, mizra-kSAyopazamika, audayika aura pariNAmika ye pA~ca bhAva jIva ke svatatva haiN| 2-ukta pA~ca bhAvoM ke anukrama se do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda haiN| 3-aupazamika bhAva ke aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do bheda haiN| 4-kevalajJAna, kevaladarzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya tathA samyaktva aura cAritra ye nau bheda kSAyikabhAva haiN| 5-cAra jJAna, tIna ajJAna, tIna darzana, dAnAdi pA~calAbdhiyA~, kSAyopazamika, samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama, ye aThAraha bheda kSAyopazamika bhAva ke haiN| 6-cAra gati, cAra kaSAya, tIna veda, mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama, asiddhatva, chaha lezyA-isa taraha kula milAkara ikkIsa bheda audayika bhAva ke haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvArtha-sUtra jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca / / 7 / / upayogo lakSaNam / / 8 / / sa dvividho'STacaturbheda : // 9 / / saMsAriNo muktAzca // 10 // samanaskA'manaskAH // 11 // saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH / / 13 // tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH // 14 // paJcendriyANi // 15 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 7--jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva-ye tIna pAriNAmika bhAva haiM tathA ca zabda ye astitva, nityatva, pradezatva Adi bhAvoM kA bhI grahaNa hotA hai| 8-upayoga, jIva kA lakSaNa hai|| 9-vaha upabhoga do prakAra kA hai--jJAnopayoga va drshnopyog| pahalA jJAnopayoga matijJAnAdi ke bheda se ATha prakAra kA hai tathA dUsarA darzanopayoga cakSudarzanAdi ke bheda se cAra prakAra kA hai| 10-saMsArI aura mukta avasthA ke bheda se jIva do prakAra ke haiN| 11-manasahita saMjJI aura manarahita asaMjJI, ye saMsArI jIvoM ke do bheda haiN| 12-saMsArI jIvoM ke trasa aura sthAvara-ye bhI do bheda 13--pRthvIkAya, jalakAya aura vanaspatikAya ye tInoM sthAvara jIvoM ke bheda haiN| 14-agnikAya, vAyukAya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura paMcendriya jIvoM kI vasa saMjJA hai| 15.---sparzana Adi pA~ca indriyA~ hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 16 ........... tattvArtha-sUtra..... dvividhAni // 16 // nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // upayogaH sparzAdiSu // 19 // sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 20 // sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 21 // zrutamanindriyasya // 22 // vAyvantAnAmekam // 23 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAme kaikavRddhAni // 24 // saMjJinaH samanaskAH // 25 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 17 16 -- dravyendriya aura bhAvendriya ke bheda se pratyeka indriya do prakAra kI haiN| 17- dRzyamAna bAhya AkRtirUpa 'nivRtti indriya' aura bAhya tathA Antarika paudgalika zaktivizeSa 'upakaraNa indriya' - isa prakAra dravyendriya ke do bheda haiN| 18 - labdhi kSayopazamavizeSa aura upayoga -- bodharUpa vyApAra, ye do bheda bhAvendriya ke haiN| 19 - sparzAdi viSayoM meM indriyoM kA upayoga hotA hai| 20-- - sparzana tvacA, rasanA = jIbha, ghrANa nAka, cakSu = A~kha aura zrotra = kAna, ye pA~ca indriyA~ haiN| 21 - sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda, ye pUrvokta anukrama se pA~ca indriyoM ke viSaya haiN| = 22 zrutajJAna, anindriya = mana kA viSaya hai, manonimittaka hai| 23 - pRthvIkAya se le kara vAyukAya taka jIvoM ke kevala eka sparzana- indriya hotI hai| 24 - kRmi = kIDA, pipIlikA = kIr3I, bhramara = bhauMrA aura manuSya Adi ke krama se eka eka indriya adhika hotI hai| 25 - saMjJI jIva hI mana vAle hote haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - 18............. tattvArtha-sUtra.. vigrahagatau karmayogaH // 26 // anuzreNi gatiH // 27 // avigrahA jIvasya // 28 // vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturthyaH // 29 // ekasamayo'vigrahaH // 30 // ekaM dvau vA'nAhArakaH // 31 // sampUrchanagarbhopapAtA janma // 32 // sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaika shstdhonyH||33|| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 26-vigrahagati meM kArmaNa-yoga hI hotA hai| 27-~~-gati, anuzreNi arthAt AkAzapradezoM kI saralarekhA ke anusAra hotI hai| 28--mokSa meM jAte hue jIva kI gati vigraharahita (binA mor3a kI) hotI hai| 29-saMsArI AtmA kI gati avigraha aura savigraha donoM prakAra kI hotI hai| vigraha = mor3a cAra se pahale arthAt tIna taka ho sakate haiN| 30--avigrahagati kevala eka samaya kI hotI hai| 31-vigrahagati meM eka athavA do samaya taka jIva anAhAraka hotA hai| 32-saMsArI jIvoM ke sammUrchana, garbha aura upapAta ye tIna prakAra ke janma hote haiN| 33-tIna prakAra ke janma vAle jIvoM kI sacitta, zIta aura saMvRta-gupta tathA inake pratipakSI acitta, uSNa aura vivRta--prakaTa tathA mizra arthAt sacittAcitta, zitoSNa evaM saMvRtavivRta ye nau yoniyA~ hotI haiN| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 %- - - - - - 20............. tattvArtha-sUtra ..... jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH // 34 // nArakadevAnAmupapAtaH // 35 // zeSANAM sampUrchanam // 36 // audArikavaikriyA''hArakataijasakArmaNAnizarIrANi // 37 // paraM paraM sUkSmam // 38 // pradezato'saMkhyeguNaM prAk taijasAt // 39 // anantaguNe pare // 40 // apratighAte // 4 // anAdisambandhe ca // 42 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 21 34 - jarAyu se paidA hone vAle, aMDe se paidA hone vAle tathA potaja jIvoM kA garbha janma hotA hai| 35 - nArakoM aura devoM kA upapAta janma hotA hai| 36 - pRthvIkAya Adi zeSa jIvoM kA sammUrchana janma hotA hai| 37---- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura karmANa - ye pA~ca prakAra ke zarIra hote haiN| 38 - ukta pA~coM zarIroM meM Age-Age ke zarIra pUrva-pUrva zarIra kI apekSA sUkSma haiN| 39 -- taijasa ke pUrvavartI tIna zarIroM meM pUrva-pUrva kI apekSA uttara- uttara zarIra pradezoM-- skandhoM kI apekSA se asaMkhyAta guNa adhika hote haiN| 40 - Age ke do zarIra - taijasa aura kArmaNa pahile ke zarIroM kI apekSA anaMtaguNa pradeza vAle haiN| arthAt AhAraka se taijasa ke aura taijasa se kArmaNa ke pradeza anaMtagune hote haiN| 41 - taijasa aura kArmaNa zarIra pratighAta - bAdhA se rahita haiN| 42 - ye donoM zarIra AtmA ke sAtha anAdi kAla se saMbandha rakhane vAle haiN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 22 sarvasya // 43 // tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyAsscaturbhyaH // 44 // nirupabhogamantyam / / 45 // garbhasammUrchanajamAdyam // 46 // vaikriyamaupapAtikam // 47 // labdhipratyayaM ca // 48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrva dharasyaiva // 49 // nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // na devAH // 51 // aupapAtikacaramadehottamapuruSA'saMkhyevarSAyuSo'napavartyAyuSaH // 52 // // iti dvitIyo'dhyAyaH // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 23 43---ye donoM zarIra saba saMsArI jIvoM ke hote haiN| 44-eka jIva ke eka sAtha taijasa aura kArmaNa se le kara cAra zarIra taka--vikalpa se ho sakate haiN| 45--kevala aMtima-kArmaNa zarIra upabhoga arthAt sukha-du:kha Adi ke anubhava se rahita hai| 46---pahilA audArika zarIra garbha aura sammUrchana janma se paidA hone vAle jIvoM ke hotA hai| 47-upapAta janma se hone vAle jIvoM-nArakoM aura devoM ke vaikriya zarIra hotA hai| 48-tapovizeSa se labdhiprApta jIvoM ko bhI vaikriyazarIra prApta hotA hai| 49-AhAraka zarIra zubha, vizuddha aura vyAghAtarahita hotA hai tathA yaha caudaha pUrvadhArI muniyoM ke hI hotA hai| 50-nArakI aura sammUrchana jIva napuMsaka hI hote haiN| 51--deva napuMsaka nahIM hote haiN| 52-upapAta janma se hone vAle deva, nAraka tathA caramazarIrI, uttama puruSa aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle yaugalika, ye saba anapavartanIya AyuSya vAle hI hote haiN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra atha tRtIyo'dhyAyaH ratnazarkarAvAlukApaGkaghUmatamomahAtamaH prabhAbhUmayo ghanAmbuvatAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 1 // tAsu narakAH // 2 // nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA 24 vikriyAH // 3 // parasparodIritaduHkhAH // 4 // saMkliSTAsurodIritadukhAzca prAk caturthyAH // 5 // teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastrizatsAgaropamAH satvAnAM parA sthitiH // 6 // jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH ||7|| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya tIsarA adhyAya 25 zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, 1. - ratnaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura mahAtamaH prabhA ye sAta naraka bhUmiyA~ haiN| jo ghanAmbu, ghanavAta aura AkAza para sthita haiM, eka dUsare ke nIce haiM tathA nIce kI ora adhika vistIrNa haiN| 2 -una bhUmiyoM meM naraka haiM, arthAt nAraka jIva rahate haiN| 3 - ve nAraka nitya azubhatara lezyA, pariNAma, zarIra, vedanA aura vikriyA vAle haiN| 4-- aura ye paraspara utpanna kiye gae duHkha vAle hote haiN| 5 - tathA saMkliSTa pariNAma vAle asurajAti ke paramAdharmI deva bhI cauthe naraka ke pahale pahale arthAt tIsare naraka taka aneka kaSTa pahu~cate haiN| 6. -una narakoM meM jIvoM kI utkRSTa sthiti kramaza: eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa tathA taitIsa sAgaropama kI hai| 7 - jambudvIpa tathA lavaNodadhi Adi zubha nAma vAle asaMkhyAta dvIpa samudra madhyaloka meM haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dvirdvirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo 26 valayAkRtayaH // 8 // tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasra viSkambho jambUdvIpaH // 9 // tatra bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSA: kSetrANi // 10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahA himavanniSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH / / 11 // dvirdhAtakIkhaNDe // 12 // puSkarArdhe ca // 13 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya .. 27 8-ve sabhI dvIpa aura samudra, valaya = kaMgana jaisI gola AkRti vAle, pUrva-pUrva ko veSTita karane vAle aura dUne-dUne viSkambha= vyAsa arthAt vistAra vAle haiN| 9-una saba ke bIca meM jambUdvIpa hai, jo vRtta= kumhAra ke cAka ke samAna gola hai, lAkha yojana viSkambha vAlA hai aura jisake madhya meM meruparvata hai| 10-jambUdvIpa meM bharatavarSa, haimavatavarSa, harivarSa, videhavarSa, ramyakavarSa , hairaNyavatavarSa, airAvatavarSa,-ye sAta kSetra haiN| 11-una kSetroM ko pRthak karane vAle aura pUrva-pazcima lambe himavAn mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI, aura zikharI-ye chaha varSadhara parvata haiN| 12-'dhAtakIkhaNDa' nAmaka dUsare dvIpa meM bharata Adi kSetra aura himavAn Adi parvata do-do haiN| 13---puSkaradvIpa ke Adhe bhAga meM bhI dhAtakIkhaNDa ke samAna bharata Adi kSetra aura himavAn Adi parvata jambUdvIpa se dugune haiN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra prAG mAnuSottarAn manuSyAH || 14 || AryA mlecchAzca // 15 // 28 bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra deva kurUttarakurubhyaH // 16 // nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 17 // tiryagyonInAM ca // 18 // / / iti tRtIyo'dhyAyaH // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya 29 14-mAnuSottara parvata ke pahile pahile hI ar3hAI dvIpa meM manuSya utpanna hote haiN| 15-ye manuSya Arya aura mleccha ke bheda se do prakAra ke haiN| 16-devakuru aura uttarakuru kSetroM ko chor3a kara pA~ca bharata pA~ca airAvata aura pA~ca videha isa prakAra pandraha karmabhUmiyA~ haiN| 17-manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI, tathA jaghanya sthiti antamuhUta kI hai| 18-tiryaMcoM kI bhI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI va jaghanya aMtamuhUta kI hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tattvArtha sUtra atha caturtho'dhyAyaH devAzcaturnikAyAH // 1 // tRtIyaH pItalezyaH // 2 // dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapanna paryantAH ||3|| indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSaloka paalaaniikprkiirnnkaabhiyogykilvissikaashcaikshH||4|| trAyastriMzalokapAlavarjyA vyantarajyotiSkAH // 5 // pUrvayordvandrAH ||6|| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya cauthA adhyAya 1-bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika-isa prakAra devoM ke cAra nikAya = varga haiN| . 2-tIsare nikAya ke deva-jyotiSka, pItalezyA vAle hote haiN| 3-bhavanavAsI ke dasa, vyaMtara ke ATha, jyotiSka ke pA~ca aura kalpopapanna vaimAnika ke bAraha bheda haiN| 4-ina cAroM prakAra ke devoM meM pratyeka ke indra, sAmAnika = Ayu Adi meM iMdra ke samAna, kintu indrapada se rahita, trAyAstriMza = maMtrI athavA purohita ke tulya, pariSad = mitra ke tulya, AtmarakSa = aMgarakSaka, lokapAla = rAjyapAla (garvanara ke samAna), anIka = senA- tulya, prakIrNaka = prajAsthAnIya, Abhiyogya = dAsa tulya, kilviSika antyaja ke samAna, dasa dasa bheda hote haiN| 5 -vyantara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla, ye do bheda nahIM hote haiN| 6-pahile ke do nikAyoM meM (bhavanavAsI aura vyantara meM) do do indra hote hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32........... tattvArtha-sUtra ... pItAntalezyAH // 7 // kAyapravIcArA A aizAnAt // 8 // zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAdvayordvayoH // 9 // pare'pravIcArAH // 10 // bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH // 11 // vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagAndharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 12 // jyotiSkAH sUryAzcandramasau grahanakSatraprakIrNatArakAzca / / 13 / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya - - - - - - - - - - - - - 7-prathama ke do nikAyoM meM-bhavanapati aura vyantara meM, kRSNA, nIla, kApota aura teja, ye cAra lezyAe~ hotI haiN| 8--aizAna svarga taka ke deva manuSyoM ke samAna zarIra se viSayasukha bhogane vAle hote haiN| 9-zeSa do do kalpa ke deva kramaza; sparza, rUpa, zabda aura saGkalpa dvArA viSayasukha bhogate haiN| 10-zeSa graiveyaka aura anuttara vimAna ke deva viSayasevana se rahita haiN| 11-bhavanavAsI deva-(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) vidyata kumAra, (4) suparNakumAra, (5) agnikumAra, (6) vAyukumAra, (7) stanitakumAra, (8) udadhikumAra, (9) dvIpakumAra, (10) dikkumAra ke bheda se dasa prakAra ke haiN| 12-(1) kinnara, (2) kimpuruSa, (3) mahoraga, (4) gandharva, (5) yakSa, (6) rAkSasa, (7) bhUta aura (8) pizAMca, ye ATha prakAra ke vyaMtaradeva hote haiN| / 13-jyotiSka deva-(1) sUrya, (2) candramA, (3) graha, (4) nakSatra, (5) aura prakIrNa-tAre--isa taraha pA~ca prakAra ke haiN| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 14 // tatkRta: kAlavibhAgaH // 15 // bahiravasthitAH // 16 // vaimAnikAH || 17 // kalpopapannAH kalpAtItAzca // 18 // uparyupari // 19 // saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantA'parAjiteSu sarvArthasidvai ca // 20 // 34 sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizudvIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 21 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya 14-ye saba jyotiSka deva manuSyaloka meM sumeruparvata kI pradakSiNA dete hue niraMtara gamana karane vAle haiN| 15-ghar3I, pala Adi kAla kA vibhAga inhIM cara jyotiSkoM dvArA hotA hai| 16-manuSyaloka se bAhara saba jyotiSka avasthita= . sthira hai| 17-vimAnoM meM rahane vAle vaimAnika deva kahalAte haiN| 18-ukta vaimAnika deva kalpopanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke haiN| 19-ve eka dUsare ke Upara sthita haiN| 20-saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta, ina 12 svargoM meM tathA nau graiveyakoM meM aura vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita tathA sarvArthasiddha meM vaimAnika devoM kA nivAsa hai| 21-Ayu, prabhAva, sukha, kAnti, lezyA kI vizuddhi, indriyoM kA ora avadhijJAna kA viSaya, ye saba Upara-Upara ke devAtAoM meM adhika hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36............ tattvArtha-sUtra ............... gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 22 // pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 23 // prAg graiveyakebhyaH kalpAH // 24 // brahmalokAlayA lokAntikAH // 25 // sArasvatAdityavahnayaruNagardatoyatuSitAvyA bAdhamaruto'riSTAzca // 26 // vijayAdiSu dvicrmaaH||27|| aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 28 // sthitiH // 29 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya ____ 22-kiMtu gati, zarIra kA parimANa, parigraha aura abhimAna, ina viSayoM meM Upara Upara ke deva hIna haiN| 23-saudharma aura aizAna meM pItalezyA, sAnatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM padmalezyA aura lAntaka se le kara sarvArthasiddha taka zuklalezyA hotI hai| 24-auveyakoM se pahile ke svarga kalpa kahalAte haiM, arthAt indrAdika bheda vAle haiN| 25---jo pA~caveM brahmaloka svarga ke anta meM rahate haiM, ve lokAntika deva haiN| 26-sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha marut ora ariSTa ye nau prakAra ke lokAntika deva haiN| 27--vijayAdika cAra vimAnoM ke deva dvicarama arthAt do bAra manuSya janma le kara mokSa pAte haiM ora sarvArthasiddha ke deva kevala eka bhava dhAraNa kara mokSa pAte haiN| 28--deva, nAraka aura manuSyoM ke atirikta zeSa saba jIva tiryaMca haiN| 29-aba sthiti = Ayu kA varNana karate haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - . - . 38............ tattvArtha-sUtra .. bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 30 // zeSANAM pAdone // 31 // asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // sAgaropame // 34 // adhike ca // 35 // sapta sAnatkumAre // 36 // vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 37 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya 39 30-bhavanavAsiyoM ke dakSiNArddha = meru se dakSiNa kI ora ke adhipAtiyoM = indroM kI utkRSaTa sthiti Der3ha palyopama kI hotI hai| - 31-zeSa ke arthAt uttarArddhapati indroM kI utkRSTa sthiti paune do palyopama kI haiN| ___32-asurakumAra ke dakSiNArddhapati indroM kI eka sAgaropama tathA uttarArddhApati indroM kI eka sAgaropama se kucha adhika utkRSTa sthati hai| 33-saudharmAdi devalokoM meM nimna kramAnusAra sthiti jAnanA caahie| 34-saudharma devaloka ke devoM kI utkRSTa Ayu do sAgaropama kI hai| 35-aizAna devaloka ke devoM kI do sAgaropama se kucha adhika utkRSTa sthiti hai| 36-sAnatkumAra devaloka ke devoM kI sAta sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| 37-mAhendra devaloka meM sAta sAgaropama se adhika, brahmaloka meM dasa, lAntaka meM caudaha, mahAzukra meM sataraha, sahasrAra meM aThAraha, Anata evaM prANata meM bIsa aura AraNa evaM acyuta meM bAIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArtha sUtra AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // aparA palyopamamadhikaM ca // 39 // sAgaropame // 40 // adhike ca // 41 // parataH parataH pUrvApUrvA'nantarA // 42 // nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // dazavarSasahasrANi prathamAyAm ||44|| bhavaneSu ca // 45 // vyantarANAM ca // 46 // parA palyopamam // 47 // jyotiSkANAmadhikam // 48 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cauthA adhyAya 38-AraNa aura acyuta se Upara se Upara nau graiveyaka; cAra vijayAdi anuttara vimAna aura sarvArthasiddha meM krama se eka-eka sAgaropama bar3hatI huI sthiti Ayu hai| 39-saudharma devaloka meM jaghanya sthiti eka palyopama kI tathA aizAna meM eka palyopama se kucha adhika jaghanya sthiti hai| 40-sAnatkumAra meM jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai| 41 ---mAhendra meM do sAgaropama se kucha adhika hai| 42---pahile pahile kalpa kI utkRSTa sthiti Age Age ke kalpoM meM jaghanya sthiti hai| sarvArthasiddha meM jaghanya sthiti nahIM hotii| 43-isI prakAra dUsare tIsare Adi narakoM meM bhI jaghanya Ayu samajha lenI caahie| 44-pahale naraka meM dasa hajAra varSa kI jaghanya Ayu hai| 45-bhavanavAsiyoM meM bhI dasa hajAra varSa kA jaghanya sthiti hai| 46--vyaMtaradevoM kI bhI jaghanya sthiti itanI hI hai| 47-vyaMtaroM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kI hai| 48-sUrya aura candra jyotiSka indro va jyotiSakoM kI utkRSTa sthiti palyopama se kucha adhika hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArtha sUtra grahANAmekam // 49 // nakSatrANAmardham // 50 // tArakANAM caturbhAgaH // 51|| jaghanyA tvaSTabhAgaH // 52 // caturbhAga: zeSANAm // 53 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ...............cauthA adhyAya............43 49-grahoM kI eka eka palyopama kI utkRSTa sthiti hai| . 50-nakSatroM kI utkRSTa sthiti Adhe palyopama kI hai| 51. tArAoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama ke cauthe bhAga parimANa hai| 52-tArAoM kI jaghanya sthiti eka palyopama ke AThaveM bhAga parimANa hai| 53-tArAoM ke sivAya bAkI ke jyotiSkoM kI jaghanya sthati eka palyopama kA cauthA bhAga parimANa hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvArtha-sUtra paccamo'dhyAyaH ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / / 1 / / dravayANi jIvAzca // 2 // nitvAvasthitAnyarUpANi // 3 // rUpiNaH pudgalAH // 4 // A''kAzAdekadravyANi // 5 // niSkriyANi ca // 6 // asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 7 // jIvasya ca // 8 // AkAzasyAnantAH // 9 // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya pA~cavA~ adhyAya 1 - dharma, adharma, AkAza aura pudgala ye cAra dravya ajIvakAya haiM, arthAt acetana ora bahupradezI padArtha haiN| 45 2 - pUrvokta cAra ajIvakAya aura jIva, ye pA~coM dravya kahalAte haiN| 3 - ye dravya nitya = kabhI naSTa nahIM hone vAle, avasthita = saMkhyA meM ghaTane bar3hane se rahita, aura arUpI haiN| 4 - kintu pudgaladravya rUpI haiN| - dharmAstikAya se le kara AkAza taka dravya eka eka haiN| 6 - aura ye tInoM hI dravya calana-rUpa kriyA se rahita haiN| 7 - dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke pradeza asaMkhyAta haiN| 8- aura eka jIva ke pradeza bhI asaMkhyAta haiN| 9 - AkAza ke anaMta pradeza haiN| (kintu lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiN|) 10 - pudgaloM ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta hote haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArtha-sUtra nANoH // 11 // lokAkAze'vagAhaH / / 12 / / dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / 15 // pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat / / 16 / / gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 17 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // zarIravAGmana:prANApAnAH pudgalAnAm // 19 // sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 pA~cavA~ adhyAya 11-aNu = paramANu ke pradeza nahIM hote| . 12-ina samasta dharmAdi dravyoM kI avasthiti lokAkAza 13-dharmadravya aura adharmadravya kI sthiti samagra lokAkAza meM hai| - 14-pudgaloM kI sthiti lokAkAza ke eka pradeza Adi meM vikalpa aniyatarUpa se jAnanA caahie| 15-loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM jIvoM kA avagAha hai| 16-kyoMki dIpaka ke prakAza ke samAna jIvoM ke pradezoM meM saMkoca aura vistAra hotA hai| 17-jIva ora pudgaloM kI gatikriyA meM dharmadravya tathA sthatikriyA meM adharmadravya sahakArI hai| 18-avakAza arthAt jagaha denA, yaha AkAzadravya kA upakAra hai| 19-zarIra, vacana, mana, ucchvAsa, ni:zvAsa-yaha pudgaloM kA upakAra hai| 20-tathA sukha, duHkha, jIvana aura maraNa bhI pudgaloM ke hI upakAra haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 - - - 48............... tattvArtha-sUtra parasparopagraho jIvAnAm // 21 // vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 22 // sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // zabdabandhasaukSyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyA''tapoddyotavantazca // 24 // aNava: skandhAzca // 25 // saMghAtabhedebhya utpadyante // 26 // bhedAdaNuH // 27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // utpAdavyayadhauvyayukta sat // 29 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya 49 21 - hitAhita ke upadeza Adi se paraspara eka dUsare kA sahAyaka honA jIvoM kA upakAra hai| 22 - vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva, ye pA~cakAla ke upakAra haiN| 23 - sparza, rasa, gaMdha aura varNa vAle pudgaladravya haiN| 24 - tathA ye pudgala zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, Atapa zItalaprakAza vAle bhI haiN| dhUpa, udghota = = 25 - pudgala paramANurUpa aura skandharUpa hai| 26 - saMghAta ekatrita karanA, bheda bhAga karanA aura saMghAta - bheda ina tInoM kAraNoM se skandha paidA hote haiN| 27- aNu bheda se hI hotA hai, saMghAta se nahIM / 28 - jo natrendriya-gocara skandha hotA hai, vaha bheda aura bAta donoM se hI hotA hai| 29 - jo utpatti, vinAza aura sthiratA se yukta hai, vahI sat hai / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tattvArtha-sUtra tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // arpitAnarpitasiddheH // 3 // snigdhruuksstvaadbndhH||32|| na jaghanyaguNAnAm // 33 // guNasAmye saddazAnAm // 34 // dvayadhikAdiguNAnAM tu // 35 // badhe samAdhiko pAriNAmikau // 36 // guNaparyAyavad dravyam // 37 // kAlazcetyeke // 38 // so'nantasamayaH // 39 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya 30--jo apane mUla svarUpa se nAza ko prApta nahIM hotA hai, vahI nitya hai| 31-vastu meM aneka dharma hote haiN| unameM jo mukhya rUpa se vAcya dharma ho, vaha arpita aura jo gauNa hone ke kAraNa tatkSaNa avAcya dharma ho, vaha anarpita hai| ina donoM nayoM se vastu vyavahAra kI siddhi hotI hai| 32-snigdhatva aura rukSatva se bandha hotA hai| 33-eka guNa arthAt eka aMza vAle paramANuoM kA bandha nahIM hotaa| 34-guNa kI samAnatA hone para bhI sadRza pudgaloM kA baMdha nahIM hotaa| 35-kintu do adhika Adi guNa vAloM kA hI baMdha hotA hai| 36-bandha ke samaya sama aura adhika guNa, sama tathA hIna guNa ko pariNamana karate haiN| 37-dravya, guNa-paryAya vAlA hai| __38-koI-koI AcArya kAla ko dravya mAnate haiN| 39-vaha kAladravya anaMta samaya vAlA hai| yadyapi vartamAna kAla eka samayAtmaka hai parantu bhUta, bhaviSyat, vartamAna kI apekSA anaMtasamaya vAlA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha-sUtra - - - - - - - - - - - dravyAzrayA nirguNA guNAH // 40 // tadbhAva: pariNAmaH // 41 // anAdirAdimAMzca // 42 // rUpiSvAdimAn // 43 // yogopayogI jIveSu // 44 // // iti paJcamo'dhyAyaH // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya 40-jo sadA dravya ke Azrita rahate hoM aura svayaM guNoM se rahita hoM, ve guNa haiN| 41-svarUpa meM sthita hote hue bhI utpAda evaM vinAzarUpa pariNamana honA, pariNAma haiN| 42-vaha pariNamana anAdi aura sAdi do prakAra kA hotA hai| 43-rUpI dravyoM meM sAdi pariNamana hotA hai| 44-jIvoM meM yoga aura upayogarUpa pariNamana sAdi hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 - - - tattvArtha-sUtra SaSTho'dhyAyaH kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // sa AmravaH // 2 // zubhaH puNyasya // 3 // azubhaH pApasya // 4 // sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 5 // avatakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedAH // 6 // tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH // 7 // adhikaraNaM jIvAjIvAH // 8 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyAya chaThA adhyAya 1-zarIra, vacana aura mana kI kriyA ko yoga kahate haiN| 2--vaha yoga hI karmoM ke Agamana kA dvAra-svarUpa Asrava hai| 3--zubhayoga puNya kA Asrava hai| 4-azubhayoga pApa kA Asrava hai| 5-kaSAya-sahita jIvoM ke sAmparAyika aura kaSAya-rahita jIvoM ke IryApatha Asrava hotA hai| 6-pA~ca avata, cAra kaSAya, pA~ca indriya aura paccIsa kriyA-ye saba pahile sAmparAyika Asrava ke bheda haiN| 7-tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIrya ora adhikaraNa kI vizeSatA se usa Asrava meM vizeSatA arthAt nyUnAdhikatA hotI hai| 8-Asrava ke adhikaraNa = AdhAra jIva aura ajIva donoM haiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56..............tattvArtha-sUtra................ AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSestristristrizcatuzcaikazaH // 9 // nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH param // 10 // tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 11 // duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya // 12 // bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 13 // kevalizrRtasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 14 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyAya 57 -pahalA jIvarUpa adhikaraNa kramaza: sarambha, samArambha, Arambha bheda se tIna prakAra kA, yogabheda se tIna prakAra kA, kRta, kArita, anumatabheda se tIna prakAra kA aura kaSAya ke bheda se cAra prakAra kA hai| 10 - para arthAt ajIvAdhikaraNa nirvartanA, nikSepa, saMyoga aura nisargarUpa hai; jo kramazaH do, cAra, do aura tIna bheda vAlA hai| 11 - jJAna aura darzana ke pradoSa, nihnava mAtsarya, antarAya, AsAdana aura upaghAta - ye jJAnAvaraNa-karma tathA darzanAvaraNa karma ke bandha - hetu Azrava haiN| , 12 - nija AtmA meM, para AtmA meM yA donoM meM, vidyamAna duHkha, zoka, tApa, Akrandana, vadha aura paridevana, ye asAtavedanIya karma ke bandha hetu haiN| dAna, 13- bhUta- anukampA, vrati anukampA, sarAgasaMyamAdi yoga, zAnti aura zauca meM sAtavedanIya karma ke bandha hetu haiN| 14 - kevalajJAnI, zruta, saMgha, dharma aura deva kA avarNavAda darzanamohanIya karma kA bandha hetu hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramoha 58 sya / / 15 / / bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH / / 16 // mAyA tairyagyonasya // 17 // alpArambhaparigrahatvaM, svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 18 // niH zIlavratatvaM ca sarveSAm // 19 // sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAla tapAMsi devasya // 20 // yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 // viparItaM zubhasya // 22 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ............... chaThA adhyAya ............59 15-kaSAya ke udaya se hone vAlA tIvra Atma-pariNAma caritra-mohanIya karma kA bandhahetu hai| 16-bahuta Arambha aura bahuta parigraha, ye narakAyu ke bandha hetu haiN| 17-mAyA tiryaMca-Ayu kA bandha-hetu hai| 18-alpa-Arambha, alpa-parigraha, svabhAva kI mRdutA aura svabhAva kI saralatA, ye manuSya-Ayu ke bandhahetu haiN| 19-zIlarahita aura vratarahita honA sabhI AyuSyoM ke bandhahetu haiN| 20-sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAla-tapa, ye devAyu ke bandhahetu haiN| 21-yoga kI vakratA aura visaMvAda, ye azubha nAmakarma ke bandha-hetu haiN| 22----isake viparIta arthAt yoga kI avakratA aura avi-saMvAda zubha nAmakarma ke bandhahetu haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60............ tattvArtha-sUtra darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tIrtha kattvasya / / 23 / / parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodabhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya // 25 // vighnakaraNamantarAyasya // 26 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyAya ................. 23-samyagdarzana kI vizuddhi, vinayasaMpannatA, zIla aura vrato meM atyanta apramAda, jJAna meM satata upayoga, tathA satata saMvega, zakti ke anusAra tyAga aura tapa, saMgha aura sAdhu kI samAdhi aura vaiyAvRtya karanA, arihaMta, AcArya, bahuzruta tathA pravacana kI bhakti karanA, Avazyaka kriyA kA na chor3anA, mokSamArga kI bhAvanA aura pravacanavAtsalya; ye saba tIrthaMkara nAmakarma ke bandha-hetu haiN| 24-paranindA, AtmaprazaMsA, sadguNoM kA AcchAdana = gopana aura asadguNoM kA prakAzana; ye nIcagotra ke bandhahetu haiN| 25-unakA viparyaya arthAt paraprazaMsA, AtmanindA, sadguNoM kA prakAzana, asadguNoM kA gopana tathA namravRtti aura narabhimAnatA-ye uccagotrakarma ke bandhahetu haiN| 26-dAnAdi meM vighna DAlanA antarAyakarma kA bandhahetu hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 tattvArtha sUtra saptamo'dhyAyaH hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virtirvrtm||1|| dezasarvato'NumahatI // 2 // tatsthairyArthaM bhAvanAH paJca paJca // 3 // hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 4 // duHkhameva vA // 5 // maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 6 // jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7 // pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 8 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya - - - - - - - - - - - - - - - sAtavA~ adhyAya 1-hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha se--mana, vacana, kAya dvArA nivRtta honA vrata hai| 2-alpa aMza meM virati--aNuvrata hai aura sarvAMza meM virati-mahAvrata hai| 3-una vratoM ko sthira karane ke lie pratyeka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ haiN| 4-hiMsA Adi pA~ca doSoM meM aihika Apatti aura pAra-laukika aniSTa kA darzana krnaa| 5-athavA ukta hiMsA Adi doSa duHkharUpa hI haiM, aisI bhAvanA krnaa| 6-prANimAtra para maitrI-vRtti, guNAdhikoM para pramoda-vRtti, duHkhitoM para karuNAvRtti aura avinItajanoM para mAdhyasthyavRtti rakhanA caahie| 7--saMvega tathA vairAgya ke lie jagat aura zarIra ke svAbhAva kA vicAra karanA caahie| 8-pramattayoga se hone vAlA prANa-vadha hiMsA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha-sUtra asadabhidhAnamanRtam // 9 // adattAdAnaM steyam / / 10 / / maithunamabrahma // 11 // mUrchA parigrahaH // 12 // niHzalyo vratI // 13 // agAryanagArazca / / 14 // aNuvrato'gArI // 15 // digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca // 16 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sAtavA~ adhyAya ...........65 9-asat = jhUTha bolanA, amRta arthAt asatya hai| 10-binA diye lenA, steya arthAt corI hai| 11-maithuna arthAt viSaya-sevana abrahma hai| 12-cetana tathA acetana rUpa kisI bhI vastu para mamatva kA bhAva = pariNAma honA parigraha hai| 13---jo zalya se rahita ho, vaha vratI ho sakatA hai| 14--gRhastha-zrAvaka aura sAdhu ke bheda se vratI do prakAra ke hote haiN| 15-aNuvratadhArI ho, vaha AgArI-vratI = zrAvaka kahalAtA hai| 16-gRhastha = AgArI vratI digvirati, dezavirati, anarthadaNDavirati, sAmAyika, pauSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa, aura atithisaMvibhAga, ina vratoM se bhI saMpanna hotA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66..........tattvArtha-sUtra .. mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // zaGkAkAMkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 18 // vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 19 // bandhavadhacchavicdedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhAH // 20 // mithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramaMtrabhedAH // 21 // stanaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 22 // paravivAhakaraNetvaraparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIvakAmAbhinivezAH // 23 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya F7 17-tathA vaha mAraNAntika saMlekhanA kA ArAdhaka bhI hotA hai| 18-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA, aura anyadRSTisaMstava, ye samyagdarzana ke pA~ca aticAra hai| 19-vratoM aura zIloM (guNavato aura zikSAvratoM) ke pA~ca-pA~ca aticAra haiN| ve kramaza: isa prakAra hai 20-bandha, vadha = daNDa Adi se tAr3ana, chaviccheda, atibhAra kA AropaNa aura anna-pAna kA nirodha, ye pA~ca aticAra prathama aNuvrata ke haiN| 21-~-mithyopadeza, rahasyAbhyAkhyAna-asatya-doSAropaNa, kUTa-lekha kI kriyA, nyAsa kA apahAra aura sAkAramantrabheda gupta bAta prakaTa karanA-ye pA~ca aticAra dUsare aNuvrata ke haiN| 22-stenaprayoga, stena-AhRtAdAna, viruddharAjya kA atikrama, hIna= nyUna-adhika mAnonmAna aura pratirUpaka =nakalI vastu kA vyavahAra, ye pA~ca tIsare aNuvrata ke aticAra haiN| 23-paravivAhakaraNa, itvaraparigRhItAgamana, aparigRhmatAgamana, anaMgakrIr3A aura tIvrakAmAbhiniveza, ye pA~ca aticAra cauthe aNuvrata ke haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsa kupyapramANAtikramAH // 24 // UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyanta 68 dhanAni // 25 // AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgala kSepAH // 26 // kandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 27 // yogaduSpraNidhAnAdarasmRtyanupasthApa nAni // 28 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya 24-kSetra-kRSi Adi ke yogya bhUmi aura vAstu = gRha ke pramANa kA atikrama, hiraNya = cAMdI ora suvarNa ke pramANa kA atikrama, dhana aura dhAnya ke pramANa kA atikrama, dAsI-dAsa ke pramANa kA atikrama, evaM kupya=aneka prakAra ke bartana, vastra Adi sAmAna ke pramANa kA atikrama, ye pA~ca aticAra pA~caveM aNuvrata ke haiN| 25-UrdhvadizA-vyatikrama, adhodizA-vyatikrama, tiryagdizA-vyatikrama, kSetravRddhi aura smRtyantardhAna = gRhIta dizAmaryAdA kA vismaraNa; ye pA~ca aticAra chaThe digvirativrata ke haiN| 26-Anayanaprayoga, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura pudgalakSepa, ye pA~ca aticAra sAtaveM dezavirativrata ke haiN| 27---kandarpa, kautkucya maukharya, asamIkSya-adhikaraNa aura upabhoga kA adhikatva ye pA~ca aticAra AThaveM anarthadaNDa viramaNa vrata ke haiN| 28--kAyaduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna, manoduSpraNidhAna, anAdara aura smRti kA anupasthApana; ye pA~ca aticAra sAmAyika vrata ke haiN| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApa 70 nAni // 29 // sacittasambaddhasaMmizrAbhiSvaduSpakva hArAH // 30 // sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsarya kAlAtikramAH // 31 // jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandha nidAnakaraNAni // 32 // anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam ||33|| vidhidravyadAtRpAtravizeSAt tadvizeSaH ||34|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya 29---apratyavekSita aura apramAjita meM mala Adi kA utsarga, apratyavekSita aura apramAjita vastu kA Adana-nikSepa, apratyavekSita aura apramArjita saMstAra kA upakramaNa, anAdara aura smRti kA anupasthApana, ye pA~ca aticAra pauSadhavrata ke haiN| 30-sacitta AhAra, sacittasambaddha AhAra, sacittasaMmizra AhAra, abhiSava-mAdaka dravya kA AhAra aura duSpakva-adhapakA yA jyAdA pakA AhAra; ye pA~ca aticAra upabhoga-paribhoga-parimANa-vrata ke haiN| 31-sacita para nikSepa, sacittapidhAna, paravyapadeza, mAtsarya aura kAlAtikrama; ye pAMca aticAra atithisaMvibhAga-vrata ke haiN| 32-jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAnakaraNa; mAraNAntikI saMlekhanA ke ye pA~ca aticAra haiN| 33-anugraha ke lie apanI vastu ke svatva-mamatva kA tyAga karanA dAna hai| 34-dAna kI vidhi, dravya-deyavastu, dAtA aura pAtra-lene vAle kI vizeSatA se dAna kI vizeSatA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 - - 72........... tattvArtha-sUtra aSTamo'dhyAyaH mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte // 2 // sa bandhaH // 3 // prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 4 // Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH // 5 // paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzavipaJcabhedA yathAkramam // 6 // matyAdInAm // 7 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya AThavA~ adhyAya 1 - - mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga; ye , pA~ca bandha ke hetu . haiN| 73 2 - kaSAya ke sambandha se jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| 3 ---- vaha baMdha kahalAtA hai| 4 --- prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza, ye cAra baMdha ke prakAra haiN| 5 - pahalAM arthAt prakRtibandha, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSka, nAma, gotra aura antarAyarUpa hai| 6 - uparyukta ATha mUlaprakRtiyoM ke anukrama se pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa do aura pA~ca bheda haiN| * (1) matijJAnAvaraNa, (2) zrutajJAnAvaraNa (3) avidhijJAnAvaraNa, (4) manaH paryAyajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa: ye pA~ca bheda jJAnAvaraNa ke haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 - 74.......... tattvArtha-sUtra........... cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrApracalA-pracalApracalA-styAnagRddhivedanIyAni ca // 8 // sadasavedye // 9 // darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyA-tvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyApratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNasaMjvalana-vi-kalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlomA hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH / / 10 / / nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 11 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya 8-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ke cAra AvaraNa tathA nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi; ye pA~ca vedanIya = anubhava; yo nau darzanAvaraNIya haiN| 9-vedanIya karma ke sAtAvedanIya aura asAtA-vedanIya, ye do bheda haiN| 10-darzanamoha, cAritramoha, kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya ke kramazaH tIna, do, solaha aura nau bheda haiM; jaise--samyaktva, mithyAtva, tadubhaya = samyaktvamithyAtva, ye tIna darzana-mohanIya hai| kaSAya aura nokaSAya ye do cAritramohanIya haiN| jinameM se krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye pratyeka anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana rUpa se cAra cAra prakAra ke hone se solaha bheda-kaSAyacAritra-mohanIya ke hote haiM tathA hAsya, rati, ariti, zoka, bhaya, jugupsA strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda; ye nau nokaSAya cAritramohanIya ke hote haiN| 11-nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva, ye cAra AyuSya-karma ke bheda haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha- - sUtra gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapoddyotocchvAsa 76 vihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusva razubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // uccairnIcaizca // 13 // dAnAdInAm // 14 // AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTya: parA sthitiH // 15 // saptatirmohanIyasya // 16 // nAmagotrayoviMzatiH // 17 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya 12-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, Atapa, ughota, ucchvAsa, vihAyogati aura pratipakSa sahita arthAt sAdhAraNa aura pratyeka, sthAvara aura trasa, durbhaga aura subhaga, duHsvara aura susvara, azubha aura zubha, bAdara aura sUkSma, aparyApta aura paryApta, asthira aura sthira, anAdeya aura Adeya, ayaza aura yaza, evaM tIrthakaratva-yaha bayAlIsa prakAra kA nAmakarma hai| 13-ucca aura nIca do prakAra kA gotrakarma hai| 14-dAnAdi meM vighna karane vAlA antarAyakarma hai| (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya, (5) vIryantarAya; ye antarAyakarma ke pA~ca bheda haiN| 15-pahalI tIna krarma-prakRtiyoM ko arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vedanIya kI tathA antarAya kI utkRSTa sthiti tIsa koTIkoTI sAgaropama haiN| 16-mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara koTIkoTI sAgaropama hai| 17-nAma aura gotra kI utkRSTa sthiti bIsa koTIkoTI sAgaropama hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ............ tattvArtha-sUtra trAyastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya // 18 // aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 19 // nAmagotrayoraSTau // 20 // zeSANAmantarmuhUrtam // 21 // vipAko'nubhAvaH // 22 // sa yathAnAm // 23 // tatazca nirjarA // 24 // nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 25 // sadvedya-samyaktvahAsyaratipuruSaveda-zubhAyurnAmagotrANi puNyam // 26 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA adhyAya 79 18-AyuSkarma kI utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama haiN| 19--vedanIya kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai| 20-nAma aura gotra kI jaghanya sthiti ATha mUhUrta hai| 21-bAkI ke pA~ca arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, anvarAya, mohanIya aura AyuSka kI jaghanya sthiti antarmuhUrta-pramANa hai| 22-vipAka arthAt vividha prakAra ke phala dene kI zakti hI anubhAva hai| 23-vaha anubhAva karmoM ke apane-apane nAma ke anusAra bhinna-bhinna prakRti svabhAva ke rUpa meM vedana kiyA jAtA hai| 24-usase arthAt vedana se nirjarA hotI hai| 25-karma (prakRti) ke kAraNabhUta sUkSma, eka kSetra ko avagAhana karake rahe hue tathA anantAnanta pradeza vAle pudgala yogavizeSa se sabhI ora se sabhI AtmapradezoM meM bandha ko prApta hote haiN| 26.-sAta-vadenIya, samyaktva-mohanIya, hAsya, rati, puruSaveda, zubha-Ayu, zubha-nAma aura zubha-gotra-itanI prakRtiyA~ hI puNyarUpa haiM, bAkI kI sabhI pAparUpa haiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha-sUtra navamo'dhyAyaH AstravanirodhaH saMvaraH // 1 // sa gupti-samiti-dharmAnuprekSA-parISahajayacAritraiH // 2 // tapasA nirjarA ca // 3 // samyagyoganigraho guptiH // 4 // IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvA zucitvAnavasaMvaranirjarAlokabodhi durlabhadharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH / / 7 / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya nauvA~ adhyAya 1-Azrava kA nirodha saMvara hai| 2---vaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra se hotA hai| 3-tapa se nirjarA aura saMvara donoM hote haiN| 4-yogoM kA prazasta nigraha gupti hai| 5-samyag-nirdoSa IryA, samyag-bhASA, samyag-eSaNA, samyag-AdAna-nikSepa aura samyag-utsarga-ye pAMca samitiyA~ 6-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, aura brahmacarya-yaha dasa prakAra kA uttama dharma hai| 7-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva anyatva, azuci, Azrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabhatva aura dharma kA svAkhyAtatva-inakA anucintana hI anuprekSAe~ haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha-sUtra mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyA:parISahAH // 8 // kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAra puskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // sUkSmasaMparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // ekAdaza jine // 1 // bAdarasaMparAye sarve // 12 // jJAnAvaraNe prajJAjJAne // 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // caritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH / / 15 / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya 83 8-dharma-mArga se cyuta ne hone aura karmoM kI nirjarA = kSaya ke lie jo sahana karane yogya kaSTa sahe jAya~, ve parISaha haiN| 9- kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nagnatva, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha,roga, tRNasparza, mala, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana--ye kula bAIsa parISaha haiN| 10-sUkSmasamparAya aura chadmasthavItarAga meM caudaha parISaha saMbhava haiN| 11-jina (vItarAga tIrthaMkara) bhagavAn meM gyAraha sambhava haiN| 12-bAdarasamparAya meM sabhI arthAt bAIsa hI sambhava haiN| 13--jJAnAvaraNa ke nimitta se prajJA aura ajJAna parISaha hote haiN| 14--darzanamoha aura antarAyakarma se kramaza: adarzana aura alAbha parISaha hote haiN| 15-cAritramoha se nagnatva, arati, strI, niSadyA, Akroza,yAcanA, aura satkAra-puraskAra parISaha hote haiN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vedanIye zeSA: // 16 // ekAdayo bhAjyA yugapadaikonaviMzateH // 17 // sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisU kSmasaMparAyayathAkhyAtAni cAritram // 18 // anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM 84 tapaH / / 19 / / prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsa dhyAnAnyuttaram // 20 // navacaturdazapaJcadvibhedaM yathAkramaM prAgdhyA nAt / / 21 / / AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAni // 22 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya .................. ................ 16-zeSa sabhI parISaha vedanIya karma ke udaya se hote haiN| 17---eka sAtha eka AtmA meM eka se lekara 19 parISaha taka vikalpa se sambhava haiN| 18-sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddha, sUkSamasamparAya aura yathAkhyAta--yaha pA~ca prakAra kA cAritra hai| 19--anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta-zayyAsana aura kAyakleza--ye 6 bAhya tapa haiN| 20-prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna-ye 6 Abhyantara tapa haiN| 21- dhyAna se pahale ke Abhyantara tapoM ke anukrama se nau, cAra, dasa, pA~ca aura do bheda haiN| 22-AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana-yaha nau prakAra kA prAyazcitta hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 86 ........... tattvArtha-sUtra ... jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // AcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJAnAm // 24 // vAcanApRcchanA'nuprekSA''mnAyadharmopadezAH // 25 // bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 27 // A muhUtAt // 28 // ArtaraudradharmazuklAni // 29 // pare mokSahetU // 30 // ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAyasmRtisamanvAhAraH // 31 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya 87 23-jJAna, darzana, cAritra aura upacAra--ye vinaya ke cAra bheda haiN| 24-AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSaka, glAna, gaNa, kula,saMgha, sAdhu aura samanojJa--isa taraha dasa prakAra kA vaiyAvRtya hai| 25-vAcanA, pRcchAnA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza-ye pA~ca svAdhyAya ke bheda haiN| 26-bAhya aura Abhayantara upAdhi kA tyAga-isa prakAra vyutsarga ke do bheda haiN| 27-uttama saMhanana vAle vyakti kA kisI eka viSaya meM anta:karaNa kI vRtti kA nirodha=TikAye rakhanA-dhyAna hai| 28--vaha anatarmuhUrta paryaMta rahatA hai| 29-Arta, raudra, dharma aura zukla-ye cAra prakAra ke dhyAna haiN| 30-unameM se para arthAt antima do mokSa ke kAraNa haiN| 31-apriya vastu ke prApta hone para usake viyoga ke lie satata cintA rakhanA, prathama ArtadhyAna hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tattvArtha sUtra vedanAyAzca // 32 // viparItaM manojJAnAm // 33 // nidAnaM ca // 34 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 35 // raudramavira - hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo tadezaviratayoH // 36 // AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharma mapramattasaMyatasya // 37 // upazAntakSINakaSAyayozca // 38 // zukle cAdye pUrvavidaH // 39 // pare kevalina : // 40 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - nauvA~ adhyAya 32-du:kha A par3ane para usake dUra karane kI satata cintA dUsarA ArtadhyAna hai| 33--priya vastu ke viyoga ho jAne para usakI prApti ke lie satata cintA, tIsarA ArtadhyAna hai| 34-prApta na huI vastu kI prApti ke lie saMkalpa (mana meM satata cintA) karanA yA nidAna karanA, cauthA ArtadhyAna hai| 35---vaha ArtadhyAna, avirala, dezavirata aura pramattasaMyata ina guNasthAnoM meM hI sambhava hai| 36--hiMsA, asatya, corI aura viSayarakSaNa ke lie satata cintA, raudradhyAna hai| vaha avirata aura dezavirata guNa sthAnoM meM sambhava hai| 37-AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna kI vicAraNA ke nimitta manovRtti kA ekAgra karanA, dharmadhyAna hai| yaha apramatta saMyata ke ho sakatA hai| ___ 38--vaha dharmadhyAna upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAnoM meM bhI sambhava hai| 39---upazAntamoha aura kSINamoha meM pahale ke do zukla dhyAna sambhava haiN| pahale ke donoM zukladhyAna pUrvadhara muni ke hote haiN| 40-antima do zukladhyAna kevalI ke hote haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni // 41 // ttyaikakAyayogAyogAnAm // 42 // ekAzraye savitarke pUrve // 43 // avicAraM dvitIyam // 44 // vitarkaH zrutam // 45 // vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 46 // samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzana mohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINa 90 mohajinA : kramazo'saMkhyeyaguNa nirjarAH // 47 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya 41 - pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAtI aura vyuparata kriyAnivRtti - ye cAra zukladhyAna haiN| 42 - yaha zukladhyAna anukrama se tIna yoga vAlA, kisI eka yoga vAlA, kAyayogavAlA aura yogarahita hotA hai| 91 43 - pahale ke do zukladhyAna, eka Azraya vAle evaM savitarka hote haiN| 44 - inameM se pahalA savicAra hai aura dUsarA avicAra hai| 45 - vitarka zruta ko kahate haiN| 46- - vicAra kA artha haiM---artha, vyaMjana yoga kI saMkrAnti = parivartana | , zabda aura 47 -- samyagdRSTi, zrAvaka virata, anantAnubandhiviyo- jaka, darzanamohakSapaka, upazamaka, upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha aura jina - ye dasa anukrama se asaMkhyeya guNa nirjanA vAle hote haiN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92.......... tattvArtha-sUtra pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 48 // saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnAvakalpataH sAdhyAH // 49 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvA~ adhyAya bakuza, 48-- pulAka, snAtaka- ye pA~ca prakAra ke nirgrantha haiN| 93 kuzIla, nirgrantha aura 49 - saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liMga, lezyA, upapAta aura sthAna ke bheda se ina nirgranthoM kA vicAra karanA caahie| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ............. tattvArtha-sUtra - - - - - - - - - - - - - - - - . - - dazamo'dhyAyaH mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 1 // bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm // 2 // kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathAgatipariNAmAcca tadgatiH // 6 // kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 7 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya 25 - - - - - - dasavA~ adhyAya 1.---moha ke kSaya se aura phira jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ke kSaya ke kevala jJAna prakaTa hotA hai| 2-bandhahetuoM ke abhAva aura nirjarA se karmoM kA Atyantika kSaya hotA hai| 3--sampUrNa karmo kA kSaya honA hI mokSa hai| 4--kSAyikasamyaktva, kSAyikajJAna, kSAyikadarzana aura siddhatva bhAva ke sivAya aupazamika Adi bhAvoM tathA bhavyatva ke abhAva se mokSa prakaTa hotA hai| 5-sampUrNa karmoM ke kSaya hone ke bAda muktajIvana turanta hI loka ke anta taka U~cA calA jAtA hai| 6-pUrva ke prayoga se, saMga ke abhAva se, bandhana ke TUTane se aura gati = mokSArtha hone vAlI gati ke pariNAma se muktajIva U~cA jAtA hai| 7-kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA, alpa-bahutva-ina bAraha prakAroM se siddha jIvoM kA vicAra karanA caahie| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tijJAna zrIsanmati pATha AgarA sanmati jJAna pITha, AgarA