Book Title: Shant Sudharas
Author(s): Rajendramuni
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032432/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya vinayavijaya viracita / zAntasudhArasa sampAdaka/anuvAdaka zAsanazrI muni rAjendrakumAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana aura acintana- donoM bhAvadhArAeM hamAre bhItara kAma karatI haiN| acintana sAdhanA kI nirvikalpa paddhati hai, cintana sviklp| prekSA jAnane aura dekhane kI paddhati hai, anuprekSA cintana aura manana karane kii| kyA dhyAna karane vAloM ko bhI cintana karanA Avazyaka hai? jaba yaha prazna sAmane AtA hai taba sahasA yahI niSkarSa nikalatA hai ki jitanA acintana Avazyaka hai, utanA hI Avazyaka hai cintana / jitanI prekSA Avazyaka hai, utanI hI Avazyaka hai anuprekSA / prekSA aura anuprekSA ke yoga se hI pUrI niSpatti sAmane AtI hai| prastuta grantha anuprekSA kI eka mahattvapUrNa kRti hai| granthakAra ne isa grantha ko vividha rAga-rAginiyoM meM gumphita kara isameM adhyAtmarasa ko uMDelane kA prayatna kiyA hai| isameM solaha anuprekSAeM haiN| ye jaina-sAdhanA paddhati kI AdhArazilAeM haiN| inake satata anucintana se bhItara meM hone vAlI suSupti aura mUrcchA kA bhAva kSINa hotA hai, sacAI upalabdha hotI hai| sAdhanA ke mArga ko prazasta karane ke lie yaha laghu kRti jana-jana ke lie upayogI hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya vinayavijaya viracita zAntasudhArasa (solaha anuprekSAoM meM gumphita vairAgyarasa se anubhAvita geya kAvya) sampAdaka/anuvAdaka zAsanazrI muni rAjendrakumAra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa (c) Adarza sAhitya saMgha, naI dillI saMpAdaka - anuvAdaka : zAsanazrI muni rAjendrakumAra prakAzaka : Adarza sAhitya saMgha 210, dInadayAla upAdhyAya mArga naI dillI - 110002 tIsarA saMskaraNa: janavarI 2012 mUlya : sattara rupaye mudraka : pAyorAITa prinTa mIDiyA prA. li., udayapura 2418482 SHANTSUDHARAS Edited and translated by Muni Rajendra Kumar RS.70/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana 'zAntasudhArasa' gIrvANavANI meM geyakAvya hai| isakI racanA hamAre saMghanirmANa se pahale kI hai, para isakA pracalana terApaMtha dharmasaMgha meM adhika huA hai| yahAM isake mUlasrota pUjya gurudeva kAlUgaNI rahe haiN| usa samaya zAntasudhArasa ke do-cAra gIta pannoM meM likhe hue the, gurudeva ne ve mujhako sikhlaae| pravacana ke samaya mere dvArA unakA saMgAna karavAte aura gurudeva svayaM vyAkhyA krte| gurudeva kA svargavAsa hone ke bAda maiMne isa grantha kI khoja karavAkara pUrA grantha kaMThastha kiyaa| usake bAda to saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM ne isako yAda kara liyaa| zAntasudhArasa saMgAna meM jitanA madhura hai, utanA hI bhAvapUrNa hai| saMgAyaka aura zrotA tanmaya hokara isake pravAha meM baha jAte haiN| isakA koI hindI anuvAda nahIM thA aura yatra tatra pATha kI azuddhiyAM bhii| kAlAntara meM hamAre sAdhuoM ne isakA anuvAda kiyaa| pATha-zodhana kA kAma yuvAcArya mahAprajJa (AcArya mahAprajJa) ke sAnnidhya meM huaa| ziSya muni rAjendrakumAra ne zAntasudhArasa ke sAnuvAda sampAdana kA kAma apane hAtha meM liyaa| isane anuvAda ke sAtha-sAtha bhAvanAbodhaka kathAeM bhI jor3a dI, isase yaha anuvAda sabake lie subodha aura suprApya ho gyaa| muni rAjendra dhuna kA dhanI hai, laganazIla hai aura tanmayatA se kAma karatA hai| isakI kAryakSamatA uttarottara vRddhiMgata ho, yahI zubhAzaMsA hai| jodhapura 24 akTUbara, 1984 AcArya tulasI (gaNAdhipati tulasI) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti jaina-sAdhanA-paddhati meM anuprekSA kA mahattvapUrNa sthAna hai| prekSA se satya upalabdha hotA hai| anuprekSA se purAne saMskAroM kA parivartana hotA hai| dharmyadhyAna aura zukladhyAna donoM ke sAtha cAra-cAra anuprekSAeM niyojita haiM1. dharmyadhyAna kI cAra anuprekSAeM* ekatva anuprekSA * azaraNa anuprekSA * anitya anuprekSA * saMsAra anuprekSA 2. zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM * anantavRttitA anuprekSA * azubha anuprekSA * vipariNAma anuprekSA * apAya anuprekSA Agama meM eka sAtha bAraha anuprekSAoM kA ullekha nahIM hai| uttaravartI sAhitya meM unakA samavetarUpa upalabdha hai| umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM bAraha anuprekSAoM kA ullekha kiyA hai| AcArya kundakunda kA 'bArasa aNuvekkhA', svAmIkumAra kA 'kArtikeyAnuprekSA' Adi aneka grantha bAraha anuprekSA ke viSaya meM upalabdha haiN| upAdhyAya vinayavijayajI ne usI paramparA ko vikasita kara 'zAntasudhArasa' nAmaka geya kAvya kI racanA kii| isameM solaha anuprekSAeM haiN| maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya-ye cAra anuprekSAeM pAtaMjala yogadarzana tathA bauddha-sAhitya meM haiN| jaina-sAhitya meM ye vikIrNarUpa meM haiM, para anuprekSA ke AkAra meM inakA vargIkaraNa bahuta prAcIna nahIM hai| prastuta grantha kA racanAkAla vi.saM. 1723 aura racanAsthala gandhapura hai| granthakAra kA paricaya grantha ke prazasti padyoM meM isa prakAra hai hIravijayasUrI ke do ziSya the-vAcaka somavijaya aura vAcaka kiirtivijy| ye donoM sage bhAI the| kIrtivijaya ke ziSya the upAdhyAya vinyvijyjii| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) prastuta grantha saMskRta geyakAvya kI paramparA meM eka mahattvapUrNa kRti hai / prAMjala bhASA, sazakta abhivyakti, bhAva kI gambhIratA aura prasanna zailI - ye saba vizeSatAeM prApta haiN| zAntarasa se paripUrNa isa racanA meM prerakazakti kA pravAha hai| upAdhyAya vinayavijayajI ne kucha padya to bahuta hI mArmika likhe haiN| ve vartamAna samasyA para bar3e saTIka baiThate haiN| bauddhika vikAsa aura bhAvanAtmaka vikAsa kA santulana prekSAdhyAna kA sUtra hai| yaha vartamAna samasyA kA samAdhAna hai| upAdhyAyajI ne likhA haisphurati cetasi bhAvanayA vinA, na viduSAmapi zAntasudhArasaH / na ca sukhaM kRzamapyamunA vinA, jagati mohvissaadvissaakule|| bhAvanA ke binA vidvAn ke citta meM zAnti nahIM hotI aura usake binA sukha nahIM hotaa| prAthamika samasyAoM kA bhI sajIva citraNa prastuta kiyA haiprathamamazanapAnaprAptivAJchAvihastA stadanu vasanavezmAlaGkRtivyagracittAH / pariNayanamapatyA'vAptimiSTendriyA'rthAn, satatamabhilaSantaH svasthatAM kvA'znuvIran ? // pahalI samasyA roTI aura pAnI kI, phira kapar3e kI, makAna kI, gahanoM kI, vivAha kI, saMtati kI, indriyatRpti kI / inakI pUrti ke prayatna meM manuSya svastha kaise ho sakatA hai ? prastuta grantha kA anuvAda muni rAjendrakumAra ne kiyA hai| unameM adhyayana kI ruci aura kucha nayA karane kA utsAha hai, lagana aura zramaniSThA hai| yaha anuvAda mUlasparzI aura bhAvasparzI - donoM hai| Aja taka ke anuvAdoM meM yaha sarvAdhika prAmANika huA hai| hamAre dharmasaMgha meM isa anuprekSA grantha ke svAdhyAya kA bahuta pracalana hai| isase aneka svAdhyAyI lAbhAnvita hoNge| jodhapura 1 akTUbara, 1984 yuvAcArya mahAprajJa (AcArya mahAprajJa) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham zubhAzaMsA 'zAntasudhArasa bhAvanA' eka sundara grantha hai| saMskRtabhASA ke vidyArthiyoM ke lie to ise kaMThastha karanA bahuta upayogI hai| isake artha kI anuprekSA se vairAgyabhAva kI vRddhi ho sakatI hai| zAsanazrI munizrI rAjendrakumArajI svAmI ne isakA anuvAda aura sampAdana kara ise bahuta subodha aura sarasa banA diyA hai| adhyAtmarasikoM ko yaha grantha pavitra sampoSaNa pradAna kre| zubhAzaMsA / AcArya mahAzramaNa kelavA (rAjasamanda) 27 sitambara, 2011 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya manuSya Adhi, vyAdhi aura upAdhi se abhibhUta banA huA trikoNAtmaka jIvana jI rahA hai| Aja kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki vaha zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka roga se pIr3ita hai| zArIrika aura mAnasika rogoM kI cikitsA ke lie nAnA prakAra kI cikitsA-suvidhAeM upalabdha haiN| kintu bhAvanAtmaka cikitsA ke lie svatantra rUpa se na koI cikitsAlaya hai, na koI cikitsA aura na koI cikitsk| hamArI asvasthatA kA mUla bindu hai bhAvanAtmaka asvaasthy| niSedhAtmaka bhAva pratipala usa asvAsthya kA siMcana kara rahe haiM, phira manuSya ko svAsthya kahAM se upalabdha ho sakatA hai? una niSedhAtmaka bhAvoM kA udgamasthala hai-mastiSka kA vaha agrabhAga jise meDikala sAiMsa meM hAIpothailemasa-bhAvanAtmaka kendra kahA jAtA hai| jitane bhI Avega-saMvega Adi bhAva ubharate haiM una sabakA yahI kendrabindu hai| manuSya Adhi-vyAdhi kI cikitsA karanA jAnatA hai, kintu upAdhi kI cikitsA abhI taka bhI usake lie ajJAta banI huI hai| eka prakAra se sArI cikitsA pratibimba aura pratikriyA kI ho rahI hai| upAdhi taka pahaMcA hI nahIM gyaa| eka DaoNkTara zarIra kI bImArI kA bhalIbhAMti ilAja kara sakatA hai| eka manovaijJAnika mana kI bImArI ko miTA sakatA hai, kintu kaSAyAtmaka AvegasaMvega Adi kI cikitsA asAdhya aura durUha hai| adhyAtma ke AcAryoM ne isa mUlaroga kI cikitsA ke lie kucheka binduoM ko khojA, jinameM jJAnayoga, darzanayoga, tapoyoga aura bhAvanAyoga parama upayogI siddha hue| ___bhAvanA yA anuprekSA eka AdhyAtmika cikitsA paddhati hai| yaha jIvana ko rUpAntarita karane kI prakriyA hai| jaina-sAdhanA-paddhati meM donoM kA hI vizeSa mahattva rahA hai| jaba taka bhAvadhArA ko nahIM badalA jAtA taba taka manuSya kA AcAra aura vyavahAra bhI nahIM badala sktaa| pAzcAtya dezoM meM bhAvadhArA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xii) kA parivartana karane ke lie brenavAziMga (Brain washing) kA prayoga kiyA jA rahA hai tathA sajesTolojI ke prayoga kAma meM lie jA rahe haiN| mana kI mUrchA tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA anuprekSA hai aura svayaM ko anuprekSA se bAra-bAra bhAvita karanA bhAvanA hai| sAdhanA-jagat meM yaha paddhati kAMTe se kAMTA nikAlane kI hai| jaba taka mUDhatA kA valaya nahIM TUTatA taba taka yathArthatA prakaTa ho nahIM pAtI, sacAI bhItara hI bhItara AvRta raha jAtI hai| anuprekSA usa sacAI ko prakaTa karane kA eka sAdhana hai| yathArthatA kI jyoti, jo mUrchA kI rAkha se DhaMkI huI hai, use anAvRta karane kA eka mAdhyama hai anuprekssaa| _ vi.saM. 2039, san 1982 / rANAvAsa meM caturmAsa kI ghossnnaa| AcArya tulasI (gaNAdhipati tulasI) lADanUM meM mahAvIra jayantI saMpanna kara caturmAsa hetu rANAvAsa kI ora prasthita ho ge| yuvAcArya mahAprajJa (AcArya mahAprajJa) kucha Avazyaka kAraNoM se kucha samaya ke lie jaina vizva bhAratI, lADanUM meM ruke| tadanantara ApakA prasthAna bhI rANAvAsa kI ora ho gyaa| kucha dinoM se mere mana meM eka preraNA thI ki maiM 'zAntasudhArasa' kAvya ko eka vyavasthita rUpa duuN| merA vaha svapna abhI taka sAkAra nahIM ho pA rahA thaa| sahasA yAtrA kA prasaMga banA aura sahaja hI mujhe usa yAtrA ke madhya kAma karane kA avasara prApta ho gyaa| maiMne kucha samaya pUrva hI 'zrIbhikSuzabdAnuzAsanam' mahAvyAkaraNa kA sampAdana-kArya pUrA kiyA thaa| aba mere pAsa anya aisA koI kAma nahIM thA, jise maiM padayAtrA meM kara paataa| svayaM ke saMskRta-vikAsa aura AnandAnubhUti ke lie mujhe yaha upakrama acchA lgaa| maiMne isa kArya ko prArambha kara diyaa| "bicAU' grAma meM maiMne isa kAvya ke prathama zloka ko anUdita kara namUne ke taura para yuvAcArya mahAprajJa (AcAryazrI mahAprajJa) ke caraNoM meM nivedita kiyaa| yuvAcAryavara kA saMketa rahA ki anuvAda aisA honA cAhie, jo korA zAbdika bhI na ho aura korA bhAvAnuvAda bhI na ho| donoM kA samanvita rUpa hI anuvAda ko sundara banA sakatA hai| jahAM taka bana sakA, maiMne usI zailI kA anta taka nirvahana kiyaa| maiM apanA pratidina kA anuvAdakArya kara yuvAcAryavara ke caraNoM meM upasthita ho jaataa| yuvAcAryazrI jahAM saMzodhana aura parimArjana kI apekSA hotI vahAM parivartana karA dete| kArya ke sAtha-sAtha merA utsAha bhI bar3hatA gyaa| kArya kucha Age bddh'aa| anuvAda kI saMgati aura chaMdonubaddhatA ko dhyAna meM rakhakara yuvAcAryapravara ke nirdezAnusAra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xiii) yatra tatra kucha pAThoM meM bhI parivartana karanA pdd'aa| satyasaMdhitsu ke lie aisA karanA Avazyaka bhI hotA hai| yaha grantha ke gaurava kA hI kAraNa banatA hai| pATha-saMzodhana ke kucheka udAharaNa isa prakAra haiM ___1. ripumapi sRjati vayasyam (gI. 9 / 3) / isa caraNa meM vyAkaraNadoSa, artha kI visaMgati aura layadoSa ke kAraNa 'vrajati' ke sthAna para 'sRjati' pATha kiyA gayA hai| 2. pAdau yasya vyAyatau saptarajjUH (gI. 11 / zloka 1) / ___ yahAM adhvani artha meM 'saptarajjUH' meM dvitIyA vibhakti kI gaI hai| yadi ise 'pAdau' kA vizeSaNa mAnakara svIkAra kareM to artha kI adhika saMgati nahIM baiThatI, kyoMki isase Age ke zloka meM 'rajjumekAM' kA prayoga dvitIyA vibhakti kA hai| ____3. saddharmadhyAnasaMdhAna.... (gI. 13 / zloka. 1) / isa zloka meM punaruktadoSa ke kAraNa sadhyAna ke sthAna para saMdhAna pATha ko liyA gyaa| 4. kiM khidyase vairidhiyA parasmin (gI. 13 / zlo. 4) / ___ isa zloka ke prathama caraNa meM 'sarvatra maitrImupakalpaya'...kriyApada madhyamapuruSa kA prayoga huA hai aura caturtha caraNa meM 'khidyate' kriyApada prathamapuruSa kaa| isa visaMgati ko miTAne ke lie 'khidyase' isa kriyApada kA nirdhAraNa kiyA gyaa| 5. prakalpya yannAstikatAdivAdam.... (gI. 15 / zlo. 5) / isake agale caraNa meM 'parizIlayantaH' bahuvacana kA prayoga huA hai| yadi prakalpayan pATha ko mAnA jAe to ekavacana kA prayoga hotA hai aura yadi isakA nAstikatA.... ke sAtha samAsa kiyA jAe to artha kI saMgati nahIM baitthtii| ataH hamane prakalpayan ke sthAna para 'prakalpya yan' pATha ko liyA hai| isa prakAra kucheka sthAnoM para pATha parivartana huaa| yuvAcAryavara (AcAryavara) vyasta hote hue bhI samaya-samaya para mujhe apanA bahumUlya samaya dete| unake isa anugraha aura vatsalatA ke prati maiM apanA jo kucha bhI samarpita karUM, vaha bahuta thor3A hai| jinakA satata sAnnidhya aura antaHpreraNA mere mAnasa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xiv) meM aba bhI pratibimbita hai, jinake sneha ne mujhe nirantara Age bar3hAyA, una mahAmanISI ke prati yaha tuccha lekhanI kRtajJatA jJApita karatI huI kabhI usa upakAra ko nahIM bhUla sktii| ____ anuvAda ke isa krama meM rANAvAsa kA vaha caturmAsa sAnanda bIta gayA aura punaH AcAryazrI (gaNAdhipati) eka lambI yAtrA para gatimAna ho ge| nAthadvArA meM maryAdA-mahotsava saMpanna kara ahamadAbAda tathA bAva kI yAtrA karate hue bAlotarA caturmAsa hetu padhAra ge| punaH eka bAra yuvAcAryazrI (AcAryazrI) ko svAsthyalAbha ke lie eka mahInA ahamadAbAda meM rukanA par3A aura phira mAUMTa AbU hote hue gaNAdhipati ke sAtha hI bAlotarA padhAra ge| kahIM mere kArya meM zlathatA AI to kahIM tiivrtaa| maiMne apane prayatna ko nirantara jArI rakhA aura antataH yaha anuvAda-kArya bAlotarA meM parisaMpanna ho gyaa| isa laghukRti meM itanA adhika samaya lagA, yaha mujhe bahuta akharA, kintu pATha aura anuvAda kI samyak yuti mere lie pramoda aura antastoSa kA viSaya thii| maiMne apanI ora se apramattadRSTi se ise anUdita aura saMpAdita karane kA prayatna kiyA hai| grantha kI upayogitA ke lie pAribhASika zabda tathA pratyeka bhAvanA se saMbaMdhita kathAoM ko bhI pariziSTa meM jor3A hai| gaNAdhipatizrI tulasI, jinake kuzala netRtva meM terApaMtha dharmasaMgha ne bahuta vikAsa kiyA, jinake kuzala hAthoM se aneka sAdhu-sAdhviyoM kA nirmANa haA, unake nirantara sAnnidhya meM rahakara maiM bhI yatkiMcit UrjA kA saMcaya kara sakA, yaha mujhe parama prasannatA hai| maiM muni dulaharAjajI svAmI ko bhI kaise bhUla sakatA hUM, jinake sAhacarya ne mujhe sadA utprerita kiyA, jinakA pAtheya pratipala mujhe milatA rhaa| unhoMne apanA bahumUlya samaya nikAlakara isa grantha kA Adi se lekara anta taka avalokana kiyA, isa anugraha kA bhI apanA eka vizeSa mUlya hai| Aja ve mere samakSa nahIM hai| unakI cirasmRtiyAM mere smRtiprakoSThoM ko nirantara jhakajhora rahI haiN| san 1984, lADanUM meM yuvAcAryapravara (AcArya mahAprajJa) ne mahatI kRpA kara yaha grantha sAdhu-sAdhviyoM aura samaNiyoM ko pddh'aayaa| isake adhyApana se eka prakAra se grantha kA kAyAkalpa ho gyaa| yatra tatra pramAdavaza jo bhUleM isameM raha gaI thIM punaH unakA saMzodhana aura parimArjana ho gyaa| isa kArya meM usa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xv) samaya ke mahAzramaNa muni muditakumArajI (AcArya mahAzramaNa) ne merA bahuta sahayoga kiyaa| muni dharmendrakumArajI kA kathAoM ke viSaya meM Avazyaka vimarza aura muni RSabhakumArajI kA bhI satata sahayoga rahA, ataH ve donoM sAdhuvAda ke pAtra haiN| prastuta AdhyAtmika grantha ke prati sahaja hI logoM meM eka AkarSaNa hai| janabhAvanA ko dekhate hue maiMne punaH isakA avalokana aura nirIkSaNa kiyaa| aba isakA navIna tRtIya saMskaraNa sudhI pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai| muni jitendrakumArajI kI tatparatA aura tvaratA bhI isa kArya meM sahabhAgI banI hai| ataH ve bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| __ AcArya mahAprajJa kA 9 maI 2010, saradArazahara goThI bhavana meM Akasmika mahAprayANa ho gyaa| usake bAda terApaMtha dharmasaMgha ke yazasvI, manasvI aura mahAtapasvI AcArya mahAzramaNa gyArahaveM adhizAstA bne| unhoMne grantha ke isa navIna saMskaraNa ke prati apanI zubhAzaMsA likhakara mujhe upakRta aura anugRhIta kiyA hai| merI mUka kRtajJatA hI unake prati saccI vinamrAJjali hai| vairAgyarasa se AplAvita yaha sarasa laghukRti jana-jana ke mana meM vairAgyarasa kI srotasvinI pravAhita kare, isI maMgalakAmanA ke saath.....| kelavA (rAjasamanda) 28 sitambara, 2011 zAsanazrI muni rAjendrakumAra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. anitya bhAvanA 2. azaraNa bhAvanA 3. saMsAra bhAvanA 4. ekatva bhAvanA 5. anyatva bhAvanA 6. azauca bhAvanA 7. Asrava bhAvanA 8. saMvara bhAvanA 9. nirjarA bhAvanA 10. dharma bhAvanA 11. loka bhAvanA 12. bodhidurlabha bhAvanA 13. maitrI bhAvanA 14. pramoda bhAvanA 15. kAruNya bhAvanA 16. mAdhyasthya bhAvanA prazastizlokAH pariziSTa bhAvanAbodhaka kathAeM 1. saba kucha anitya hai 2. dhammaM saraNaM pavajjAmi 3. amaratva kI khoja anukrama m a w z 2 3 X 3 11 16 22 27 32 38 43 48 54 60 67 74 80 87 93 97 101 107 111 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sukha hai ekAkIpana meM bhedavijJAna 5. 6. AtmA kI ArAdhanA 7-8. je AsavA te parissavA 9. kRta kA prAyazcitta 10. dRr3hadharmI arhannaka 11. udaya : asta 12. anurAga : virAga 13. maitrI kA AyAma 14. kUragaDUka kA UrdhvArohaNa 15. karuNA : rUpAntaraNa kI prakriyA 16. muni tArya sAMketika kathAeM 1. samrAT bharata 2. 3. jamAli cakravartI kA bhojana (xviii) pAribhASika zabda 115 118 120 125 130 135 140 142 148 152 155 158 161 166 168 171 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. saMketikA manuSya do AyAmoM meM jItA hai| eka AyAma hai-saMyoga kA to dUsarA AyAma hai-viyoga kaa| saMyoga meM vaha prasanna hotA hai aura viyoga meM vissnnnn| 'saMyogAH viprayogAntAH' jisakA saMyoga hotA hai usakA viyoga avazya hotA hai| yaha eka sacAI hai, ise asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| isa jagat meM aisA koI bhI paudgalika padArtha nahIM hai jo zAzvata, dhruva aura nitya ho| anuttara devoM ke sukha bhI kAlakrama se bIta jAte haiM, apane priyajana bichur3a jAte haiM, dhanasaMpatti kSINa ho jAtI hai| aisI sthiti meM zAzvata aura nitya hI kyA hai jisakA avalambana liyA jA sake? saMyoga viyoga se aura viyoga saMyoga se saMvalita hai| yaha krama sadA se hI calA A rahA hai aura yaha saMsAra kA sArvabhauma niyama hai| jo mUr3ha vyakti ajJAna aura mUrchA meM jItA hai, viparyAsoM ko pAlatA hai, usakA dRSTikoNa kabhI samyak nahIM ho sktaa| yahI mithyA dRSTikoNa usake duHkhI hone kA nimitta banatA hai| jaba usake sAmane viyoga kI koI ghaTanA ghaTatI hai to vaha socatA hai ki aisA kyoM huA? vaha sahasA duHkhI ho jAtA hai| yaha saMsAra parivartanazIla hai| jo AtA hai, nizcita eka dina jAtA hai| sthiratA nAma kA koI tattva hai hI nhiiN| saba kucha anitya hai| 'imaM sarIraM aNiccaM' yaha zarIra anitya hai| dhana, parivAra aura yauvana anitya hai| sukhasaMpadA anitya hai| saba kucha anitya hai| nitya kucha hai hI nahIM, mAtra eka saMyoga hai-isa sacAI ko jAnane vAlA vyakti amUr3ha hotA hai| vaha kabhI duHkha nahIM bhogatA, kevala duHkha ko jAnatA hai| mUr3ha AdamI duHkha ko jAnatA bhI hai aura bhogatA bhI hai, yahI bhedarekhA mUr3ha aura amUr3ha kI pahacAna karAtI hai| bhagavAn mahAvIra ne zarIra ko madhyabindu banAkara anitya anuprekSA kA eka mahattvapUrNa sUtra diyA se puvvaM peyaM pacchA peyaM bheura-dhammaM, viddhaMsaNa-dhammaM, adhuvaM, aNitiyaM, asAsayaM, cayAvacaiyaM vipariNAma-dhammaM, pAsaha eyaM ruuvN| (AyAro, 5/29) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa - tuma isa zarIra ko dekho| yaha pahale yA pIche eka dina avazya hI chUTa jaaegaa| vinAza aura vidhvaMsa isakA svabhAva hai| yaha adhruva, anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya aura apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAeM hotI haiN| ' 2 isa anitya anuprekSA ko karane vAlA manuSya yathArthatA ke dharAtala ko pA letA hai aura duHkha meM se sukha nikAla letA hai| usakI phalazruti hai * anAsakti kA vikaas| * mamatva kA vilInIkaraNa / * mUr3hatA kA apanayana / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA 1. 'nIrandhre bhavakAnane parimalatpaJcA''zravAmbhodhare, nAnAkarmalatAvitAnagahane mohAndhakArodhure / bhrAntAnAmiha dehinAM sthirakRte kAruNyapuNyAtmabhi pahalA prakAza stIrthezaiH prathitAH sudhArasakiro ramyA giraH pAntu vaH // jisameM cAroM ora pAMca AsravarUpI megha barasa rahe haiM, jo vividha karmarUpI latAoM ke vistAra ( AcchAdana) se gahana aura mohamaya andhakAra se parivyApta hai, aise saghana saMsAra - araNya meM bhUle-bhaTake prANiyoM ko sahI mArga para lAne ke lie karuNA se pavitra AtmA vAle tIrthaMkaroM dvArA kahI huI amRtarasa barasAne vAlI ramya vANI tumhArI rakSA kare / 2. sphurati cetasi bhAvanayA vinA, na viduSAmapi zAntasudhArasaH / na ca sukhaM kRzamapyamunA vinA, jagati mohaviSAdaviSA''kule / / bhAvanA ke binA vidvAnoM ke bhI citta meM zAntasudhArasa sphurita nahIM ho paataa| usake abhAva meM moha aura viSAda ke viSa se Akula jagat meM svalpamAtra bhI sukha prApta nahIM hotA / 3. "yadi bhavabhramakhedaparAGmukhaM, yadi ca cittamanantasukhonmukham / zRNuta tatsudhiyaH ! zubhabhAvanAbhRtarasaM mama zAntasudhArasam // he sudhIjano ! yadi tumhArA citta saMsAra bhramaNa ke duHkha se vimukha aura ananta sukha-mokSa ke sammukha hai to tuma mere usa 'zAntasudhArasa' kAvya ko suno, zubha bhAvanA ke rasa se bharA huA hai| 1. zArdUlavikrIDita / 2. hitakRte iti pAThAntaram / 3, 4. drutavilambita / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa 4. sumanaso! manasi zrutapAvanA, nidadhatAM vyadhikA daza bhaavnaaH| yadiha rohati mohatirohitA'dbhutagatividitA smtaaltaa| he nirmalacittavAlo! tuma AgamavANI se paripUta bAraha bhAvanAoM ko apane antaHkaraNa meM sthApita karo, jisase ki moha se tirohita, adbhuta gativAlI isa vizruta samatArUpI latA kA aMkuraNa ho ske| 5. aarttraudrprinnaampaavk-plussttbhaavukviveksausstthve| mAnase viSayalolupAtmanAM, kva prarohatitamAM zamA'GkuraH? viSaya-lolupa prANiyoM ke usa mAnasa meM, jisake kalyANakArI viveka kI nirmalatA Arta-raudradhyAnamaya pariNAmarUpI agni se jala gaI hai, usameM upazama (zAnti) kA aMkura utpanna hI kahAM hotA hai? 6. 'yasyAzayaM zrutakRtA'tizayaM viveka pIyUSavarSaramaNIyaramaM shrynte| sadbhAvanAsuralatA na hi tasya dUre, lokottrprshmsaukhyphlprsuutiH|| jisa prANI kA Azaya-citta AgamavANI se viziSTa banA huA hai, jo vivekarUpI amRtavarSA se atyanta ramaNIya hai, usa prANI kA jaba sadbhAvanArUpI kalpalatA Azraya letI hai taba usake lie paraloka meM upazama sukha ke phala kI utpatti dUra nahIM rhtii| 7. anityatA'zaraNate, bhvmektvmnytaam| azaucamAzravaM cA''tman!, saMvaraM pribhaavy|| 8. karmaNo nirjarAM dharma, sukRtAM lokpddhtim| bodhidurlabhatAmetAH, bhAvayan mucyase bhavAt ||yugmm|| . he Atman! tU anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azauca, Asava, saMvara, karmanirjarA, dharma, suvyavasthita lokapaddhati aura bodhidurlabhatA- ina bAraha bhAvanAoM (anuprekSAoM) kA anucintana karatA huA bhavamukta ho jaaegaa| 1. drutvilmbit| 2. rthoddhtaa| 3. vsnttilkaa| 4. vivekaH-sada'sadvastuvicAraH, sa eva pIyUSaM, tasya varSaH-vRSTiH, tena ramaNIyA ramA-kAntiryasya, tm| 5. anuSTup / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA 9. 'vapuravapuridaM 'vidabhralIlAparicitamapyatibhaGgaraM nraannaam| tadatibhidurayauvanA'vinItaM, bhavati kathaM viduSAM mahodayAya? manuSyoM kA yaha zarIra aisA hai ki mAno usakA apanA koI astitva hI nahIM hai| atyadhika lIlAoM se paricita (pAlita-poSita) hone para bhI vaha kSaNabhaMgura hai| vaha kucha samaya meM naSTa ho jAne vAle yauvana se ucchRkhala hai| aisA zarIra vidvAnoM ke mahAn vikAsa ke lie kaise ho sakatA hai? 10. AyurvAyutarattaraGgataralaM lagnApadaH sampadaH, sarve'pIndriyagocarAzca caTulAH sndhyaabhrraagaadivt| mitrastrIsvajanAdisaGgamasukhaM svapnendrajAlopamaM, ___ tatkiM vastu bhave bhavediha mudAmAlambanaM yatsatAm? manuSya kA jIvana vAyu se uThatI huI UrmiyoM kI bhAMti caMcala hai, sampadAeM vipattiyoM se grasta haiM, indriyoM ke sabhI viSaya saMdhyA ke AkAza ke raMgoM kI bhAMti calAyamAna haiM, mitra, strI tathA svajanoM ke saMyoga se milane vAlA sukha svapna aura indrajAla kI taraha kSaNika hai| isa saMsAra meM aisI kaunasI vastu hai jo samajhadAra manuSyoM ke lie pramoda kA Alambana bana sake? 11. 'prAtardhAtarihAvadAtarucayo ye cetanA'cetanAH, dRSTA vizvamanovinodavidurA bhAvAH svataH sundraaH| tAMstatraiva dine vipAkavirasAn hA! nazyataH pazyata zcetaH pretahataM jahAti na bhavapremAnubandhaM mm|| he bhAI! ujjvalakAMti vAle, sabake mana ko bahalAne meM kuzala tathA sahaja sundara jina jar3a-cetana padArthoM ko maiMne prAtaHkAla dekhA thA, kheda hai, ve sabhI padArtha mere dekhate-dekhate usI dina pariNAma-virasa aura naSTa ho ge| phira bhI merA pretagrasta mana saMsAra ke sneha-baMdhana ko nahIM chor3a rahA hai| gItikA 1 : rAmagirirAgeNa gIyatemUDha! muhyasi mudhA mUDha! muhyasi mudhA, vibhavamanucintya hRdi sprivaarm| kuzazirasi nIramiva galada'nilakampitaM, ____vinaya! jAnIhi jiivitmsaarm||1|| 1. pusspitaagraa| 2. vidabhra....vigataM da_-alpaM ysmaat| 3. bhaGgaraM-bhajyate svayameva ityevaMzIlaM yasya, td| 4,5. shaarduulvikriiddit| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa he mUDha puruSa! tU vyartha hI apane mana meM parivAra aura aizvarya kA anucintana kara moha meM ulajha rahA hai| he vinaya! tU isa jIvana ko usI prakAra asAra (asthira) jAna, jisa prakAra kuza ke agrabhAga para TikA huA jala-bindu vAyu dvArA prakampita hone para asAra (asthira) hotA hai| pazya bhaGguramidaM viSayasukhasauhRdaM, pazyatAmeva nazyati shaasm| etada'nuharati saMsArarUpaM rayA jjvljjlvaalikaarucivilaasm||2|| he Atman! tU vaiSayika sukhoM kI kSaNabhaMgura sahacaratA ko dekha, jo dekhatedekhate hI hAsya ke sAtha naSTa hone vAlI hai| viSayasukha kA yaha sAhacarya saMsAra ke usa svarUpa kA anugamana karatA hai, jo tIvratA se camakane vAlI vidyutprakAza ke vilAsa jaisA hai| hanta! hatayauvanaM pucchamiva zauvanaM, kuTilamati tadapi laghu dRssttnssttm| tena bata! paravazAH paravazAhatadhiyaH,2 kaTukamiha kinna kalayanti kssttm||3|| Azcarya hai ki arthahIna yauvana kutte kI pUMcha kI bhAMti bahata kuTila hai| vaha bhI zIghra dekhate-dekhate naSTa hone vAlA hai| kheda hai, parastriyoM se abhibhUta mati vAle loga usa yauvana ke adhIna hokara kina-kina kar3ave kaSToM ko nahIM jhelate? yadapi piNyAkatAmaGgamidamupagataM, __ bhuvndurjyjraapiitsaarm| tadapi gatalajjamujjhati mano nAGginAM, vitathamati kuthitmnmthvikaarm||4|| 1. zauvanaM-zunaH idm| 2. parAbhiH-anyAbhiH, vazAbhiH-strIbhiH-'vazA sImantinI vAmA' (abhi. 3/168) hatA dhIryeSAM, te....| 3. 'piNyAkakhalau samau' (abhi. 3/ 581) / 4. vitathaM aura atikuthita....isa prakAra mAnane para isakA artha hogA-ayathArtha aura atikutsita kaamvaasnaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA jo zarIra khalI bana cukA hai, saMsAra meM durjeya bur3hApe ne jisakA sAra cUsa DAlA hai, phira bhI prANiyoM kA vaha nirlajja aura viparIta ciMtanavAlA mana kutsita kAmavAsanA ko nahIM chodd'taa| sukhamanuttarasurA'vadhi yadatimedaraM, kAlatastadapi kalayati viraamm| kataraditarattadA vastu sAMsArikaM, sthirataraM bhavati cintaya nikaamm||5|| alpatama sukha kI bAta hI kyA, anuttara-vimAna ke devoM ke utkRSTa sukha bhI kAlAvadhi se samApta ho jAte haiN| taba saMsAra kI dUsarI kauna-sI vastu hai, jo sthira raha sake, usakA tU yatheSTa anucintana kr| yaiH samaM krIDitA ye ca bhRzamIDitAH, yaiH sahA'kRSmahi priitivaadm| tAn janAn vIkSya bata! bhasmabhUyaM gatAn, nirvizaMkAH sma iti dhik prmaadm||6|| jina vyaktiyoM ke sAtha hamane krIr3AeM kI, jinakI atyadhika stavanAeM kI aura jinake sAtha premapUrNa AlApa kiyA, unhIM logoM ko bhasmIbhUta hue dekhakara hama niHzaMka haiM, yaha mahAn Azcarya hai| isa pramAda (vismRti) ko dhikkAra hai| asakRdunmiSya nimiSanti sindhU mivaccetanA'cetanAH srvbhaavaaH| indrajAlopamAH svajanadhanasaGgamA steSu rajyanti muuddhsvbhaavaaH||7|| jar3a aura cetana sabhI padArtha samudra kI laharoM kI bhAMti bAra-bAra utpanna hote haiM aura vilIna ho jAte haiN| svajana aura dhana kA saMyoga indrajAla jaisA hai| mUDhaprakRti vAle loga unameM anurakta ho jAte haiN| 1. 'hatyAbhUyaM bhAve'-(bhikSu0 5/1/37) isa sUtra se bhasmazabda ke sAtha bhU dhAtu se bhAva meM kyap pratyaya kA nipAta huA hai| 2. 'pramAdo'navadhAnatA' (abhi. 6/18) / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa kavalayannavirataM jaGgamA'jaGgamaM, jagadaho! naiva tRpyati kRtaantH| mukhagatAn khAdatastasya karatalagatai na kthmuplpsyte'smaabhirntH?||8|| Azcarya hai! yamarAja cara-acara (trasa-sthAvara) jagat ko nirantara kavalita karatA huA kabhI tRpta hotA hI nhiiN| vaha mukha meM Ae hue prANiyoM ko khAtA calA jA rahA hai aura hama usake hAtha meM Ae hue haiM, phira hamArA anta kaise nahIM hogA? nityamekaM cidAnandamayamAtmano, __rUpamabhirUpya sukhmnubhveym| prazamarasanavasudhApAnavinayotsavo, bhavatu satataM satAmiha bhve'ym||9|| maiM AtmA ke zAzvata, akhaNDa tathA cidAnandamaya svarUpa kA sAkSAtkAra kara sukha kA anubhava kruuN| isa saMsAra meM zAntarasarUpI abhinava amRtapAna se hone vAlA yaha vinayotsava sAdhu-puruSoM ko nirantara upalabdha hotA rhe| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. saMketikA jIvana eka pravAha hai| usakA Adi-bindu hai-janma, carama-bindu hai-jarA, mRtyu aura madhyavartI bindu hai-yauvana, roga, zoka aadi| jIvana kA pravAha janma se prArambha hotA hai aura madhyavartI binduoM ko chUtA huA mRtyu taka pahuMca jAtA hai| mRtyu jIvana kI anivArya aura zAzvata ghaTanA hai| janma lene vAlA koI bhI prANI isakA apavAda nahIM rhaa| jitane bhI vyakti isa saMsAra meM Ae, sabhI ne mRtyu kA varaNa kiyaa| yadi isa jagat meM sabase bar3A koI bhaya hai to vaha hai mRtyu kA bhy| manuSya kA antaHkaraNa mRtyu kA nAma sunate hI bhaya se kAMpa uThatA hai| mRtyu se mukti pAne ke lie yadi koI vyakti vajramaya ghara meM ghusa jAe, muMha meM tinakA rakhakara kisI kI gAya bana jAe, parvata ke zikhara para car3ha jAe tathA samudra ke usa pAra bhI calA jAe taba bhI yaha yamarAja kisI ko nahIM chodd'taa| saMsAra kA yaha kitanA bar3A Azcarya hai ki pratidina prANI mRtyu kA grAsa banate jA rahe haiM aura unheM dekhate hue bhI zeSa prANI yahI socate haiM ki ve to sadA hI jIvita rheNge| jaba mRtyu kI vibhISikA sira para maMDarAtI hai taba chaha khaNDa para zAsana karane vAle rAje-mahArAje bhI zaraNa-paritrANa pAne ke lie kAtaradRSTi se dasoM dizAoM meM jhAMkate haiN| bur3hApe kI kAlI chAyA se jIrNa-zIrNa bane hue bar3e-bar3e adhikArI dUsaroM kI sahAyatA khojate haiM tathA roga se AkrAnta hokara sAmanta aura dhanADhya vyakti bhI rAhu dvArA grasita candramA kI bhAMti kaSTa kA anubhava karate hue dUsaroM kA muMha tAkate haiN| para usa samaya unake duHkha ko baMTAne vAlA, unheM zaraNa aura paritrANa dene vAlA koI nahIM hotaa| vyakti kI mUDhatA hai ki vaha dhana, padArtha aura parivAra ko hI apanA trANa aura zaraNa mAnatA calA A rahA hai| vAstava meM sacAI yaha hai ki vaha apane bhItara hI trANa aura zaraNa ko khoje| bhagavAn mahAvIra ne kahA 'nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vaa| tumaMpi tesiM nAlaM tANAe vA, saraNAe vaa'| (AyAro 2/17) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa -'he puruSa! jisako tuma apanA mAna rahe ho ve svajana tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho|' antima sacAI yahI hai ki zaraNa kevala yaha catuSTayI hai arahaMte saraNaM pvjjaami| siddhe saraNaM pvjjaami| sAhU saraNaM pvjjaami| kevalipaNNattaM dhamma saraNaM pvjjaami| isa catuSTayI kI zaraNa meM jAne vAlA vyakti saba daHkhoM se vimukta ho jAtA hai aura vahAM jAne kA phalita hai 0 nirlepatA aura jAgarUkatA kA vikaas| 0 paramArtha kA anucintn| 0 satyaniSThA aura dharma kA jIvanagata upyog| 0 apanI arhatAoM kA vikaas| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaraNa bhAvanA 'ye SaTkhaNDamahImahInatarasA nirjitya babhrAjire, ye ca svargabhujo bhujorjitamadA medurmudA medurAH / te'pi krUrakRtAntavaktraradanairnirdalyamAnA haThA datrANAH zaraNAya hA! daza dizaH prekSanta' dInA''nanAH / / jo cakravartI rAjA apane prabala parAkrama se chaha khaNDa bhUmi para vijaya pAkara yazasvI bane, prasannatA se pramudita jo deva apane bAhubala se gaurava pAkara harSotphulla hue, ve bhI isa krUra yamarAja ke mukha kI dAr3hoM se haThAt pIse jAte hue asahAya bana gae / kheda hai ki unake mukha para dInatA Tapaka rahI hai aura ve zaraNa pAne ke lie dazoM dizAoM meM jhAMka rahe haiN| 2. tAvadeva madavibhramamAlI, tAvadeva guNagauravazAlI / yAvada'kSama' kRtAntakaTAkSairnekSito vizaraNo narakITaH / / dUsarA prakAza jaba taka maraNadharmA manuSya-kITa para yamarAja kI asahya kaTAkSa-dRSTi nahIM par3atI taba taka hI vaha ahaMkAra se bhrUvikSepa karane vAlA aura taba taka hI guNagaurava se maNDita rahatA hai| 3. ' pratApairvyApannaM galitamatha tejobhiruditai rgataM dhairyodyogaiH zlathitamapi puSTena vapuSA / pravRttaM tadddravyagrahaNaviSaye bAndhavajanaiH, jane kInAzena prasabhamupanIte nijavazam // 1. zArdUlavikrIDita / 2. 'IkSaG darzane' iti dhAtoH prathamapuruSasya bahuvacanAntaM dibAdirUpam / 3. svAgatA / 4. bhauMho ke vikAra ko vibhrama kahate haiM 'hAvo mukhavikAraH syAt, bhAvazcittasamudbhavaH / vilAso netrajo jJeyo, vibhramo bhrUsamudbhavaH ' // 5. akSama iti asahanIyaH / 6. zikhariNI / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zAntasudhArasa jaba yamarAja manuSya ko balapUrva apane adhIna karatA hai taba usakA pratApa vinaSTa ho jAtA hai, udita teja asta ho jAtA hai, dhairya aura udyoga samApta ho jAte haiM, puSTa zarIra bhI zithila par3a jAtA hai aura pArivArika jana usakA dhana baTorane meM laga jAte haiN| gItikA 2 : mAruNIrAgeNa gIyatesvajanajano bahudhA hitakAmaM prItirasairabhirAmaM, __ maraNadazAvazamupagatavantaM rakSati ko'pi na sntm| vinaya! vidhIyatAM re! zrIjinadharmaH zaraNaM, __ anusaMdhIyatAM re! shucitrcrnnsmrnnm||1|| aneka prakAra se hita cAhane vAlA premarasa se ramaNIya vyakti bhI jaba mRtyu-avasthA ke adhIna hotA hai taba koI bhI pArivArika jana usakI rakSA nahIM krtaa| ataH he vinaya! tU jina-dharma ko zaraNa banA aura pAvana caraNoM (pAvana AcaraNa) vAle puruSoM kI smRti meM mana kA niyojana kr| turagarathebhanarA''vRtikalitaM, dadhataM blmskhlitm| harati yamo narapatimapi dInaM, mainika iva laghu miinm||2|| raMka kI bAta hI kyA, kintu jo rAjA azvasenA, rathasenA, hastisenA aura paidala senA isa caturaMgiNI senA se susajjita hai, jo nirbAdha parAkrama ko dhAraNa kie hue hai, usa rAjA ko bhI yaha yamarAja usI prakAra pakar3a letA hai jisa prakAra macchImAra macchalI ko zIghratA se pakar3atA hai| pravizati vajramaye yadi sadane, tRNamatha ghaTayati vdne| tadapi na muJcati hatasamavartI, nirdypaurussnrtii||3|| yadi koI manuSya mauta ke bhaya se vajramaya ghara meM ghusa jAtA hai, apane mukha meM tinakA le letA hai, phira bhI krUra pauruSa se nAcane vAlA yaha adhama yamarAja use nahIM chodd'taa| 1. vidhIyatAM....zrIjinadharmaH zaraNaM-yahAM dharma aura zaraNa donoM vizeSya-vizeSaNa rUpa meM karma haiN| 'vidhIyatAM' karmavAcya kI kriyA hone se 'dharma' pada meM prathamA vibhakti kA prayoga huA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaraNa bhAvanA vidyAmantramahauSadhisevAM, sRjatu vshiikRtdevaam| rasatu rasAyanamupacayakaraNaM, tadapi na muJcati mrnnm||4|| bhale koI devatA ko vaza meM karane vAlI vidyA, maMtra aura mahAn auSadhi kA sevana kare, bhale koI zarIra ko puSTa banAne vAle rasAyanoM kA prayoga kare, phira bhI mauta use nahIM chodd'tii| vapuSi ciraM niruNaddhi samIraM, patati jldhiprtiirm| zirasi gireradhirohati tarasA, tadapi sa jIryati jrsaa||5|| bhale koI lambe samaya taka apane zarIra meM zvAsa roka le, bhale koI samudra ke usa pAra calA jAe aura bhale koI tvarA ke sAtha parvata ke zikhara para car3ha jAe, phira bhI bur3hApe se vaha jIrNa ho jAtA hai| sujatImasitaziroruhalalitaM, manujaziro vliplitm| ko vidadhAnAM bhUghanamarasaM, prabhavati rorbu jrsm||6|| kAle-kAle bAloM se sundara manuSya ke sira ko yaha bur3hApA jhurriyoM tathA saphedI se bhara detA hai| aisA kauna vyakti zaktizAlI hai, jo zarIra ko virasa banAte hue bur3hApe ko roka sake? udyata ugrarujA janakAyaH, kaH syAttatra shaayH| eko'nubhavati vidhuruparAgaM', vibhajati ko'pi na bhaagm||7|| manuSya kA zarIra jaba pracaMDa roga se grasta hotA hai taba usake nivAraNa meM kauna vyakti sahAyaka banatA hai? candra-grahaNa ke samaya candramA akelA hI rAhagrAsa kA anubhava karatA hai, koI bhI usameM bhAgIdAra nahIM bntaa| zaraNamekamanusara caturaGgaM, parihara mmtaasnggm| vinaya! racaya zivasaukhyanidhAnaM, shaantsudhaarspaanm||8|| he vinaya! tU caturaMga-arhata, siddha, sAdhu tathA kevalI dvArA praNIta dharma kI zaraNa svIkAra kara, mamatA ke saMga ko chor3a aura mokSa-sukha ke lie nidhirUpa zAntasudhArasa kA pAna kr| 1. 'rAhugrAso'rkendvorgraha uparAga upaplavaH' (abhi. 2/39) / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. saMketikA adhyAtma ke manISiyoM ne isa saMsAra ko do rUpoM meM citrita kiyA hai| usakA pahalA rUpa hai-naattyshaalaa| saMsAra meM Ane kA artha hai-isa nATyazAlA meM AnA, apanA abhinaya prastuta karanA aura punaH lauTa jaanaa| bhAMti-bhAMti ke abhinaya aura bhAMti-bhAMti ke abhinetaa| jitane abhinaya utane abhinetaa| na abhinayoM kI samAnatA aura na hI abhinetAoM kI smaantaa| sabhI apaneapane karmatantuoM se prerita hokara apanA-apanA abhinaya prastuta kara rahe haiN| una sabako saMcAlita karane vAlA sUtradhAra hai-yaha krm| bar3A vicitra aura bar3A hI dkss| vaha prANImAtra ko saMsAra ke isa raMgamaMca para kaThaputalI kI bhAMti nacA rahA hai| usI ke vazavartI hokara kabhI yaha manuSya bar3appana kA ahaMkAra karatA hai to kabhI hInatA se dIna bana jAtA hai| kabhI moharUpI madirA kI pyAlI pIkara naze meM jhUma uThatA hai to kabhI zAntarasa kA pAna kara prItirasa meM DUba jAtA hai| kabhI pUrvajanma kA putra pitA bana jAtA hai to kabhI pUrvajanma kA pitA usakA putra bana jAtA hai| kahIM svArtha kI TakarAhaTa hai to kahIM dhana kI abhiipsaa| kahIM pralobhana hai to kahIM aaNkhmicaunii| paryavekSaka bhI svayaM abhinetA aura abhinaya karane vAlA bhI svayaM pryvekssk| itanI vividhatAoM aura itanI vicitratAoM meM simaTA huA yaha saMsAra apane ApameM kitanA AzcaryakArI banA huA hai? saMsAra kA dUsarA rUpa hai-mhaa-arnny| bar3A bhayAnaka, saghana tathA bhaTakAva utpanna karane vaalaa| usameM Ane vAlA vyakti janma aura mRtyu se paribhrAnta hotA hai, jarA aura zoka se saMtapta hotA hai, indriyatRSNA tathA lobha se grasita hotA hai tathA mAnasika-vAcika-kAyika cintAoM se ciMtita hokara paga-paga para vipadAoM ko jhelatA hai| usameM kahIM sukha kA lavaleza nahIM hai, phira bhI manuSya apanI mUr3hatA ke kAraNa usameM cAroM ora sukha khojane kA prayatna kara rahA hai| bhagavAn mahAvIra ne saMsAra-mukti ke lie kahA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. saMketikA 'saMsayaM parijANato, saMsAre pariNAte bhvti| saMsayaM aparijANato, saMsAre apariNNAte bhvti'|| (AyAro, 5/9) "saMsAra ko vahI jAnatA hai, jo saMzaya ko jAnatA hai jisake mana meM jijJAsA hotI hai| jo saMzaya ko nahIM jAnatA, vaha saMsAra ko nahIM jAna paataa|' __jaba taka janmamaraNa kI paramparA ke prati 'yaha sukhada hai athavA duHkhada hai'-mana meM aisA vikalpa utpanna nahIM hotA, taba taka vaha calatA rhegaa| jisane use jAna liyA vaha usase vilaga ho gyaa| ataH saMsAra-mukti ke lie prathama zarta hai-jijJAsAvRtti kA jAgaraNa aura usake sahAyaka tattva haiM-Atmabala kA visphoTa, lakSya ke prati samarpaNa aura pathadarzaka kI sNpraapti| Atmabala kA visphoTaka hai-zAntasudhArasa kA sAhacarya, samarpaNa kA bindu hai-mumukSAbhAva tathA jinavacana hai-pthprdrshk| jisakI sahaja niSpattiyAM haiM 0 andhakAra se prkaash| 0 rAga se viraag| 0 bandhana se mukti| 0 AtmA se prmaatmaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakAza saMsAra bhAvanA 1. 'ito lobhaH kSobhaM janayati duraMto dava ivo __llasallAbhAmbhobhiH kathamapi na zakyaH shmyitum| itastRSNA'kSANAM tudati mRgatRSNeva viphalA, kathaM svasthaiH stheyaM vividhabhayabhIme bhavavane? eka ora antahIna lobha kSubdhatA utpanna kara rahA hai| jaise dAvAnala ko bujhAnA zakya nahIM hotA vaise hI bar3hate hue lAbharUpI jala se lobha ko kisI bhI prakAra upazAMta nahIM kiyA jA sktaa| dUsarI ora indriya-tRSNA citta ko vyathita kara rahI hai, jo mRga-marIcikA kI bhAMti viphala yA arthazUnya hai| aise aneka prakAra ke bhayoM se bhayAnaka saMsAra-araNya meM kisa prakAra prANI svastha raha sakatA hai? 2. 'galatyekA cintA bhavati punaranyA tadadhikA, mnovaakkaayehaavikRtirtirossaattrjsH| vipadgartA''varte jhaTiti patayAloH pratipadaM, na jantoH saMsAre bhavati kthmpytivirtiH|| vyakti kI eka cintA pUrI hotI hai aura punaH usase bar3I anya cintA usake sAmane upasthita ho jAtI hai| vaha mAnasika-vAcika-kAyika ceSTA ke vikAra se utpanna hone vAle rAga-dveSa ke kAraNa karmarajoM kA upacaya karatA hai aura paga-paga para eka ke bAda eka dUsare vipattigarta ke Avarta meM turanta gira jAtA hai| ataH usa vyakti kA isa saMsAra meM daHkha se chuTakArA kisI bhI prakAra nahIM hotaa| 1-2. shikhrinnii| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra bhAvanA 17 3. 'sahitvA santApAnazucijananIkukSikuhare, tato janma prApya prcurtrkssttkrmhtH| sukhA''bhAsairyAvat spRzati kathamapyartiviratiM, jarA tAvat kAyaM kavalayati mRtyoH shcrii|| manuSya mAtA ke apavitra garbhAvAsa meM aneka kaSToM ko sahakara janma letA hai| usake pazcAt pracura kaSToM kI paramparA se pratAr3ita hotA huA jaba vaha paudgalika sukhAnubhUti se kisI prakAra daHkhanivRtti ke binda ko chUtA hai taba mRtyu-sakhA bur3hApA zarIra ko kavalita kara letA hai-ghera letA hai| 4. vibhrAntacitto bata! bambhramIti, pakSIva ruddhstnupnyjre'nggii| nunno niyatyA'tanukarmatantusandAnitaH snnihitaantkautuH|| saghanakarmataMtuoM se pratibaddha aura niyati se prerita hokara yaha prANI zarIrarUpI piMjare meM baMdhA haA hai| usake samIpa yamarAjarUpI biDAla khar3A hai| usake bhaya se Akula-vyAkula banA huA vaha usa piMjare meM usI prakAra cakkara kATa rahA hai jisa prakAra baMdI banA huA pakSI cakkara kATatA hai| 5. anantAn pudglaavrtaan'nntaa'nntruupbhRt| anantazo bhramatyeva, jiivo'naadibhvaarnnve|| __ ananta-ananta rUpoM ko dhAraNa karane vAlA jIva isa anAdi saMsArasamudra meM ananta pudgalaparAvartana (anantakAla) taka ananta bAra janma-maraNa karatA rahatA hai| gItikA 3 : kedArarAgeNa gIyate kalaya saMsAramatidAruNaM, janmamaraNAdibhayabhIta re!| moharipuNeha sagalagrahaM, pratipadaM vipadamupanIta re!||1|| he puruSa! tU isa saMsAra meM janma-maraNa Adi ke bhaya se bhIta banA huA hai| moharUpI zatru terA galA pakar3akara tujhe paga-paga para vipadA kI ora Dhakela rahA hai| ataH tU anubhava kara ki yaha saMsAra atyanta bhayAnaka hai| svajanatanayAdiparicayaguNairiha mudhA badhyase mUDha re!|| pratipadaM navanavairanubhavaiH, paribhavairasakRdupagUDha re!||2|| 1. shikhrinnii| 2. indrvjraa| 3. anussttup| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 zAntasudhArasa he mUDha puruSa! isa saMsAra meM svajana, putra Adi kA paricaya-sUtra (rassI) vyartha hI tujhe bAMdhe hue hai| paga-paga para naye-naye tiraskAroM kA anubhava bAra-bAra tujhe pakar3e hue hai| ghaTayasi kvacana madamunnateH, kvacidaho! hInatAdIna re!| pratibhavaM rUpamaparA'paraM, vahasi bata! karmaNA'dhIna re!||3|| Azcarya hai ki kisI kSaNa tuma bar3appana kA ahaMkAra karate ho aura kisI kSaNa hInatA se dIna bana jAte ho| tuma karmoM ke adhIna bane hue ho, isalie janma-janmAntara meM bhinna-bhinna rUpoM kA nirmANa karate ho| jAtu zaizavadazAparavazo, jAtu tAruNyamadamatta re!| jAtu durjayajarAjarjaro, jAtu pitRpatikarA''yatta re!||4|| kabhI tuma zaizava avasthA ke adhIna ho jAte ho aura kabhI tAruNya ke garva se grvit| kabhI tuma darjaya jarA se jarjarita ho jAte ho aura kabhI yamarAja ke hAthoM tale prtntr| vrajati tanayo'pi nanu janakatAM, tanayatAM vrajati punareSa re! bhAvayan vikRtimiti bhavagatestyajatamAM nRbhavazubhazeSa re!||5|| pUrvajanma kA putra bhI pitA bana jAtA hai aura punaH vahI agale janma meM usakA putra bana jAtA hai| tU isa janma-cakra meM hone vAle vividha parivartanoM kA paryAlocana kara aura usake kAraNoM ko chodd'| abhI bhI tumhAre pAsa manuSya-janma ke puNya bace hue haiN| yatra duHkhArtigadadavalavairanudinaM dahyase jIva re!| hanta! tatraiva rajyasi ciraM, mohamadirAmadakSIba re!||6|| he jIva! jisa saMsAra meM zArIrika aura mAnasika kaSTa tathA rogarUpI dAvAnala kI cinagAriyoM se tU pratidina jala rahA hai, Azcarya hai ki moharUpI madirA ke naze se unmatta banA huA tU usI saMsAra meM cirakAla taka anurakta ho rahA hai| darzayan kimapi sukhavaibhavaM, saMharaMstadatha sahasaiva re!| vipralambhayati zizumiva janaM, kAlabaTuko'yamatraiva re!||7|| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra bhAvanA isa saMsAra meM yaha kAlarUpI Thaga manuSya ko pahale sukha aura vaibhava dikhAtA hai, phira acAnaka hI usako sameTa letA hai| isa prakAra vaha bacce kI bhAMti manuSya ko Thaga letA hai| sakalasaMsArabhayabhedakaM, jinavaco manasi nidadhAna re|| vinaya! pariNamaya niHzreyasaM, vihitazamarasasudhApAna re!||8|| he vinaya! tU saMsAra ke samasta bhaya ko vinaSTa karane vAle jinavacana ko mana meM dhAraNa kara aura zAntarasarUpI amRtarasa kA pAna kr| isa prakAra tU mokSa kA varaNa kr| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. saMketikA dvandvAtmaka jIvana meM manuSya ko jitanA Ananda aura rasa kA anubhava hotA hai utanA Ananda aura rasa akelepana meM nahIM hotaa| do hone kA artha hai-saMgharSa, TakarAhaTa aura bhy| do milate haiM ki eka naI sthiti kA nirmANa ho jAtA hai| do cakamaka patthara mile ki agni ke sphuliMga uchala gye| do bAdala mile ki bhayaMkara garjana aura vidyut kauMdha gaI aura do nakSatra mile ki ulkApAta ho gyaa| vyakti ne sadA hI dvandvAtmaka sRSTi kA nirmANa kiyaa| jaba vaha isa jagat meM AtA hai to sarvaprathama zarIra se sambandha sthApita karatA hai, phira parivAra ke sadasyoM se apanA samparka jor3atA hai aura phira samAja aura rASTra ke logoM ke sAtha sambandhoM kI yojanA karatA hai| isa prakAra eka se do aura do se cAra kI nirmiti ho jAtI hai aura sambandhoM kI naI duniyA banatI jAtI hai| sambandha banAne kA artha hai dvandva aura dvandva kA artha hai-mamakAra kI sRsstti| jahAM mamakAra hotA hai vahAM Asakti hotI hai, lagAva hotA hai| vyakti parapadArtha ke parigraha meM itanA ulajhA huA hai ki vaha nAnA prakAra kI mamatAoM kA bhAra DhotA calA jA rahA hai| vaha jitanA bhAra DhotA hai utanA hI moha meM nimajjana karatA jAtA hai| AtmAnubhava karane vAle manISiyoM ne kahA-'yaha AtmA akelI hai, zeSa saba padArtha usakI paridhi aura upAdhimAtra haiN|' manuSya ne kabhI akelepana kA anubhava nahIM kiyA, isalie vaha satya ko upalabdha nahIM ho skaa| kucheka dArzanikoM ke sAmane abhI bhI eka praznacihna upasthita hai-kyA sambandhoM kI isa duniyA meM ekAkI rahanA saMbhava hai? kyA vyavahAra ke dharAtala para akelA banakara koI vyakti jI sakatA hai? isakA uttara Atma-ramaNa karane vAle logoM ne diyaa| unhoMne kahA bhIr3a meM bhI vyakti akelA raha sakatA hai aura akelA rahatA huA bhI akelA nahIM raha sktaa| manuSya kevala zarIra, samAja aura rASTra kI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 4. saMketikA paridhi meM hI nahIM jItA, vaha saMskAroM kI duniyA meM bhI jItA hai| ina sabase haTakara jise apane astitva kA bodha ho gayA, usane sacamuca samudAya aura vyavahAra-jagat meM rahakara bhI ekAkI jIvana jIne kI kalA ko sIkha liyaa| bhagavAn mahAvIra ne ekAkI banane kA eka mahattvapUrNa sUtra diyA 'ego ahamaMsi, na me asthi koi, na yAhamavi kassai, evaM se egAgiNameva appANaM smbhijaannijjaa|' ___(AyAro, 8/97) --'maiM akelA haM, merA koI nahIM hai, maiM bhI kisI kA nahIM hai, isa prakAra prANI apane ApameM akelepana kA anubhava kre|' jisane isa ekatva anuprekSA kA abhyAsa kiyA vaha akelepana kI bhUmikA taka pahuMca gyaa| vahAM jAne para anubhava hotA hai 0 sAmudAyika jIvana meM bhI ekaakiipn| 0 anusrota meM prtisrotgmn| 0 nirdvandvAtmaka cetanA kA avtrnn| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prakAza ekatva bhAvanA 1. 'eka eva bhagavAnayamAtmA, jnyaandrshntrnggsrNgH| sarvamanyadupakalpitametad, vyAkulIkaraNameva mmtvm|| ___ jJAna-darzana kI taraMgoM se taraMgita yaha bhagavAn AtmA akelI hI hai| zeSa saba padArtha upakalpita haiM-sambandha sthApita kie hue haiN| unake prati hone vAlA yaha mamatvabhAva hI vyAkulatA utpanna kara rahA hai| 2. abudhaiH prbhaavlaalsaa-lsd'jnyaandshaavshaatmbhiH| paravastuSu hA! svakIyatA, viSayA''vezavazAd viklpyte|| jina vyaktiyoM kI AtmA parapadArtha kI lAlasA se hone vAlI ajJAnadazA ke adhIna hai, aise ajJAnI vyakti viSayoM ke Aveza ke vazavartI hokara AtmA se bhinna para-padArtha ko apanA mAnate haiM, yaha kheda hai| 3. kRtinAM dayiteti cintanaM, paradAreSu yathA vipttye| vividhArtibhayAvahaM tathA, parabhAveSu mmtvbhaavnm| jisa prakAra parastrI ke viSaya meM 'yaha merI patnI hai', aisA cintana karanA vijJajanoM ke lie vipattikAraka hotA hai, usI prakAra parapadArthoM ke prati mamatvabhAva-apanepana kA anubhava karanA nAnA prakAra kI pIr3AoM aura bhayoM ko utpanna karane vAlA hotA hai| 4. adhunA parabhAvasaMvRti, hara cetHprito'vgunntthitaam| kSaNamAtmavicAracandana-drumavAtormirasAH spRzantu maam|| he Atman! citta para cAroM ora se paradA DAlane vAle parabhAva ke run hA 1. svaagtaa| 2-3-4. vaitaaliiy| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA 23 AvaraNa athavA kalpanA ko tU aba dUra haTA, jisase AtmacintanarUpI candanavRkSa kA sparza kara Ane vAlI vAyu kI UrmiyoM se cUne vAle rasa kSaNabhara ke lie mujhe chU jaaeN| 5. ekatAM samatopetAmenAmAtman! vibhaavy| labhasva paramAnandasampadaM nmiraajvt|| he Atman! tU samatAyukta isa ekatva anuprekSA kA anucintana kara, jisase tU nami rAjA kI bhAMti parama AnaMda kI saMpatti ko upalabdha ho ske| gItikA 4 : parajIyArAgeNa gIyate vinaya! cintaya vastutattvaM, jagati nijamiha kasya kim? bhavati matiriti yasya hRdaye, duritamudayati tasya kim?||1|| he vinaya! isa saMsAra meM kisake kauna-sI vastu apanI hai, isa vAstavika satya kA tU cintana kr| jisake antaHkaraNa meM aisI mati utpanna ho jAtI hai, kyA usa vyakti ke pApa udita hote haiM? eka utpadyate tanumAneka eva vipdyte| eka eva hi karma cinute, saikakaH phlmshnute||2|| manuSya akelA hI utpanna hotA hai, akelA hI maratA hai, akelA hI karmoM kA saMcaya karatA hai aura akelA hI vaha unakA phala bhogatA hai| yasya yAvAn prprigrh-vividhmmtaaviivdhH| jaladhivinihitapotayuktyA, patati taavdsaavdhH||3|| jo paravastu ke parigraha meM hone vAlI nAnA prakAra kI mamatAoM kA jitanA bhAra DhotA hai vaha vyakti samudra meM utArI huI naukA kI bhAMti utanA hI nIce calA jAtA hai jalapota meM jitanA bhAra hotA hai utanA hI vaha pAnI meM DUba jAtA hai| svasvabhAvaM madyamadito', bhuvi vilupya vicessttte| dRzyatAM parabhAvaghaTanAt, patati luThati vijRmbhte||4|| 1. anussttup| 2. mdii-hrssglepnyoH| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zAntasudhArasa jisa prakAra manuSya madirA meM unmatta hokara apane svabhAva ko bhUla jAtA hai aura nAnA prakAra kI ceSTAeM karatA hai, usI prakAra parapadArtha ke saMyoga se manuSya isa saMsAra meM giratA hai, luThatA hai aura ubAsiyAM letA hai, yaha tU dekh| pazya kAJcanamitarapudgalamilitamaJcati kAM dshaam| kevalasya tu tasya rUpaM, viditameva bhvaadRshaam||5|| tU dekha, vijAtIya tattvoM se mizrita suvarNa kisa dazA ko prApta hotA hai! (vaha virUpa-sA lagane laga jAtA hai|) usakA zuddha rUpa kaisA hotA hai, yaha Apa jAnate hI haiN| evamAtmani karmavazato, bhavati ruupmnekdhaa| karmamalarahite tu bhagavati, bhAsate kaanycnvidhaa||6|| isI prakAra AtmA karma ke adhIna hokara aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karatI hai| karmamala se rahita jJAnamaya AtmA suvarNa kI bhAMti prabhAsvara (kevala caitanyamaya) bana jAtI hai| jJAnadarzanacaraNaparyavaparivRtaH prmeshvrH| eka evA'nubhavasadane, sa rmtaamvinshvrH||7|| jJAna, darzana aura cAritra kI isa triveNI paryava se yukta vaha paramezvara, avinAzI aura akelI (vizuddha yA caitanyamaya) AtmA mere anubhava ke maMdira meM ramaNa kre| rucirasamatA'mRtarasaM kSaNamuditamAsvAdaya mudaa| vinaya! viSayA'tItasukharasaratirudaJcatu te sdaa||8|| he vinaya! tU kSaNabhara ke lie prakaTa uttama samatArUpI amRtarasa kA ullAsa ke sAtha pAna kr| viSaya se atIta sukha ke rasa se hone vAlA terA Ananda sadA baDhatA rhe| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. saMketikA 'maiM kauna hUM' - yaha prazna sadA se pUchA jAtA rahA hai aura Aja bhI pUchA jA rahA hai| jisane yatkiMcit apane bhItara dekhane kA prayatna kiyA, vaha sacAI ko upalabdha ho gayA aura usane AtmA ko pA liyaa| jisane aisA prayatna nahIM kiyA usake lie yaha praznacihna sadA banA rhaa| manuSya kA jaba se abhedAtmaka dRSTikoNa rahA, usane sajAtIya - vijAtIya, apanA-parAyA, bhalA-burA Adi kA vicAra kie binA hI sabako eka tarAjU meM tolA aura sabako saMgraha naya kI kasauTI para hI ksaa| ataH use jo prApta honA cAhie thA vaha prApta nahIM ho skaa| jaba manuSya ne bhedAtmaka dRSTikoNa se padArtha kI mImAMsA kI, vyavahAra naya ke AdhAra para usakA vizleSaNa kiyA, use apanA svarUpa upalabdha ho gyaa| pratyeka padArtha abheda aura bheda kI samaSTi hai, isalie abheda bhI satya hai aura bheda bhI satya hai| dravya bhI satya hai, paryAya bhI satya hai| satya ke donoM rUpa hamAre sAmane haiN| abheda se bheda aura bheda se abheda sarvathA bhinna nahIM ho sakatA / donoM vastusApekSa haiN| abhedonmukhI dRSTi dravya ko svIkAra karatI hai to bhedonmukhI dRSTi paryAya ko svIkAra karatI hai| 'sva' kA svIkAra tabhI ho sakatA hai jaba 'para' ko asvIkAra kiyA jA ske| 'para' ko asvIkAra karane kA artha hai mamakAra kI granthi kA uccheda krnaa| AtmA ko upalabdha karane kA upAya hai tor3ate jAo, bheda karate jAo, asvIkAra karate jaao| zeSa jo bacegA vaha vAstavika hogA, paramArtha hogA, parama satya hogaa| kAyotsarga bheda - vijJAna kI sAdhanA hai, mamakAra ko chor3ane kI prakriyA hai| jaba taka dehAsakti ko nahIM chor3A jAtA taba taka kAyotsarga nahIM sadhatA / zarIra aura AtmA meM bhedAnubhUti ke lie Avazyaka hai bheda - vijJAna ko smjhnaa| 'AtmAnyaH pud galazcAnyaH ' -- yaha anyatva anuprekSA kA eka mahattvapUrNa Alambana hai| AtmA anya hai, zarIra anya hai| padArtha mujhase bhinna haiM aura maiM unase bhinna huuN| kAmabhoga mujhase bhinna haiM aura maiM unase bhinna huuN| isa prakAra abheda meM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zAntasudhArasa se bheda nikAlane para bheda kA vaha carama bindu prApta hogA jahAM na koI malinatA hai aura na koI vijAtIya tttv| vahAM korA caitanya prabhAsvara hogA aura Atmopalabdhi kA dvAra khula jaaegaa| manuSya ke mana meM nirantara rahane vAlA 'maiM kauna hUM' yaha prazna bhI sadA-sadA ke lie samAhita ho jAegA / sahasA antarAtmA meM eka svara prasphuTita hogA 0 maiM cidAnanda huuN| 0 maiM jJAna - darzana svarUpa huuN| * maiM kAlAtIta, zabdAtIta aura tarkAtIta huuN| 0 maiM avinAzI, ekAkI aura karmamala se rahita vizuddha AtmA huuN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM prakAza anyatva bhAvanA 1. paraH praviSTaH kurute vinAzaM, lokoktireSA na mRSeti mnye| nirvizya karmANubhirasya kiM kiM, jJAnAtmano no samapAdi kssttm| 'apane ghara meM ghusA huA dUsarA vyakti vinAza karatA hai' yaha lokokti mRSA nahIM hai, aisA maiM mAnatA huuN| karmapudgala usa jJAnamaya AtmA meM praviSTa hokara use kyA-kyA kaSTa nahIM dete? 2. khidyase nanu kimanyakathArttaH, sarvadaiva mmtaaprtntrH| cintayasyanupamAn kathamAtman! Atmano guNamaNInna kdaapi|| he Atman! tU dUsaroM kI kathA-vArtA se pIr3ita hokara aura sadA hI mamatA se parAdhIna hokara kyoM khinna ho rahA hai? tU AtmA ke jJAna-darzanacAritramaya anupama guNamaNiyoM kA kyoM kabhI cintana nahIM karatA? 3. 'yasmai tvaM yatase bibhesi ca yato yatrA'nizaM modase, yadyacchocasi yadyadicchasi hRdA yatprApya pepriiyse| snigdho yeSu nijasvabhAvamamalaM nirloThya lAlapyase, __tatsarvaM parakIyameva bhagavannAtman! na kinycittv|| he jJAnamaya Atman! jisake lie tU prayatna karatA hai, jisase tU DaratA hai, jisameM tU satata moda manAtA hai, jisake viSaya meM tU socatA hai, jisako tU hRdaya se cAhatA hai, jise pAkara tU prINita hotA hai aura jina padArthoM meM Asakta hokara tU apane nirmala svabhAva ko chor3a pralApa karatA hai, ve saba parAe hI haiM, terA apanA kucha bhI nahIM hai| 1. upjaati| 2. svaagtaa| 3. shaarduulvikriiddit| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 4. 'duSTAH kaSTakadarthanAH kati na tAH soDhAstvayA saMsRtau, tiryagnArakayoniSu pratihatazchinno vibhinno muhuH| sarvaM tatparakIyadurvilasitaM vismRtya teSveva hA !, 5. rajyanmuhyasi mUDha ! tAnupacarannAtman! na kiM lajjase? he Atman! isa saMsAra cakra meM tUne kitanI bhayaMkara kaSToM kI pratAr3anAoM ko nahIM sahA? tiryaJca aura narakayoni meM tU bAra-bAra mArA-pITA gayA, chinna-bhinna kiyA gyaa| kheda hai ki dUsaroM dvArA kI huI una saba duzceSTAoM ko bhUlakara tU unhIM meM anurakta hotA huA mUDha ho rahA hai| he mUDha! kyA tujhe una padArthoM kA Asevana karate hue lajjA kA anubhava nahIM hotA ? zAntasudhArasa 'jJAnadarzanacAritraketanAM cetanAM vinA / sarvamanyad vinizcitya, yatasva svahitA''ptaye // jJAna-darzana-cAritra lakSaNa vAlI cetanA ke binA saba parAyA hai, aisA nizcaya kara tU apane kalyANa kI prApti ke lie prayatna kr| gItikA 5 : zrIrAgeNa gIyate vinaya ! nibhAlaya nijabhavanaM, tanudhanasutasadanasvajanAdiSu / kiM nijamiha kugateravanam ? // 1 // he vinaya! tU apanA ghara dekha / isa saMsAra meM zarIra, dhana, putra, makAna aura svajana Adi kauna-sA apanA hai, jo durgati se ubAra ske| yena shaashryse'tivimohaadidmhmityvibhedm| tadapi zarIraM niyatamadhIraM tyajati bhavantaM dhRtakhedam // 2 // atyadhika vimUDhatA ke kAraNa tU jisa zarIra ke sAtha 'yaha maiM hUM' isa abhinnatA kA anubhava kara rahA hai, vahI zarIra nizcita hI tujhe chor3a detA hai, phira tU kitanA hI adhIra bana aura kitanI hI dInatA kA pradarzana kara / janmani janmani vividhaparigrahamupacinuSe ca kuTumbam / teSu bhavantaM parabhavagamane, nAnusarati kRzamapi zumbam // 3 // 1. zArdUlavikrIDita / 2. anuSTup / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA tU janma-janmAntara meM nAnA prakAra ke padArthoM kA saMgraha karatA hai, kuTumba kA bharaNa-poSaNa karatA hai| tere paraloka jAne ke samaya unameM se eka patalA dhAgA bhI tere sAtha nahIM jaataa| tyaja mamatAM paritApanidAnaM, prpricyprinnaamm| bhaja nissaMgatayA vishdiikRtmnubhvsukhrsmbhiraamm||4|| tU mamatA ko chor3a, jo paritApa kA kAraNa hai aura jo dUsaroM ke sAtha paricaya karane se utpanna hotI hai| nirlepatA se nirmala bane hue abhirAma anubhavasukharasa kA tU anuzIlana kr| pathi pathi vividhapathaiH pathikaiH saha, kurute kaH pratibandham? nijanijakarmavazaiH svajanaiH saha, kiM kuruSe mmtaabndhm||5|| bhinna-bhinna mArgoM se jAne vAle yAtriyoM ke sAtha kauna vyakti patha-patha para unase pratibandhita hotA hai? apane-apane karmoM ke adhIna bane hue pArivArika janoM ke sAtha tU kyoM mamatA kA bandhana kara rahA hai? praNayavihIne dadhadabhiSaGgaM, sahate bhusntaapm| tvayi niSpraNaye pudgalanicaye, vahasi mudhA mmtaataapm||6|| jisa prakAra premavihIna vyakti meM anurakta hotA huA manuSya aneka saMtApoM ko sahatA hai, usI prakAra tere prati premazUnya isa pudgala-samUha meM tU Asakta banA huA vyartha hI mamatA ke tApa ko jhela rahA hai| tyaja saMyogaM niyataviyogaM, kuru nirmlmvdhaanm| nahi vidadhAnaH kathamapi tRpyasi, mRgtRssnnaaghnrspaanm||7|| jisakA nizcita viyoga hotA hai usa saMyoga ko tU chor3a aura avadhAna (caitasika avasthA) ko nirmala bnaa| mRgatRSNA ke jala ko pItA huA tU kisI bhI prakAra apanI pyAsa nahIM bujhA paaegaa| bhaja jinapatimasahAyasahAya, shivgtisugmopaaym| piba gadazamanaM parihRtavamanaM, shaantsudhaarsmnpaaym||8|| tU jinendra-deva kA smaraNa kara, jo asahAyoM ke sahAyaka haiM aura zivagati-prApti ke lie sarala upAya haiN| tU zAntasudhArasa kA pAna kara, jo zArIrika aura mAnasika rogoM kA upazamana karane vAlA hai tathA jisakA vamana nahIM hotA-pIne ke bAda jo bhItara rama jAtA hai aura jo nirdoSa hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. saMketikA vairAgya se ota-prota kucheka AcAryoM ne zarIra ko vyAdhi-mandira mAnakara usakI upekSA kI to kucheka paramArthadarzI AcAryoM ne ise sArabhUta mAnakara dharmasAdhana ke rUpa meM svIkAra kiyaa| donoM hI dRSTikoNa apane-apane sthAna para ucita haiN| jaba manuSya isa azucimaya zarIra meM jharate hue vividha srotoM ko dekhatA hai taba sahasA mana meM ghRNA kA bhAva ubhara AtA hai| isa zarIra ke bhItara hai hI kyA? yaha korA mAMsa, rakta, haDDI, vasA aura majjA kA hI to DhAMcA hai, jo nirantara chidrayukta madirA ke ghaTa kI bhAMti risa rahA hai| isake apavitra rUpa ko dekhakara sahaja hI vairAgya kA srota phUTa par3atA hai| cintana kA yaha eka koNa ho sakatA hai, kintu ise samagra satya nahIM kahA jA sktaa| zarIra ko dekhane kA dUsarA dRSTikoNa bhI hai ki yaha kitanA sArabhUta hai| jina sAta dhAtuoM se yaha zarIra banA hai, ve sabhI nazvara haiN| usa nazvara zarIra meM sArabhUta tattva kI bAteM karanA apane ApameM upahAsa kA kAraNa bhale hI ho, kintu vaha bhI eka sacAI hai| jaba taka vyakti apane Apase paricita nahIM hotA taba taka vaha use nissAra aura vyartha hI mAnatA hai| na jAne yaha zarIra kitane rahasyoM kA koza hai? isake bhItara kitane sArabhUta tattva vidyamAna haiM! kitane sAikika senTara, kitane caitanya kendra, kitanI granthiyAM aura kitane rasAyana isake bhItara apanA kAma kara rahe haiM! yadi unheM jAgRta kara liyA jAe to sArA zarIra hI atIndriya jJAna kA 'karaNa' bana sakatA hai| zarIra hI eka aisA mAdhyama hai jo AtmA se paramAtmA taka aura indriyajJAna se atIndriyajJAna taka pahuMcA sakatA hai| Aja ke zarIrazAstrI mAnate haiM ki manuSya ke zarIra meM eka mahattvapUrNa avayava hai - pRSTharajju (spAinala kaoNDa), jo sabhI prANiyoM meM nahIM miltaa| yahI ekamAtra sArI zaktiyoM kA bhaNDAra hai| manuSya ne abhI taka apane ajJAna aura mUrcchA ke kAraNa una zaktiyoM kA mUlyAMkana nahIM kiyA aura na hI kabhI apane Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 6.saMketikA bhItara usa sAmarthya ko khojane kA bhI prayatna kiyaa| aba taka usakA sArA dhyAna zarIra ke bAhya bhAga taka hI sImita rhaa| bAra-bAra isa zarIra ko snAna karAnA, sugandhita dravyoM aura vastrAbhUSaNoM se alaMkRta banAnA hI usakA lakSya rahA hai| bhagavAna mahAvIra ne zarIra kI yathArthatA ko prakaTa karate hue kahA 'sarIramAhu nAva tti, jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto, jaM taraMti mhesinno'| __ (uttarajjhayaNANi, 23/73) -'zarIra eka naukA hai, jIva nAvika hai aura saMsAra mahAsamudra hai| mahAn mokSa kI eSaNA karane vAlA manuSya hI isa zarIrarUpI naukA ke dvArA mahAsamudra ko tara sakatA hai|' zarIra ko naukA mAnane kA yaha dRSTikoNa usake sArabhUta tattva ko prakaTa karane kA dRSTi-binda hai| zarIra kI azucitA kA cintana bhI yathArtha kI ora le jAtA hai| usa azauca anuprekSA kI niSpattiyAM haiM 0 vairAgya kA praadurbhaav| 0 mamakAra aura AsaktiyoM kA viliiniikrnn| * jJAta se ajJAta kI ora prsthaan| 0 apanI zaktiyoM se saakssaatkaar| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA prakAza azauca bhAvanA 1. 'sacchidro madirAghaTaH parigalattallezasaGgA'zuciH, zucyA''mRdya mRdA bahiH sa bahuzo dhauto'pi gnggodkaiH| nAdhatte zucitAM yathA tanubhRtAM kAyo nikAyo mahAna, bIbhatsA'sthipurISamUtrarajasAM nA'yaM tathA shuddhyti|| jisa prakAra chidrayukta madirA kA ghar3A risatI huI madirA kI bUMdoM ke saMsarga se apavitra ho jAtA hai, bAhara se zuddha miTTI dvArA use malakara bAra-bAra gaMgAjala se dhone para bhI vaha pavitra nahIM bana pAtA, usI prakAra manuSyoM kA yaha zarIra, jo bIbhatsa asthi, malamUtra aura raja kA bar3A Dhera hai, bAhya sAdhanoM se zuddha nahIM ho paataa| 2. snAyaM snAyaM punarapi punaH snAnti zuddhAbhiraddhi variM vAraM bata! malatanuM cndnairrcynte| mUDhAtmAno vayamapamalAH prItimityAzrayante, no zuddhyante kathamavakaraH zakyate zodhumevam? Azcarya hai ki jo loga zuddhajala se zarIra ko malamalakara bAra-bAra nahAte haiM, malina zarIra ko bAra-bAra candana se arcita karate haiM, ve mUDha AtmA vAle loga mana meM khuza ho jAte haiM ki hama mailavihIna bana ge| vastutaH ve zuddha nahIM hote| kyA ukarar3e ko isa prakAra zuddha kiyA jA sakatA hai? 3. 'karpUrAdibhirarcito'pi lazuno no gAhate saurabhaM, nAjanmopakRto'pi hanta! pizunaH saujnymaalmbte| dehopyeSa tathA jahAti na nRNAM svAbhAvikI visratAM, ___ nAbhyakto'pi vibhUSito'pi bahudhA puSTo'pi vishvsyte|| 1. shaarduulvikriiddit| 2. mndaakraantaa| 3. shaarduulvikriiddit| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA Azcarya hai, kapUra Adi suvAsita padArthoM se arcita hone para bhI lahasuna sugandhita nahIM hotA, darjana vyakti jIvanabhara upakAra kiye jAne para bhI sujanatA kA AlaMbana nahIM letaa| usI prakAra manuSyoM kA yaha zarIra bhI svAbhAvika apavitratA ko nahIM chodd'taa| yaha tailamardita, vastrAbhUSaNoM se vibhUSita aura bArabAra khAdya-padArthoM se puSTa hone para bhI vizvasanIya nahIM bntaa| 4. 'yadIyasaMsargamavApya sadyo, bhvecchuciinaamshucitvmuccaiH| amedhyayonervapuSo'sya zaucasaMkalpamoho'yamaho! mhiiyaan|| jisa zarIra kA saMsarga pAkara pavitra padArtha tatkAla atyadhika apavitra ho jAte haiM, usa apavitra srota vAle isa zarIra ke lie pavitra hone kA saMkalpa karanA mahAn mUDhatA hai, mahAn Azcarya hai| 5. ityavetya zucivAdamatathyaM pathyameva jgdekpvitrm| zodhanaM sakaladoSamalAnAM, dharmameva hRdaye niddhiithaaH|| 'yaha zarIra snAna Adi se pavitra hotA hai' isa zucivAda ko tuma mithyA jAnakara dharma ko hI apane antaHkaraNa meM dhAraNa karo, jo pathya hai, (mokSamArga ke lie hitakara hai) jagat meM ekamAtra pavitra aura sabhI doSarUpI maloM kA zodhana karane vAlA hai| gItikA 6 : AzAvarIrAgeNa gIyatebhAvaya re! vapuridamatimalinaM, vinaya! vibodhaya maansnlinm| pAvanamanucintaya vibhumekaM, paramamahomaya muditvivekm||1|| he vinaya! yaha zarIra atimalina hai, isakA tU cintana kara, apane mAnasarUpI kamala ko vikasvara kara aura apane ghaTa meM rahane vAle usa paramAtmA kA dhyAna kara, jo pavitra hai, ekAkI hai aura paramajyotirmaya tathA jAgRtaviveka vAlA hai| dampatiretorudhiravivarte, kiM zubhamiha mlkshmlgrte| bhRzamapi pihitaM sravati virUpaM, ko bhumnute'vskrkuupm||2|| 1. upendrvjraa| 2. svaagtaa| 3. 'bhA mayUkhamahasI...' (abhi. 2/14) / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zAntasudhArasa pati-patnI ke vIrya aura raja se nirmita tathA maila se malina bane hue isa zarIrarUpI garta meM zubha kyA hai? jo (camar3I Adi se) atyanta AcchAdita hone para bhI virUpa (malamUtra Adi) padArthoM kA sravaNa kara rahA hai| avaskara (malamUtra) ke kueM ko kauna bahumAna de sakatA hai? bhajati sacandra zucitAmbUlaM, kartuM mukhmaarutmnukuulm| tiSThati surabhi kiyantaM kAlaM, mukhamasugandhi jugupsitlaalm||3|| vyakti mukha ko suvAsita karane ke lie kapUrayukta bar3hiyA pAna cabAtA hai, kintu jo mukha asugandhita ho aura jisameM jugupsita lAra Tapaka rahI ho, usameM vaha sugandha kitane samaya taka Tika pAtI hai? . asurabhigandhavaho''ntaracArI, AvarituM zakyo na vikaarii| vapurupajighrasi vAraM vAraM, hasati budhastava shaucaacaarm||4|| isa zarIra ke bhItara calane vAlI vikArapUrNa aura asugandhita vAyu ko rokA nahIM jA sakatA, phira bhI tU bAra-bAra isa zarIra ko surabhita karatA hai| tere isa zuci banAne vAle AcaraNa para samajhadAra loga haMsate haiN| dvAdazanavarandhrANi nikAmaM, galada'zucIni na yAnti viraamm| yatra vapuSi tatkalayasi pUtaM, manye tava nuutnmaakuutm||5|| jisa zarIra meM (strI ke zarIra meM) bAraha aura (puruSa ke zarIra meM) nau chidra atyadhika azuci kA kSaraNa kara rahe haiM, jo kabhI virAma nahIM lete, usako tU pavitra banA rahA hai| yaha terA nayA hI cintana hai, aisA maiM mAnatA huuN| azitamupaskarasaMskRtamannaM jagati jugupsAM janayati hnnm| puMsavanaM dhainavamapi lIDhaM, bhavati vigarhitamati jnmiiddhm||6|| veSavAra se susaMskRta khAyA huA anna mala hokara saMsAra meM jugupsA utpanna karatA hai aura pIyA huA gAya kA dUdha bhI atyanta ghRNita mUtra bana jAtA hai| kevalamalamayapudgalanicaye, ashuciikRtshucibhojnsicye| vapuSi vicintaya paramiha sAraM, shivsaadhnsaamrthymudaarm||7|| 1. 'ghanasAraH sitAbhrazca candraH'-(abhi. 3/307) / 2. gandhavaha iti pvnH| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA jo zarIra kevala malamaya pudgaloM kA samUha hai, jo pavitra bhojana aura kapar3oM ko apavitra banA detA hai, usa zarIra meM eka parama sAratattva hai-mokSasAdhana kA pracura saamrthy| usakA tU cintana kr| yena virAjitamidamatipuNyaM, taccintaya cetnnaipunnym| vizadAgamamadhigamya nipAnaM, viracaya shaantsudhaarspaanm||8|| jisake astitva ke kAraNa yaha zarIra ati pavitra hai, usa cetana kI nipuNatA kA tU cintana kara aura pavitra AgamarUpI nipAna-jalAzaya ko adhigata kara zAntasudhArasa kA pAna kr| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. saMketikA 'kisane kahA mana caMcala hai' isakA uttara una manISiyoM ne diyA, jinhoMne mana se bhI Age dekhA hai| manuSya caMcalatA ke caurAhe para khar3A hai| bhItara se eka srota A rahA hai, jo zarIra, mana, indriya aura vacana sabako prabhAvita kara rahA hai| mana ke acaMcala hone para bhI isI ko hI doSI batAyA jA rahA hai| manuSya hamezA sthUla ko hI pakar3atA hai, sUkSma taka nahIM pahuMca paataa| jahAM caMcalatA hai vahAM duHkha hai| manuSya duHkha ko bhogatA hai, anubhava karatA hai, para vaha mAnatA hI nahIM ki duHkha bhI koI tattva hai| caMcalatA ke sAmrAjya meM duHkha bhI chipa jAtA hai, jJAna bhI chipa jAtA hai aura zakti kA bodha bhI chipa jAtA hai| use apane astitva kA bhI patA nahIM cltaa| kabhI-kabhI caMcalatA kI taraMgeM aura UrmiyAM itanI uThatI haiM ki traikAlika satya bhI tirohita ho jAtA hai| satyadraSTAoM ne caMcalatA ke srota ko khojaa| use jainadarzana meM Asrava kahA gyaa| hajAroM varSa pUrva karmazAstra ne pratipAdana kiyA thA ki manuSya jo kucha karatA hai usake pIche karma kI preraNA hotI hai| hamAre sthUla zarIra meM eka atisUkSma karmazarIra hai, jo samasta taMtra ko saMcAlita kara rahA hai| vahI AtmA aura pudgala ke sAtha sambandha banA rahA hai| use cintA hai ki usakA apanA astitva surakSita rhe| use iSTa hI nahIM hai ki yaha AtmA usase mukta ho jaae| jo usake caMgula meM phaMsa jAtA hai vaha use apane adhIna rakhanA cAhatA hai| zarIra cetana ko apanI adhInatA meM rakhanA cAhatA hai| jo tattva karma kI paridhi meM A gae, pudgala kI sImA meM A gaye aura vaha use chor3a de, kabhI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| karmazarIra ne una sabako apane bhItara banAe rakhane kI caMcalatA kA jAla bichAyA hai| jo karma saMcita haiM, jo karma astitva meM haiM, sattA meM haiM aura jaba ve udaya meM Ate haiM, jaba unakA vipAka hotA hai taba vividha ghaTanAeM ghaTita hotI haiN| sArA kA sArA vyaktitva usa karma-vipAka se prabhAvita ho jAtA hai| hamAre sabhI AcaraNoM kA mUla srota hai-yaha krmshriir| yahI sArI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 7. saMketikA mAnasika caMcalatA utpanna kara rahA hai, phira mana kA doSa kahAM? pratipala asaMkhyaasaMkhya karmaparamANu rAga-dveSa kI malina dhArA se AkarSita ho rahe haiN| karmaparamANu kAyayoga se AkRSTa hokara jIvapradezoM ke sAtha apanA saMbaMdha sthApita kara rahe haiN| ye donoM prakAra kI Asrava-kriyAeM nirantara apanA kArya kara rahI haiN| mukhyarUpa se Asrava ke pAMca bheda haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| ye pAMcoM hI dvAra karma-praviSTi kA hetu banate haiN| kabhI manuSya viparIta cintana ke kAraNa samyak nahIM socatA, kabhI usakI padArtha ke prati atyadhika AkAMkSA hotI hai, vaha usase vilaga nahIM honA caahtaa| kabhI dharma ke prati anutsAha, kabhI kaSAyoM kA uttApa to kabhI mAnasika, vAcika aura kAyika caMcalatA hotI hai| pratyeka jIva ananta jJAna-darzana-sukha aura zakti kA srota hai, kintu AvaraNa ke kAraNa vaha ananta catuSTayI prakaTa nahIM ho paatii| jIva meM jo AvaraNa hai, vaha svAbhAvika nahIM, Asrava-janita hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA 'uddhaM sotA ahe sotA, tiriyaM sotA viyaahiyaa| ete soyA viyakkhAyA, jehiM saMgati paashaa||' (AyAro, 5/118) -'Upara srota haiM, nIce srota haiM, madhya meM srota haiN| ye srota kahe gae haiN| inake dvArA manuSya Asakta hotA hai| ise tuma dekho|' isa prakAra Asrava kI anuprekSA karane vAlA manuSya sukha-duHkha-janita hetuoM ko jAna letA hai| use jAna lene para puruSArtha kA dIpaka prajvalita hotA hai aura usase Alokita hotA hai sAdhanA kA mArga, jisakA phalita hai 0 mumukssaabhaav| 0 ananta jJAna, darzana, sukha aura zakti kA anaavrnn| 0 suSupta zaktiyoM kA jaagrnn| jA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM prakAza Asrava bhAvanA 1. 'yathA sarvato nirjharerApatadbhiH, prapUryeta sadyaH pyobhistttaakH| tathaivAzravaiH karmabhiH saMbhRto'GgI, bhaved vyAkulazcaJcalaH pNkilshc|| jisa prakAra tAlAba cAroM ora se girate hue nirjhara ke pAnI se zIghra paripUrita ho jAtA hai, usI prakAra vyakti AsravarUpI nAle se Ane vAle karmoM se saMpUrita hokara vyAkula, caMcala aura paMkila bana jAtA hai| 2. yAvatkiJcidivAnubhUya tarasA karmeha nirjIryate, tAvaccAzravazatravo'nusamayaM, siJcanti bhUyo'pi tt| hA! kaSTaM kathamAzravapratibhaTAH zakyA nirodhuM mayA? saMsArAdatidAruNAnmama hahA! muktiH kathaM bhAvinI? jaba maiM karmaphala kA kiMcit-sA anubhava kara apanI zakti se karma kI nirjarA karatA hUM taba sahasA AsravarUpI zatru bAra-bAra pratikSaNa karma-pudgaloM kA siMcana kara dete haiN| atyadhika kheda hai ki maiM una AsravarUpI zatru-sainikoM ko kaise roka sakatA hUM? Azcarya hai, phira isa dAruNa saMsAra se merI mukti kisa prakAra hogI? 3. mithyAtvA'viratikaSAya-yogasaMjJA zcatvAraH sukRtibhirAzravAH prdissttaaH| karmANi pratisamayaM sphuTairamIbhi rbadhnanto bhramavazato bhramanti jiivaaH|| tattvavettAoM ne mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga-ina cAra AsravoM kA prarUpaNa kiyA hai| ina mukta AsravoM se jIva ajJAnavaza pratikSaNa karmoM kA baMdhana karate hue bhava-bhramaNa kara rahe haiN| 1. bhujNgpryaat| 2. shaarduulvikriiddit| 3. prhrssinnii| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava bhAvanA 4. 'indriyA'vratakaSAyayogajAH, pnycpnyccturnvitaastryH| paJcaviMzatirasatkriyA iti, netrvedprisNkhyyaapymii| indriya, avrata, kaSAya aura yoga se utpanna Asrava kramazaH pAMca, pAMca, cAra aura tIna tathA paccIsa asatkriyAeM-ina sabako milAne para Asrava ke bayAlIsa bheda hote haiN| 5. 'ityAzravANAmadhigamya tattvaM, nizcitya sattvaM shrutisnnidhaanaat| eSAM nirodhe vigaladvirodhe, sarvAtmanA draagytitvymaatmn!|| he Atmana! tU zruta-sAhacarya se AsravoM ke tattva ko jAnakara aura apane sattva kA nizcaya kara, virodhabhAva se mukta hokara inakA nirodha karane meM sarvAtmanA zIghratA se prayatna kr| gItikA 7 : dhanAzrIrAgeNa gIyatepariharaNIyA re! sukRtibhirAzravA, hRdi smtaamvdhaay| prabhavantyete re! bhRzamucchRGkhalA, vibhuguNavibhavavadhAya // 1 // puNyAtmA manuSyoM ko cAhie ki ve apane antaHkaraNa meM samatA dhArakara AsravoM kA parihAra kareM, anyathA ye atyadhika ucchaMkhala Asrava AtmA ke guNavaibhava kA vinAza karane meM samartha ho jAte haiN| kuguruniyuktA re! kumatipariplutAH, shivpurpthmphaay| prayatante'mI re! kriyayA duSTayA, pratyuta shivvirhaay||2|| jo loga kuguru dvArA niyojita aura kumati se abhibhUta haiM, ve na kevala mokSa-mArga ko chor3ate haiM pratyuta apanI duSTakriyA ke dvArA mokSa se vimukha hone kA prayatna karate haiN| aviratacittA re! viSayavazIkRtA, viSahante vittaani| iha paraloke re! krmvipaakjaanyvirlduHkhshtaani||3|| jinakA citta hiMsA Adi se avirata hai aura jo indriya-viSayoM ke 1. rthoddhtaa| 2. indrvjraa| 3. atra kriyAbhipreyaH kArakaM daanpaatrm| ataH caturthI vibhktiH| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa adhIna haiM ve loga ihaloka aura paraloka meM karmavipAka se hone vAle, cAroM ora phaile hue nirantara saikar3oM duHkhoM ko sahana karate haiN| karijhaSamadhupA re! zalabhamRgAdayo, vissyvinodrsen| hanta! labhante re! vividhA vedanA, bata! prinntivirsen||4|| atyanta kheda hai ki prANI pariNAma meM virasa viSaya-krIr3AoM ke rasa meM lubdha hokara vividha vedanAoM ko pAte haiM, jaise-hAthI sparzanendriya ke kAraNa, matsya jihvA ke kAraNa, bhramara ghrANendriya ke kAraNa, pataMga cakSurindriya ke kAraNa aura hariNa Adi zrotrendriya ke kaarnn| uditakaSAyA re! viSayavazIkRtA, yAnti mhaanrkessu| parivartante re! niyatamanantazo, jnmjraamrkessu||5|| prajvalita kaSAya vAle aura viSayoM se paravaza vyakti mahAnarakoM meM jAte haiM aura nizcitarUpa se ve ananta bAra janma, jarA aura mRtyu kI parikramA karate rahate haiN| manasA vAcA re! vapuSA caJcalA, durjyduritbhrenn| upalipyante re! tata Azravajaye, yatatAM kRtmprenn||6|| __ mana, vacana aura zarIra se caMcala bane hue vyakti durjeya pApasamUha se upalipta hote haiM, ataH tU Asrava-vijaya kA prayatna kr| anya prayatna se tujhe kyA? zuddhA yogA re! yadapi yatAtmanAM, sravante shubhkrmaanni| kAJcananigaDAMstAnyapi jAnIyAd, htnirvRtishrmaanni|||7|| saMyamIpuruSoM ke mana-vacana-kAyA ke zuddha yoga zubha karmoM kA AsravaNa (AkarSaNa) karate haiN| tU unheM bhI mokSasukhoM kA upaghAta karane vAlI svarNa kI ber3iyAM jaan| modasvaivaM re! sAzravapApmanAM, rodhe dhiymaadhaay| zAntasudhArasapAnamanArataM, vinaya! vidhAya vidhaay||8|| he vinaya! isa prakAra tU Asavayukta pApoM ke nirodha meM apanI mati lagA aura nirantara zAntasudhArasa kA pAna karake prasannatA kA anubhava kr| 1. mrkH-mRtyu| 'marako mAri....' (abhi. 2/239) / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. saMketikA ArohaNa aura avarohaNa ke lie kabhI do sopAnamArga nahIM hote| AnejAne ke lie kabhI do dvAra nahIM hote| jina sIr3hiyoM se Upara car3hA jA sakatA hai unhIM sIr3hiyoM se nIce utarA jA sakatA hai| jisa dvAra se bhItara AyA jA sakatA hai usI dvAra se bAhara jAyA jA sakatA hai| Upara acchA bhI car3ha sakatA hai aura burA bhI car3ha sakatA hai| bhItara acchA bhI A sakatA hai aura burA bhI A sakatA hai| samasyA dvAra aura sIr3hiyoM kI nahIM, samasyA hai bhItara Ane kI aura sIr3hiyoM para car3hane kii| jaba taka makAna rahegA taba taka dvAra bhI rahegA aura sIr3hiyAM bhI rheNgii| unheM miTAyA nahIM jA sktaa| jaba taka jIvana hai taba taka yaha Asrava bhI hai| usake astitva ko miTAyA nahIM jA sktaa| Asrava eka samasyA hai, apAya hai| pratikSaNa zubha-azubha karmapudgala isa Asrava-dvAra meM praveza kara rahe haiM aura bhItara jAkara cetanA para apanA prabhutva jamA rahe haiN| apane Apa meM yaha eka bahuta bar3I samasyA hai| cetanA ke na cAhane para bhI vaisA saba kucha ghaTita ho rahA adhyAtma ke kSetra meM isa samasyA ke nivAraNa ke lie khoja prArambha huii| adhyAtma ke manISiyoM ne saMvara kA mArga prastuta kiyaa| saMvara eka mArga hai samasyA ke samAdhAna kA aura eka upAya hai apAya ko miTAne kaa| jo Asrava satata pravahamAna hai usako rokanA hI saMvara hai| jo kUr3A-karakaTa jisa dvAra se bhItara A rahA hai usa dvAra ko banda kara denA hI saMvara hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'je AsavA te parissavA, je parissavA te AsavA' (AyAro, 4/ 12)-'jo Asrava haiM, ve parisrava haiN| jo parisrava haiM ve Asrava haiN| jinake dvArA karma Ate haiM, bandhana Ate haiM, unhIM ke dvArA mukti prApta hotI hai| jinameM se mukti AtI hai, unhIM meM se bandhana AtA hai| bandhana aura mukti ke dvAra do nahIM haiN| jaba taka yaha AyAta hotA rahegA, bAhara se bhItara taka rasada pahuMcatI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa rahegI taba taka samasyA nahIM mittegii| bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA kI do paddhatiyAM nirUpita kI-saMvara kI sAdhanA aura nirjarA kI saadhnaa| cittAtIta kA nirmANa saMvara kI sAdhanA hai| jaba taka saMvara kI sAdhanA nahIM hotI taba taka nirjarA kI sAdhanA nahIM ho sktii| bhagavAn ne cittAtIta sAdhanA ko pradhAnatA dii| unhoMne kahA-saMvara karo, saMvara kro| hamAre sthUla zarIra meM eka sUkSma zarIra hai| bAhara ke tattva bhItara Akara pratipala use puSTa kara rahe haiM, usakI zakti ko bar3hA rahe haiN| jaba vaha puSTa hotA hai to sArI caMcalatA paidA hotI hai, isalie astitva taka pahuMcane ke lie sabase pahale Avazyaka hai pravRtti kA nirodha, kAyA kA sNvr| kAyA kA saMvara hone para mana kA saMvara apane Apa ho jAtA hai| donoM paraspara jur3e hue haiN| mana aura vANI bhI kAyA ke dvArA hI prerita hai| kAyA kA saMvara hone para vANI aura mana kA saMvara apane Apa sadha jAtA hai| bhagavAn se pUchA gayA-saMvara kyA hai? bhagavAn ne kahA-'AyA saMvare, AyA saMyame, AyA paccakkhANe' (bhagavaI 1/426) Atmadarzana hI saMvara hai, Atmadarzana hI saMyama hai aura Atmadarzana hI pratyAkhyAna hai| isa saMvara kI anuprekSA se mana, zarIra aura vANI kI gupti sadha jAtI hai| usase phalita hotA hai 0 AdhyAtmika parAkrama kA jaagrnn| 0 caMcalatA kA nirodh| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA 1. ' yena yena ya ihAzravarodhaH, sambhavenniyatamaupayikena / Adriyasva vinayodyatacetAstattadAntaradRzA paribhAvya / / 2. AThavAM prakAza he vinaya! jisa-jisa upAya se Asrava kA nirodha honA nizcita saMbhava hai usa upAya ko tU antardRSTi se jAna, apane citta ko usake lie udyata banAkara use svIkAra kara / saMyamena viSayA'viratatve, darzanena vitathA'bhinivezam / dhyAnamArttamatha raudramajasraM, cetasaH sthiratayA ca nirundhyAH / / tU indriya-viSaya aura avirati kA nigraha saMyama ke dvArA, mithyAabhiniveza kA nirodha samyaktva ke dvArA aura Artta - raudra dhyAna kA nivAraNa citta kI nirantara sthiratA se kara / 3. krodhaM kSAntyA mArdavenAbhimAnaM, hanyA mAyAmArjavenojjvalena / lobhaM vArAMrAziraudraM nirundhyAH, santoSeNa prAMzunA setuneva || tU krodha ko kSamA se, abhimAna ko mRdutA se, mAyA ko nirmala RjutA se jIta aura samudra kI bhAMti bhayaMkara lobha kA samunnata setu kI taraha santoSa ke dvArA nirodha kara / 4. guptibhistisRbhirevamajayyAn', trIn vijitya tarasA'dhamayogAn / sAdhu saMvarapathe prayatethA, lapsyase hitamanIhitamiddham / / 1-2. svaagtaa| 3. zAlinI / 4. svAgatA / 5. na jetuM zakyaH - ajayyaH - yahAM ji dhAtu ko ya pratyaya hone para 'kSayyajayyau zaktau' (bhikSu. 5/1/34) isa sUtra se anta meM ay Adeza hone para 'jayya' nipAtana hotA hai| 'jayyo yaH zakyate jetuM jeyo jetavyamAtrake' (abhi. 3 / 457) / 6. pA. - hitamanAhatasiddham / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa jinheM jItanA azakya hai una azubha yogoM ko tU tIna guptiyoM ke dvArA zIghratA se jItakara saMvaramArga para calane kA samyak prayatna kr| usase tU anabhilaSita (akalpita ) aura pradIpta hita (mokSa) ko prApta hogaa| 'evaM ruddheSvamalahRdayairAzraveSvAptavAkya 44 5. zraddhAcaJcatsitapaTapaTuH supratiSThAnazAlI / zuddhairyogairjavanapavanaiH prerito jIvapotaH, srotastIrtvA bhavajalanidheryAti nirvANapuryyAm || isa prakAra nirmalacitta se AsravoM kA nirodha karane para yaha jIvarUpI pota, jo AptavacanoM kI zraddhA se maMDita zveta patAkA se sundara aura zubhabhAvarUpI AdhAra-stambha se samanvita hai, zuddhayogarUpI vegavAn pavana se prerita hokara bhava-samudra ke srota ko pArakara zivapurI pahuMca jAtA hai| gItikA 8 : naTarAgeNa gIyate zRNu zivasukhasAdhanasadupAyaM, sadupAyaM re! sadupAyam / jJAnAdikapAvanaratnatraya - prmaaraadhnmnpaaym||1|| tU mokSasukhaprApti ke sadupAya ko suna / vaha sadupAya hai - jJAnadarzanacAritrarUpI pAvana ratnatrayI kI nirbAdha aura utkRSTa ArAdhanA / viSayavikAramapAkuru dUraM, krodhaM mAnaM sahamAyam / lobharipuM ca vijitya sahelaM, bhaja sNymgunnmkssaaym||2|| tU viSayavikAroM ko dUra kara, krodha, mAna, mAyA aura lobharUpI zatruoM ko sahajabhAva se jItakara kaSAyamukta saMyamaguNa kA Asevana kara / manasA upazamarasamanuzIlaya rossdhnjldpraaym| kalaya virAgaM dhRtaparabhAgaM, hRdi vinayaM nAyaM nAyam // 3 // krodharUpI agni ko upazAnta karane ke lie meghatulya upazamarasa kA tU mAnasika anuzIlana kara aura apane antaHkaraNa meM vinaya ko pracuramAtrA meM upalabdha kara guNotkarSayukta vairAgya ko dhAraNa kara / 1. mndaakraantaa| 2. 'parabhAgo guNotkarSo' (abhi. 6 / 11) / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA 45 Arta raudraM dhyAnaM mArjaya, daha viklprcnaa''naaym| yadiyamaruddhA mAnasavIthI, tattvavidaH panthA naa'ym||4|| tU ArtadhyAna aura raudradhyAna kA parimArjana kara, vikalpa ke racanAjAla ko jalA ddaal| mAnasika vicAroM kI jo yaha aniruddha zreNI hai vaha tattvajJavyaktiyoM kA mArga nahIM hai| saMyamayogairavahitamAnasazuddhyA caritArthaya kaaym| nAnAmatarucigahane bhuvane, nizcinu zuddhapathaM nAyam // 5 // tU saMyamayoga tathA samAdhiyukta mAnasika zuddhi se isa zarIra ko caritArtha kara aura pRthak-pRthak matoM kI ruci se jaTila bane hue isa saMsAra meM zuddha mArga vAlI nIti kA nizcaya kr| brahmavratamaGgIkuru vimalaM, bibhrANaM' gunnsmvaaym| uditaM guruvadanAdupadezaM, saMgRhANa zucimiva raaym||6|| guNasamUha ko dhAraNa karane vAle vimala brahmacaryavrata ko tU svIkAra kara tathA gurumukha se niHsRta upadeza kA tU pavitra suvarNa kI taraha saMgraha kr| saMyamavAGmayakusumarasairati surabhaya nijmdhyvsaaym| cetanamupalakSaya kRtlkssnnjnyaancrnngunnpryaaym||7|| saMyama aura jinavANIrUpI puSparasa se tU apane adhyavasAya ko atyanta saurabhamaya banA tathA jJAna-cAritra-guNa-paryAya lakSaNa vAle apane cetana ko tU jaan| vadanamalaGkuru pAvanarasanaM, jinacaritaM gAyaM gaaym| savinayazAntasudhArasamenaM, ciraM nanda pAyaM paaym||8|| jihvA ko pAvana banAne vAle vItarAga bhagavAna ke cAritra ko gA-gAkara tU apane mukha ko alaMkRta kara aura vinayayukta isa zAntasudhArasa ko pIpIkara cirakAla taka Ananda kA anubhava kr| 1. yahAM para 'nAyaM' vizeSya tathA zuddhapathaM vizeSaNa hai, jisakA artha hai zuddhamArga vAlI niiti| 'nAyam' 'dunIbhuvaM' (bhikSu. 5/1/74) sUtra se nI dhAtu se kartA meM Na pratyaya huA hai| 'zuddhapatha' yahAM 'RkpurappathibhyaH samAse' (bhikSu. 8/3/56) isa sUtra se samAsAnta a pratyaya huA hai| 2. yahAM 'Du,nak poSaNe ca' dhAtu se zAn pratyaya huA hai| 3. yahAM ud upasarga sahita 'iMNk gatau' dhAtu se kta pratyaya huA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. saMketikA manuSya asvastha hai, yaha kisI se pUchane kI AvazyakatA nahIM, vaha svayaM hI isakA sAkSI hai| usake lakSaNa hI usakI rugNatA ko prakaTa kara rahe haiN| usake cehare para mAnasika Avega ubhara rahe haiM, isalie vaha bImAra hai| usake sabhI kAryakalApoM aura vyavahAroM meM vaiSamya jhalaka rahA hai, antaHkaraNa meM rAgadveSa kI malina dhArA baha rahI hai| mana, vacana aura kAyA meM vakratA hai, pravaMcanA hai, phira use svastha kaise kahA jA sakatA hai? manuSya kevala zarIra aura mana se hI rugNa nahIM hotA, cetanA ke stara para bhI rugNa hotA hai| yaha cetanA na jAne kaba se kitane-kitane karma - saMskAroM se AvRta hai| pratipala zubha-azubha pudgala usa cetanA ko apanI malinatA se Acchanna kara rahe haiN| ve karma - saMskAra aura vijAtIya tattva jaba bAhara prakaTa hote haiM taba mana aura zarIra bhI unase prabhAvita hotA hai| manuSya bAhya upacAra ke dvArA una rogoM kA upazamana kara denA cAhatA hai, kintu roga ke mUla taka nahIM pahuMca paataa| jaba taka mUla kA siMcana hotA rahegA taba-taba ve apanA prabhAva dikhAte rheNge| adhyAtma-cikitsakoM ne use miTAne ke lie nirjarA ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| adhyAtmakSetra meM nirjarA kI prakriyA karmamala vizodhana kI prakriyA hai| yaha vijAtIya tattvoM ko bAhara nikAlane kI praNAlI hai| jaba taka ye malina padArtha AtmA para cipake rahate haiM taba taka AtmA apane mUlasvarUpa meM prabhAsvara nahIM ho sktii| suvarNa taba taka apanI AbhA ko prakaTa nahIM kara sakatA jaba taka usakI prabhA ko AcchAdita karane vAle vijAtIya tattva usase pRthak nahIM ho jaate| sambandha banAnA eka bAta hai aura sambandhoM ko tor3anA dUsarI bAta hai / nirjarA sambandhoM ko tor3ane kI vidhi hai| nirjarA rAga-dveSajanita karmamala ke prakSAlana kI prakriyA hai / bhagavAn mahAvIra ne nirjarA ke bAraha prakAroM kA vidhAna kiyaa| ye bAraha bheda bAraha prakAra kI tapasyAoM ke kAraNa vivakSita haiN| vastutaH svatantrarUpa meM nirjarA eka hI prakAra kI hai| anazana, UnodarI, vRttisaMkSepa, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.saMketikA rasaparihAra, pratisaMlInatA aura kAyakleza ye tapa ke bAhya aMga haiN| inako bAhya isalie kahA gayA ki ye sAdhanA ke lie pRSThabhUmi taiyAra karate haiM, zarIra ko sardI-garmI Adi kaSToM ko sahane ke yogya banAte haiN| zeSa chaha bheda-prAyazcitta, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vinaya, kAyotsarga aura zubha dhyAna ye tapa ke Abhyantara aMga haiN| ye chaha bhAvazuddhi ke sAdhaka tathA caMcalatA ko miTAne kA kAraNa banate haiM, isalie inheM Antarika tapa kahA gyaa| ___ ina donoM hI prakAroM se zarIra ke bAhya aura Antarika mala visarjita hote haiN| unase prakSAlita aura vizodhita hokara cetanA usI prakAra nirmala bana jAtI hai jisa prakAra agni meM tapA huA sonaa| tapa kI mahimA kA anucintana karatA huA manuSya bAra-bAra isa sUtra kA Alambana le-'nannattha nijjaraTTayAe tavamahidvejjA' (dasaveAliyaM, 9/4/sU. 5) -nirjarA se atirikta anya kisI bhI uddezya se tapa na kre| niSkAmabhAva se kie hue tapa kA prabhAva hotA hai0 vishodhiikrnn| 0 cetanA kA mUlarUpa meM prkttiikrnn| 0 Adhi, vyAdhi aura upAdhi se haTakara samAdhi meM avsthiti| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM prakAza nirjarA bhAvanA 1. 'yanirjarA dvAdazadhA niruktA, tad dvAdazAnAM tapasAM vibhedaat| hetuprabhedAdiha kAryabhedaH, svAtantryatastvekavidhaiva sA syaat|| nirjarA ke bAraha prakAra batalAe gae haiN| ve bAraha prakAra kI tapasyAoM ke kAraNa se banate haiN| yaha kAraNabheda (tapa) se kAryabheda (nirjarA) kI vivakSA hai, kintu svatantrarUpa se vaha nirjarA eka hI prakAra kI hotI hai| 2. 'kASThopalAdirUpANAM nidAnAnAM vibhedtH| vahniryathaikarUpo'pi, pRthagrUpo vivkssyte| agni apane svarUpa meM eka hI prakAra kI hotI hai, kintu use kAraNabheda se bhinna-bhinna rUpoM meM vivakSita kiyA jAtA hai| jaise-kASTha se prajvalita hone vAlI agni ko kASTha kI agni, upaloM (cakamaka nAmaka patthara) se prajvalita hone vAlI agni ko upala kI agni, ghAsa se prajvalita hone vAlI agni ko ghAsa kI agni tathA chAnoM se prajvalita hone vAlI agni ko gobara kI agni kahA jAtA hai| 3. nirjarA'pi dvAdazadhA, tpobhedaistthoditaa| karmanirjaraNAtmA tu, saikarUpaiva vstutH|| usI prakAra tapa ke bAraha bheda hone ke kAraNa nirjarA ke bhI bAraha prakAra batalAe gae haiN| vAstava meM karma-nirjaraNa svarUpavAlI nirjarA ekarUpa vAlI hI hai| 1. indrvjraa| 2-3. anussttup| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA 49 4. nikAcitAnAmapi karmaNAM yad, garIyasAM bhuudhrdurddhraannaam| vibhedane vajramivAtitIvra, namostu tasmai tpse'dbhutaay|| usa adbhuta tapa ko namaskAra, jo gurutara tathA parvatoM kI bhAMti durdhara nikAcita' karmoM ko bhI atitIvratA se vajra kI bhAMti tor3a detA hai| . 5. kimucyate sattapasaH prabhAvaH, ktthorkrmaarjitkilvisso'pi| dRDhaprahArIva nihatya pApaM, yato'pavargaM lbhte'cirenn|| zreSTha tapa ke prabhAva ke viSaya meM kyA kahA jAe! jisake prabhAva se kaThora karmoM ko arjita karane vAlA pApI bhI dRr3haprahArI kI bhAMti pApoM ko kSINakara zIghra mokSa pA letA hai| 6. "yathA suvarNasya zuci svarUpaM, dIptaH kRzAnuH prkttiikroti| tathAtmanaH karmarajo nihatya, jyotistapastad vishdiikroti|| jaise prajvalita agni sone ke nirmala svarUpa ko prakaTa karatI hai vaise hI tapa AtmA ke karmaraja ko dUra kara usakI jyoti ko nirmala banA detA hai| 7. 'bAhyenAbhyantareNa prathitabahubhidA jIyate yena zatru __zreNI bAhyAntaraGgA bharatanRpativa bhaavlbdhdrddhimnaa| yasmAt prAdurbhaveyuH prakaTitavibhavA labdhayaH siddhayazca, vande svargA'pavargA'rpaNapaTu satataM tattapo vishvvndym|| jo bAhya aura antaraMgarUpa meM aneka bheda (bAraha bheda) vAlA hai, jisase bharata cakravartI kI bhAMti bhAvanA se prApta dRr3hatA ke kAraNa bAhya aura antaraMga zatruzreNI jItI jAtI hai, jisase prakaTita vaibhavazAlI labdhiyAM aura siddhiyAM prAdarbhUta hotI haiM, usa svarga-mokSa dAna meM paTu, vizvavandya tapa ko maiM satata vandanA karatA huuN| 1. upendrvjraa| 2. karmazAstrIya paramparA ke anusAra yahAM do abhimata haiM-eka abhimata hai ki nikAcita karmoM kA bhedana nahIM kiyA jA sakatA tathA dUsarA abhimata hai ki nikAcita karmoM kA bhI bhedana kiyA jA sakatA hai| 3-4. upjaati| 5. srgdhraa| 6. dekheM-pariziSTa (2) meM 'sAMketika kthaaeN'| 7. siddhiyAM ATha prakAra kI haiM-laghimA, vazitA, Izitva, prAkAmya, mahimA, aNimA, yatrakAmAvasAyitva, prApti (abhi. 2/116) / labdhiyoM ke aTThAIsa prakAra ke lie dekheM-aupapAtika 2/24 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa gItikA 9 : sAraMgarAgeNa gIyate vibhAvaya vinaya! tapomahimAnaM, bahubhavasaJcitaduSkRtamamunA, labhate laghu lghimaanm||1|| he vinaya! tU tapa kI mahimA kA anucintana kr| usase aneka janmoM meM saMcita pApa zIghra kRza ho jAte haiN| yAti ghanA'pi ghanAghanapaTalI, kharapavanena viraamm| bhajati tathA tapasA duritAlI, kssnnbhnggurprinnaamm||2|| jisa prakAra pracaMDa vAyu ke dvArA saghana bAdaloM kI zreNiyAM bhI chinnabhinna ho jAtI haiM, usI prakAra tapa ke dvArA pApazreNI kSaNabhara meM vilIna ho jAtI hai| vAJchitamAkarSati dUrAdapi, ripumapi sRjati' vysym| tapa idamAzraya nirmlbhaavaadaagmprmrhsym||3|| yaha tapa abhIpsita padArthoM ko dara se bhI AkarSita kara letA hai, zatru ko bhI mitra banA letA hai, yaha Agama kA parama rahasya hai, isakA tU nirmalabhAva se Asevana kr| anazanamUnodaratAM vRttihrAsaM rsprihaarm| bhaja sAMlInyaM kAyaklezaM, tapa iti baahymudaarm||4|| anazana, UnodarI, vRttisaMkSepa, rasaparihAra, saMlInatA aura kAyakleza' ye tapa ke bAhya aMga haiN| isa udAra (vizAla) tapa kA tU Asevana kr| prAyazcittaM vaiyAvRttyaM, svAdhyAyaM vinayaM c| kAyotsarga zuddhaM dhyaanmaabhyntrmidmnyc||5|| prAyazcitta, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vinaya, kAyotsarga aura zubhadhyAna ye tapa ke Abhyantara aMga haiN| isa tapa kA tU anuzIlana kr| zamayati tApaM gamayati pApaM, ramayati maanshNsm| harati vimohaM durAroha, tapa iti vigtaashNsm||6|| 1. vrajati (?) / 2. kAyotsarga Adi aasn| 3. ityapi paatthH-shubh....| 4. dharmadhyAna aura shukldhyaan| 5. ityapi paatthH-duuraarohm| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA 51 niSkAmabhAva se kiyA huA tapa tApa kA upazamana karatA hai, pApa kA vilaya karatA hai, manarUpI haMsa ko ramaNa karAtA hai aura vimUr3hatA kA haraNa karatA hai, aise tapa para ArohaNa karanA bar3A kaThina kAma hai| saMyamakamalAkArmaNa 'mujjvalazivasukhasatyaMkAram / cintitacintAmaNimArAdhaya, tapa iha vAraM vAram // 7 // jo saMyamarUpI lakSmI ke lie vazIkaraNamaMtra hai, mokSa ke vimala sukhoM ke lie sAMI (agrima rAzi ) hai, manorathapUrti ke lie jo cintAmaNi ratna hai, usa tapa kI tU bAra-bAra ArAdhanA kara / karmagadauSadhamidamidamasya ca, jinapatimatamanupAnam / vinaya ! samAcara saukhyanidhAnaM, shaantsudhaarspaanm||8|| yaha tapa karma-roga ko miTAne ke lie auSadha hai aura isakA anupAna hai - tIrthaMkara sammata zAntasudhArasa kA pAna / he vinaya ! yaha sukha kA nidhAna hai| tU isakA samAcaraNa kara / 1. kArmaNaM - atra 'karmaNo'N' (bhikSu. 7/4/87) iti sUtreNa saMdiSTerthe karmazabdAt svArthe aN pratyayaH / karmaiva kArmaNam / vazIkaraNamapi vRddhaparaMparopadezAt kriyate iti kArmaNamucyate / 'kArmaNaM mUlakarma' (abhi. 6 / 133) / mUlairauSadhibhirvazIkaraNaM mUlakarma / 2. 'satyaMkAraH satyAkRtiH' (abhi. 3 / 536) / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. saMketikA manuSya sadA se hI aMdhakAra se prakAza kI ora, mRtyu se amaratva kI ora tathA ayathArtha se yathArtha kI ora bar3hane kA prayatna karatA rahA hai| dharma jIvana ke lie prakAza hai, amaratva hai aura yathArtha hai| jisake jIvana meM dharma nahIM hai vaha vyakti aMdhakAra kA jIvana jItA hai, mRtyu aura kRtrimatA kA jIvana jItA hai| dharma AtmA kA sahaja pariNamana hai aura usakI sabase bar3I niSpatti hai-apane svAbhAvikarUpa kI khoj| jahAM dharma kA AcaraNa nahIM hotA vahAM dharma-adharma kI bhedarekhA samApta ho jAtI hai, jIvana kA sArA vyavahAra caramarA jAtA hai| yadi paramArtha kI bAta bhI chor3a dI jAe taba bhI manuSya ke laukika sambandhoM kI pavitratA dharma ke AdhAra para hI AMkI jA sakatI hai| bhagavAn ne kahA-'dhammo suddhassa ciTThaI' (uttarajjhayaNANi, 3/12)-dharma usI vyakti meM sthira hotA hai jisakA antaHkaraNa zuddha hotA hai, sarala hotA hai| jahAM saralatA nahIM hai, vizuddhi nahIM hai vahAM dharma kA kabhI sthirIkaraNa nahIM ho sktaa| dharma kI sAdhanA AtmapariSkAra kI sAdhanA hai, AtmA ko nirmala banAne kI prakriyA hai| vizuddhIkaraNa aura dharma donoM eka haiN| yaha kabhI ho nahIM sakatA ki vyakti dharma kare aura usakA antaHkaraNa parimArjita na ho| dharma jIvana ko rUpAntarita karane kI amogha auSadhi hai| jaba mana azAnta hotA hai taba vyakti dharma kA Alambana letA hai| dharma kI sabase bar3I upalabdhi hai mAnasika saMtulana aura samAdhistha jiivn| manuSya kA vyavahAra eka pratibimba hai| yadi jIvana meM parivartana AtA hai to usakA pratibimba vyavahAra meM bhI jhlkegaa| dharma kA sAkSAt lAbha hai-cetanA kA jAgaraNa, zakti kA jAgaraNa aura Ananda kI uplbdhi| ___bAhya jagat meM jIne vAlA vyakti usI ko manojJa aura sukhada mAnatA hai, jo tAtkAlika kAmanAoM kI pUrti karatA hai| vaiSayika sukha ApAta-ramaNIya hote haiM, kintu pariNAma-ramaNIya nahIM hote| dharma eka aisA tattva hai jo ApAtaramaNIya aura pariNAma-ramaNIya-donoM hai| jyoM-jyoM vyakti usakA Asevana Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. saMketikA karatA hai tyoM-tyoM usameM sarasatA AtI hai| bhagavAna mahAvIra ne eka zabda meM use samatA dharma se vyAkhyAyita kiyaa| unhoMne usakA vistAra karate hue dasa dharmoM kA pratipAdana kiyA-satya, kSamA, mArdava, zauca, saMga-tyAga, Arjava, brahmacarya, vimukti, indriya-saMyama aura akiNcntaa| ye dasa dharma jIvana-zuddhi ke dasa sopAna haiN| yadi jIvana meM kSamA, Arjava, mArdava, satya aura zauca kA vikAsa hotA hai to vyAvahArika jIvana sukhamaya aura zAntimaya hotA hai| yadi saMyama, tapa, tyAga aura akiMcanatA kA vikAsa hotA hai to apane dvArA apanA anuzAsana phalita hotA hai| jisane ina sopAna-mArgoM kA Alambana liyA vaha nirmalatA kI usa maMjila ko prApta ho gayA, jahAM jAne para na koI samasyA rahatI hai aura na koI mlintaa| dharma kA phalita hai-pavitratA aura pavitratA kI phalazruti hai 0 samasyAoM se jUjhane kI zakti kA vikaas| 0 jIvana kA ruupaantrnn| 0 vyvhaar-kushltaa| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM prakAza dharma bhAvanA 1. 'dAnaM ca zIlaM ca tapazca bhAvo, dharmazcaturdhA jinbaandhven| nirUpito yo jagatAM hitAya, sa mAnase me rmtaamjsrm| vizvabandhu tIrthaMkara ne jagakalyANa ke lie jisa caturvidha dharma-dAna, zIla, tapa aura bhAvanA kA nirUpaNa kiyA, vaha mere mAnasa meM satata ramatA rhe| 2. 'satyakSamAmArdavazaucasaMgatyAgArjavabrahmavimuktiyuktaH / yaH saMyamo'kiJcanatopagUDha zcAritradharmo dshdhaa'ymuktH|| ___ bhagavAn ne dasa prakAra ke cAritradharma kA pravacana kiyA hai-1. satya, 2. kSamA, 3. mArdava komalatA, vinamratA, 4. zauca-mana kI pavitratA, 5. saMgatyAga-vyakti yA vastu ke prati anAsakti, amUrchAbhAva, 6. Arjava-saralatA, 7. brahmacarya, 8. vimukti-saMtoSa, nirlobhatA, 9. indriyasaMyama aura 10. akiNcntaa| 3. yasya prabhAvAdiha puSpavantau, vizvopakArAya sdodyete| ___grISmoSmabhISmAmuditastaDitvAn, kAle samAzvAsayati kSitiM c|| jisa dharma ke prabhAva se sUrya aura candramA vizva ke upakAra ke lie sadA yahAM (jagat meM) udita hote haiM aura umar3atA huA megha grISma Rtu kI USmA se 1. upjaati| 2. indrvjraa| 3. zlokaracanA kI dRSTi se yuktazabda saMyama kA vizeSaNa hai| 4. akiMcanatA+upagUDhaH AzliSTa ityarthaH, yaha bhI saMyama kA vizeSaNa hai| kvacit ityapi pATha upalabhyate-yaH saMyamaH kiJca tpovguuddhH| 5. ThANaM sUtra meM dharma ke dasa prakAra isa prakAra haiM-1. kSAnti, 2. mukti-nirlobhatA, anAsakti, 3. Arjava, 4. mArdava, 5. lAghava, 6. satya, 7 saMyama, 8. tapa, 9. tyAga-apane sAMbhogika sAdhuoM ko bhojana Adi kA dAna, 10. brhmcry| 6. indrvjraa| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 dharma bhAvanA bhayaMkara banI huI bhUmi ko samaya para (varSAkAla meM) Azvasta karatA hai-zAMta karatA hai| 4. 'ullolakallolakalAvilAsai plAvayatyambunidhiH kSitiM yt| na ghnanti yad vyAghramaruddavAdyAH, dharmasya sarvo'pyanubhAva essH|| ucchalatI haI vizAla UrmiyoM ke kalAvilAsa se jo samudra pRthvI ko AplAvita nahIM karatA, bAgha nahIM mAratA, bavaMDara hAni nahIM pahuMcAtA aura dAvAnala Adi nahIM jlaataa| yaha saba dharma kA hI sAmarthya hai| 5. yasminneva pitA'hitAya yatate bhrAtA ca mAtA sutaH, sainyaM dainyamupaiti cApacapalaM yatrA'phalaM dorblm| tasmin kaSTadazAvipAkasamaye dharmastu saMvarmitaH, sajjaH sajjana eSa sarvajagatastrANAya bddhodymH|| jisa samaya pitA, bhAI, mAtA aura putra ahita karane kA prayatna karate haiM, senA dIna bana jAtI hai aura dhanuSa se capala banA huA bhujabala niSphala ho jAtA hai, usa kaSTa-avasthA ke vipAkakAla meM yaha dharmarUpI sajjana saMpUrNa jagat ke trANa ke lie kavacita hokara sannaddha aura udyamazIla rahatA hai| 6. trailokyaM sacarAcaraM vijayate yasya prasAdAdidaM, yo'trA'mutra hitAvahastanubhRtAM srvaarthsiddhiprdH| yenA'narthakadarthanA nijamahaHsAmarthyato vyarthitA, tasmai kAruNikAya dharmavibhave bhaktipraNAmo'stu me|| jisake prasAda se yaha jaMgamasthAvara tInoM loka vijayI banate haiM, jo ihaloka-paraloka meM manuSyoM ke lie hitakara aura saba manorathoM ko siddha karane vAlA hai, jisane apane teja ke sAmarthya se anartha kI duzceSTA ko vyartha banA diyA hai usa kAruNika dharmaprabhu ko merA bhaktibharA praNAma ho| 7. "prAjyaM rAjyaM subhagadayitA nandanA nandanAnAM, ramyaM rUpaM sarasakavitAcAturI susvrtvm| nIrogatvaM guNaparicayaH sajjanatvaM subuddhiH, kinnu brUmaH phalapariNatiM dharmakalpadrumasya? 1. indrvjraa| 2-3. shaarduulvikriiddit| 4. mndaakraantaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zAntasudhArasa hama dharmarUpa kalpavRkSa kI phala-niSpatti kA kyA varNana kareM? vizAla rAjya, saubhAgyazAlI patnI, putroM kA Ananda, sundara rUpa, sarasa kavitA banAne kA cAturya, madhurasvara, Arogya, guNoM kI samRddhi, sajjanatA aura subuddhi ye saba usakI niSpattiyAM haiN| gItikA 10 : vasantarAgeNa gIyatepAlaya pAlaya re! pAlaya mAM jinadharma! maMgalakamalAkeliniketana! karuNAketana! dhIra! zivasukhasAdhana! bhavabhayabAdhana! jagadAdhAra! gbhiir!||1|| he maMgalamaya lakSmI ke lie krIr3AgRha! he karuNA ke pratIka! he dhIra! he mokSasukha ke sAdhana! he saMsAra ke bhayoM kA nivAraNa karane vAle! he jagat ke AdhAra aura gambhIra jinadharma! tU merI rakSA kara, rakSA kara, rakSA kr| siJcati payasA jaladharapaTalI, bhuutlmmRtmyen| 'sUryAcandramasAvudayete, tava mhimaatishyen||2|| terI atizaya mahimA se megha kI ghaTA amRtamaya jala se bhUtala ko abhiSikta karatI hai aura sUrya tathA candra udita hote haiN| nirAlambamiyamasadAdhArA, tiSThati vasudhA yen| taM vizvasthitimUlastambhaM, saMseve vinyen||3|| jisase yaha AdhArazUnya pRthvI nirAlamba ThaharI huI hai, jo vizvasthiti kA AdhAra-stambha hai, maiM usa dharma kI vinaya-pUrvaka samyak ArAdhanA karatA daanshiilshubhbhaavtpomukh-critaarthiikRtlokH|| zaraNasmaraNakRtAmiha bhavinAM, duuriikRtbhyshokH||4|| jisane dAna, zIla, zubhabhAvanA aura tapa Adi ke dvArA loka ko kRtArtha kiyA hai aura zaraNa meM Ane vAle tathA smaraNa karane vAle bhavijanoM kA bhaya aura zoka dUra kiyA hai, vaha dharma merI rakSA kre| 1. 'devatAnAmavAyUnAM vedasahazrutAnAm' (bhikSu. 3/2/42) iti sUtreNa pUrvapadasya aakaarontaadeshH| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA 57 kSamAsatyasantoSadayAdika-subhagasakalaparivAraH / devAsuranarapUjitazAsana-kRtabahubhavaparihAraH // 5 // jo kSamA, satya, santoSa aura dayA Adi se sundara samagra parivAra vAlA hai, jisakA zAsana deva, asura aura manuSya ke dvArA pUjita hai aura jo aneka janma-maraNa kA parihAra karane vAlA hai, vaha dharma merI rakSA kre| bandhurabandhujanasya divAniza-masahAyasya shaayH| bhrAmyati bhIme bhavagahane'GgI, tvAM baandhvmphaay||6|| he dharma! jisakA koI bandhu nahIM hai usakA tU bandhu hai aura tU dina-rAta asahAyoM kI sahAyatA karatA hai| tuma jaise bandhu ko chor3akara yaha prANI bhayaMkara saMsAra-araNya meM bhramaNa kara rahA hai| draMgati gahanaM jalati kRzAnuH, sthalati jldhircirenn| tava kRpayA'khilakAmitasiddhirbahunA kinnu prenn||7|| tumhAre prabhAva se jaMgala nagara jaisA bana jAtA hai, agni jala kI taraha zItala ho jAtI hai aura samudra tatkAla sthala ho jAtA hai| aura adhika kyA kahUM? tumhArI kRpA se saba kAmanAeM siddha ho jAtI haiN| iha yacchasi sukhamuditadazAGgaM, pretyendraadipdaani| kramato jJAnAdIni ca vitarasi, niHshreyssukhdaani||8|| tU isa loka meM prakaTabhUta dasa aMga vAlA sukha detA hai aura paraloka meM indra Adi kA pada prApta karAtA hai| tU kramazaH mokSa sukha dene vAle jJAna, darzana aura cAritra ko upalabdha karAtA hai| sarvatantranavanIta! sanAtana! siddhisdnsopaan!| jaya jaya vinayavatAM prtilmbhitshaantsudhaarspaan!||9|| he sarvazAstroM ke navanIta! he zAzvata! he siddhigRha ke sopAna! he vinayazIla lokoM ko zAntasudhArasa kA pAna karAne vAle! tumhArI jaya ho, tumhArI jaya ho| 1. sukha ke dasa aMga-1. Arogya, 2. dIrgha AyuSya, 3. ADhyatA, 4. kAma, 5. bhoga, 6. santoSa, 7. asti, 8. zubhabhoga, 9. niSkramaNa, 10. anAbAdha-(ThANaM 10/83) / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. saMketikA jahAM prANI raha rahe haiM, vaha kyA aura kaisA hai ? sahaja hI eka jijJAsA hotI hai| samAdhAna milatA hai, vaha loka hai| loka aloka ke binA nahIM hotaa| vaha alokAkAza se ghirA huA hai| dUsare zabdoM meM jahAM dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ye chaha dravya hote haiM vaha loka aura jahAM kevala AkAza hI ho vaha aloka kahalAtA hai| loka sasIma hai aura aloka asiim| ina donoM kI sImArekhA kyA hai, yaha prazna hotA hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya - ye do dravya akhaNDa AkAza ko do bhAgoM meM vibhAjita karate haiN| yahI loka kI prAkRtika sImA hai| jisa AkAza-khaNDa meM ye do dravya vyApta haiM vaha loka aura zeSa AkAza aloka hotA hai| jIva aura pudgala kI gati aura sthiti loka taka hI hotI hai| aloka meM gati sthiti kA abhAva hotA hai, kyoMki vahAM gati aura sthiti ke mAdhyama nahIM haiN| vaha lokapuruSa supratiSThaka AkAravAlA hai| vaha nIce vistRta, madhya meM saMkarA aura Upara mRdaMgAkAra hai| jisa prakAra tIna sikoroM meM se eka sikorA ulTA, usa para eka sIdhA aura usa para phira eka ulTA rakhane se jo AkAra banatA hai, vahI AkAra supratiSThaka saMsthAna yA trizarAvasaMpuTa jaisA hotA hai / aloka kA AkAra bIca meM pola vAle gole ke samAna hai aura vaha ekAkAra hai| usakA koI vibhAga nahIM hotaa| lokAkAza tIna vibhAgoM meM vibhakta hai- Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka / vaha loka caudaha rajju lambA hai| usameM UMcA loka sAta rajju se kucha kama, nIcA loka sAta rajju se adhika aura tirachA loka aThAraha sau yojana UMcA aura asaMkhya dvIpa - samudra parimANa vistRta hai| adholoka meM sAtoM naraka tathA bhavanapati devoM kA, madhyaloka meM vyantara tathA jyotiSka devoM kA aura Urdhvaloka meM chabbIsa vaimAnika devoM kA nivAsa-sthAna hai| cAroM gati ke jIva isa loka meM samAe hue haiN| isa prakAra yaha loka vividhatAoM kI raMgabhUmi hai| isameM jIva aura Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. saMketikA 59 pudgalarUpI naTa nAnA rUpa banAkara nRtya kara rahe haiN| kAla, puruSArtha, svabhAva, karma aura niyati ye saba unheM nacA rahe haiN| bhagavAn mahAvIra ne kahA 'AyatacakkhU loga-vipassI logassa aho bhAgaM jANai, uDDhe bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jaanni|' (AyAro, 2/125) -'dIrghadarzI puruSa lokadarzI hotA hai| vaha loka ke adhobhAga ko jAnatA hai, UrdhvabhAga ko jAnatA hai aura tirache bhAga ko jAnatA hai|' jo loka ke tInoM bhAgoM ko jAnatA hai vaha sabhI prANiyoM ko jAnatA hai| jo loka-saMsthAna kA anucintana karatA hai vaha una saba prANiyoM meM ekatva yA samatva kI anubhUti karatA hai| use sahaja upalabdha hotA hai 0 sabake prati samAnatA kA vyvhaar| 0 vividhatA meM bhI ekatA kA bodh| 0 pariNamana meM bhI sthiratA kA bodh| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka bhAvanA 1. 'saptA'dho'dho vistRtA yAH pRthivya - zchatrAkArAH santi ratnaprabhAdyAH / tAbhiH pUrNo yo'styadholoka etau, pAdau yasya vyAyatau saptarajjUH // ratnaprabhA Adi sAta pRthviyAM kramazaH eka-dUsare ke nIce phailI huI haiN| ve chatra ke AkAra vAlI haiN| adholoka unase vyApta hai| yaha lokapuruSa ke donoM pairoM ke sthAna meM hai| inakI lambAI sAta rajju pramANa hai / 2. tiryagloko vistRto rajjumekAM, pUrNo dvIpairarNavAntairasaMkhyaiH / yasya jyotizcakrakAJcIkalApaM, gyArahavAM prakAza madhye kAryaM zrIvicitraM kaTitram // tirachAloka eka rajju pramANa phailA huA hai| vaha asaMkhya dvIpa aura samudroM se paripUrNa hai| usakA madhyabhAga kRza hai| jyotizcakra (sauramaNDala) lokapuruSa ke kaTi - sthAnIya dedIpyamAna kAMcI, kalApa aura kaTisUtra jaisA laga rahA hai| 1. zAlinI / 2. atra 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' (bhikSu. 2/4/56 ) iti sUtreNa dvitIyA / evaM paJvarajjUrapi siddhaH / 3. ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA mahAtamaH prabhA / 4. zAlinI / 5. ikahare kaTisUtra ( karadhanI ) ko kAMcI tathA paccIsa lar3a vAle kaTisUtra ko kalApa kahA jAtA hai 'ekayaSTirbhavet kAJcI, mekhalA tvaSTayaSTikA / rasanA SoDazI jJeyA, kalApaH pnycviNshkH'|| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka bhAvanA 3. 'loke'thorkhe brahmaloke dhuloke, yasya vyAptau kUrparau pnycrjjuuH| lokasyAnto vistRto rajjumekAM, siddhajyotizcitrako yasya mauliH|| lokapuruSa ke UrzvabhAga meM brahmaloka nAma kA pAMcavAM svargaloka hai| vaha lokapuruSa kA kohanI-sthAnIya hai aura pAMca rajju pramANa phailA huA hai| lokapuruSa kA antabhAga eka rajju pramANa vistAra vAlA hai| usake mastaka kA tilaka hai siddhjyoti-siddhshilaa| 4. yo vaizAkhasthAnaka sthAyipAdaH, zroNIdeze nysthstdvyshc| kAle'nAdau zazvadRkdamatvAd, bibhrANo'pi zrAntamudrA mkhinnH| khar3e-khar3e manthana karate hue manuSya ke phaile hue pairoM kI bhAMti usa lokapuruSa ke paira Tike hue haiN| usake kaTibhAga para kohanI se mur3e hue donoM hAtha rakhe hue haiN| anAdikAla se vaha zAzvatarUpa meM khar3A huA hai| thake hue puruSa kI mudrA ko dhAraNa karatA huA bhI vaha khinna nahIM hai| 5. so'yaM jJeyaH pUruSo lokanAmA, ssdddrvyaatmaa'kRtrimo'naadynntH| dharmA'dharmAkAzakAlAtmasaMjJai rdravyaiH pUrNaH sarvataH pudglaishc|| jisakA pUrvavartI zlokoM meM varNana kiyA hai vaha loka nAma kA puruSa hai| 1. shaalinii| 2. 'tilake tamAlapatracitrapuNDravizeSakAH' (abhi. 3/317) / 3. shaalinii| 4. vaizAkhasthAnaka-yuddha meM kUTalakSya ko bANa se bIMdhane ke lie donoM pairoM ko hAthabhara vistRta kara khar3e rahane kI mudrA (abhi. 3/441) / vaizAkha kA eka artha manthAna bhI hai-'vaizAkhaH khajako manthAH' (abhi. 4/89) / hamane yahAM 'maMthAna' paraka artha kiyA hai| 5. lokapuruSa ke hAtha kaTibhAga para Tike hue haiN| thakA huA vyakti isa prakAra kI mudrA ko dhAraNa karatA hai, isalie ise zrAntamudrA kahA gayA hai| 6.shaalinii| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa chaha dravya usakA zarIra hai| vaha akRtrima tathA anAdi-ananta hai| vaha dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ina chaha dravyoM se parivyApta hai| 6. 'raGgasthAnaM pudgalAnAM naTAnAM, nAnArUpairnRtyatAmAtmanAM c| kAlodyogasvasvabhAvAdibhAvaiH, karmAtodyairnarttitAnAM niytyaa|| vaha lokapuruSa eka raMgamaMca hai| isameM pudgala aura jIvarUpI naTa nAnA rUpa banAkara nRtya kara rahe haiN| kAla, puruSArtha, svabhAva Adi bhAva, karmarUpI vAdya tathA niyati-ye saba unheM nacA rahe haiN| 7. evaM loko bhAvyamAno viviktyA, vijJAnAM syaanmaanssthairyhetuH| sthairya prApte mAnase cAtmanInA, supraapyaivaa'dhyaatmsaukhyprsuutiH|| isa prakAra bhinna-bhinna rUpa se anucintita kiyA jAtA huA vaha lokapuruSa vijJajanoM ke lie mana kI sthiratA kA hetu banatA hai| mana kI sthiratA hone para AtmahitakArI adhyAtmasukha kI utpatti sahaja hI sulabha bana jAtI hai| gItikA 11 : kAphIrAgeNa gIyate vinaya! vibhAvaya zAzvataM, hRdi lokaakaashm| sakalacarAcaradhAraNe, prinnmdvkaashm||1|| he vinaya! tU apane antaHkaraNa meM zAzvata lokAkAza kA anucintana kara, jo sakala cara-acara padArthoM ko dhAraNa karane ke lie avakAzarUpa meM pariNata ho rahA hai| lasadalokapariveSTitaM, gnnnaa'tigmaanm| paJcabhirapi dharmAdibhiH sughttitsiimaanm||2|| vaha lokapuruSa kAntimaya alokAkAza se ghirA huA hai| vaha gaNanA se 1-2. shaalinii| 3. gaNanAmatigataM mAnaM-pramANaM yasya, td| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka bhAvanA atIta hai asaMkhya hai aura usakI sImA dharma Adi (adharma, kAla, pudgala aura jIva)-ina pAMca dravyoM se sughaTita hai| samavaghAtasamaye jinaiH1 pripuuritdehm| asumadaNukavividhakriyAguNagauravageham // 3 // kevaliyoM dvArA kie jAne vAle kevalIsamudghAta ke samaya isa lokapuruSa kA zarIra vyApta ho jAtA hai-lokapuruSa ke pratyeka Atmapradeza meM kevalI kA eka-eka Atmapradeza vyApta ho jAtA hai| vaha jIva-pudgala kI vividha kriyAtmaka guNa-gaurava kA AsthAna banA huA hai| ekarUpamapi pudgalaiH, kRtvividhvivrtm| kvacana zailazikharonnataM, kvcidvntgrtm||4|| vaha lokAkAza ekarUpa hone para bhI pudgaloM kI vividha saMracanAoM ke kAraNa nAnA rUpavAlA banA huA hai| kahIM vaha parvatazikharoM se UMcA hai to kahIM vaha gahare gar3hoM vAlA hai| kvacana tvissmnnimndirairuditoditruupm| ghoratimiranarakAdibhiH, kvcnaa'tiviruupm||5|| kahIM vaha svarga ke maNijaTita mandiroM se uditodita rUpavAlA hai to kahIM vaha ghora andhakAramaya narakoM se atyanta vikRta rUpavAlA hai| kvacidutsavamayamujjvalaM, jymngglnaadm| kvacidamandahAhAravaM pRthushokvissaadm||6|| kahIM vaha lokAkAza jayamaMgala ke nAda se mukhara vizada utsavamaya vAtAvaraNa vAlA hai to kahIM vaha atyadhika zoka aura viSAda ke kAraNa tIvra hAhAkAra se yukta hai| bahuparicitamanantazo, nikhilairapi sttvaiH| janmamaraNaparivartibhiH, kRtmuktmmtvaiH||7|| 1. jina iti kevlii| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa mamatva ko karane aura phira use chor3ane vAle tathA janma aura maraNa ke cakra meM parivartanazIla sabhI prANiyoM ke dvArA yaha lokAkAza ananta bAra bahuta paricita ho cukA hai| 64 iha paryaTanaparAGmukhAH, praNamata bhagavantam / zAntasudhArasapAnato, dhRtvinymvntm||8|| isa saMsAra-bhramaNa se parAGmukha bane hue tuma bhagavAn ko praNAma karo, jo zAntasudhArasa ke pAna se vinaya ko dhAraNa karane vAle puruSa kI rakSA karate haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. saMketikA isa jagat meM durlabha kyA hai? yaha prazna sadA se pUchA jAtA rahA hai| jisane bhItara kI gaharAiyoM meM jAkara use samAhita karane kA prayatna kiyA, vaha satya ko upalabdha ho gyaa| jo kevala bAhara taka sImita rahA usake sAmane dhana-sampadA, aizvarya aura sukha-sAmagrI Adi padArthajagat hI durlabha rhaa| hamezA arthavattA ke AdhAra para hI vastu kI durlabhatA kA aMkana hotA hai| jisakI jitanI arthavattA siddha haI usI ko manuSya ne mahattva diyA aura vahI isa saMsAra kA mUlyavAn padArtha bnaa| jIvana kA parama dhyeya hai bodhi| jisane bodhi ko pA liyA usane saba kucha pA liyaa| jo isase vaMcita rahA, usane saba kucha pAkara bhI kucha nahIM paayaa| isa mahAn upalabdhi meM zeSa sabhI upalabdhiyAM samA jAtI haiN| choTI-moTI upalabdhiyoM meM rahane vAlA bar3I upalabdhi se vaMcita raha jAtA hai, isalie isakA jo prayojana siddha honA cAhie, ho nahIM paataa| __ bodhi kA artha hai-jAgaraNa, samyagajJAna, darzana aura cAritra kI aaraadhnaa| yaha ratnatrayI hI zreyas kI sAdhanA hai| sAdhanA kI dRSTi se samyak darzana kA sthAna pahalA hai| usake pazcAt hotA hai samyagjJAna aura smygcaaritr| jaba taka samyagdRSTi nahIM hotI taba taka na samyagjJAna hogA aura na smygcaaritr| sAdhanA-kAla meM ye tInoM mokSamArga ke sAdhana hote haiM, kintu siddhikAla meM ye tInoM svabhAva yA sAdhya bana jAte haiN| bodhi kA eka artha hai-Atmabodha, mokssmaarg| jo sAdhana yA patha Atmopalabdhi aura mokSaprApti kA hetu bane vaha sAdhana aura patha bhI bodhi hai, isalie AtmA ko jAnanA, dekhanA aura AtmaramaNa karanA bodhi hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'saMbohI khalu pecca dullahA' (sUyagaDo, 1/2/1) saMbodhi durlabha hai, kyoMki isakI saMprApti ke cAra ghaTaka durlabha haiM-manuSya-janma, zruti, zraddhA aura saMyama meM praakrm| yadi manuSya kA janma bhI mila gayA to zruti milanI kaThina hai| zruti milane para zraddhA aura saMyama meM parAkrama honA uttarottara Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zAntasudhArasa darlabhatara aura darlabhatama haiN| jaba ina cAroM kI zrRMkhalA calatI hai taba manuSya saMbodhi ko prApta hotA hai| anyathA eka ke abhAva meM zeSa tIna kA koI vizeSa mUlya nahIM rhtaa| isa durlabhatA ko jAnate hue gaNadhara gautama aura meghakumAra jaise muniyoM ne bhagavAn se saMbodhi prApta kii| jo isa sacAI ko jAnatA hai vaha sadA jAgaraNa kA jIvana jItA hai, saMbodhi kA jIvana jItA hai| usakI phalazruti hotI hai 0 nirantara apramAda aura jaagruuktaa| 0 samaya kA sdupyog| 0 Ananda kI cira anubhuuti| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM prakAza bodhidurlabha bhAvanA 1. 'yasmAd vismApayitasumanaHsvargasampavilAsa prAptollAsAH punarapi janiH satkule bhuuribhoge| brahmAdvaitapraguNapadavIprApakaM niHsapatnaM, tad duSprApaM bhRzamurudhiyaH! sevyatAM bodhirtnm|| he vizAla buddhi ke dhanI manuSyo! jisase manuSya ne vismita karane vAlI devoM kI svarga-sampadA ke vilAsa se ullAsa prApta kiyA, phira vahAM se cyuta hokara pracura bhoga vAle zreSTha kula meM janma liyA, jo brahmAdvaita (zuddha caitanyamaya) kI utkRSTa padavI ko prApta karAne vAlA hai, jo asAdhAraNa hai jisakA koI pratipakSa nahIM hai, usa duSprApya bodhiratna kA tuma tIvra bhAvanA se Asevana kro| 2. anAdau nigodAndhakUpe sthitAnA majasraM jnurmRtyuduHkhaarditaanaam| parINAmazuddhiH kutastAdRzI syAd, yayA hanta! tasmAd viniryAnti jiivaaH|| anAdikAlIna nigodarUpI aMdhakUpa meM par3e hue tathA nirantara janma-mRtyu ke duHkha se pIr3ita jIvoM ke vaise zuddha pariNAma kaise ho sakate haiM, jisase ve usa aMdhakUpa se bAhara A skeN| 3. tato nirgatAnAmapi sthAvaratvaM, trasatvaM punardurlabhaM dehbhaajaam| trasatve'pi paJcAkSaparyAptasaMjJi sthirAyuSyavad durlabhaM maanusstvm|| 1. mndaakraantaa| 2-3. bhujNgpryaat| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa usa nigoda se nikala jAne para bhI jIva sthAvara-yoni meM janma lete haiN| unake lie trasa honA durlabha hai| trasa hone para bhI paMcendriya, paryApta aura samanaska honA uttarottara durlabha hotA hai| isake prApta hone para bhI dIrgha AyuSya vAlA manuSyajanma milanA durlabha hai| 4. 'tadetanmanuSyatvamApyA'pi mUDho, __mhaamohmithyaatvmaayopguuddhH| bhraman dUramagno bhavAgAdhagarte, punaH kva prapadyeta tad bodhirtnm|| usa manuSya-janma ko pAkara bhI mahAmoha, mithyAtva aura mAyA se AzliSTa banA huA mUr3ha vyakti saMsAra meM bhramaNa karatA huA aura janma-maraNa ke agAdha garta meM gaharA DUbA huA vaha punaH usa bodhiratna ko kahAM prApta karatA hai? 5. vibhinnAH panthAnaH pratipadamanalpAzca matinaH, ___ kuyuktivyaasNgairnijnijmtollaasrsikaaH| na devAH sAnnidhyaM vidadhati na vA ko'pyatizaya stadevaM kAle'smin ya iha dRDhadharmA sa sukRtii|| isa kalikAla meM paga-paga para aneka pantha aura aneka matAvalambI haiM, jo kutoM meM Asakta hokara apane-apane matoM ko puSTa karane meM rasa le rahe haiN| isa samaya na devatA sAnnidhya-sannikaTatA kara rahe haiM aura na hI koI atizaya prApta hai| aise samaya meM jo vyakti dharma meM dRr3ha hai, vahI puNyazAlI hai| 6. 'yAvahehamidaM gadairna mRditaM no vA jarAjarjaraM, yAvattvakSakadambakaM svvissyjnyaanaavgaahkssmm| yAvaccAyurabhaGgaraM nijahite tAvad budhairyatyatAM, kAsAre sphuTite jale pracalite pAliH kathaM badhyate? jaba taka yaha zarIra rogoM se cUra-cUra na ho, jarA se jIrNa na ho, jaba taka indriyasamUha apane-apane viSayajJAna ke avagAhana meM samartha rahe, jaba taka Ayu kSINa na ho taba taka vijJapuruSoM ko apane hita ke lie prayatna kara lenA caahie| tAlAba ke phUTa jAne tathA pAnI ke pravAhita ho jAne para pAla ko bAMdhane kA prayojana hI kyA? 1. bhujNgpryaat| 2. shikhrinnii| 3. shaarduulvikriiddit| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha bhAvanA 7. vividhopadravaM kssnnbhnggurm| dehamAyuzca kAmAlambya dhRtiM mUDhaiH svazreyasi vilambyate / / yaha zarIra roga Adi vividha upadravoM se grasta hai, Ayu kSaNabhaMgura hai, phira mUr3ha vyakti kisa dhRti kA avalambana lekara apane kalyANa ke lie vilamba kara rahe haiN| gItikA 12 : dhanazrIrAgeNa gIyate budhyatAM budhyatAM bodhiratidurlabhA jaladhijalapatitasuraratnayuktyA / samyagArAdhyatAM svahitamiha sAdhyatAM, bAdhyatAmadharagatirAtmazaktyA // 1 // he Atman! jaise samudra ke jala meM gire hue cintAmaNi ratna kA milanA durlabha hai vaise hI bodhi (samyaktva) kA milanA atidurlabha hai| tuma jAno, jAno aura usakI tuma samyak prakAra se ArAdhanA karo, isa janma meM apane hita kI sAdhanA karo, Atmazakti se durgati kA nivAraNa karo / cakribhojyAdi `riva narabhavo durlabho, bahunigodAdikAyasthitivyAyate, bhrAmyatAM ghorasaMsArakakSe / mohamithyAtvamukhacauralakSe // 2 // manuSya kA janma milanA durlabha hai| cakravartI ke bhojana Adi ke (dasa dRSTAntoM) dvArA isakI durlabhatA samajhAI gaI hai| vaha isalie durlabha hai ki yaha jIva bahuta nigoda Adi kAyasthiti se vizAla aura moha tathA mithyAtva pramukha lAkhoM coroM se vyApta bhayaMkara saMsAra araNya meM bhramaNa kara rahA hai| - labdha iha narabhavo'nAryadezeSu yaH, sa bhavati pratyutA'narthakArI / 69 jIvahiMsAdipApAzravavyasaninAM, mAghavatyAdimArgAnusArI // 3 // 1. anussttup| 2. dekheM-pariziSTa (2) meM 'sAMketika kthaaeN'| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zAntasudhArasa ___ isa saMsAra meM manuSya kA janma milA, para anAryadeza meM milA, vaha pratyuta anarthakArI ho jAtA hai| vahAM utpanna manuSya jIva-hiMsA Adi pApAzravoM meM Asakta hote haiN| unakA manuSya-bhava mAghavatI' Adi naraka ke mArga kI ora jAne vAlA ho jAtA hai| AryadezaspRzAmapi sukulajanmanAM, durlabhA vividiSA dhrmtttve| rataparigrahabhayAhArasaMjJAtibhiH, hanta! magnaM jagad duHsthittve||4|| Aryadeza kI prApti aura zreSTha kula meM janma ho jAne para bhI dharmatattva ke viSaya meM jAnane kI icchA honA durlabha hai! kheda hai! yaha jagat kAma, parigraha, bhaya aura AhArasaMjJA se pIr3ita hokara durdazA meM DUbA huA hai| vividiSAyAmapi zravaNamatidurlabhaM, dharmazAstrasya gurusnnidhaane| vitathavikathAditattadrasAvezato, vividhvikssepmline'vdhaane||5|| dharmatattva jAnane kI icchA hone para bhI guru ke pAsa dharmazAstra kA zravaNa karanA atidarlabha hotA hai, kyoMki manuSya kA avadhAna (ekAgratA) mithyAvikathA Adi meM hone vAle nAnA rasoM ke Aveza se utpanna aneka caMcalatAoM se malina ho rahA hai| dharmamAkarNya saMbudhya tatrodyama, kurvato vairivrgo'ntrnggH| rAgaroSazramAlasyanidrAdiko, bAdhate nihtsukRtprsnggH||6|| dharma ko sunakara aura samajhakara usameM udyama karane vAle manuSya ke sAmane 1. naraka sAta mAne gae haiN| unameM 'mAghavatI' sAtaveM naraka kA nAma hai| ThANaM (7/2324) meM narakoM ke sAta nAma aura gotroM kA ullekha hai| narakoM ke ratnaprabhA Adi pracalita nAma una narakoM ke gotra haiN| narakoM ke nAma haiM-1. dharmA, 2. vaMzA, 3. zailA, 4. aMjanA, 5. riSTA, 6. maghA, 7. maaghvt| 2. vettumicchaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 bodhidurlabha bhAvanA antaraMga zatruvarga bAdhA utpanna kara detA hai| yaha (zatruvarga) rAga, dveSa, zrama (saMyamAcaraNa meM thakAna), Alasya aura nidrA Adi hai| usake dvArA sukRta ke prasaMga hata-prahata hote rahate haiN| caturazItAvaho! yonilakSeSviyaM, kva tvayAkarNitA dhrmvaartaa| prAyazo jagati janatA mitho vivadate Rddhi-rs-saat-guru-gaurvaartaa||7|| Azcarya hai! isa caurAsI-lakSa parimita jIvayoni meM tUne dharmavArtA kahAM sunI? isa jagat meM prAyaH janatA Rddhi, rasa aura sukha ke guru-gaurava se pIr3ita banI huI paraspara vivAda kara rahI hai| evamatidurlabhAtprApya durlabhatamaM, bodhiratnaM sklgunnnidhaanm| kuru guru-prAjya-vinaya-prasAdoditaM, shaantrssrspiiyuusspaanm||8|| isa prakAra samasta guNa ke nidhAna durlabhatama bodhiratna ko atyanta durlabhatA se pAkara tU zAntarasarUpI sarasa amRta kA pAna kara, jo guru ke prati kie jAne vAle pracura vinaya ke prasAda se upalabdha hotA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. saMketikA sardI kI ThiThuratI lambI rAteM aura paira meM cubhA huA kAMTA ! sArA dhyAna usa cubhana kI ora khiMca jAtA hai, antaHkaraNa anAyAsa hI aprasannatA se bhara jAtA hai| zatrutA bhI manuSya kA eka kAMTA hai| jaba-jaba usakI smRti prakhara hotI hai taba-taba manuSya usa mAnasika cubhana se karAha uThatA hai / pratizodha kI bhAvanA se usa cubhana kA nivAraNa karanA cAhatA hai| manuSya sAmAjika cetanA meM jItA hai| rAga-dveSa usake sahacara haiN| kisI ko vaha mitra aura kisI ko vaha zatru banAtA hai| zatru utanA burA nahIM hotA jitanA burA hotA hai zatrutA kA bhAva / jaba taka antaHkaraNa meM zatrutA kA bhAva banA rahatA hai taba taka manuSya niHzalya nahIM bana sktaa| vaha zalya usake aniSTa kA uttaradAyI hai| maitrI kA vikAsa samatva kA vikAsa hai, abhaya kA vikAsa hai| bhaya aura zatru- ye donoM alaga-alaga zabda nahIM haiN| ye eka hI sikke ke do pahalU haiN| jisakA mana bhaya se udvigna hotA hai vahI dUsare ko zatru mAnatA hai| jisake mana meM koI bhaya nahIM hotA, vaha aniSTa karane vAloM ko ajJAnI mAna sakatA hai, kintu use zatrurUpa meM svIkAra nahIM kara sktaa| mitra ke prati mitratA svAbhAvika hai, kintu zatru ke prati maitrIbhAva asvAbhAvika ho sakatA hai| jisane maitrI ke isa mahAn sUtra ko AtmasAt kiyA, sabake prati maitrI kA prayoga kiyA, usane isa jagatItala meM 'vasudhaiva kuTumbakam' kA udAharaNa prastuta kiyaa| bhagavAn mahAvIra maitrI ke maMtradAtA the| unhoMne kahA- dUsare kA aniSTa karanA yA dUsare kA aniSTa socanA svayaM kA hI aniSTa karanA hai| jo vyakti isa sUtra ko pakar3a letA hai, vaha kabhI aniSTa kA cintana kara hI nahIM sktaa| jIvana meM ruci aura cintana kA bheda hotA hai, vyavasthA aura vyavahAra kA bheda hotA hai, rahana-sahana aura khAna-pAna kA bheda hotA hai| bheda ko kabhI miTAyA nahIM jA sktaa| jahAM jIvana hai vahAM bheda rahegA hii| usa bheda kI jananI hai yaha rAga-dveSa kI dhaaraa| yaha vibheda kabhI-kabhI mana meM zatrutA aura dveSa kA prAdurbhAva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. saMketikA 73 kara detA hai, jo svayaM ke lie aniSTakara bana jAtA hai| maitrI kI bhAvanA jAgane para aneka samasyAeM samAhita ho jAtI haiM aura yaha aisA pakSa hai jisake samakSa koI zatru rahatA hI nhiiN| 'mittI me savvabhUesa' merI saba prANiyoM ke sAtha maitrI hai isa anuprekSA se apanI cetanA ko puSTa karane vAlA sAdhaka maitrI ke usa chora taka pahuMca jAtA hai, jahAM jAne para pratiphalita hotA hai 0 pratikriyA se mukti| 0 abhaya kA vikaas| * apane dvArA apanI khoj| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM prakAza maitrI bhAvanA 1. 'saddharmadhyAnasaMdhAna-hetavaH shriijineshvraiH| maitrIprabhRtayaH proktAzcatasro bhAvanAH praaH|| pavitra dharmadhyAna ke saMdhAna karane meM hetubhUta maitrI Adi (kAruNya, pramoda tathA mAdhyastha) anya cAra bhAvanAoM kA tIrthaMkaroM ne nirUpaNa kiyA hai| 2. 'maitrIpramodakAruNya-mAdhyasthyAni niyojyet| dharmadhyAnamupaskartuM taddhi tasya rsaaynm| dharmadhyAna kA upaskAra (saMskAra) karane ke lie vyakti maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAvanAoM kA apane antaHkaraNa meM niyojana kreN| vaha niyojana dharmadhyAna ke lie rasAyana hai| 3. maitrI pareSAM hitacintanaM yad, bhavet pramodo gunnpksspaatH| kAruNyamArtA'GgirujAM jihIpetyupekSaNaM dussttdhiyaamupekssaa| dUsaroM kA hitacintana karanA maitrIbhAvanA hai| guNoM ke prati anurAga honA pramodabhAvanA hai| daHkhI prANiyoM ke kaSTanivAraNa kI icchA karanA kAruNyabhAvanA hai tathA duSTabuddhi vAle logoM ke prati udAsIna rahanA upekSA yA mAdhyasthya bhAvanA hai| 4. sarvatra maitrImupakalpayAtman!, cintyo jagatyatra na ko'pi shtruH| kiyaddinasthAyini jIvite'smin, kiM khidyase vairidhiyA prsmin| he Atman! tU sarvatra maitrI kI upakalpanA kara, anuprekSA kr| isa jagat meM merA koI bhI zatru nahIM hai, aisA anucintana kr| yaha jIvana kitane dinoM 1-2. anussttup| 3-4. upjaati| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA 75 taka sthAyI rahane vAlA hai? usameM dUsare ke prati zatrubuddhi rakhakara tU kyoM khinna ho rahA hai? 5. 'sarve'pyamI bandhutayA'nubhUtAH, sahasrazo'smin bhavatA bhvaabdhau| jIvAstato bandhava eva sarve, na ko'pi te zatruriti prtiihi| yaha saMsAra eka samudra hai| isameM tUne ina sabhI prANiyoM ke sAtha hajAroM bAra bandhutA kA anubhava kiyA hai, isalie ve sabhI jIva tere bandhu hI haiM, koI bhI terA zatru nahIM hai, aisI pratIti kr| 6. 'sarve pitRbhraatRpitRvymaatR-putraanggjaastriibhginiisnussaatvm| jIvAH prapannA bahuzastadetat, kuTumbameveti paro na kshcit|| sabhI prANI aneka bAra tumhAre pitA, bhAI, cAcA, mAtA, putra, putrI, patnI, bahina aura putravadhU bana cuke haiM, isalie yaha jagat tumhArA kuTumba hI hai, parAyA koI nahIM hai| 7. ekendriyAdyA api hanta! jIvAH, paJcendriyatvAdyadhigatya smyk| bodhiM samArAdhya kadA labhante, bhUyo bhvbhraantibhiyaaviraamm|| ekendriya Adi jIva bhI paMcendriyatva Adi (manuSyajanma, sukulajanma, AryakSetra tathA dharmazravaNa) ko samyakpa se pAkara bodhiratna kI samArAdhanA karate hue bAra-bAra hone vAle bhavabhramaNa ke bhaya se kaba virAma leMge? 8. yA rAgaroSAdirujo janAnAM, zAmyantu vaakkaaymnodruhstaaH| sarve'pyudAsInarasaM rasantu, sarvatra sarve sukhino bhvntu|| manuSyoM ke ve rAga-dveSa Adi roga zAnta hoM, jo unake zarIra, vANI aura mana ko upahata karate rahate haiN| sabhI loga udAsIna (mAdhyasthya) rasa kA pAna kareM tathA sabhI sarvatra sukhI bneN| gItikA 13 : dezAkharAgeNa gIyate vinaya! vicintaya mitratAM, trijagati jntaasu| karmavicitratayA gati, vividhAM gmitaasu||1|| 1-2. upjaati| 3-4. indrvjraa| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa he vinaya! jo karmavicitratA ke kAraNa vividha gati ko prApta hai, usa tInoM lokoM meM vidyamAna janatA ke sAtha tU mitratA kA vicintana kara / 76 sarve te priyabAndhavA, nahi ripuriha ko'pi / mA kuru kalikaluSaM mano, nijsukRtvilopi||2|| isa jagat meM ve sabhI prANI tere priya bandhu haiM, koI bhI terA zatru nahIM hai| tU apane mana ko kalaha se kaluSita mata banA, jo apane sukRta kA nAza karane vAlA hai| nijakarmavazena / yadi kopaM kurute paro, api bhavatA kiM bhUyate, hRdi roSavazena | | 3 || yadi dUsarA vyakti apane karmoM ke paravaza hokara tumhAre para krodha karatA hai to kyA tumheM bhI hRdaya se roSa kI adhInatA svIkAra kara lenI cAhie? he samatArasa ke mIna! isa jagat meM sajjana puruSoM ke lie kalaha karanA ucita nahIM hai, isalie tU use chor3a / he guNaparicaya se puSTa cetana ! tU apane hitAhita kA viveka karane ke lie kalahaMsavRtti' ko svIkAra kara / same, anucitamiha kalahaM satAM tyaja samarasamIna! / bhaja vivekakalahaMsatAM, guNaparicayapIna ! // 4 // zatrujanAH sukhinaH matsaramapahAya / santu gantumanaso'pyamI zivasaukhyagRhAya // 5 // sabhI zatrujana matsarabhAva ko chor3akara sukhI hoM aura ve mokSasukha vAle gRha meM jAne ke icchuka bneN| sakRdapi yadi samatAlavaM, hRdayena lihanti / viditarasAstata iha ratiM svata eva vahanti // 6 // yadi koI eka bAra bhI hRdaya se samatArasa ke kaNa kA AsvAdana kara 1. kalahaMsa - eka prakAra kA haMsa, jisake paMkha atyanta dhUsara raMga ke hote haiM'kAdambAstu kalahaMsAH pakSaiH syuratidhUsaraiH' (abhi. 4 / 393) / usakI vRtti arthAt kSIranIra - viveka / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA 77 letA hai to vaha usake rasa se paricita hokara apane Apa hI usameM ramaNa karane laga jAtA hai| kimuta kumatamadamUrchitA, duriteSu ptnti| jinavacanAni kathaM hahA!, na rsaadupynti||7|| manuSya kumata ke mada se mUrcchita hokara pApoM meM kyoM gira rahe haiM? kheda hai! ve rasa (prIti) pUrvaka jinavacanoM ko kyoM nahIM svIkAra kara rahe haiM? paramAtmani vimalAtmanA, pariNamya vsntu| vinaya! samAmRtapAnato, janatA vilsntu||8|| he vinaya! sabhI loga vimala antaHkaraNa se paramAtmA meM lIna hokara nivAsa kareM aura ve samatArUpI amRta ke pAna se pramoda kA anubhava kreN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. saMketikA IrSyA manuSya kI kekar3AvRtti hai| jisa prakAra kekar3A apane sAthI kekar3e ko sahana nahIM kara sakatA, vaha use nIce girA detA hai, usI prakAra IrSyAlu vyakti guNIjanoM ke guNotkarSa ko dekha nahIM sktaa| vaha use yena-kena prakAreNa nIce girAne kA prayatna karatA hai| duniyA meM aise loga bahuta kama haiM, jo dUsaroM kI acchAiyoM ko dekhate hue pramudita hote haiM, unake prati Adara kA bhAva prakaTa karate haiN| manuSya ke bhItara do bhAvadhArAeM apanA kArya karatI haiN| eka bhAvadhArA hai avaguNa kI to dUsarI bhAvadhArA hai guNa kI / ina donoM bhAvadhArAoM ke madhya jIne vAlA vyakti apane ApameM kabhI pUrNa nahIM hotaa| usameM kucha durbalatAeM hotI haiM to kucha sabalatAeM hotI haiM / kucha akSamatAeM hotI haiM to kucha kSamatAeM bhI hotI haiN| kabhI choTI-bar3I bhUleM hotI haiM to kabhI mahattvapUrNa kArya hote haiM, chidrAnveSI hamezA dUsaroM ke chidroM ko hI dekhatA hai| vaha hajAra acchAiyAM hone para bhI burAiyoM ko hI khojatA hai| yaha hai manuSya kI mAnasikavRtti aura manodazA kA eka citraNa | IrSyA utpanna hone kA mukhya kAraNa hai AtmA kI samAnatA meM avizvAsa / jo vyakti pratyeka AtmA ko samAna mAnatA hai, pratyeka AtmA ko ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda aura ananta zakti se sampanna dekhatA hai, vaha kabhI IrSyA nahIM kara sakatA / pratyeka AtmA ko vikAsa karane kA adhikAra hai| pratyeka AtmA apane Apa meM svatantra hai, phira IrSyA kisalie? dUsaroM ke vikAsa ko asvIkAra karane kA artha hai guNoM kI zreSThatA ko nakAranA, satyatA para pardA DAlanA / acchAI meM vizvAsa karane vAlA vyakti kabhI aisI AMkhamicaunI nahIM kara sktaa| saMsAra meM aise bahuta loga haiM jo dAna, zIla aura tapa ke kAraNa bahumAna ko prApta haiN| aisI bahuta-sI mahilAeM haiM jo suviveka aura sadAcaraNa se jana-jana ko prerita kara rahI haiN| aise Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. saMketikA sAdhu-sAdhviyAM haiM jo Atma-ArAdhanA ke dvArA dUsaroM kA mArga prazasta kara rahe haiN| aisI zakti aura sAmarthya kA sabhI meM mila pAnA asaMbhava hai| vyakti kA kartavya hai ki vaha una sabakI anumodanA kre| pramoda anuprekSA eka aisA darpaNa hai, jisameM dekhatA huA manuSya dUsaroM ke guNoM ko AtmasAt kara letA hai| isa saMsAra meM Ane kI tabhI sArthakatA hai ki yaha jIbha dUsaroM ke guNAnuvAda meM anurakta rahe, zrutipuTa dUsaroM ke guNoM ko sunane meM tatpara raheM, locana-yugala dUsaroM kI acchAiyoM ko dekhate rheN| sarvatra pramoda hI prmod| yadi jIvana meM aisA saMskAra puSTa hotA hai to usase tIna bAteM phalita hotI haiM 0 gunngraahktaa| 0 mana kI prsnntaa| 0 Atmaupamya bhAvanA kA vikaas| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavAM prakAza pramoda bhAvanA 1. 'dhanyAste vItarAgAH kSapakapathagatikSINakarmoparAgA strailokye' gandhanAgAH shjsmuditjnyaanjaagrdviraagaaH| adhyAruhyAtmazuddhyA sakalazazikalAnirmaladhyAnadhArA ___mArAnmukteH prapannAH kRtasukRtazatopArjitArhantya lkssmiim|| dhanya haiM ve vItarAga, jinhoMne kSapakazreNI kI gati meM ArohaNa kara karmoM se hone vAle upadravoM ko kSINa kara diyA hai, jo trilokI meM gandhahastI ke samAna haiM, jo sahaja prakaTa hone vAle jJAna se vikAsamAna vairAgya vAle haiM, jo Atmazuddhi se sampUrNa candrakalA kI bhAMti nirmaladhyAnadhArA kA ArohaNa kara tathA pUrvakRta saikar3oM sukRtoM ke dvArA upArjita Arhat-lakSmI kA varaNa kara mukti ke samIpa pahuMca gae haiN| 2. "teSAM karmakSayotthairatanuguNagaNairnirmalAtmasvabhAvai ___ yaM gAyaM punImaH stvnprinntairssttvrnnaaspdaani| dhanyAM manye rasajJAM jagati bhagavatasstotravANIrasajJA majJAM manye tadanyAM vitthjnkthaakaarymaukhrymgnaam|| una vItarAga ke karmakSaya se utpanna nirmala AtmasvabhAva vAle stutirUpa meM pariNata vipula guNasamUha ke dvArA gA-gA kara hama ATha varNa sthAnoM ko pavitra kara rahe haiN| maiM usa rasanA ko dhanya mAnatA hUM, jo isa jagat meM bhagavAn ke stutivacana ke rasa kA anubhava karatI hai tathA usase bhinna rasanA ko jo tathyahIna janakathA ke kArya kI mukharatA meM nimagna hai, ajJa-adhanya mAnatA huuN| 1. srgdhraa| 2. atra svArthe TyaNapratyayaH-'caturvarNAdibhyaSTyaNa' (bhikSu. 7/4/95) / 3. arhataH bhAvaH karma vA iti vigrahe 'arhato num ca' (bhikSu. 7/3/62) iti sUtreNa TyaNapratyayaH numaagmshc| 4. srgdhraa| 5. ura, kaNTha, zira, jihvAmUla, danta, nAsikA, oSTha aura tAlu-ye ATha varNasthAna haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramoda bhAvanA 3. 'nirgranthAste'pi dhanyA girigahanaguhAgahvarAntarniviSTAH, ___dharmadhyAnA'vadhAnAH samarasasuhitAH pkssmaasopvaasaaH| ye'nyepi jJAnavantaH zrutavitatadhiyo dattadharmopadezAH, zAntA dAntA jitAkSA jagati jinapateH zAsanaM bhaasynti| ve nirgrantha bhI dhanya haiM, jo parvatoM kI gahana kandarAoM ke gahare antarAla meM baiThe hue haiM, jo dharmadhyAna meM ekAgra bane hue haiM, samarasa se tRpta haiM aura pakSa-pakSa, mAsa-mAsa kA upavAsa kara rahe haiN| ve dUsare nirgrantha bhI dhanya haiM, jo jJAna kI ArAdhanA meM saMlagna haiM, zruta ke adhyayana se vizAla buddhi vAle haiM, dharma kA upadeza de rahe haiM tathA zAnta, dAnta aura jitendriya hokara isa jagat meM jina bhagavAn ke zAsana ko tejasvI banA rahe haiN| 4. dAnaM zIlaM tapo ye vidadhati gRhiNo bhAvanAM bhAvayanti, dharmaM dhanyAzcaturdhA shrutsmupcitshrddhyaaraadhynti| sAdhvyaH zrAddhayazca dhanyAH zrutavizadadhiyA zIlamudbhAvayantya stAn sarvAnmuktagarvAH pratidinamasakRd bhAgyabhAjaH stuvnti| ve gRhastha dhanya haiM, jo dAna, zIla aura tapa ke AcaraNa meM rata haiM, bhAvanA kA anuzIlana karate haiM, jo zruta se puSTa zraddhA ke dvArA isa caturvidha dharma kI ArAdhanA karate haiN| ve sAdhviyAM aura zrAvikAeM dhanya haiM, jo zruta se nirmala buddhi ke dvArA zIladharma kA pAlana karatI haiN| puNyazAlI loga garvamukta hokara pratidina una sabakI bAra-bAra stuti karate haiN| 5. mithyAdRzAmapyupakArasAraM, sNtossstyaadigunnprsaarm| vadAnyatA vainayikaprakAraM, 'maargaanusaariitynumodyaamH|| mithyAdRSTi manuSyoM ke bhI upakArapradhAna-pravRtti, saMtoSa, satya Adi guNasamUha, dAnazIlatA aura vinamraprakRti-ye saba mokSamArga kA anusaraNa karane vAle haiM, hama inakA anumodana karate haiN| 1-2. srgdhraa| 3. upjaati| 4. 'dAnazIlaH sa vadAnyo' (abhi. 3/15) / 5. jo samyagdRSTi nahIM hai, kintu mokSamArga kA anusaraNa karane vAlI kriyA karatA hai usakA nAma hai maargaanusaarii| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 6. 'jihve! prahvIbhava tvaM sukRtisucaritoccAraNe suprasannA, bhUyAstAmanyakIrttizrutirasikatayA me'dya karNau sukarNau / vIkSyA'nyaprauDhalakSmIM drutamupacinutaM locane! rocanatvaM, saMsAre'sminnasAre phalamiti bhavatAM janmano mukhyameva / / he jIbha ! tU puNyavAn puruSoM ke saccaritra - uccAraNa meM prasannatA ke sAtha anurakta bana / aba mere donoM kAna dUsaroM kI yazazruti ke rasika hokara acche kAna bneN| he locana! tuma dUsaroM kI vizAla lakSmI ko dekhakara zIghra prItimAn bano / isa asAra saMsAra meM tuma sabake (jIbha, kAna aura locana) janma kA yahI mukhya phala hai| 7. pramodamAsAdya guNaiH pareSAM yeSAM matirmajjati sAmyasindhau / dedIpyate teSu manaHprasAdo, guNAstathaite vizadIbhavanti / / dUsaroM ke guNoM ke prati pramudita hokara jinakI buddhi samatAsindhu meM nimajjana karatI hai una manuSyoM meM mana kI prasannatA dIpta hotI hai aura unameM ve guNa (jina guNoM ke prati vaha pramoda bhAvanA karatA hai) nirmala ho jAte haiM - prakaTa ho jAte haiN| gItikA 14 : ToDIrAgeNa gIyate zAntasudhArasa vinaya! vibhAvaya guNaparitoSaM, nijasukRtAptavareSu pressu| parihara dUraM matsaradoSaM, vinaya ! vibhAvaya guNaparitoSam // 1 // he vinaya! tU guNoM ke prati Ananda kA anubhava kara / jinheM svayaM ke sukRta kA vara prApta hai una dUsaroM ke prati mAtsarya ko mana se bAhara nikAla pheMka 1. srgdhraa| 2. upjaati| 3. TumasjoMj - zuddhau zuddhyA snAnaM bruDanaM ca lakSyate / " Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramoda bhAvanA 'diSTyA'yaM vitarati bahudAnaM, __ varamayamiha labhate bhumaanm| kimiti na vimRzasi paraparabhAgaM, 'yadvibhajasi tatsukRtavibhAgam // 2 // parama harSa hai ki yaha bahuta dAna detA hai, bahuta acchA hai ki yaha yahAM bahumAna ko prApta hotA hai isa prakAra tU dUsaroM ke guNotkarSa kA vimarza kyoM nahIM karatA, jisase tU unake sukRta ke vibhAga ko prApta kara ske| yeSAM mana iha vigatavikAraM, ___ ye vidadhati bhuvi jgdupkaarm| teSAM vayamucitAcaritAnAM, nAma japAmo vAraM vaarm||3|| jisakA mana vikArarahita hai, jo isa dharAtala para jagat kA upakAra karate haiM una samucita cAritra vAle puruSoM ke nAma kA hama bAra-bAra smaraNa karate haiN| ahaha! titikSAguNamasamAnaM, pazyata bhagavati muktinidaanm| yena ruSA saha lasada'bhimAnaM, jhaTiti vighaTate krmvitaanm||4|| aho! tuma bhagavAn meM asAdhAraNa aura mukti ke kAraNabhUta titikSAguNa ko dekho, jisase krodha ke sAtha bar3hate hue abhimAna vAlA karmavistAra zIghra hI vighaTita ho jAtA hai| adadhuH kecana zIlamudAraM, gahiNo'pi prihRtprdaarm| yaza iha saMpratyapi zuci teSAM, vilasati phlitaa'phlshkaarm||5|| kucheka gRhasthoM ne bhI parastrI kA parityAga kara mahAn zIla ko dhAraNa 1. diSTyA-yaha avyaya hai| isakA artha hai adhika harSa-'diSTyA tu sammade' (abhi. 6/164) / 2. yahAM yad avyaya hai| isakA artha hai ysmaat-jisse| 'hetau yattad yatastataH' (abhi. 6/173) / 3. tatsukRtavipAkamityapi paatthH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zAntasudhArasa kiyA hai| unakA pavitra yaza abhI bhI isa jagat meM phalita hue aphala Amra kI taraha zobhita ho rahA hai| yA vanitA api yazasA sAkaM, kulayugalaM vidadhati suptaakm| tAsAM sucaritasaMcitarAkaM, darzanamapi kRtasukRtavipAkam // 6 // jo striyAM yaza ke sAtha donoM kuloM (pIhara aura sasurAla ) kI sundara dhvajA ko phaharAtI haiM, unakA darzana bhI acche AcaraNa se saMcita suvarNa jaisA aura kie hue sukRta kA phala hai| tAttvika - sAttvika sujana - vataMsAH ', kecana yuktivivecanahaMsAH / alamakRSata kila bhuvanAbhogaM, smaraNamamISAM kRtazubhayogam // 7 // kucha sujanaziromaNi tattvajJa aura sAttvika (AtmA meM ramaNa karane vAle) hote haiM aura kucha yukti - vivecana ( yathArtha aura ayathArtha kA pRthakkaraNa) karane ke lie haMsatulya hote haiN| una sabane isa vizAla jagat ko zobhita kiyA hai| unakA smaraNa bhI zubhayoga kA hetu hai / iti paraguNaparibhAvanasAraM, saphalaya satataM nijamavatAram / suvihita guNanidhiguNagAnaM, viracaya zAntasudhArasapAnam // 8 // isa prakAra tU dUsaroM ke guNa ke paribhAvana - anucintana se sArabhUta bane hue apane janma ko satata saphala banA tathA guNoM ke nidhAna, suvihitaAcArasampanna puruSoM kA guNagAna kara aura zAntasudhArasa kA pAna kara / 1. 'avApyostaMsanaddhAdiSvAdeH' (bhikSu. 3/2/151) iti sUtreNa AdeH akArasya vaikalpiko lopaH- vataMsaH, avataMsaH iti / 2. prAcInakAla meM caityavAsI aura saMvigna- ye do pakSa the| saMvigna (AcAra-kuzala) sAdhuoM ke lie suvihita kA prayoga kiyA jAtA rahA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. saMketikA jahAM karuNA kI vRSTi hotI hai vahAM phalita hotA hai sauhArda, prema aura sujntaa| jahAM usakA akAla hotA hai vahAM panapatI hai-krUratA, nirdayatA, rUkhApana, tiraskAra aura avmaannaa| karuNA jIvana kA mahAn darzana hai| jisane isa sacAI ko apane bhItara saMjoyA vaha duniyA kA mahApuruSa khlaayaa| jisakI AMkhoM meM karuNA kA ajasra srota bahatA hai, jisakA antaHkaraNa sadA karuNArasa se AplAvita rahatA hai aura jisakA sArA vyavahAra karuNAmaya hotA hai, vaha vyakti tadAtmakatA ke sUtra ko kabhI vicchinna nahIM kara sktaa| usa tadAtmakatA ke do sUtra haiM-sahAnubhUti aura krunnaa| jaba-jaba manuSya ne kisI kaThinAI kA anubhava kiyA taba-taba sahAnubhUti hI ekamAtra usakA saMbala bnii| rote hae ke AMsuoM ko poMchane vAlA aura daHkhiyoM ko sAntvanA dene vAlA koI ho sakatA hai to vaha hai karuNAzIla vykti| manuSya eka sAmAjika prANI hai| use paraspara sahayoga kI apekSA hotI hai| AcArya umAsvAti ne likhA-'parasparopagraho jIvAnAm'-jIvoM kA paraspara upagraha-sahayoga hotA hai| daniyA meM koI bhI binA sahayoga ke nahIM raha sktaa| artha aura kArya kA sahayoga karane vAle bahuta mileMge, kintu svArtha ke vazIbhUta hokr| parantu niHsvArthabhAva se sAntvanA dekara sahayoga karane vAle bahuta kama milate haiN| duHkha pAne vAle prANiyoM ke prati mana meM karuNA kA bhAva na jAge, isase bar3hakara AdamI meM kyA krUratA ho sakatI hai? jaba-jaba manuSya ke bhItara karuNA kA hrAsa huA taba-taba manuSya ne na jAne kitane amAnavIya kukRtya kie! yaha kevala nayA itihAsa hI nahIM, bahuta purAnA itihAsa hai| isa krUratA ne hI samAja ko do vargoM meM vibhakta kiyA, amIra aura garIba ko bAMTA, pUMjIvAda aura sAmyavAda ko janma diyaa| bahuta bar3A Azcarya hai ki vyakti phira bhI apane Apako dhArmikatA ke raMga meM raMgA huA anubhava karatA hai| vaha krUratA aura dharma ko eka sAtha calA rahA hai| jo krUra yA nirdaya hotA hai vaha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zAntasudhArasa kabhI dhArmika nahIM ho sakatA, ahiMsaka nahIM ho sktaa| dhArmika jIvana jIne ke lie Avazyaka hai ki usameM karuNA kA vikAsa ho| ahiMsaka banane ke lie Avazyaka hai ki vaha saMvedanazIla bne| krUratA se AkrAnta vyakti apane hI hAthoM gaDhA khoda rahA hai aura svayaM hI usameM gira rahA hai, phira use bacAne vAlA kauna ho sakatA hai? jisa vyakti ne karuNA kA vikAsa kara liyA usane akaSAya, samyagdRSTi aura apramAda kA vikAsa kara liyaa| karuNA ke paramANu jaba AsapAsa meM vikIrNa hote haiM taba sArA vAtAvaraNa karuNA se AplAvita ho jAtA hai aura usakI paridhi meM jIne vAlA vyakti zAnti kA anubhava karatA hai| krUratA kA visarjana kara karuNArasa se apane Apako anuprANita karane vAlA manuSya hI satya kI dizA meM prasthAna karatA hai aura phira vahAM se prasphuTita hotA 0 taadaatmybhaav| 0 jIvana jIne kI klaa| 0 samatva aura mAnasika zAnti kA anubhv| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAruNya bhAvanA 1. 'prathamamazanapAnaprAptivAMchAvihastA' - stadanu vasanavezmA'laGkRtivyagracittAH / pariNayanamapatyA'vAptimiSTendriyA'rthAn, pandrahavAM prakAza satatamabhilaSantaH svasthatAM kvA'znuvIran ? se pahalI samasyA hai ki manuSya bhojana-pAnI ko upalabdha karane kI icchA vyAkula hai| dUsarI samasyA - vastu, ghara aura alaMkAra kI prApti ke lie citta vyagra banA huA hai| tIsarI samasyA - vivAha, santAnaprApti, manojJa indriyaviSayoM ko nirantara pAne kI abhilASA banI huI hai| isa sthiti meM vaha svAsthya ko kahAM upalabdha hotA hai? 2. 'upAyAnAM lakSaiH kathamapi samAsAdya vibhavaM, bhavA'bhyAsAt tatra dhruvamiti nibadhnAti hRdayam / athA'kasmAdasmin vikirati rajaH krUrahRdayo, ripurvA rogo vA bhayamuta jarA mRtyurathavA / / lAkhoM upAyoM se kisI prakAra manuSya dhana ko prApta karatA hai, phira vaha aneka janmoM ke abhyAsa ke kAraNa use dhruva mAnakara usameM hRdaya ko sthApita kara detA hai- Asakti ke bandhana se baMdha jAtA hai| kabhI acAnaka krUrahRdaya vAlA zatru athavA roga, bhaya, jarA aura mRtyu usameM dhUla DAla detI hai usakA nAza yA viyoga kara detI hai| 1. maalinii| 2. 'vihastavyAkulau vyagre' (abhi. 3/30) / 3. zikhariNI / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa 3. spardhante ke'pi kecid dadhati hRdi mitho matsaraM krodhadagdhAH, yudhyante ke'pyaruddhA dhnyuvtipshukssetrpdraadihetoH| kecillobhAllabhante vipadamanupadaM dUradezAnaTantaH, kiM kurmaH kiM vadAmo bhRzamaratizatairvyAkulaM vishvmett|| kucha manuSya paraspara spardhA karate haiM, kucha krodha se jale hue paraspara hRdaya meM mAtsarya rakhate haiM, kucha ucchaMkhala hokara dhana, strI, pazu, kheta, grAma, nagara Adi ke lie yuddha kara rahe haiM, kucha lobha ke kAraNa dara dezoM meM ghUmate hue paga-paga para vipadA ko jhelate haiN| kyA kareM aura kyA kaheM? yaha jagat saikar3oM kaSToM se atyanta vyAkula banA huA hai| 4. resvayaM khanantaH svakaraNa gartA, madhye svayaM tatra tathA ptnti| yathA tato niSkramaNaM tu dUre'dho'dhaH prapAtAd viramanti naiv|| manuSya apane hAthoM se svayaM gaDhA khoda rahA hai aura svayaM hI usameM vaise gira rahA hai jisase ki usase nikalanA to dUra rahA, kintu aura adhika nIce se nIce giratA jA rahA hai, vaha kahIM bhI virAma nahIM dekha rahA hai| 5. prakalpya yannAstikatAdivAdamevaM pramAdaM prishiilyntH| magnA nigodAdiSu doSadagdhAH durantaduHkhAni hahA! shnte|| kheda hai! manuSya nAstikatA Adi vAdoM kI prakalpanA kara aura isI prakAra pramAda kA AcaraNa karate hue nigoda Adi meM DUba jAte haiN| una doSoM se dagdha hokara ve antahIna kaSToM ko sahate haiN| 6. zRNvanti ye naiva hitopadezaM, na dharmalezaM manasA smrnti| rujaH kathaMkAramathA'paneyAsteSAmupAyastvayameka ev|| ___ jo manuSya hitopadeza ko sunate hI nahIM aura na dharma ke leza kA bhI mana se sparza karate haiM, unake mAnasika aura bhAvanAtmaka roga kaise dara kie jA sakate haiM? jabaki una rogoM ko dUra karane kA ekamAtra upAya hai-hitopadeza kA zravaNa aura dharma kA aacrnn| 1. srgdhraa| 2. padra iti graamH| 3-5. upjaati| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAruNya bhAvanA 89 7. 'paradaHkhapratIkAramevaM dhyAyanti ye hRdi| labhante nirvikAraM te, sukhamAyati sundrm|| dasaroM ke daHkhoM kA pratikAra karane ke lie jo loga antaHkaraNa meM isa prakAra kA cintana karate haiM, ve nirvikAra (zAzvata), bhaviSya meM kalyANakArI sukha ko prApta karate haiN| gItikA 15 : rAmakulIrAgeNa gIyate sujanA! bhajata mudA bhagavantaM, sujanA! bhajata mudA bhgvntm| zaraNAgatajanamiha niSkAraNakaruNAvantamavantaM re||1|| he sajjano! tuma prasannatA se bhagavAn kI sevA karo, jo zaraNa meM Ae hue manuSyoM kI rakSA karane vAlA aura apekSAmukta hokara karuNAvAn hai| kSaNamupadhAya manaH sthiratAyAM, pibata jinaagmsaarm| kApathaghaTanAvikRtavicAraM tyajata kRtAntamasAraM re!||2|| tuma kSaNabhara ke lie mana ko sthiratA meM sthApita kara jinabhagavAn dvArA pratipAdita AgamasAra kA pAna karo aura kupatha kI ora le jAne vAlI ghaTanAoM se vikRta vicAra vAle sArahIna siddhAntoM ko chodd'o| pariharaNIyo gururavivekI bhramayati yo mtimndm| suguruvacaH sakRdapi paripItaM, prathayati paramAnandaM re!||3|| jo mandabuddhi vAle manuSyoM ko bhaTakAtA hai vaha avivekI guru chor3ane yogya hotA hai| suguru kA eka bAra bhI ekAgratA se sunA huA vacana parama Ananda kA vistAra karatA hai| kumatatamobharamIlitanayanaM, kimu pRcchata pnthaanm| dadhibuddhyA nara! jalamanthanyAM, kimu nidadhata manthAnaM re!||4|| jisake netra kumatarUpI andhakAra se muMde hue haiM usase tuma kyA mArga pUchate ho? he manuSya! pAnI se bharI gagarI ko tuma dahI se bharI huI mAnakara kyoM usameM mathanI rakha rahe ho, ghumA rahe ho? 1. anussttup| 2. 'AyatistUttaraH kAlaH' (abhi. 2/76) / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa aniruddhaM mana eva janAnAM, janayati vividhaatngkm| sapadi sukhAni tadeva vidhatte, AtmArAmamazaGka re!||5|| manuSyoM kA aniyantrita mana hI aneka AtaMkoM bhaya aura bhayaMkara rogoM ko utpanna karatA hai| vahI jaba AtmArAma apane ApameM ramaNa karane vAlA hotA hai to vaha nissaMdeha tatkAla sukhoM ko dene vAlA ho jAtA hai| prihrtaashrvvikthaagaurv'-mdnmnaadivysym| kriyatAM sAMvarasAptapadInaM', dhruvamidameva rahasyaM re!||6|| Asrava, vikathA, gaurava aura kAmabhAvanA ye anAdikAla se tumhAre sAthI bane hue haiN| unakA tuma tyAga karo, saMvara ko mitra banAo, yahI zAzvata rahasya hai| sahyata iha kiM bhavakAntAre, gdnikurmbmpaarm| anusaratA''hitajagadupakAraM, jinapatimagadaGkAraM re!||7|| isa saMsAra-araNya meM tuma apAra vyAdhi-samUha ko kaise sahana kara rahe ho? jinezvara vaidya kA tuma anusaraNa karo, jo jagat kA kalyANa karane vAle zRNutaikaM vinayoditavacanaM, niytaa''ytihitrcnm| racayata' sukRtasukhazatasaMdhAnaM, zAntasudhArasapAnaM re!||8|| tuma kevala vinaya ke dvArA pratipAdita vacana ko suno, jo nizcita hI bhaviSya meM hitakArI hai tathA saikar3oM sukRta aura sukha kA saMdhAna karane vAle zAntasudhArasa kA pAna kro| 1. pAMca prakAra kA Asrava-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| cAra prakAra kI vikathA-strI, bhatta, deza aura raaj| tIna prakAra kA gaurava-Rddhi, rasa aura saataa| 2. 'sauhArda sAptapadIna...' (abhi. 3/395) / 3. jo dhAtueM curAdigaNa kI haiM ve bhvAdigaNa kI haiM, isalie yahAM 'racata' kriyArUpa laya kI dRSTi se ucita hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. saMketikA tarAjU ke do palar3e hote haiN| yadi donoM kA saMtulana hotA hai to vastumApaka sUI madhya meM avasthita ho jAtI hai| yadi santulana nahIM hotA hai to vastumApaka sUI bhArI vastu kI ora jhuka jAtI hai| manuSya kI bhI yahI sthiti hai / kabhI manuSya kI cetanA priyatA ke kAraNa priyajanoM kI ora jhuka jAtI hai| to kabhI apriyatA ke kAraNa apriyajanoM kI ora calI jAtI hai| manuSya meM priyatA kA bhAva bhI vidyamAna hai aura apriyatA kA bhAva bhI / usakI eka AMkha rAga ke aMjana se aMjI huI hai to dUsarI AMkha dveSa ke aMjana se aMjI huI hai| kabhI vaha anurAga kI dRSTi se kisI ko dekhatA hai to kabhI virAga kI dRSTi se dekhatA hai| kintu eka tIsarI AMkha bhI hai vaha hai madhyasthatA kI AMkha / yoga meM tRtIya netra kA bahuta mahattva hai, kintu vyavahArajagat meM vyavahAra ko calAne ke lie tIsarA netra hai - mAdhyasthya anuprekSA / isakA apanA mahattva hai| saMgharSa kA utsa hai-- pksspaat| jahAM pakSapAta hotA hai vahAM vaiSamya hotA hai, zoSaNa hotA hai| deza meM jitanI raktakrAntiyAM huIM, unameM eka mukhya kAraNa yaha bhI rhaa| mAnavajAti ne sadA hI nyAya kI vAMchA kii| jaba-jaba manuSya ko koI nyAya nahIM milA taba-taba use atyAcAra, amAnuSikatA, garIbI aura berojagArI kA zikAra honA pdd'aa| isalie sArA nyAya - zAstra bhAvanA ke AdhAra para vikAsazIla bnaa| bar3e-bar3e prabuddha - cintakoM ne isa nyAya ke AdhAra para hI mAnavIya ekatA ko surakSita rkhaa| jahAM rAga kI cetanA kArya karatI hai, vahAM nyAya nahIM hotaa| jahAM dveSa kI cetanA kAma karatI hai, vahAM nyAya nahIM hotaa| nyAya vahAM hotA hai jahAM na rAga hai aura na dveSa hai, kevala taTasthatA hai| taTastha vyakti vaha hotA hai jo kevala jAnatA hai, dekhatA hai, priyatA aura apriyatA kA saMvedana nahIM krtaa| koI vyakti unmArga kI ora jAtA hai| use sanmArga para lAne kA prayatna karanA apanA karttavya hai, kintu balapUrvaka kisI ko sanmArga para nahIM lAyA jA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa sktaa| koI vyakti hitakara upadeza ko bhI nahIM sunanA caahtaa| usakA hRdaya parivartana kara use samajhAnA hI taTastha vyakti kA kAma ho sakatA hai, kintu usa para krodha karanA, usake viSaya meM cintA karanA apane hI sukha kA lopa karanA hai| prAyaH manuSya apane hI rAga-dveSa ke kAraNa apanA mAnasika saMtulana khotA hai| dUsarA kyA karatA hai, isakI cintA kie binA maiM kyA karatA hUM, isakA cintana honA ati Avazyaka hai| isakA ekamAtra avalambana hai mAdhyasthya anuprekssaa| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'majjhattho NijjarApehI' (AyAro, 8/8/5)-jo madhyastha hotA hai vahI vItarAgatA kI sAdhanA kara sakatA hai, samatA meM ramaNa kara sakatA hai| jisane aisA abhyAsa kiyA usane phalarUpa meM pAyA 0 mAnasika shaanti| 0 jIvana kI samasyAoM kA smaadhaan| 0 anAvazyaka cintA se mukti| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavAM prakAza mAdhyasthya bhAvanA 1. 'zrAntA yasmin vizramaM saMzrayante, rugNAH prItiM yatsamAsAdya sdyH| labhyaM rAgadveSavidveSirodhA daudAsInyaM sarvadA tatpriyaM nH|| thake hue manuSya jisameM vizrAma pAte haiM aura rugNa vyakti jise pAkara tatkAla prIti kA anubhava karate haiM, vaha audAsInya (mAdhyasthya bhAvanA) hameM sadA priya hai, jo rAgadveSarUpI zatruoM ke nirodha se upalabdha hotA hai| 2. 'loke lokA bhinnabhinnasvarUpAH, bhinnabhinnaiH krmbhirmrmbhidbhiH| ramyA'ramyaizceSTitaiH kasya kasya, tadvidvadbhiH tuSyate ruSyate vaa|| isa loka meM bhinna-bhinna svarUpavAle loga haiN| ve apane marmabhedI bhinnabhinna karmoM ke dvArA prerita hokara ramaNIya aura aramaNIya ceSTAeM kara rahe haiM, phira vidvAn AdamI kisa-kisa kI ceSTA se tuSTa aura ruSTa hoNge| 3. mithyA zaMsan vIratIrthezvareNa, rodadhaM zeke na svaziSyo "jmaaliH| anyaH ko vA rotsyate kena pApAt, tasmAdaudAsInyamevAtmanInam // mithyA prarUpaNA karane vAle ziSya jamAli ko tIrthaMkara mahAvIra nahIM roka 1-3. shaalinii| 4. dekheM-pariziSTa (2) meM 'sAMketika kthaaeN'| 5. Atmane hitaM-'bhogAntAtmabhyAmInaH' (bhikSu. 7/3/40) ityanena iinH| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 zAntasudhArasa sake, to phira anya kauna kise pApa (mithyA - Agraha ) se roka pAegA? ataH audAsInya- mAdhyasthya bhAvanA hI AtmA ke lie hitakara hai| 4. 'arhanto'pi prAjyazaktispRzaH kiM, dadyuH zuddhaM kintu dharmopadezaM, dharmodyogaM kArayeyuH prasahya ? yatkurvANA dustaraM nistaranti // pracura zakti - sampanna arhat bhI kyA balapUrvaka kisI dUsare se dharma kA abhyAsa karA sakate haiM? kintu ve zuddha dharma kA upadeza dete haiN| usakA AcaraNa karate hue manuSya dustara bhava-samudra kA pAra pA jAte haiN| tasmAdaudAsInyapIyUSasAraM, AnandAnAmuttaraGgattaraGgai 5. vAraM vAraM hanta ! santo! lihantu / vadbhiryadbhujyate muktisaukhyam / / ataH he satpuruSo! tuma audAsInyarUpI amRtasAra kA bAra-bAra AsvAdana karo, jisase ki jIte jI manuSya Ananda kI uttAla taraMgoM se muktisukha kA anubhava kara skeN| gItikA 16 : prabhAtIrAgeNa gIyate anubhava vinaya ! sadAsukhamanubhava audAsInyamudAraM re! | kuzalasamAgamamAgamasAraM, kAmitaphalamandAraM re ! // 1 // he vinaya ! tU anubhava kara, nirantara sukha dene vAle udAra audAsInya kA anubhava kara, jo kalyANa kA samAgama ( prApti) karane vAlA, Agama kA sAra aura icchita phala ke lie kalpavRkSa - tulya hai| parihara paracintAparivAraM cintaya nijamadhikAraM re ! | tava kiM ko'pi cinoti karIraM, cinute'nyaH sahakAraM re || 2 || " 1. zAlinI / 2. prabhUtAM zaktiM spRzati iti vigrahe kRte 'spRzo'nudake' (bhikSu. 5/2/ 80) iti sUtreNa spRzeH kvippratyayaH / 3. zAlinI / 4. nijamavikAramityapi pAThaH / 5. tava kiM iti sthAne vadati ityapi pATha upalabhyate / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthya bhAvanA tU dUsaroM kI cintA ke valaya ko chor3a, apane adhikAra kA cintana kr| tujhe kyA, koI manuSya kaira cunatA hai aura koI aam| yo'pi na sahate hitamupadezaM, tadupari mA kuru kopaM re! niSphalayA ki parajanataptyA, kuruSe nijasukhalopaM re!||3|| jo vyakti hitakara upadeza ko bhI sahana nahIM karatA, usa para tU krodha mata kr| tU binA matalaba dUsare ke viSaya meM cintA kara apane sukha kA lopa kyoM kara rahA hai? sUtramapAsya jaDA bhASante, kecana matamutsUtraM re!| kiM kurmaste parihatapayaso, yadi pIyante mUtraM re!||4|| kucha mUrkha loga Agama ko chor3akara Agama-virodhI mata kA nirUpaNa karate haiN| unakA hama kyA kareM, yadi ve dUdha ko chor3akara mUtra pIte haiN| pazyasi kiM na manaHpariNAmaM, nijanijagatyanusAraM re!| yena janena yathA bhavitavyaM, tad bhavatA durvAraM re!||5|| tU apanI-apanI gati (janmAntara-sthAna kI prApti) ke anusAra hone vAle mana ke pariNAma ko kyoM nahIM dekhatA? jisa manuSya ko jaisA honA hai use rokanA tere lie zakya nahIM hai| ramaya hRdA hRdayaMgamasamatAM, saMvRNu mAyAjAlaM re!| vRthA vahasi pudgalaparavazatAmAyuH parimitakAlaM re!||6|| tU antaHkaraNa se hRdaya ko chUne vAlI samatA meM ramaNa kara, mAyAjAla kA saMvaraNa kr| tU vyartha pudgala kI parataMtratA kA bhAra Dho rahA hai, jabaki terA AyukAla sImita hai| anupamatIrthamidaM smara cetana-mantaHsthitamabhirAmaM re!| ciraMjIva! vizadapariNAmaM, labhase sukhamavirAmaM re!||7|| he AyuSman! tU cetanarUpa isa anupama tIrtha kA smaraNa kara, jo tere bhItara meM sthita hai aura ramaNIya hai, jisase tU vizada pariNAma vAle avirAma (antahIna) sukha ko prApta ho ske| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa parabrahmapariNAmanidAnaM, sphuTakevalavijJAnaM re!| viracaya vinaya! vivecitagAnaM, zAntasudhArasapAnaM re!||8|| he vinaya! tU zAntasudhArasa kA pAna kara, jo paramabrahma (zuddha caitanyamaya) kI pariNati kA hetu hai, jo spaSTa kevala (saMvedanarahita) jJAnamaya hai, jisameM vivecita-saMgAna yathArtha aura ayathArtha jJeya vastu kA pRthakkaraNa hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. evaM sadbhAvanAbhiH surabhitahRdayAH saMzayA'tItagIto nnItasphItAtmatattvAstvaritamapasaranmohanidrAmamatvAH / sattvA gatvA'mamatvA'tizayamanupamAM cakrizakrAdhikAnAM, saukhyAnAM makSu lakSmIM paricitavinayAH sphArakIrtiM zrayante / / prazastizlokAH isa prakAra jinakA hRdaya sadbhAvanAoM se surabhita hai, jo saMzaya se atIta, sukIrttita, samunnati prApta aura samRddha Atmatattva vAle haiM, jinhoMne zIghra gati se moharUpI nidrA aura mamatva ko dUra kiyA hai, jo nirmamatva kI viziSTatA prApta kara cuke haiM, jo vinaya ke guNoM se paricita haiM, ve manuSya cakravartI aura indra se adhika sukhoM kI anupama lakSmI tathA vizAlakIrti ko zIghra prApta hote haiN| 2. 'durdhyAnapretapIDA prabhavati na manAk kAcidadvandvasaukhya sphAtiH prINAti cittaM prasarati paritaH saukhyasauhityasindhuH / kSIyante rAgaroSaprabhRtiripubhaTAH siddhisAmrAjyalakSmIH, syAdvazyA yanmahimnA vinayazucidhiyo bhAvanAstAH zrayadhvam // vinaya se pavitra buddhivAle he prANiyo ! tuma una bhAvanAoM kA Azraya lo jinakI mahimA se durdhyAna (Arttaraudra dhyAna ) rUpI preta kI kiMcitmAtra koI pIr3A nahIM satAtI, dvandvAtIta sukha kI samRddhi citta ko tRpta karatI hai, sukha kI tRpti kA sindhu usake cAroM ora vyApta hotA hai, rAga-dveSa Adi zatrusainika naSTa ho jAte haiM aura mokSasAmrAjya kI lakSmI adhIna ho jAtI hai| 3. zrIhIravijayasUrIzvaraziSyau, sodarAvabhUtAM dvau / zrIsomavijayavAcaka-vAcakavarakIrtivijayAkhyau / / 1- 2. sragdharA / 3. pathyA / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 zAntasudhArasa zrIhIravijayasUrI ke do ziSya the| ve donoM sage bhAI the, unake nAma thevAcaka zrIsomavijaya aura vAcaka zrIkIrtivijaya / 4 'tatra ca kIrtivijayavAcakaziSyopAdhyAyavinayavijayena / saMdRbdho bhaavnaaprbndho'ym|| zAntasudhArasanAmA, usameM kIrtivijayavAcaka ke ziSya upAdhyAya vinayavijaya ne zAntasudhArasa nAma kA yaha bhAvanA-prabandha gumphita kiyaa| 5. zikhinayana sindhuzazimitavarSe harSeNa gaMdhapuranagare / zrIvijayaprabhasUriprasAdato yatna eSa saphalo'bhUt // vikrama saMvat 1723 gandhapura nagara meM zrIvijayaprabhasUrI ke prasAda se prasannatApUrvaka yaha prayatna saphala huaa| 6. yathA vidhuH SoDazabhiH kalAbhiH, saMpUrNatAmetya jagat punIte / granthastathA SoDazabhiH prakAzairayaM samagraiH zivamAtanotu / / jisa prakAra candramA solaha kalAoM ke dvArA sampUrNatA ko prApta kara jagat ko pavitra karatA hai - prakAzita karatA hai usI prakAra yaha grantha samagra solaha prakAzoM se kalyANa kA vistAra kare / 7. yAvajjagatyeSa sahasrabhAnuH, pIyUSabhAnuzca sadodayete / tAvatsatAmetadapi pramodaM, jyotiH sphuradvAGmayamAtanotu / / jaba taka jagat meM yaha sUrya aura candramA sadA udita rahe, taba taka jyoti se vilasita yaha zAntasudhArasa grantha bhI satpuruSoM ke mana meM pramoda kA vistAra kare / 1- 2. gIti / 3. upajAti / 4. indravajrA / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. bhAvanAbodhaka kathAeM 2. sAMketika kathAeM 3. pAribhASika zabda Page #122 -------------------------------------------------------------------------- Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 anitya bhAvanA 1. saba kucha anitya hai mahArAja zreNika kA prItipAtra rathika nAga Aja udAsa-udAsa-sA laga rahA thaa| usakI antarvyathA bhItara hI bhItara ghuTana utpanna kara rahI thii| usake jIvana meM na koI rAga thA aura na koI sukh| jIvana kI khuziyAM patajhar3a bana cukI thiiN| Amoda-pramoda mAnasika saMtApa se kAphUra ho cukA thaa| ghara meM saba kucha hote hue bhI eka hI abhAva use bAra-bAra khaTaka rahA thaa| sUnA-sUnA ghara Aja use khAne daur3a rahA thaa| bhAvI kI cintA nirantara satAe jA rahI thii| na khAne meM rasa thA, na pIne meN| na pahanane meM rasa thA, na anya kisI vastu meN| sArA jIvana eka abhAva ke kAraNa nIrasa-sA anubhava ho rahA thaa| na jAne sUne ghara ko bharane ke lie kitane kuladevatAoM kI manautiyAM manAI giiN| mantra-tantra, jAdU-TonoM ko kAma meM liyA gyaa| mandiroM kI pheriyAM dI giiN| kintu ve saba prayatna Aja artha-zUnya aura niSphala siddha ho rahe the| Akhira bhavitavyatA ko TAlA bhI kaise jA sakatA hai? nAga rathika Aja kArya se zIghra nivRtta hokara apane ghara meM kiMkartavyavimUr3ha banA baiThA thaa| __ patnI sulasA ne usakI vyathA ko bhAMpate hue pUchA-priyadeva! Ajakala Apako kyA ho gayA hai? Apa udAsa najara A rahe haiN| khAnA-pInA Apako suhAtA nhiiN| manojJa padArtha rucikara lagate nhiiN| aura to kyA? bAta karanA bhI Apako pasanda nhiiN| Akhira kAraNa hai kyA? kyA samrAT zreNika ne Apako kucha kaha diyA hai? kyA zarIra se Apa rugNa haiM yA koI anya vipatti Apake sAmane haiM, jisake kAraNa Apa anyamanaska dikhAI de rahe haiN| priye! maiM kyA batAUM, tumase chipA hI kyA hai, phira ghAva para namaka chir3akakara mujhe duHkhI karanA kauna-sI dakSatA hai? tumhArI yaha sUnI-sUnI goda mere antaHkaraNa ko kacoTa rahI hai| yaha sUnA-sUnA AMgana mujhe rulA rahA hai| ve Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zAntasudhArasa loga kitane bhAgyazAlI haiM jinakA AMgana baccoM kI krIr3A se ramaNIya hai| ve mAtA-pitA kitane sukhI haiM jinakI goda santAna se bharI rahatI hai| Aja hI maiM kAryavaza kisI dhanika ke ghara gayA thaa| vahAM krIr3Arata nanhe-munne baccoM ko dekhakara sahasA merA antaHkaraNa vihvala ho utthaa| koI unheM lAr3a-pyAra se khilA rahA thA to koI unake sAtha Amoda-pramoda kara rahA thaa| sArA ghara baccoM kI kilakAriyoM, madhu-muskAna aura madhura krIr3A se madhuramaya banA huA thaa| vaha dRzya sacamuca kitanA sukhada aura lubhAvanA thA! kAza! Aja yadi maiM tumhArI sUnI goda ko harI-bharI dekhatA aura apane gRha-prAMgaNa meM krIr3A karate hue apanI santAna ko pAtA to zAyada na tumheM kahane kA avasara AtA aura na hI merI prasannatA bhaMga hotii| patideva! lagatA hai Aja Apa bahakI-bahakI bAteM kara rahe haiN| hama bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI haiM, zramaNopAsaka haiM, jaina dharma meM hamArA vizvAsa hai aura hama karmasiddhAnta ko mAnane vAle haiM, phira santAna ko prApta karanA kyA hamAre hAtha kI bAta hai? itanA kucha karane para bhI yadi hamArI manobhAvanA saphala nahIM hotI hai to ise koI azubha yoga hI mAnanA caahie| yadi kucha hone kA hotA to Aja taka ho hI jAtA, phira kyoM ApakA devI-devatAoM ko manAne kA prayatna viphala jAtA? isalie hameM anyAnya upAyoM ko chor3akara nirgrantha pravacana kI ArAdhanA karanI caahie| jisa dina zubha kA yoga hogA, svataH hI saba kucha mila jAegA, phira na hameM khinna hone kI AvazyakatA hai aura na hI devI-devatAoM ko manAne kii| kyA hama eka abhAva ke kAraNa apanI rahI-sahI khuziyoM ko bhI chor3a deM, ghara ke kArya ko caupaTa kara deM aura itane adhIra ho jAeM? yaha apane ApameM koI buddhimattA aura samajhadArI nahIM hai| ataH Apa vyartha kI bAteM chor3akara yathArthatA kA anubhava kreN| bhojana kA samaya hai, ataH mastiSka ko ulajhanoM se mukta rakhakara bhojana ke lie cleN| sulasA kI sahAnubhUti aura yathArtha vacanoM se nAgarathika kucha sAntvanA kA anubhava kara rahA thaa| usakA bhArI mana usakI preraNA se halkA huaa| vaha bhojana ke lie uThA aura sulasA ke sAtha rasoIghara kI ora cala diyaa| sahasA pIche se kAnoM meM eka AvAja sunAI dii| mur3akara dekhA to eka mahAmuni mukhya dvAra se praviSTa hokara unhIM kI ora A rahe the| ve mahAmuni brahmacarya ke teja se dedIpyamAna the| ve praNatadRSTi se dhIre-dhIre cala rahe the| unake aMga-pratyaMga meM saukumArya tathA lAvaNya Tapaka rahA thaa| mahAmuni ko dekhakara sulasA harSotphulla Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba kucha anitya hai 103 ho utthii| usane vidhiyut vandana karate hue kahA-prabho! maiM Aja kRtapuNyA aura dhanyA hUM ki Apa jaise mahAmanasvI ne apane caraNarajoM se mere AMgana ko pavitra kiyA hai| mere ghara meM bhikSA pUrNarUpeNa prAsuka aura kalpanIya hai, kRpAkara Apa use grahaNa kreN| mahAmuni ne haMsate hue kahA-bahina! abhI maiM bhikSA ke lie ke lie nahIM AyA huuN| muni bImAra haiM, unake lie lakSapAka taila kI AvazyakatA hai, usakI gaveSaNA karane ke lie hI maiM nikalA huuN| kyA tumhAre ghara meM vaha taila hai? sulasA ne bhAva-vibhora hote hue kahA-munivara! vaha taila mere ghara meM upalabdha hai| vaha bilkula zuddha aura kalpanIya hai| isase adhika svarNima avasara hI kyA ho sakatA hai ki mere ghara kI vaha auSadhi kisI muni ke kAma Ae aura ve rugNa muni svastha hokara apanI saMyama-yAtrA kA nirvAha kreN| ataH Apa kRpA kareM aura taila grahaNa kara mujhe supAtradAna kA lAbha deN| mahAmuni ne usakI utkaTa aura vizuddha bhAvanA ko jAnakara taila lene kI icchA prakaTa kii| sulasA prasannamanA hotI huI zIghratA se kamare meM gaI aura taila lAne ke lie taila kA ghar3A utthaayaa| akasmAt vaha hAtha se phisalA aura nIce girakara phUTa gyaa| sArA taila bhUmi para idhara-udhara bikharakara baha gyaa| sulasA ne mana hI mana socA-khaira! eka hI ghar3A phUTA hai, abhI taila ke do bartana aura zeSa haiM, unase hI muni kA kAma cala jaaegaa| dUsare ghar3e ko uThAkara sulasA ne jyoMhI muni ke sAmane Ane ke lie caraNa bar3hAyA, vaha bhI sahasA bIca meM hI hAtha se chUTa gayA aura sArA taila jamIna para bikhara gyaa| aba kevala taila kA eka hI bartana bacA thaa| sulasA ke mana meM bhaya thA ki kahIM do ghar3oM kI bhAMti yaha bhI hAtha se phisala na jAe, isalie apanI pUrI sAvadhAnI rakhane para bhI ThIka vaha ghar3A muni ke sAmane phUTakara cakanAcUra ho gyaa| sArA taila itastataH bikhara gyaa| itanA hone para bhI sulasA ke cehare para na koI zoka thA to na koI sNtaap| na koI udAsInatA thI, na koI niraashaa| na kisI prakAra kA daHkha thA, na vastu ke vinaSTa hone kI cintaa| mahAmuni ne usakI manaHsthiti ko jAnane ke lie pUchA-bahina! lagatA hai ki tumheM kucha duHkha to huA hogaa| yadi maiM yahAM nahIM AtA to yaha ghaTanA kyoM ghaTatI? na ghar3A phUTatA aura na yaha taila vyartha jaataa| yaha saba mere nimitta se hI huA hai| ___ mahArAja! ghar3A phUTane aura taila vyartha jAne kA mujhe kiMcit bhI daHkha nahIM hai| yaha to padArtha kI prakRti hai| jisakA saMyoga hotA hai nizcita hI usakA viyoga hotA hai| jo AtA hai vaha jAtA hai, phira usameM duHkha karanA kyA mUDhatA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zAntasudhArasa nahIM hai? jar3a aura cetanA sabhI padArtha samudra kI laharoM kI bhAMti utpanna hote haiM aura vinaSTa ho jAte haiN| anuttara vimAna ke sukha kAlakrama se vyatIta ho jAte haiN| apane sAtha milane vAle priyajana bhI sahasA hameM chor3akara bichur3a jAte haiM, phira ghar3e kA phUTanA kauna-sI bar3I bAta hai! isa jagat meM sabhI paudgalika padArtha anitya haiN| mujhe duHkha hai to kevala eka hI bAta kA hai ki Apane yahAM Ane kA kaSTa bhI kiyA, kintu ghara meM vastu kI upalabdhi hone para bhI vaha Apake kAma na A skii| mahAmuni ne tatkAla apanA rUpa parivartita karate hue devarUpa meM prakaTa hokara kahA-'bahina! tumheM dhanya hai ki tumane apane samatva ke kAraNa pratikUlatA ko bhI anukUla banA liyA hai| anitya anuprekSA ke binA aisA honA saMbhava nahIM hai| anitya anuprekSA kI vedI para hI samatva kA dIpaka prajvalita hotA hai aura viSamatA kI Aga meM jalakara hI samatA meM nikhAra AtA hai| vastutaH tumhArI anAsakti aura mamatva kA vilaya stutya aura prazaMsanIya hai| tuma apanI parIkSA meM pUrNataH uttIrNa ho| maiMne jaisA zakrendra ke mukha se tumhArA paricaya sunA thA usI ke anurUpa maiMne tumheM pAyA hai| kaSTa ke lie kssmaa| tumhArI parIkSA ke lie hI maiMne yaha sArA prapaMca racA thaa| maiM tumhAre isa guNa para bahuta-bahuta prasanna hUM, tuma jo cAho varadAna mAMga lo| maiM tumhArI pratyeka kAmanA ko pUrA karane kA prayatna kruuNgaa|' ___ sulasA ne haMsate hue kahA-devAnupriya! mere ghara meM kisI bhI prakAra kI kamI nahIM hai| maiM dhana-vaibhava, sukha-samRddhi Adi se saMpanna huuN| yadi koI kamI hai to vaha Apase kyA chipI huI hai? saMbhava hai Apa use pUrA kara sakeM, para vaha bhI Apake vaza kI bAta kahAM hai? jaba taka mere zubha kA saMyoga nahIM hogA taba taka vaha manoratha kaise pUrA ho pAegA? ___ bahina! tumhArA kathana satya hai| tumhArA bhAgya hI tumhAre kAma AegA, kintu merA puruSArtha bhI to tumhAre kArya meM yatkiMcit sahabhAgI bana sakatA hai| maiM tumako battIsa goliyAM detA huuN| pratidina eka-eka kara tuma inakA Asevana krnaa| yathAsamaya tumhArI kukSi se battIsa putraratna utpanna hoNge| jaba bhI kisI paristhiti meM tumheM merI AvazyakatA ho, mujhe smaraNa kara lenaa| itanA kahakara deva antardhAna ho gyaa| sulasA ne mana hI mana cintana kiyA ki battIsa putroM se acchA hai ki koI battIsa lakSaNoM vAlA suyogya aura vinIta eka hI putra merI kukSi se janma Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba kucha anitya hai 105 le| aisA socakara usane sArI goliyAM eka sAtha Asevana kara liiN| kucha samaya bItA ki goliyoM ne apanA prabhAva dikhAnA prArambha kiyA / battIsa garbha eka sAtha hI udara meM A ge| Akhira peTa to peTa hI thA, usameM itane adhika jIva kaise samA sakate the? bhayaMkara aura asahya vedanA se sulasA ke dina bItane lge| maMgala meM amaMgala ghaTita hone lagA / saMjoI huI sunahalI AzAeM dhUmila hone lgiiN| deva ne sulasA kI isa bhayaMkara vedanA aura vikaTa paristhiti ko dekhA aura punaH usakI sevA meM upasthita ho gayA / usane sulasA se kahA- bahina ! tumane aisI bhayaMkara bhUla kI hai ki jo tumheM nahIM karanI cAhie thii| khaira ! jo kucha huA aba usake anutApa se kyA ? phira bhI maiM apanI labdhi se jitanA kaSTa dUra kara sakatA hUM, karUMgA hI / tuma nizcinta raho, nizcita samaya Ane para tumhArI manokAmanA saphala hogii| tumhArI kukSi se battIsa putra utpanna hoNge| yadi unameM se eka kA bhI viyoga ho gayA to sabhI kA viyoga honA nizcita hai| isa saMbhAvanA ko koI nahIM TAla sktaa| devavacanoM se sulasA ko kucha saMbala milA aura daivayoga se usake garbhAdhAna kI kaSTAnubhUti bhI kama huii| garbha kI avadhi pUrI hone para sulasA ne battIsa putroM ko janma diyaa| sabhI putra AkAra-prakAra meM eka samAna aura rUpavAn the| unake aMga-aMga meM sukumAratA, sahajatA aura bAla-sulabha krIr3AeM aThakheliyAM kara rahI thiiN| nAgarathika kI cirakAMkSita abhilASA sAkSAt usake AMgana meM krIr3A kara rahI thii| manamayUra apane ghara meM sAvana ko dekhakara nAca rahA thaa| ghara kA sArA vAtAvaraNa hI mAno kucha nayA-nayA-sA najara A rahA thaa| sUnA-sUnA vaha AMgana Aja kitanA sunahalA laga rahA thA! ghara kI vaha nanhIM bagiyA mAno battIsa kamaloM ko pAkara haMsa rahI thI / nAgarathika ne Aja bhAvI jIvana kI jitanI kalpanAoM ko saMjoyA, zAyada utanI kalpanAeM usane atIta meM kabhI nahIM sNjoii| jaba bhI vaha apane AMgana meM baccoM ko krIr3A karate hue dekhatA to sahasA usakA antaHkaraNa moda se bhara jAtA / usakA jIvana patajhar3a ko pArakara punaH vasantotsava manA rahA thA / battIsa hI kumAra bar3e hue| unako kalA, zikSA Adi bahuvidha kalAoM se pAraMgata kiyA gyaa| alpasamaya meM hI unhoMne sabhI kalAoM ko sIkhakara apane-apane kArya meM pravINatA aura dakSatA prApta kI aura yauvana kI dahalIja ko pAra kara praNayasUtra meM baMdha ge| mahArAja zreNika ne una sabako apane Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zAntasudhArasa aMgarakSaka ke rUpa meM niyukta kara liyaa| ve sabhI yuddha-kalA meM pravINa aura karttavyaparAyaNa the| eka bAra nRpati zreNika vaizAlI ke adhipati ceTaka kI putrI sujyeSThA para Asakta ho gyaa| usane yena-kena prakAreNa usakA apaharaNa karanA caahaa| kumAra abhaya ne eka gupta yojanA banAkara mAyAjAla racA aura vaha apanI yojanA meM saphala bhI ho gyaa| samrAT zreNika yojanA ko kriyAnvita kara punaH rAjagRha A rahA thA ki sahasA vaizAlI ke rAjA ne pIche se AkramaNa kara diyaa| battIsa hI aMgarakSakoM ne usake mArga ko rokakara sAmanA kiyaa| bhayaMkara yuddha huaa| rAjA zreNika sakuzala mahaloM meM pahuMca gayA, kintu battIsa hI kumAra usa yuddha meM kAma A ge| eka ora rAjA zreNika ko sakuzala pahuMcane kI prasannatA thI to dUsarI ora apane aMgarakSakoM ke mAre jAne kA zoka bhI thaa| sulasA ne jaba isa sArI ghaTanA ko sunA to sahasA usakA mAtR-hRdaya ro utthaa| AMkhoM meM AMsU aura antar meM vedanA hone para bhI usakI manaHsthiti samatArasa se AplAvita thii| mAnasa para eka gaharA vajrAghAta avazya huA, phira bhI usane apanA saMtulana nahIM khoyaa| usakA cirapAlita manoratha, jo daivayoga se pUrA huA thA, vaha bhI khaNDa-khaNDa hokara bikhara gyaa| jo goda kitanI pratIkSA ke bAda pUrita huI vahI punaH rikta ho gii| kisane jAnA thA isa niyati ke yoga ko? kisane samajhA thA isa krUrakAla ke cakra ko? kucha samaya pUrva jo phUla DAlI para khile the ve saba Aja dekhate-dekhate hI kumhalA ge| nAgarathika kA bharA-bharA AMgana Aja eka sAtha hI khAlI ho gyaa| battIsabattIsa putroM kA yauvana ke prathama caraNa meM hI eka sAtha cale jAnA vastutaH eka duHkhada ghaTanA thii| kahAM to mAM kI mamatA aura kahAM yaha hRdayadrAvaka dRshy| sulasA ne isa sArI ghaTanA ko samatA se shaa| ghara meM cAroM ora karuNa krandana aura vilApa hone para bhI usane ghaTanA ko ghaTanA ke rUpa meM hI jAnA, kintu use bhogA nhiiN| na pahale use santAnAbhAva kA koI duHkha thA, na hI usakI prApti hone para prasannatA aura na hI punaH unake cale jAne kA koI shok| tInoM avasthAeM usake lie samAna thiiN| usakA AlaMbanasUtra thA-'saba kucha anitya hai, saba kucha anitya hai|' Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaraNa bhAvanA 2. dhammaM saraNaM pavajjAmi magadha janapada kA maNDIkukSa udyAna / jana-jana ke citta ko lubhAne vAlI usakI suramyatA / vaha vizrAntoM kA vizrAma dene vAlA, rogiyoM ko Arogya dene vAlA aura amuditoM ko pramudita karane vAlA thaa| vahAM hI harita vanarAji AMkhoM ko prINita karane vAlI aura prANImAtra meM prANasaMcAra karane vAlI thii| prabhAta kI navarazmiyAM apane Aloka se jana-jIvana ko abhisnAta kara rahI thIM / pathikoM kI klAnti ko haratA huA surabhita pavana bhInI-bhInI saurabha se mahaka rahA thA / prAbhAtika prAkRtika suSamA sabako Ananda aura svAsthya se bhara rahI thI / magadhAdhipati samrAT zreNika apane mahAmAtya aura aMgarakSakoM ke sAtha prAkRtika suSamA kA Ananda lete hue udyAna meM prAtaH kAla kA bhramaNa kara rahe the| unake animeSa netra udyAna kI chaTA aura saundarya meM anurakta bane hue praphullatA anubhava kara rahe the| vahAM kA cappA-cappA prakRti kA digdarzana karAtA huA mAno prAkRtika jIvana jIne kI preraNA de rahA thaa| kahIM sUryavikAsI kamala apanI utphullatA pradarzita kara sUrya kA satkAra kara rahe the to kahIM gulAba, campaka, mAlatI Adi ke puSpa AgantukoM kA abhinandana kara rahe the, kahIM AmrakuMja meM kuhukatI koyaleM apane madhura gAna se logoM ko AkarSita kara rahI thIM to kahIM nimba, palAza, azoka aura tamAla Adi ke vRkSa apanI saghana chAyA se prIti utpanna kara rahe the| kahIM mRgazAvaka krIr3A karate hue daur3ate najara A rahe the to kahIM zuka, sArikA, mainA Adi pakSI eka DAla se dUsarI DAla para phudaka rahe the| kahIM ghor3oM kI TApoM ko sunakara mayUra kekArava kara rahe the to kahIM raMgabiraMge pakSI paMkhoM ko phailAkara nIla gagana meM ur3ane kI taiyArI kara rahe the| aise manohArI dRzya se prasannamanA mahArAja zreNika vana suSamA ko nihArate hue caMkramaNa kara rahe the| sahasA unake caraNa eka nikuMja ke samIpa jAkara ruka Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zAntasudhArasa ge| unakI dRSTi tatrasthita eka muni ko dekhakara sahama gii| ve kucha kahanA cAhate the, kintu muni kI dhyAnamudrA aura rUpa-lAvaNya-saMpannatA barabasa unako apanI ora khIMca rahI thii| unake AbhAmaNDala se vikIrNa hone vAle paramANu rAjA ke antaHkaraNa ko zAnti aura maitrI se AplAvita kara rahe the| muni kA smita-Anana, sAdhanA se prabhAsvara ceharA, sahajatA, saralatA, na koI bhaya aura na koI prakampana ye saba bhUpati ke netroM ko sahaja tRpti aura AtmatoSa de rahe the| bAra-bAra dekhane para bhI unake netra atRpti kA anubhava kara rahe the| aba taka jo dhyAna udyAna kI suSamA, prAkRtika saundarya para TikA huA thA, vahI aba muni ko dekhane meM nimagna ho gyaa| rAjA ke visphArita netra muni ke saundarya kA pAna kara rahe the| raha-raha kara unake mana meM aneka jijJAsAeM ubhara rahI thiiN| ve mana-hI-mana soca rahe the-aho! inhoMne munitva kyoM aura kisalie svIkAra kiyA hai? kisane inako muni banane ke lie prerita kiyA hogA? lagatA hai ye kisI ke dvArA Thage gae haiM, anyathA isa sukumAra avasthA meM ye saMyamapatha ko svIkAra nahIM krte| vicitra hai inakI nirbhayatA! kitanI hai inakI ekAgratA! kitanA duSkara hai inakA tapa! samrATa kA mana nAnA vikalpoM meM ulajhA huA thaa| ve mahAmuni se samAdhAna pAne ko Atura the| ve usa kSaNa kI pratIkSA meM the ki muni kaba apanA dhyAna pUrA kareM aura kaba ve apanI jijJAsA samAhita kareM? mahAmuni kA dhyAna parisaMpanna huaa| unhoMne AMkheM kholiiN| unakI antarmukhI cetanA antarjagat se bahirjagat meM lauttii| satya kI gaharAiyoM meM DubakiyAM lene vAle muni aba vyavahAra ke dharAtala para khar3e the| mahAmuni ke kamalalocana rAjA ke vadana kI ora jhAMka rahe the aura samrAT kA mastaka mahAmuni ke caraNoM meM praNata thaa| ve una mahAmanasvI kA sAkSAtkAra kara apane Apako dhanya aura kRtapuNya kA anubhava kara rahe the| unakI jijJAsA mukhara ho uThI-vibho! maiM nahIM samajha sakA ki yauvana kI dahalIja para pAdanyAsa karane vAle Apane saMyamapatha kA aMgIkaraNa kisalie kiyA? bhogoM kI pracuratA upalabdha hone para bhI saMnyAsa kA grahaNa kyoM? anurakti se virakti kA svIkaraNa kaise? mahAmuni-rAjan! saba kucha upalabdha hone para bhI maiM anAtha thA, na koI merA rakSaka thA aura na koI paalk| maiMne bahuta khojA, kintu koI bhI merA nAtha nahIM bana sakA, isalie vivaza hokara mujhe munitva svIkAra karanA pdd'aa| mahArAja zreNika kucha cauMke aura bole yadi aisI bAta hai to chor3o isa Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammaM saraNaM pavajjAmi 109 sAdhutva ke pariveza ko| Ao mere saath| Aja se maiM ApakA nAtha hUM, rakSaka huuN| jIvanabhara ApakI anupAlanA aura dekharekha kruuNgaa| ApakI sArI rakSA kA uttaradAyitva mere adhikAra meM rhegaa| ____ mahAmuni kucha haMse aura bole-mahArAja! Apa svayaM hI anAtha haiM, phira mere nAtha banane kI parikalpanA karate haiM? kitanI viDambanA hai! Apa mere nAtha bananA cAhate haiM, kintu Apa svayaM hI anAtha haiM, arakSita haiM, azaraNa haiN| rAjA kA mana muni ke isa rahasyamaya pahelI meM ulajha gyaa| ve punaH bole-bhante! lagatA hai Apane mujhe pahacAnA nhiiN| maiM magadha kA samrAT, ekachatra zAsana karane vAlA, jisake iMgita para hajAroM-hajAroM manuSya prANoM kI Ahuti dene vAle, jisake hAthoM se lAkhoM-lAkhoM manuSya apanA peTa bharane vAle aura jisake bAhubala se sArA magadha janapada apane Apako surakSita aura duHkhamukti kA anubhava karane vAlA, phira maiM anAtha, arakSita aura atrANa! samajha nahIM sakA Apake isa kathana ko| mahAmuni rAjan! maiM Apako bhalIbhAMti jAnatA huuN| Apa saba kucha haiM, phira bhI vAstava meM anAtha haiN| Apa hI kyA, yaha sArA saMsAra hI anAtha hai| kauna kisakA rakSaka aura kauna kisakA pAlaka hai? vyakti apane toSa ke lie mAna letA hai ki maiM hI saba kucha huuN| vAstava meM yaha usakA korA ahaMkAra aura matibhrama hI hai| yadi Apa satya jAnanA cAheM to mere jIvanavRtta ko suneM maiM kauzAmbI kA zreSThiputra haiN| mere pitA eka acche vyavasAyI the| dara dezoM meM unakA vyApAra calatA thaa| mujhe dhanadhAnya kI pracuratA, bhogopabhoga kI vividhatA, mAtA-pitA kA atula sneha, parivArikajanoM kA sauhArda tathA patniyoM kA aTUTa prema Adi saba kucha milaa| maiMne kSaNabhara bhI kisI duHkha yA abhAva kA anubhava nahIM kiyaa| kabhI socA hI nahIM ki duniyA meM koI kaSTa bhI hotA hai| pArivArika sukhasaMpadA mere lie jitanI sukhakArI thI, utanA hI sukhakara thA zArIrika svAsthya aura mAnasika svaasthy| usI ke kAraNa merA ahaMkAra bhI bar3hatA calA gyaa| na merA dharma meM vizvAsa thA aura na karma meN| apane jIvana ke pacIsa vasanta maiMne nirbAdharUpa se pracura aizvarya aura sAMsArika bhogoM meM vyatIta kie| eka dina maiM apane mitroM ke sAtha krIr3A kara rahA thaa| sahasA AMkhoM meM vedanA kA anubhava haa| vedanA ke sAtha hI mere para tuSArapAta-sA ho gyaa| maiMne kabhI socA hI nahIM ki aisA bhI ho sakatA hai| zIghra hI mujhe ghara lauTanA pdd'aa| pArivArikajana merI pIr3A se ciMtAtura the| aneka kuzala anubhavI vaidyoM ko nimaMtrita kiyA gyaa| auSadhopacAra prArambha huA, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zAntasudhArasa kintu pIr3A bar3hatI hI gii| sabhI upAya mere lie arthazUnya aura niSphala the| maiM rogazayyA para leTA huA jalavihIna machalI kI bhAMti atyadhika pIr3A se tar3apa rahA thaa| merA antarmAnasa kaSTa se saMtapta banA huA karAha rahA thaa| maiM apane Apako asahAya-sA anubhava kara rahA thaa| usa samaya koI mujhe paritrANa dene vAlA, kSaNabhara ke lie bhI mere kaSTa ko baMTAne vAlA nahIM thaa| merA mlAnamukha aura dInatA bharI AMkheM cAroM ora zaraNa pAne ke lie daur3a rahI thiiN| jisa prakAra candramA akelA hI rAhugrAsa kA anubhava karatA hai, usI prakAra maiM bhI apane karmavipAka kA ekAkI anubhava kara rahA thaa| antataH mere sAmane eka hI zaraNa sUtra thA-dharma kA avlmbn| merA antaHkaraNa gunagunA rahA thA arahate saraNaM pavajjAmi, siddhe saraNaM pavajjAmi, sAhU saraNaM pavajjAmi, kevalipannattaM dhammaM saraNaM pvjjaami|| maiMne mana-hI-mana saMkalpa kiyA ki yadi maiM isa vyAdhi se mukta ho jAUM to maiM isa caturaMga zaraNa ko AtmasAt kara luuNgaa| saMkalpa kI balavattA ne mujhe mAnasika aura zArIrika svAsthya pradAna kiyA aura mere caraNa janma, jarA aura mRtyu se amaratva pAne ke lie prasthita ho ge| merI cetanA usa zaraNa meM vilIna ho gaI, jahAM na koI hIna hai aura na koI dIna, na koI kaSTa hai aura na koI bhaya, na koI roga hai aura na koI sNtaap| sabhI arhatAeM vidyamAna haiM usa zaraNa meM aura sabakA samIkaraNa hai usa zaraNa meN| mahArAja zreNika mahAmuni kI ghaTita ghaTanA kA zravaNa kara satya kA sAkSAtkAra kara rahe the| unake nAtha banane kA darpa cUra-cUra ho gayA thaa| ve anAthatA ke kaTaghare meM khar3e hokara apane Apako nAtha hone kA pazcAttApa kara rahe the aura anubhava kara rahe the satya kI oTa meM chipe ajJAna kaa| unakA antarmAnasa mahAmuni ke caraNoM meM praNata hotA huA bola uThA-prabho! Apa sabake nAtha haiM, bAndhava haiN| mere aMtarcakSu nAtha aura anAtha kI bhedarekhA ko jAna cuke haiN| aba taka maiM apane ahaMbhAva ke kAraNa hI nAtha hone kA dAvA kara rahA thaa| kintu nAtha vaha hotA hai, jo jitendriya ho, jitAtmA ho aura jisakA citta susamAhita ho cukA ho| Apa jinapatha ke zaraNAgata haiM, isalie Apa sabake zaraNa hai, trANa haiM aura rakSaka haiN| mahAmuni apane hI Aloka meM apane Apako dekha rahe the aura rAjA zreNika dekha rahe the unake Aloka se Alokita hokara usa mahAmanISI ko| punaH punaH unake antara meM mahAmuni kA maMgalamaya svara pratidhvanita hotA rahA aura krIr3A karatA rahA sabako trANa-paritrANa dene vAlA zaraNasUtra-arahaMte saraNaM pvjjaami...| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra bhAvanA 3. amaratva kI khoja harmya ke vAtAyana meM baiThA huA zreSThiputra thAvaccA khule AkAza meM nihAra rahA thaa| usakA abodha mAnasa jagat kI vicitratA se bilkula anabhijJa aura ajAnakAra thaa| yaha raMga-biraMgI duniyA usake lie sukhada svapna aura nayA-nayA-sA anubhava dene vAlI thii| abhI taka usane isa svapnila saMsAra meM kalpanA kI pAMkhoM para hI bar3I-bar3I ur3AneM bharI thiiN| yathArthatA aura vAstavikatA kyA hai, na kabhI usane jAnA aura na hI use smjhaa| usakI bAla-sulabha krIr3AeM aura bholIbhAlI AkRti satya ko jAnane-parakhane ke lie lAlAyita thI to ardhaskhalita aura tUtalI bhASA satya kI pipAsu thii| prakRti ke vAtAvaraNa ko dekhatA haA kabhI vaha nIle AkAza kI nIlimA ko dekhane meM anurakta ho jAtA to kabhI mathurA ke vizAla janapatha ko dekhane ke lie macala utthtaa| gaganacumbI aTTAlikAeM aura unako maMDita karane vAlI sahasrAMzu kI sunahalI kiraNeM, bar3I-bar3I paNyazAlAeM, sajjita caur3e-caur3e bAjAra aura unameM bikane vAlI nAnAvidha vastueM tathA rAjapatha se gujarane vAle rAhagIra thAvaccA ke nayanoM ko kautUhala se bhara rahe the| prakRti ke isa sahaja darzana se usakA antarmAnasa barabasa jhaMkRta ho uThA, saumya vadana para praphullatA khila uThI aura mAno koI use svargIya Ananda mila gyaa| para kumAra isa Ananda se adhika samaya taka tRpta nahIM raha skaa| sahasA usakA mAnasa karNayugala meM pratidhvanita hone vAle zabdoM meM ulajha gyaa| ulajhanA svAbhAvika bhI thaa| kumAra ne una zabdoM ko jIvana meM prathama bAra hI sunA aura prathama bAra hI anubhava kiyA thaa| ve zabda na jAne kitane zrutipuTasukhada, mana ko bahalAne vAle, mAdhuryarasa se paripUrNa, surIle kaNThoM se gIyamAna aura amRtarasa ko bikherane vAle the| bAlaka kI hRdtaMtrI sahasA una zabdoM se jhaMkRta ho utthii| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zAntasudhArasa antaHkaraNa jijJAsA se bhara gyaa| vaha abodhamanA samajha nahIM sakA ki Akhira yaha hai kyA? inheM kyoM gAyA jA rahA hai? kumAra samAdhAna pAne ke lie mahala se nIce utarA aura mAM se lipaTate hue pUchA-mAM! Aja ye gIta kisake ghara gAe jA rahe haiM, kyoM gAe jA rahe haiM? maiMne to kabhI inheM sunA hI nhiiN| mAM ne thAvaccA putra ko sahalAte hue kahA-vatsa! tU abhI taka ajJa hai, jAnatA nahIM; sune bhI to kaise sune, yahI to tere avasara AyA hai| dekha, beTe! Aja apane par3osI ke putraratna kA janma huA hai| usakI khuzI meM hI suhAgina ramaNiyAM ina sumadhura gItoM ko gA rahI haiN| "to phira mAM! mere janma ke samaya bhI aise gIta gAe gae hoMge?' 'beTe! tumhArI to bAta hI kyA? na jAne ina gItoM se kitane adhika madhura aura citta ko lubhAne vAle gIta gAe gae the| mere lADale ke lie kitane utsava kie gae the aura kitane vyaktiyoM ko terI khuzI meM prItibhoja diyA gayA thaa| putra! sabhI ke janma ke samaya kucha na kucha aisA kiyA hI jAtA hai|' kumAra kI antarjijJAsA mAM ke mamatAmaya vacanoM ko pAkara samAhita ho gaI aura punaH vaha tallIna bana gayA maMgala gItoM kI maMgala dhuna meN| kucha samaya biitaa| sahasA eka ulkApAta huaa| sukomala kamalavana Akasmika tuSArApAta se dagdha ho gyaa| maMgalamaya vAtAvaraNa meM amaMgala kA svara gUMja utthaa| sahasA vaha navajAta zizu sadA-sadA ke lie kAlakavalita ho gyaa| mAM kI bharI-bharI goda putra ke abhAva meM sUnI-sUnI-sI ho gii| bhaviSya ke lie sundara-sundara saMjoI huI kalpanAoM kA mahala eka sAtha Dhaha gyaa| cAroM ora haahaakaar| kuTumbiyoM kA karuNa vilaap| mRdula antaHkaraNa ko saMtapta karane vAlA mAnasika sNtaap| kumAra thAvaccA kA mAnasa hRdayadrAvaka aura marmabhedI zabdoM se biMdhA jA rahA thaa| una karNakaTuka zabdoM se usakA mAnasa TUka-TUka ho rahA thaa| citta meM vicitra prakAra kI ghuTana tathA utpIr3ana kA anubhava ho rahA thaa| vaha nahIM samajha sakA isa Akasmika parivartana ke rahasya ko| samajhe bhI to kaise? Akhira thA to abodha-anabhijJa aura daniyA ke vAtAvaraNa se kosoM duur| punaH vaha daur3Adaur3A mAM ke pAsa AyA aura sahamate svara meM Azcarya bikheratA huA bolA-mAM! abhI-abhI kucha samaya pUrva maiMne jina gItoM ko sunA thA, ve kahAM cale gae? asamaya meM aise asuhAvane gIta! mana karatA hai ki inheM sunUM hI nhiiN| kyA mAM! inako gAne vAlA koI dUsarA hai? putra ko vatsalatA se cUmate hue mAM ne kahA-vatsa! ye gIta nahIM, apitu Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaratva kI khoja 113 rudana ke svara haiN| jIvana kI lIlA bar3I vicitra hai| daivayoga se jisa zizu kA abhI-abhI kucha samaya pUrva janma huA thA, usI ko isa krUra mRtyu ne uThA liyA hai| putra! gAne vAlA koI dUsarA nahIM hai| jisa putra kI khuzI meM jo kauTumbikajana itanA adhika Anandotsava manA rahe the, ve hI aba usake zoka meM vilApa kara rahe haiN| zizu bolA-oha! abhI janmA aura abhI mara gayA! 'beTe! isameM kisI kA vaza nahIM cltaa| jisakA saMyoga hotA hai, nizcita hI eka dina usakA viyoga bhI hotA hai|' ___ 'to kyA mAM! maiM bhI marUMgA?' 'putra! anivAryatA ko TAlA nahIM jA sakatA, phira isameM tU aura maiM baceMge hI kahAM? beTA! janma aura maraNa jIvana ke do zAzvata bindu haiN| eka Adi bindu hai to dUsarA antima bindu| saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA pratyeka prANI ina donoM bindaoM kA sparza karatA hai| usakA sArA jIvana inhIM do taToM ke bIca pravAhita rahatA hai, phira isase chuTakArA pAnA kaise saMbhava ho sakatA hai? __putra kA mana mRtyu ke bhaya se udvigna ho gyaa| vaha kAtaradRSTi se mAM kI ora nihAratA huA akulAhaTa kA anubhava kara rahA thaa| usane mana-hI-mana socA-kyA sacamuca mujhe bhI maranA par3egA? kyA vAstava meM yaha satya hai? kyA yaha saMsAra aisA dAruNa hai, jahAM koI bhI sukha nahIM? kyA yaha jIvana cirakAla taka janma-maraNa aura jarA se pariklAnta hotA rahegA? kyA isa duHkha se ubarane kA koI upAya bhI hai yA yUM hI isa saMsAra meM paribhramaNa karatA rahUMgA? nahIM, nahIM, aisA nahIM ho sktaa| mujhe koI na koI upAya DhUMr3hanA hI hogaa| mAM kA kathana bAra-bAra usake komala hRdaya ko jhakajhora rahA thA aura mana kI TIsa apAya meM se upAya khojane kA prayatna kara rahI thii| antataH nirupAya satyajijJAsu bAlaka ne samAdhAna kI bhASA meM mAM se punaH pUcha hI liyA mAM! yaha saMsAra kI paramparA kyA sabake lie samAna hai? kyA koI apavAda bhI hai? vatsa! sabake lie eka hI niyama hai aura eka hI paramparA hai| koI bhI usase vaMcita nahIM hai| yadi koI apavAda hai to ve haiM bhagavAn arissttnemi| unhoMne janma-mRtyu kI paramparA ko vicchinna kara diyA hai| ve vItarAga, sarvajJa aura mahAzramaNa haiN| ve hI duHkha miTAne meM sakSama haiN| unakI zaraNa lene vAlA saba duHkhoM se trANa pA sakatA hai| unakI zaraNa lene vAlA jAtipatha ke paribhramaNa se mukta ho sakatA hai aura unakI zaraNa lene vAlA janma-maraNa ke cakravyUha ko Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa 114 cheda kara apane Apako vItarAga kI paramparA meM avasthita kara sakatA hai| ekAeka thAvaccA putra mAM ke mukha se samAdhAna pAkara pulakita ho utthaa| usakA supta mAnasa amaratva ke upAya ko jAnakAra prabodhita ho utthaa| aba usakI antarcetanA AzA kI naI kiraNa se bhaviSya kI sukhada kalpanAoM meM taira rahI thii| vaha mahAmanA bhagavAn ariSTanemi kI zaraNa pAne ko adhIra, utkaMThita aura pratIkSArata thaa| eka dina vaha bhI svarNima avasara AyA jaba kumAra thAvaccA arhat ariSTanemi ke samavasaraNa meM calA gyaa| kumAra se mahAzramaNa bana gayA aura tyAga tapobala se apane-Apako bhAvita kara sAdhanA ke usa sarvocca zikhara taka pahuMca gayA, jahAM jAne para na koI roga hotA hai aura na koI zoka, na koI bar3A hotA hai aura na koI choTA, na janma hotA hai aura na mRtyu| vaha siddha - buddha aura mukta ho gayA / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA 4. sukha hai ekAkIpana meM mithilAvAsiyoM ke gulAbI cehare Aja mAyUsa-mAyUsa-se laga rahe the| antaHpura kA Amoda-pramoda zokasAgara meM vilIna ho cukA thaa| sAmanta, maMtrI, sabhAsad aura paurajana sabhI kA antaHkaraNa apane lokapriya rAjA kI svasthatA ke lie cintAtura banA huA thaa| nagara meM kahIM mahAdhipati ke svAsthya kI maMgala-kAmanAeM kI jA rahI thIM to kahIM zIghra svasthatA ke lie devoM kI manautiyAM manAI jA rahI thiiN| kahIM Izvara se mithilAdhipati kI nIrogatA ke lie prArthanAeM aura kahIM yajJa-havana aura upAsanAeM kI jA rahI thiiN| sarvatra eka hI carcA, eka hI vAtAvaraNa, eka hI cintA aura eka hI lagana-'mahArAja svastha kaise hoM?' mahAnareza kA zayanAgAra cikitsApravINa rAjacikitsakoM se bharA huA thaa| unake lie apanA bhAgya aura puruSArtha ko ajamAne ke lie isase bar3hakara alabhya aura svarNima avasara hI kyA ho sakatA thA? jinhoMne kabhI mahArAja se kSaNabhara bhI mulAkAta nahIM kI Aja ve samrATa ke prItipAtra bananA cAhate the aura jinhoMne mahArAja ke svAsthya-parIkSaNa kA bAra-bAra avasara prApta kiyA Aja ve usa asAdhya roga kI cikitsA kara apane yaza ko dviguNita karanA cAhate the| paraspara eka prakAra kI spardhA aura utsAha antaHkaraNa meM kArya kara rahA thA, kintu sabase adhika cintA thI bhUpati ke svAsthya kii| eka-eka kara rAjavaidya rAjA ke svAsthya kA parIkSaNa kara rahe the aura apane bahumUlya parAmarza tathA auSadhiyoM se mahArAja kI cikitsA kara rahe the| Aja mahArAja ke lie sabhI parAmarza aura auSadhiyAM artha-zUnya aura akiMcitkara siddha ho rahI thiiN| vyAdhi apanI carama sImA taka pahuMca cukI thii| dAha-jvara se AkrAnta mahIpati kA sukomala zarIra sUkhakara pANDura aura kRza ho gayA thaa| agni kI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zAntasudhArasa bhAMti jhulasatA huA sArA zarIra saMtApa aura becainI se adhIra aura vyagra banA huA thaa| mukha kI AbhA meM mlAnatA aura dInatA Tapaka rahI thI / pala-pala aura kSaNa-kSaNa bhI mahArAja ko mahInoM aura varSoM tulya anubhava ho rahA thaa| apane karmavipAka ko bhogane ke sivAya unake pAsa anya koI upAya nahIM thA / eka kuzala anubhavI vaidya ne rAjA kI becainI aura jalana ko kama karane ke lie candana lagAne kA anurodha kiyA / yaha parAmarza mahAmAtya tathA tatrasthita sabhI ko ucita aura rucikara lgaa| mahArAja ke Adeza kI pratIkSA thI ki sArA antaHpura cUr3iyoM kI khanakhanAhaTa se pratidhvanita ho utthaa| sabhI mahArAniyAM apane priyatama kI sevA ke lie palakeM bichAtI huI tatkAla candana ghisane meM saMlagna ho giiN| eka ora asAdhya roga kI bhayaMkara pIr3A to dUsarI ora candana ghisane se hone vAlI sahasra cUr3iyoM kI karNavedhaka prtidhvni| mahArAja use sahana nahIM kara ske| sArA zarIra atyadhika becainI aura vyAkulatA se kAMpa utthaa| eka-eka dhvani taraMga mastiSka meM kauMdha kara mAno hathaur3oM jaisI coToM kI pratIti karA rahI thI / mahArAja kA dhairya vicalita ho uThA / sahiSNutA kA setu TUTa gyaa| ve apane Apako saMbhAla nahIM sake aura garaja uThe - kauna hai yaha kolAhala karane vAlA ? kyA unako merA kucha bhI bhAna nahIM hai? jAo, zIghra jAo, banda karo isa kolAhala ko| vrnaa....| bAta kahate-kahate mahIpati adhara meM hI skhalita ho gae / svAmI ke Adeza ko pAte hI yathAzIghra anucara daur3e aura vahAM pahuMce jahAM mahArAniyAM candana ghisa rahI thiiN| mahArAja kI atyadhika kaSTAnubhUti aura Adeza se mahArAniyoM ko avagata kraayaa| apane pati kI kaSTAnubhUti sacamuca unakI apanI vyathA thI / vedanA ko sunate hI unake netra sajala ho ge| apanI sahAnubhUti ke sAtha unhoMne tatkAla suhAga kI eka-eka cUr3I rakhakara zeSa sabhI cUr3iyAM utAra dIM aura punaH candana ghisane laga giiN| antaHpura kA kolAhala banda huaa| sarvatra nIravatA - sI parivyApta huI / isase mahIpati ko kucha sAntvanA milI, asahanIya pIr3A se kucha rAhata kA anubhava huaa| ve kucha Azvasta aura svastha hue| unhoMne AMkheM kholIM aura jijJAsA ke svaroM meM samIpastha paricArakoM se jAnanA cAhA - 'kyA candana ghisanA banda kara diyA hai?' 'nahIM, mahArAja' - paricArakoM ne uttara diyA / 'to phira yaha kolAhala kaise banda huA ?' 'Aryavara! mahArAniyoM ne eka upAya kiyA hai, suhAga kI eka-eka cUr3I Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha hai ekAkIpana meM 117 hAtha meM rakhakara zeSa sabhI cUr3iyoM ko utAra diyA hai, jisase eka paMtha do kAja ho sake, candana bhI ghisA jA sake aura zabda bhI na ho| isase mahArAja ko bhI koI kaSTa na ho| eka cUr3I kA zabda nahIM hotaa| do hone para hI zabda hotA hai|' isa eka vAkyazravaNa se hI mahArAja kucha gaMbhIra aura cintana kI mudrA meM utara ge| unakA antaHkaraNa isa taraMga se Andolita ho utthaa| bhItara-hI-bhItara anAvRta rahasya udghATita hone lge| mahArAja ne svayaM kI samasyA kA samAdhAna svayaM ke dvArA pA liyaa| unakI abUjha pahelI anAyAsa sulajha gii| unhoMne aba usa satya kA sAkSAtkAra kara liyA thA, jahAM jAne para korA caitanya vidyamAna rahatA hai aura zeSa sabhI niHzeSa ho jAte haiN| unakA antarmAnasa bola uThA-are! yaha dvandva hI to sAre kaSToM kI jar3a hai| akelepana meM na koI kaSTa hai aura na koI saMgharSa | yaha vedanA aura kaSTa zarIra ko hai, maiM caitanyavAn hUM, ekAkI huuN| isa prakAra cintana karate-karate nami rAjarSi ekatva anuprekSA se anubhAvita ho ge| unhoMne zarIra aura caitanya kA spaSTa bodha kara liyaa| unheM vaha Aloka mila gayA jise pAkara ve cinmaya bananA cAhate the| unheM vaha patha mila gayA jise pAkara unake caraNa maMjila taka pahuMcanA cAhate the| mana kA saMkalpa dRr3ha huaa| dhIre-dhIre roga upazAnta hotA calA gyaa| nami rAjA maMjila kI khoja meM nikala pdd'e| vizAla rAjya, pracura - vaibhava, mahArAniyoM kA krandana aura putra-pautra Adi kA sneha unheM apane bandhana meM Abaddha nahIM kara skaa| ve ekAntavAsI bana gae, AtmasAdhanA meM lIna ho gae / adhyAtma kI gaharAiyoM meM DubakiyAM lete hue ekatva anuprekSA meM samarasa bana ge| kabhI devatA unakI parIkSA karate to kabhI patha se gujarane vAle pathika vividha prakAra ke pralobhana dete| koI unheM sambodhita kara kahatA - mune! dekho, tumhArI AMkhoM ke sAmane mithilA jala rahI hai| bar3I-bar3I aTTAlikAeM gira rahI haiM / antaHpura meM rAniyAM krandana kara rahI haiN| tuma eka bAra AMkha uThAkara dekho to sahI / tumhAre dekhane mAtra se hI ye saba upadrava zAnta ho jaaeNge| nami rAjarSi apane ApameM itane adhika tallIna the ki unheM koI bhI pratikriyA prabhAvita nahIM kara sakatI thii| ve dhyAna - kavaca meM surakSita the, apane ApameM ekAkI the| unheM na to koI mithilA jalane se prayojana thA aura na koI antaHpura kI rAniyoM se hI sambandha thaa| caitanyadhArA meM pravAhita hote hue ve anubhava kara rahe the - 'kaisA sukha sundara andara hai, bharA ekAkIpana meN|' Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA 5. bhedavijJAna zarad Rtu kA nirabhra AkAza ! mIThA-mIThA zIta apane zaitya se logoM ko parAbhUta kara rahA thaa| sUrya kA Atapa zarIra ko rucikara lagatA huA janajana ke lie priya banA huA thaa| cAturmAsika pravAsa kI parisaMpannatA / varSA Rtu samApta ho cukI thI / cAroM ora bhUmi mAno harI sAr3I pahane hue ullasita dikhAI de rahI thI / kRSaka lahalahAte khetoM ko dekhakara mana hI mana moda manA rahe the| kahIM phasaloM ko kATe jAne kI taiyAriyAM kI jA rahI thIM to kahIM phasaleM kATI jA cukI thiiN| kahIM anna ko tuSa se pRthak kiyA jA rahA thA to kahIM punaH rabI kI phasala ko boyA jA rahA thaa| AcArya sIlaMgadhara apanI ziSya maNDalI ke sAtha caturmAsa saMpanna kara vihAra kara rahe the| ve grAmAnugrAma vihAra karate hue apanI pIyUSavANI se janatA ko udbodhita kara rahe the| unake sabhI ziSya pratibhAsaMpanna, medhAvI aura AcArakuzala the| kintu unameM se eka ziSya apanI alpajJatA para mana-hI-mana kSubdha banA huA thaa| bAra-bAra punarAvartana karane para bhI vaha pATha ko kaThinatA se yAda kara pAtA aura yAda ho jAne para zIghra hI vismRta ho jaataa| eka ora buddhi kI mandatA thI to dUsarI ora apane satIrthya muniyoM se pIche rahane kA kheda thaa| AcArya usakI jar3atA ko miTAne kA punaH punaH prayAsa kara rahe the| kabhI usakI hInatA miTAne ke lie use utsAhita karate to kabhI atirikta vAtsalya dete hue sahaja aura sarala bhASA meM zikSAbodha karAte / eka bAra AcArya ne use do vAkyoM kA eka sIdhA - subodha pATha par3hAyA- 'mA tuSa', 'mA russ'| usakA artha thA ki na kabhI rAga karo aura na kabhI dveSa / ziSya ne pATha ko par3hA aura use yAda karane lagA / cirakAla ke bAda kisI prakAra vaha pATha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedavijJAna 119 yAda huA, kintu eka-do dina ke bAda vaha punaH use bhUla gyaa| pATha bhUlane kA duHkha to thA hI, para smRti para bAra-bAra jora dene para bhI yAda nahIM A rahA thaa| usane bahuta prayatna kiyA, antataH vaha abhibhUta ho gyaa| eka dina sIlaMgAcArya vihAra kara kisI gAMva meM jA rahe the| vaha ziSya bhI unake sAtha thaa| mArga meM eka kheta AyA, jahAM kisAna mASa ko tuSa se alaga kara rahA thaa| usane kisAna se pUchA- kyA kara rahe ho? kisAna bolA- mASa ko tuSa se alaga kara rahA huuN| yaha sunate hI ziSya cauMkA aura tatkAla ghaTanA kA nimitta pAkara usakA smRti - prakoSTha jAga utthaa| vaha mana hI mana socane lagA-are! jisa pATha ko gurujI ne mujhe par3hAyA thA vaha pATha to 'mA tuSa' 'mA ruSa' hai| na jAne kitane dinoM taka pATha ko punaH yAda karane kA prayatna kiyA Akhira Aja vaha mere smRtipaTala para A hI gyaa| use apane ApameM anutApa bhI thA aura prasannatA bhI / yadyapi AcArya dvArA par3hAyA jAne vAlA aura svayaM ke dvArA samajhA jAne vAlA pATha kAphI bhinna thA, phira bhI usane usI pATha ko yAda kara liyaa| usane socA- jisa prakAra ur3ada se chilakA alaga hotA hai, usI prakAra yaha zarIra bhI AtmA se bhinna hai / maiM caitanyavAna huuN| mujhe bhedavijJAna kA bodha karAne ke lie hI AcArya ne isa vAkya ko raTAyA hai / ziSya kA cintana UrdhvamukhI huA aura vaha antarjagat meM satya kA anveSaNa karane lagA / parAyA parAyA hI hotA hai, isa satyokti ko koI asvIkAra nahIM kara sktaa| apane ghara kA avalokana vahI kara sakatA hai, jisane apane se bhinna ko dekhA hai| jisake pIche saMyoga jur3A huA hai, mamatA jur3I huI hai vaha zarIra eka dina sabakA sAtha chor3a degA, phira mohavaza isa paudgalika zarIra ke prati itanI anurakti ! itanI abhinnatA ! kyoM nahIM maiMne isa mUrcchA ko tor3A? merI alpajJatA aura ajJAna isI kAraNa duHkha de rahe haiN| ziSya apane ApameM anyatva anuprekSA karatA huA zarIra aura AtmA ko bhinna dekha rahA thaa| anuprekSA karate-karate vaha sthUla se sUkSma meM praviSTa huA aura anyatva ke kAraNa usane sUkSmatama gaharAiyoM meM jAkara AtmA kA sAkSAtkAra kara liyaa| aba vaha kevalajJAna, kevaladarzana aura Atmika sukhoM kI gaMgotrI meM nimajjana kara rahA thA aura anubhava kara rahA thA zarIra aura AtmA kI bhinnatA ko / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA 6. AtmA kI ArAdhanA cakravartI sanatkumAra kA bhavya rAjaprasAda / prAcI dizA meM aThakheliyAM karane vAlI navodita sUrya kI sunahalI kirnneN| unase prabhAsita hotA huA rAjamahala ratnajaTita mUMge kI bhAMti camaka rahA thA / mandiroM meM ghaMTiyAM baja rahI thiiN| sabhI dizAeM aruNimA se lAla hotI huI mAno janajIvana ko prabuddha kara rahI thiiN| SaTkhaMDa kI samRddhi jinake mastaka kA chatra thI, manuSyoM ke sukha jinake caraNoM ke phUla bane hue the| devatAoM ke vilAsa aura rUpamAdhurI jinake AMgana meM krIr3A karatI thI aura jIvana kI samasta rasikatAeM jahAM tuccha-sI pratIta hotI thIM, ve hastinApura ke adhipati sanatkumAra kucha kSaNa pUrva hI apane zayana se uThakara rAjaprAsAda ke pIche upavana meM Tahala rahe the| unake alasAe hue netra udyAna ke vRkSa, puSpa aura latAoM kA saundarya nihArate hue praphullita ho rahe the| zastrAstroM se sajjita praharI rAjaprAsAda ke mukhya dvAra para khar3e hue apane-apane kArya meM saMlagna the| ve mukhya dvAra se Ane-jAne vAle vyaktiyoM para kar3I nigarAnI rakha rahe the| lagabhaga eka ghaTikA pazcAt mahArAja bhramaNakArya se nivRtta hokara rAjaprAsAda ke prAMgaNa meM praviSTa hue / mahApratihArI ne samrAT ko namaskAra karate hue nivedana kiyA-mahArAja ! vipradvaya ApakA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM, icchA ho to unheM praviSTi kI anumati dekara kRtArtha kreN| svIkRti pAkara mahApratihArI mur3e aura donoM viproM ko sAtha lekara samrAT ke samakSa upasthita ho ge| donoM ne samrAT ko dekhA to dekhate hI raha ge| unhoMne kabhI kalpanA hI nahIM kI thI ki devoM ko abhibhUta karane vAlA aisA surUpavAn martya bhI martyaloka meM mila sakatA hai| saudharmendra ne jisa rUpalAvaNya kI prazaMsA kI thI vaha vastutaH stutya, satyApita aura pratyakSIbhUta thA / usake aMga-aMga se lAvaNyamadhurimA Tapaka rahI thii| vaha rUpamAdhurI devatAoM ke lie bhI spRhaNIya, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI ArAdhanA 121 darlabha aura darzanIya thii| unakA antaHkaraNa nalinI ke parAga meM lubdha bhramara kI bhAMti rUpasudhA meM prasakta banA huA thaa| ve visphArita netroM se bAra-bAra usa rUpa-lAvaNya kA pAna karate hue bhI asaMtuSTi aura atRpti kA anubhava kara rahe the| mana kara rahA thA ki ghaMToM taka usa saundarya ko dekhate hI jaaeN| ___bIca meM hI samrATa ne unheM Tokate hue pUchA-mahAnubhAvo! Apa yahAM kyoM aura kisalie Ae haiM? isa prakAra mauna kaise khar3e haiM? brAhmaNoM ne uttara dete hue kahA-cakrIzvara! hama jisake lie Ae haiM, vaha prayojana hamArA siddha ho gayA hai| Aja hama Apako dekhakara kRtArtha aura puNyArtha ho ge| sunA to bahuta bAra thA ApakI rUpa-mahimA ko, kintu dekhane kA Aja hI prasaMga banA hai| ApakI tribhuvana-mohinI mudrA ko bAra-bAra dekhatI huI bhI ye AMkheM pyAsI kI pyAsI haiN| antarmAnasa meM jhAMkatA huA yaha saundarya punaH punaH hamako dekhane ke lie lAlAyita kara rahA hai| ahA! kaisA vicitra hai ApakA yaha lAvaNya aura kaisI vicitra hai yaha madhurimA! kauna rahanA cAhegA isase vaMcita aura kauna gaMvAnA cAhegA isakI alabhyatA? na jAne aisI sundara chavi devaloka meM hogI yA nahIM! kAza! aisI rUpasudhA kA deva bhI pAna krte| Apake garimAmaya rUpa ko pAkara yaha vANI mauna ho jAnA cAhatI hai aura lAvaNyasudhA ko pIkara ye locana kRtakRtya ho jAnA cAhate haiN| sanatkumAra mana hI mana svaprazaMsA ke jhUle meM jhUlate hue phUle nahIM samA rahe the| unakA pUrA zarIra ahaMkAra se romAMcita ho utthaa| eka ora rAjyasattA aura pracura vaibhava kA mada to dasarI ora surUpalAvaNya kA md| una tInoM ke bIca jhAMkatA huA unakA vizAla vyaktitva pratibhAsita ho rahA thaa| bhItara hI bhItara chipA huA ahaMkAra kA anala prazaMsA kI Ahuti pAkara bhabhaka utthaa| unhoMne mana hI mana ahaMkAra se garvita hokara socA-are! inhoMne abhI taka mere vAstavika rUpa ko dekhA hI kahAM hai? vibhUSAvihIna zarIra kA jaba itanA mUlyAMkana hai to vibhUSA se vibhUSita zarIra kA kitanA mUlyAMkana hogA? abhI to na maiMne snAna hI kiyA hai aura na hI zarIra ko aMgarAga se mardita kiyA hai| jaba maiM snAnAdi se nivRtta hokara rAjasI pozAka meM cakravartI ke siMhAsana para bailUMgA taba na jAne merI rUpachaTA kyA kucha hogI? samrATa ne apane manobhAvoM ko chipAte hue brAhmaNoM se kahA yadi Apako dekhanA hI thA to acchA hotA ki Apa rAjasabhA meM upasthita hote| brAhmaNoM ne baddhAMjali hote hue kahA-Aryavara! yadi ApakI anujJA ho to hama vahAM bhI A skeNge| svIkRti pAkara vipravara atithigRha meM cale ge| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zAntasudhArasa __cakravartI sanatkumAra anya dinoM kI apekSA Aja apane rUpa ko dikhAne kI AzaMsA se snAna karane meM atirikta zrama aura samaya lagA rahe the| unakA zarIra kapUra, agara, kaMkola, kastUrI aura candana Adi sugandhita dravyoM se sugandhita ho rahA thaa| rAjasika vastrAbhUSaNoM se unakA aMga-aMga vibhUSita thaa| nizcita samaya para ve rAjasabhA meM phuNce| cakravartI kA ratnajaTita siMhAsana aura mastaka para suzobhita hone vAlA cakravartI kA chtr| donoM ora caMvara DulAtI huI paricArikAeM aura paricaryA meM samIpastha baiThe hue mahAmAtya, sAmanta, sabhAsad, aMgarakSaka tathA nagara ke dUsare gaNyamAnya vykti| usa samaya kA dRzya aisA laga rahA thA ki mAno koI zacIpati sudharmAsabhA meM apane svargasadoM ke bIca baiThA ho aura jagatItala ko prakAzita karane vAlA candramA nakSatragaNa se parivRta hokara jagamagA rahA ho| donoM brAhmaNa TakaTakI lagAe mahArAja ko dekha rahe the| samrATa ne tatkAla brAhmaNoM se pUchA vipravaro! dekhA na Apane! kyoM? kaisA rahA ApakA anubhava? brAhmaNa kaheM to kyA kheN| unhoMne pahale jo rUpa dekhA thA vaha samApta ho cukA thaa| sarasatA virasatA meM badala cukI thii| sahasA brAhmaNoM ne asvIkRtisUcaka mAthA hilaayaa| cakravartI sanatkumAra apane ApameM vismayAtireka se bhara ge| unhoMne mana hI mana socA kaise ajIba AdamI haiM ki jo sacAI ko chipA rahe haiN| kyA mere rUpa ke pipAsu ye brAhmaNa aba isa rUpa se Uba cuke haiM? kyA merA rUpa pahale se kama hai? nahIM, nahIM, lagatA hai ki inhoMne abhI taka ThIka prakAra se samajhA hI nahIM hai| mahArAja ko unake asvIkRti sUcaka saMketa para vizvAsa nahIM ho rahA thaa| unhoMne prazna kI bhASA meM phira pUchA-kyoM? brAhmaNo! kyA huA? mahArAja! jo honA thA ho gayA, aba vaha bAta nahIM rahI, jo pahale thii| ApakA rUpa virUpa ho cukA hai| yadi phira bhI Apako vizvAsa na ho to jarA thUkakara dekha leN| jyoM hI samrATa ne pIkadAnI meM thUkA, sArI sacAI pratyakSa ho gii| usameM saMkhyAtIta kIr3e bilabilA rahe the| isa dRzya ko dekhakara mahArAja hakke-bakke se raha ge| kSaNabhara unheM apanI AMkhoM para vizvAsa hI nahIM huA ki eka-do ghaMTe ke antarAla meM zarIra meM itanA kucha parivartana bhI ghaTita ho sakatA hai| unake zarIra meM eka nahIM, solaha-solaha mahAbhayaMkara roga utpanna ho cuke the| jo phUla prabhAta meM apanI DAlI para muskarA rahA thA, vahI aba murajhAyA huA bilakha rahA thaa| mahArAja sanatkumAra apane ApameM anutApa ke AMsU bahA rahe the| isa Akasmika parivartana se unakA mana zarIra kI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI ArAdhanA 123 kSaNabhaMguratA aura azAzvatA ko samajha cukA thaa| er3I se coTI taka car3hA huA sArA ahaMkAra anya kI zaraNa jAne ko agala-bagala jhAMka rahA thaa| mamakAra kI saghanamUrchA satyasaMjIvanI ko pAkara TUTa cukI thii| samrATa kA TUTA-TUTA dila satya aura paramArtha ko khoja rahA thaa| ekAeka unakI antazcetanA bola uThI-are! jisa zarIra ko acche-acche pakavAna khilAkara hRSTa-puSTa aura mAMsala banAyA, jisako nitya-pratidina acchI-acchI pozAkoM tathA alaMkAroM se sajAyA tathA jisako ragar3a-ragar3akara taila-itra Adi suvAsita dravyoM se rijhAyA, vaha bhI sAtha chor3a degA, kabhI nahIM socaa| jisako Aja taka maiMne apanA mAnA vaha bhI Aja parAyA bana gyaa| kyoM maiMne isa paudgalika aura azucimaya zarIra ko itanA mUlya diyA? kyA maiM bAhya saundarya meM ulajhakara tvacA, mAMsa aura zoNita ko hI dekhatA rahA? kyA kabhI isake bhItara chipe hae sAratattva kA anucintana kiyA? nahIM, nahIM, Aja taka merA sArA cintana viparIta dizA meM hI pravAhita rhaa| isa prakAra samrAT sanatkumAra zarIra kI azuci kA cintana karate hae usake bhItara chipe hae sAratattva ko khojane kA prayatna kara rahe the| satya kI gaharAI meM jAne para unheM bodha huA ki isa azucimaya zarIra meM kevala eka hI sAmarthya hai paramArtha kI uplbdhi| isa upalabdhi kA varaNa isa zarIra-zakti se hI kiyA jA sakatA hai| usa zarIra-naukA se hI bhavasamudra ko tarA jA sakatA hai| unakI sArI arhatA paramArtha ko pAne ke lie Atura thii| unake caraNa siMhAsana se saMnyAsa kI ora gatimAna honA cAhate the| AtmaramaNa aura adhyAtma-sAdhanA hI aba unakA lakSya bana cukA thaa| unhoMne apane saMkalpa ko pArivArikajanoM ke samakSa dohraayaa| pracura vaibhava, rAjyasattA aura patniyoM kA anurAga bAra-bAra isa saMkalpa ko cunautI de rahA thA, kintu cakravartI sanatkumAra usa cunautI ko svIkAra karate hue apane lakSya ke prati samarpita the| chaha chaha mahInoM taka patniyoM kA karuNa krandana unake kAnoM meM gUMjatA rhaa| pracura sampadA aura rAjyasattA ke pralobhana ne unheM apane pAza meM AveSTita karanA cAhA, phira bhI vaha unheM bAMdha nahIM sakA aura na hI koI unake lakSya ko badala skaa| ve apanI kasauTI meM khare utre| ve pravrajita ho ge| sAdhanApatha para ekAkI bar3hate hae ve apane Apako tyAga aura tapasyA se bhAvita kara rahe the| unakI sArI UrjA bAhara se haTakara antara kI ora kriyAzIla thii| zarIra ke prati hone vAlA mamatva vilupta ho cukA thaa| ve zarIra kI saba prakAra se upekSA karate hue Atma-sAdhanA meM anurakta the| na unheM zarIra meM hone vAlA roga pratAr3ita kara rahA thA aura na hI zarIra ke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zAntasudhArasa prati kisI bhI prakAra kA koI AkarSaNa thaa| ve AtmAnubhava karate hue zarIra kA vyutsarga kara cuke the| zarIra meM apAra kaSTAnubhUti hone para bhI kabhI unakI samatA khaMDita nahIM huii| ve isa nazvara zarIra ke bhItara bhI AtmA kI amaratA kA darzana kara rahe the| ve soca rahe the ki jo kucha bhI kaSTa hai vaha saba isa paudgalika zarIra ko hai, AtmA meM kaSTa hai hI kahAM? unakI kaSTa-sahiSNutA dUsaroM ke lie anukaraNIya aura zlAghanIya thii| jaba unakI kaSTa-sahiSNutA kA saudharmendra ne sAkSAtkAra kiyA to ve bhI devapariSad meM usakI carcA kie binA nahIM raha ske| punaH donoM deva vaidya kA rUpa banAkara parIkSA ke lie martyaloka meM A pahuMce aura muni sanatkumAra se prArthanA karate hue bole-prabho! ApakI asAdhya aura kaSTajanita bImArI ko dekhakara hama karuNA se Ardra ho rahe haiM, lagatA hai Apane abhI taka koI upacAra nahIM kiyaa| hamAre pAsa bahumUlya aura prabhAvaka auSadhiyAM haiM, jinakA Asevana nizcita hI Apako rogamukti de skegaa| kRpA kara Apa hameM upakRta kareM, cikitsA karane kA avasara deM aura 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' kI ukti ko vismRta na kreN| muni sanatkumAra ahaMkAra aura mamakAra ke cakravyUha kA bhedana kara yathArtha ke Aloka ko pA cuke the, ataH unhoMne uttara dete hue kahA-vaidyavaro! tumhArA kathana aura merA cintana paraspara visaMgata-sA laga rahA hai| maiM zarIra hUM hI kahAM? maiM jo kucha hUM use to upalabdha ho cukA huuN| caitanyAnubhUti hone para zarIra ke kaSTa kA saMvedana aura mUrchA kI pratIti hotI kahAM hai? maiM zarIra-vyAdhi ko jAnatA haA bhI bhoga nahIM rahA hai| maiM caitanyadhArA ke usa dharAtala para khar3A hUM, jahAM Adhi, vyAdhi aura upAdhi kI paridhi samAdhi ke kendra meM simaTa gaI hai| yadi zarIra kI nIrogatA ko cAhatA to maiM pahale hI usa bImArI ko miTA letaa| itanA kahakara muni sanatkumAra ne tatkAla aMguli se thUka nikAlA aura use apane rogagrasta zarIra para lgaayaa| muni kI labdhi se zarIra kA vaha bhAga kaMcanamaya hokara svastha ho gyaa| muni ne praznacihna upasthita karate hue vaidyoM se kahA-kahAM hai tumhArI auSadhi meM itanA sAmarthya? yadi nahIM hai to phira merI cikitsA kaise? muni kA yaha prazna anuttarita thA aura vaidya praNata the unake labdhi-sampanna camatkAra se| mana hI mana unhoMne muni kI zlAghA aura stavanA kI aura phira cale apane gantavya kI or| muni sanatkumAra AtmaramaNa aura UrdhvArohaNa karate hue nazvara aura azucimaya deha kA viloDana kara paramArtha kA navanIta nikAla rahe the aura udghATita kara rahe the cirantana satya ko-'AtmA kI ArAdhanA hI kevala anupama saar|' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava-saMvara bhAvanA 7-8. je AsavA te parissavA rAjagRha kI puNyasthalI meM bhagavAna mahAvIra kA smvsrnn| prabhudarzana ke lie umar3atI huI janatA kI bhiidd'| nagara kI galiyAM aura rAjapatha janasaMkula hote jA rahe the| jisane bhI bhagavAn ke Agamana kA saMvAda sunA, vaha apanI utsukatA nahIM roka sakA aura bhagavAn kA sAnnidhya prApta karane ke lie cala pdd'aa| mahArAja zreNika bhI nagara ke sambhrAnta logoM ke sAtha parivArikajanoM se pariveSTita hokara prabhuvandana ke lie cale jA rahe the| rAjapatha ke eka chora para khar3e eka mahAmuni sahasra-sahasra darzakoM ke lie jijJAsA aura kutUhala kA viSaya bane hue the| eka pAMva ke sahAre UrdhvabAhu meM sthita unakI viziSTa dhyAnamudrA logoM ko barabasa apanI ora khIMca rahI thii| unheM dekhakara calate hue kadama sahasA kSaNabhara ke lie rukate aura punaH bhagavAna ke samavasaraNa kI ora bar3ha jaate| ve rAjarSi potanapura ke mahArAja prasannacandra the| bhagavAn mahAvIra se saMbuddha hokara unhoMne dIkSA agIkAra kI aura apane rAjya kA uttaradAyitva nAbAliga putra ko sauMpakara svayaM usa bhAra se mukta ho ge| ve nahIM cAhate the ki putra ke yuvA hone taka rAjya vyavasthA meM hI lipta rahA jAe, isalie unhoMne yaha mArga cunaa| bhagavAn kI anujJA se Aja ve samavasaraNa ke samIpa hI dhyAna ke vizeSa prayoga kara rahe the| udhara se Ane vAlA vyakti unakI dhyAna-sAdhanA ko dekhakara sahaja hI praNata ho jaataa| koI unheM apanI maunabhAvAbhivyakti ke dvArA vardhApita karatA to koI apanI vAcika stavanA se unakA guNagAna krtaa| koI apane kAyasaMsparza se unakA sparza karanA cAhatA to koI mastaka jhukAkara dUra se hI vandanA krtaa| hajAroM-hajAroM loga unake sAmane se cale jA rahe the, phira bhI unakI sAdhanA meM na koI vyavadhAna aura na koI baadhaa| pratyuta unakI dhyAna-sAdhanA meM vahI tallInatA aura ekAgratA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zAntasudhArasa jhalaka rahI thii| mahArAja zreNika bhI unakI dhyAnastha saumyamudrA ko dekhakara gadgada ho uThe aura unakA antaHkaraNa bola uThA he mahAmune! Apa dhanya haiM, puNyazAlI haiM, jo itanI utkRSTa sAdhanA kara rahe haiN| ApakI satata jAgarUkatA aura apramattatA ne nizcita hI karmoM ko kSINa kiyA aura Apa isa bhavasAgara ko tara gae haiN| prabho! Apa jaise mahAmuni kA darzana pAkara maiM sanAtha aura kRtapuNya ho gayA huuN| mere animeSa netra ApakI isa bhavyamudrA ko dekhakara tRpta ho gae haiN| samrAT zreNika punaH punaH muni kA guNAnuvAda kara rahe the aura muni mauna khar3e the| rAjarSi ko dekhakara rAjA zreNika ke antaHkaraNa meM zraddhA kA eka bIja vapana huA aura ve antarjijJAsA ko lekara vahAM se prasthita ho ge| utAra-car3hAva jIvana kI zAzvata prakriyA hai| kabhI vyakti Upara car3hatA hai to kabhI nIce kI ora phisala jAtA hai| sArI paristhitiyAM, sArA samaya aura sAre pariNAma sarvadA eka samAna nahIM hote| kabhI-kabhI unameM nATakIya DhaMga se parivartana bhI ho jAtA hai| rAjarSi prasannacandra abhI taka apanI dhyAna-sAdhanA ke dvArA zuddha adhyavasAyoM meM ArohaNa kara rahe the| unake antaHkaraNa kI pavitratA bar3hatI jA rahI thii| sahasA mahArAja zreNika ke pIche-pIche eka vyakti vahAM se gujraa| jaba usane rAjarSi ko dhyAna karate hue dekhA to usakA mana IrSyA se bhara gyaa| vaha bhAvAveza meM anargala pralApa karatA huA bola uThA-are DhoMgI sAdhu! tU apanI sAdhanA kA kyA pradarzana kara rahA hai! zatrusenA ne tere rAjya ko ghera rakhA hai| jarA apane kartavya-akartavya kA viveka kara, kevala AMkha mUMdane se hI kucha nahIM hotaa| terA vaha ekAkI aura nAbAliga putra kaise zatrusenA se lohA le sakegA? jisake abhI taka dAr3hI-mUMcha ke bAla bhI nahIM uge haiM, tUne usa nanheM sukomala bAlaka ke hAtha meM rAjyasattA kI Dora thamA dI, darbala kandhoM para vizAla rAjya kA bhAra DAla diyA aura svayaM yahAM nizcinta hokara, kAyara banakara baiTha gyaa| kyA yaha palAyana kI manovRtti nahIM hai? kyA tujhe zarma nahIM AtI? abhI kucha nahIM bigar3A hai, apane pauruSa ko saMbhAla, kucha parAkrama dikhA, anyathA kucha hI kSaNoM meM sarvanAza ho jaaegaa| zabdoM ne rAjarSi ke marmasthala para gaharA AghAta kiyaa| ve dhyAna se vicalita ho gae, zrAmaNya ko bhUla ge| eka ora unheM putra kA bhayAkula ceharA dRggocara ho rahA thA to dUsarI ora rAjyasattA kA kisI dUsare ke hAtha meM jAne kA bhaya thaa| suSupta ahaMkAra aura mamakAra jAga utthaa| rAjya ke prati, putra ke Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 je AsavA te parissavA prati mamakAra umar3a pdd'aa| unhoMne mana hI mana socA-are zatruoM kA itanA dussAhasa! kyA ve merI anupasthiti kA lAbha uThAnA cAhate haiM? kyA unhoMne isI avasara ko zreSTha samajhA? khaira! maiM abhI jAtA hUM aura eka-eka bAra sabako jItatA huuN| itanA vicAra karate hI rAjarSi ne mana kI pAMkhoM se eka ur3Ana bharI aura potanapura pahuMca ge| apane putra ko saMbhAlA aura phira utara par3e senA se susajjita hokara raNakSetra meN| cAroM ora morcAbandI aura ghamAsAna yuddh| donoM ora se vAra-prativAra ho rahe the| prasannacandra mana hI mana zatrusubhaToM ko dharAzAyI kara rahe the| idhara muni kA bhISaNa kalpanAsaMgrAma cala rahA thA to udhara mahArAja zreNika rAjarSi ke viSaya meM bhagavAn se kucha pUchanA cAhate the| unake mana meM raharahakara kucheka jijJAsAeM ubhara rahI thiiN| unhoMne pravacana-samApti ke pazcAt bhagavAn ko vandana karate hue pUchA-prabho! Apake dharma-anuzAsana meM aneka nirgrantha haiM, kintu prasannacandra rAjarSi kI apanI advitIya aura utkRSTa sAdhanA dekhane ko milii| unakI isa duSkara karanI ko dekhakara lagatA hai ki unhoMne kAphI UMcAI ko prApta kara liyA hai| yadi ve isa samaya AyuSya ko pUrNa kara jAeM to kahAM utpanna hoMge? __ 'prathama naraka meM', bhagavAn ne rahasya ko kholate hue khaa| rAjA zreNika sahasA vismaya meM DUba ge| unakI itanI utkRSTa sAdhanA aura phira narakagamana? kintu sarvajJa ke vacanoM para avizvAsa bhI kaise kiyA jA sakatA thaa| eka ora rAjarSi kI prakhara-sAdhanA kA citra pratyakSa thA to dUsarI ora sarvavid ke vacanoM meM gahana AsthA thii| bAta kucha aTapaTI-sI laga rahI thii| kucha samaya biitaa| punaH rAjA zreNika ne usI prazna ko doharAte hue pUchA-bhaMte! yadi abhI unakA AyuSya pUrA ho jAe to ve kisa gati meM jAeMge? bhagavAn-dUsare naraka meN| uttara sunate hI rAjA sakapakA gyaa| kyA aise mahAtapasvI bhI dUsare naraka meM? bAta kucha asaMgata-sI laga rahI thii| eka ora tapasyA kI utkRSTatA to dUsarI ora unakA adhHptn| rAjA ke sAmane duvidhA-sI utpanna ho gii| ve binA pUche nahIM rahe sake aura punaH bole-bhagavan! aba? bhagavAn-tIsare naraka meN| yaha kyA? kyA mere pratyeka prazna ke sAtha eka-eka naraka bar3hatA hI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zAntasudhArasa rahegA? rAjA zreNika mana meM kiMcid akulAhaTa kA anubhava kara rahe the| jyoM-jyoM zreNika prazna pUchate gae, tyoM-tyoM pratyeka bAra bhagavAn narakavRddhi kI hI udghoSaNA karate ge| vaha udghoSaNA sAtaveM naraka taka pahuMca gii| idhara bhagavAn mahAvIra aura rAjA zreNika ke bIca praznottara cala rahe the, udhara rAjarSi ke kAnoM meM punaH kisI pathika dvArA niHsRta vacana ttkraae| usane kahA-dhanya hai ApakA zrAmaNya! dhanya hai ApakA munitva! dhanya haiM Apa jaise rAjarSi! dhanya hai ApakA tyAga aura pratyAkhyAna! mahAmuni kucha cauNke| mana meM sAdhutva kA bhAna huaa| mana meM socA-are! kisakA rAjya aura kisakA putra? maiM to unheM kabhI kA hI chor3a cukA huuN| maiM kisase lar3a rahA hUM? maiM zramaNa hUM, saMyata hUM, virata huuN| maiMne apane pApakarmoM ko pratihata aura pratyAkhyAta kara diyA hai| zubha adhyavasAyoM me pratikramaNa huaa| unhoMne AtmAlocana kiyaa| jo dIpa sneha ke abhAva meM bujhane ko thA vaha punaH zramaNatva kA sneha pAkara atyadhika prajvalita ho utthaa| adhyavasAya punaH vizuddha banane lge| Artta-raudra dhyAna se dharma aura zukla dhyAna meM avasthita ho gae aura punaH UMcAI kI ora bar3hane lge| mahArAja zreNika abhI bhI praznoM se virata nahIM ho pA rahe the| unakA mana saMdehoM meM jhUla rahA thaa| unhoMne pUchA-bhagavan! pahelI ulajha gaI hai| yadi rAjarSi aba AyuSya pUrA kareM to kahAM jAeMge? bhagavAn ne kahA-pahale svarga meN| rAjA kA mana Azvasta huaa| unhoMne Age prazna pUche aura bhagavAn dUsare, tIsare svarga kI udghoSaNA karate ge| muni prasannacandra ne kucha hI kSaNoM meM usa UMcAI ko pA liyA jahAM jAne para na koI patana aura na koI phisln| ve gurutvAkarSaNa kI paridhi se mukta ho ge| anta meM bhagavAna mahAvIra ne udghoSaNA karate hue kahA-rAjan! rAjarSi kevalajJAna ko upalabdha ho gae haiM, siddha-buddha aura mukta ho gae haiN| yaha sunakara rAjA zreNika ko kiMcid Azcarya aura prasannatA mizrita pratikriyA huii| ve samajha nahIM sake ki jo muni kucha samaya taka saptama naraka kI bhUmikA kA adhirohaNa kara rahe the punaH kaise kevalajJAna taka pahuMca gae? bhagavAn ne unakI gutthI ko sulajhAte hue kahA-zreNika! car3hane-utarane ke lie do sopAnamArga nahIM hote| jina sIr3hiyoM se nIce utarA jA sakatA hai unhIM sIr3hiyoM se Upara bhI car3hA jA sakatA hai| tumhAre Ane ke pazcAt koI vyakti vahAM aayaa| usane rAjarSi ko burA-bhalA khaa| sahasA ve vicalita ho gae aura apane hI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je AsavA te parissavA 129 malina adhyavasAyoM ke kAraNa sAtaveM naraka taka pahuMca ge| punaH kisI anya vyakti ne unake zrAmaNya kI zlAghA karate hue guNAnuvAda kiyaa| unakI mUrchA TUTI aura ve punaH zrAmaNya kI ora lauTa aae| usake pazcAt unake nirantara vizuddhatama adhyavasAya banate cale gae aura ve kevalajJAna kI bhUmikA taka pahuMca gae, siddha-buddha aura mukta ho ge| nirgrantha pravacanakAra ne gunagunAyA-puruSa! AsravaNa aura saMvaraNa tere bhItara Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA 9. kRta kA prAyazcitta sAndhya kI godhUlI velA / aMzumAlI astAcala ko jA cukA thaa| nizA kI tamisrA zanaiH zanaiH Age bar3ha rahI thI / gagana - maMDalI para ekachatra sAmrAjya karate hue nanhe-nanhe tAre mAno sUrya kI anupasthiti kA lAbha uThAkara TimamiTamA rahe the| kumudinIpati apanI zaizavAsthA meM hI vidyamAna thaa| sahasA kisI ne bAhara se daravAjA khttkhttaayaa| bhItara se AvAja AI, kauna hai ? aparicita svara meM pratyuttara milA- 'maiM eka pathika hUM, rAta baserA karanA cAhatA huuN|' brAhmaNadampatI kA sukomala antaHkaraNa AtithyasatkAra ke lie umar3a pdd'aa| ekAeka ghara kA kapATa khulA aura usa aparicita vyakti ne ghara meM praveza kiyaa| cehare se bilkula ajJAta aura aparicita hone para bhI vaha apane suparicita nAma se na jAne kitane vyaktiyoM se paricita thA / usakI krUratA kI kahAnI logoM kI jubAnI thii| vaha apane nAmamAtra se hI logoM ko AtaMkita aura romAMcita karane vAlA thaa| apane dvArA kie gae kAle kAranAmoM se hI vaha deza kA eka mahAn aura khUMkhAra DAkU bana gyaa| usakI talavAra hamezA zoNita se sanI rahatI thii| kisI ke prANoM kA vyapaghAta karanA usake lie sahaja aura sAmAnya kArya thaa| vaha rAhagIroM ko lUTane, kisI ke yahAM DAkA DAlane aura seMdha lagAne meM tanika bhI saMkoca nahIM karatA thaa| dUsaroM kI AMkhoM meM dhUla jhoMkane meM jitanA pravINa to bhAgane meM utanA hI nipunn| lajjA, dayA aura karuNA to mAno kabhI ke hI usake antaHkaraNa se nikala cuke the| vaha hRdayahIna AtatAyI kisI para dRr3ha prahAra karane meM kabhI nahIM cUkatA thA aura na hI usakA prahAra kabhI khAlI jAtA thA, isalie apanI isa dakSatA ke kAraNa vaha logoM meM 'dRDhaprahArI' ke nAma se vizruta ho gyaa| yadyapi vaha janmanA brAhmaNa thA, kintu apanI kusaMgati ke kAraNa DAkU bana gyaa| usI ke kAraNa Aja vaha Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRta kA prAyazcitta 131 dara-dara kI khAka chAna rahA thaa| usakA jIvana sAtoM hI vyasanoM meM dhuta thaa| una durguNoM ne hI sAre parivAra tathA samAja ko saMkSubdha aura utpIr3ita kiyaa| jisakA pariNAma yaha huA ki use eka dina samAja aura parivAra se tiraskRta hokara alaga honA par3A aura vaha ghUmatA-phiratA huA dasyugiroha meM jA milaa| pallIpati ne usake adbhuta zaurya-parAkrama aura sAhasika kAryoM ko dekhakara eka dina use samasta giroha kA netA banA diyaa| Aja vaha apane sAthiyoM ke sahayoga se kuzasthala grAma ko lUTakara, pracura sampadA kA apaharaNa kara devazarmA brAhmaNa ke ghara vizrAma kara rahA thaa| jisake viSaya meM na jAne kitanI kiMvadantiyAM loka meM pracalita thIM, rote hue zizuoM ko jisakA nAma lekara cupa karAyA jAtA thA aura jisakI krUratA brAhmaNa kI jIbha para nAca rahI thI aura Aja vahI dasyusamrAT usI ghara meM ThaharA huA Atithya-satkAra svIkAra kara rahA thaa| vipravara devazarmA ne kabhI socA hI nahIM ki aisI asaMgati bhI jIvana meM A sakatI hai| vidhi ke vidhAna meM na jAne kitane raMga hote haiM, unako jAnanA-pahacAnanA kabhIkabhI buddhi se bhI pare hotA hai| isa aparicaya aura anabhijJatA ke kAraNa hI kabhI-kabhAra jIvana meM akalpita aura atarkita anartha ghaTita ho jAte haiN| vaha vipravara Aja usa aparicita ko apane ghara meM sthAna dekara jAneanajAne apane hI hAthoM viSadhara ko pAla rahA thA aura anAyAsa hI mauta ko bulA rahA thaa| rAtri kI sukhadavelA vyatIta huii| prabhAta kA ujAlA navajAgaraNa kA saMdeza detA huA prasRta huaa| brAhmaNa ne Aja prAtarAza ke lie apane ghara meM khIra banavAI thii| usameM vaha aparicita vyakti bhI sAdara AmaMtrita thaa| vaha svAdiSTa khIra vizeSakara ghara ke baccoM ke lie rucikara aura manojJa to thI hI, kintu usa anabhijJa puruSa ke lie bhI kama manojJa aura rucikara nahIM thii| lambe samaya ke pazcAt use aisA bhojana khAne aura dekhane kA avasara mila rahA thaa| bacce usa prAtarAza ke lie jitane Atura the utanA hI Atura thA vaha dsyusmraatt| vaha mana hI mana soca rahA thA ki kaba mujhe vaha khIra mile aura kaba maiM yahAM se vidA luuN| eka ora use rAjapuruSoM dvArA pakar3e jAne kA mana meM bhaya vyApta thA to dUsarI ora rasalolupatA ke kAraNa vaha gRddha banA huA thaa| dRr3haprahArI apane utAvalepana ko roka nahIM sakA aura sahasA rasoIghara meM jAkara khIra ke bartana ke pAsa baiTha gyaa| usakA isa prakAra acAnaka AnA aura baiThanA brAhmaNI ko ziSTAcAra ke nAte acchA nahIM lgaa| koI bhI sabhya aura ziSTa vyakti aisA kara nahIM sakatA, kintu dRr3haprahArI isa mAmale meM bilkula zUnya thaa| jisakA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zAntasudhArasa sArA jIvana asabhya logoM ke bIca bItA ho, sAmAjikatA tathA ziSTAcAra kA lavaleza jise kabhI chuA hI na ho aura mAranA-kATanA hI jisakA dinapratidina kA dhandhA ho vaha vyakti sAmAjika aura sabhya bane, kaise saMbhava ho sakatA thA? brAhmaNI ne usase kucha atirikta hI apekSA rkhii| vaha vyakti ko pahacAna nahIM sakI aura madhura upAlambha detI huI bola uThI-are! mahAnubhAva! tumako itanI zIghratA kyA hai? kucha to hamArI kula kI mAna-maryAdA kA bhI dhyAna rkhte| binA nimaMtrita isa prakAra AnA aura baiThanA kyA tumhArI asabhyatA nahIM haiM? bhojana to tumheM mila hI jAtA, phira ekAkI yahAM cale AnA tumhArI kauna-sI zobhA hai? brAhmaNI dvArA kahe hue ve sahaja aura sAmAnya zabda bhI dRr3haprahArI ko tIra kI bhAMti cubha ge| usa cubhana se usakA antaHkaraNa mAno eka sAtha hI Andolita, vicalita aura vyathita ho utthaa| zabdoM kA IMdhana pAkara bhItara hI bhItara chipA huA krodha kA dAvAnala sulaga pdd'aa| supta ahaMkAra bola uThA-are! mujhe kahane vAlA kauna? er3I se coTI taka eka prakAra kI siharana-sI kauMdha gii| jIvana meM koI kahane-sunane vAlA bhI hai, isakA anubhava use Aja prathama bAra hI ho rahA thaa| abhI taka usane yahI socA thA ki usake sAmane muMha kholane vAlA hai hI kauna? usakA vaha svAbhimAna Aja cUra-cUra hokara svayaM ko hI nIcA dikhA rahA thaa| pratizodha kI cinagAriyAM antaHkaraNa meM prajvalita ho utthiiN| AMkhoM meM lAlimA aura car3hI huI bhRkuTI usa apamAna ko kaise sahana kara sakatI thI? sahasA khUna kI pyAsI talavAra ne brAhmaNI kA sira dhar3a se vilaga kara diyaa| eka karuNa cItkAra bAharI vAtAvaraNa ko cIratI huI vAyu meM simaTa gii| brAhmaNa ghara ke bAhara snAna kara rahA thaa| usane patnI kI cItkAra sunii| cItkAra sunate hI vaha bhItara kI ora daur3A aura khUna se lathapatha patnI kA zarIra dekha staMbhita raha gyaa| vaha kucha bhI pratikAra kare usase pUrva hI dasyusamrATa ne use bhI apanI raktapyAsI talavAra se yamaloka pahuMcA diyaa| isa karuNa dRzya ko dekhakara ghara ke bacce rote-bilakhate apanI rakSA ke lie idhara-udhara daur3ane lge| isa bhagadar3a ko dekhakara ghara ke prAMgaNa meM baMdhI huI garbhavatI gAya cauMka uThI aura donoM sIMga uThAkara usa aparicita vyakti ko mArane daudd'ii| vaha khUkhAra vyakti usa nirIha pazu ko bhI kaise chor3a sakatA thA? usane eka hI prahAra meM garbhastha zizu ko bIMdhate hue usa gAya ko bhI mauta ke ghATa utAra diyaa| eka ora usake sAmane brAhmaNa aura brAhmaNI kA zava par3A thA to dUsarI ora gAya aura usakA tar3apatA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRta kA prAyazcitta 133 huA zizu antima zvAsa le rahA thaa| eka ora bahatA huA khUna apanI raktimA se krUratA kI gAthA gA rahA thA to dUsarI ora usa nirIha prANI kA apane svAmI ke prati balidAna bola rahA thaa| una donoM ke bIca anyamanaskatA se khar3A khar3A dRr3haprahArI donoM dRzyoM ko dekha rahA thaa| isa hRdayadrAvaka dRzya ko dekhakara koI bhI vyakti do bUMda AMsU bahA sakatA thA aura isa nirdayatApUrNa ghaTanA se kisI kA bhI pASANa hRdaya dravita ho sakatA thaa| dasyusamrAT kI AMkhoM kI aruNimA isa raktaraMjita talavAra ke sAmane phIkI - phIkI laga rahI thI, car3hI huI bhRkuTI mAno mana hI mana apane duSkRtya para phUlI nahIM samA rahI thI / krUratA apanI carama sImA taka pahuMca kara karAha uThI / antarmAnasa meM kucha rAsAyanika parivartana huA / krodha aura ahaMkAra kI AMdhI taba taka upazAnta ho cukI thI / viveka cakSu ne jaba apane Apako dekhA to usane apane bhItara tAmasika aura AsurIvRttiyoM ko paayaa| mahAdasyu kA kabhI nahIM pasIjane vAlA krUra aura pASANahRdaya Aja isa kAruNika aura bhayaMkara dRzya ko dekhakara sahasA dravita ho utthaa| jisane apane jIvana meM saikar3oM hatyAeM kIM, kabhI mana para pratikriyA nahIM huI, kintu Aja ina hatyAoM se sacamuca usakA antaHkaraNa ro rahA thaa| cehare para pazcAttApa kI rekhAeM ubhara aaiiN| usane socA- are ! jisa ghara kA maiMne anna-jala aura namaka grahaNa kiyA kyA Aja maiM pUre parivAra kI hatyA kara namakaharAma nahIM bana gayA hUM? jisane mujhe atithi mAnakara udAracitta se rahane ke lie sthAna diyA, kyA maiMne usa upakAra kA badalA kRtaghna banakara nahIM cukAyA hai? maiM itanA asahiSNu ki choTI-sI bAta ko bhI sahana nahIM kara skaa| maiM jise mAra rahA hUM, kyA vaha maiM svayaM nahIM hUM? dhikkAra hai merI isa kRtaghnatA ko / dhikkAra hai merI khalatA aura duSTatA ko, jisane kitane logoM ko pIr3ita kiyA / hAya! maiM kitanA narAdhama aura narapizAca hUM? maiMne kitane niraparAdhaprANiyoM kI hatyAeM kIM, kitanI abalAoM kA suhAga lUTA, kitane janoM ko begharabAra kiyA aura na jAne apane svArtha ke lie kitane logoM ko staayaa| una aparAdhoM ke lie mujhe kauna mApha karegA? kyA maiM svayaM una sabake lie uttaradAyI nahIM hUM? kyA duSkRtyoM ke bojha se dabA nahIM jA rahA hUM? unase ubarane kA upAya kyA ho sakatA hai ? sahasA mana meM cintana AyA ki kahIM parvata kI kandarAoM aura jaMgala meM calA jAUM, apane ApameM samAdhistha ho jAUM / svataH hI maiM bandhanamukta ho jAUMgA / punaH cintana badalA aura socA- nahIM, nahIM, aisA karanA svayaM kI kAyaratA hai, durbalatA hai aura jina logoM ko maiMne satAyA, pIr3ita kiyA aura nAnAvidha kaSTa die ve saba loga to nagara meM hI rahate haiN| mujhe apane kRta kA maiM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zAntasudhArasa prAyazcitta unhIM logoM ke bIca rahakara karanA caahie| ve loga mujhe dekhakara badalA leNge| vahAM mujhe samatA se una saba kaSToM ko sahana karane kA avasara milegaa| aisA socakara nirvedarasa meM nimagna dRr3haprahArI nagara kI ora bar3ha claa| nagara se bAhara Ane-jAne ke cAra mukhyadvAra the| mahAdasyu pUrvadizAbhimukha dvAra ke samIpa dhyAnastha hokara khar3A ho gyaa| usa dizA se Ane-jAne vAle loga ekAeka usa khUkhAra DAkU ko dekhate aura pratizodha kI bhAvanA se usa para ubala pdd'te| koI kahatA yaha duSTa hI mere pitA kA hatyArA hai to koI kahatA isane hI merA sarvasva lUTA hai| koI usa para bhAI kA khUna karane kA Aropa lagAtA to koI use DhoMgI sAdhu kahakara apamAna krtaa| koI use suhAga lUTane vAlA batAtA to koI Ate-jAte usa para patthara pheMka detaa| koI hAtha aura lAThI se usa para prahAra karatA to koI do-cAra gAliyAM sunAkara nikala jaataa| dRDhaprahArI una saba yAtanAoM ko samatApUrvaka sahana karatA huA apane duSkRtyoM ko viphala kara rahA thA aura mana hI mana soca rahA thA ki maiMne jina duSkarmoM kA saMcaya kiyA hai unheM to eka dina bhoganA hI hogaa| unako binA bhoge chuTakArA hI kahAM hai? karma mere lie vijAtIya padArtha haiM, merI pavitratA ko AcchAdita karane vAle haiN| unako dara kie binA AtmA kI malinatA kisa prakAra dUra hogI? maiM kisa prakAra zuddha caitanya ko upalabdha haMgA? na jAne mere para kitane duSkRtyoM kA RNa hai? yaha acchA avasara AyA hai ki maiM apane Apa uRNa ho rahA hUM aura apane kie hue kA RNa cukA rahA huuN| usake sAmane eka hI lakSya thA ki mujhe apane kRta kA prAyazcitta karanA hai| vaha DAkA DAlane aura hiMsA karane meM jitanA parAkramI thA, utanA hI zUravIra thA apane RNa se mukta hone meN| logoM dvArA avamAnanA, avahelanA, bhartsanA, tAr3anA Adi dene para bhI kabhI usane apane samatva ko khaMDita nahIM kiyaa| chaha mahInoM taka usane ghora kaSToM ko shaa| pazcima uttara aura dakSiNa dizA meM sthita sabhI dvAroM para usane dhyAnAvasthita hokara isI prayoga ko kiyaa| anta meM dhIre-dhIre logoM kA krodha upazAnta huaa| ve vastusthiti ko jAnane lge| dRr3haprahArI kA badalA huA antaHkaraNa dekhakara logoM kA bhI antaHkaraNa bdlaa| aba ve use mahAdasyu se mahAmuni ke rUpa meM dekhane lage aura unakI sahanazIlatA aura samatva ke prati jhukane lge| isa prakAra vItarAgatA kI sAdhanA karatA huA mahAdasyu eka dina vItarAga bana gayA aura saba karmoM ko kSINa kara siddha-buddha aura mukta bana gyaa| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA 10. dRr3hadharmI arhannaka prabhAta kI brAhmI velaa| jana-jana ko prabodhita karatA huA dinamaNi kSitija ke vAtAyana se jhAMka rahA thaa| raktimA ko dhAraNa karatI huI dasoM dizAeM apanI mAMga meM sindUra bharane kA abhinaya kara rahI thiiN| mAMgalika samaya, maMgalamaya yAtrA kI taiyaariyaaN| zreSThipravara Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara kucha samaya pUrva apane Asana para baiThe hI the ki zreSThiputra arhantraka ne kamare meM praveza kiyA, caraNoM meM praNata hotA huA bolA-'pitAzrI! prasthAna kA samaya nikaTa hai, Apa kartavyabodha aura zubhAzaMsA se mujhe anugRhIta kareM, jisase merI yAtrA sAnanda aura nirvighna sampanna ho ske|' pitA ne putra ko chAtI se lagAte hue kahA-'vatsa! tU svayaM hI samajhadAra hai, sAhasI hai, tujhe kucha kahanA Avazyaka pratIta nahIM hotA, phira bhI mArga lambA aura sAmudrika hai, usameM anyAnya khatare bhI bahuta haiM, isalie sAvadhAnI aura jAgarUkatA kI nitAnta apekSA hai| saMbhavataH tujhe apane gaMtavya taka pahuMcane meM dasa dina kA samaya to laga hI jaaegaa| tUne apanI AvazyakatA ke lie aura saMbala to juTAe hI haiM, kintu manobala ko bar3hAne vAle saMbaloM para vizeSa dhyAna denaa| deva-guru-dharma ke prati dRr3ha AsthA rakhanA, dhArmika anuSThAnoM kI samyak ArAdhanA karate rhnaa|' anta meM pitAzrI ne vinoda karate hue kahA-'aura nahIM to samaya-samaya para apane vayovRddha mAtA-pitA ko hI yAda kara lenaa|' putra ne pitA ke kathana para kucha lajjA kA anubhava karate hue dhIme se kahA-maiM Apako vismRta hI kaise kara sakatA hUM? jo jisake hRdaya meM sthita hai, kyA kabhI vaha usase vilaga ho sakatA hai? pitA-putra kI paraspara vArtA cala hI rahI thI ki itane meM mAM, bhAI-bahana Adi parivAra ke anya sadasya bhI vahAM upasthita ho ge| prasthAna kI velA aba atyanta nikaTa A cukI thii| lagabhaga Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zAntasudhArasa ardhaghaTikA kA samaya hI avazeSa thaa| jahAja meM mAla kA ladAna kiyA jA cukA thaa| arhannaka ke sAtha jAne vAle anya sAMyAtrika bhI apanI taiyArI ke sAtha A cuke the| samudrataTa para basA huA campApura apanI suramyatA aura vizAlatA ke kAraNa jana-jana ke lie AkarSaNa-bindu banA huA thaa| aMga janapada ke adhipati mahArAjA candrachAyA isa nagara ke anuzAstA the| usakA par3osI dezoM ke sAtha acchA vyApArika sambandha thaa| samudrataTa para sthita hone ke kAraNa campAnagara eka suprasiddha bandaragAha bhI thaa| pratidina yahAM aneka jalapota dUsare dezoM se mAla lekara Ate aura punaH yahAM se mAla ko bharakara sudUra dezoM meM cale jAte the| isa prakAra yaha nagara mAla ke AyAta-niryAta kA saMgamasthala banA huA thaa| prasthAna se pUrva kumAra arhantraka ne eka-eka kara parivAra ke sabhI sadasyoM ko praNAma kiyA aura punaH Akara mAtA-pitA ke caraNoM meM praNata ho gyaa| mAtA-pitA ne putra ko bAMhoM se uThAte hue apanI chAtI se lagA liyA aura gadgada hote hue azrupUrita netroM se kumAra ko vidA dii| zramaNopAsaka arhannaka kA jahAja jana-mAla ko lekara apane gantavya kI ora ravAnA huaa| arhanaka ko pahaMcAne Ane vAle kauTumbikajana tathA anya sAthI TakaTakI lagAe jahAja ko dekhe jA rahe the| jahAja aba unakI AMkhoM se ojhala ho cukA thaa| atIta kI smRtiyAM mAtra hI aba unake lie zeSa bacI thiiN| aba ve anyamanaskatA se punaH apane ghara lauTa rahe the| vaha samudrI jahAja usa mahAsindhu kI chAtI ko cIratA huA apane lakSya kI ora bar3ha rahA thaa| cAroM ora jala hI jl| bhUmi kA kahIM koI chora nahIM dikha rahA thaa| sarvatra jala ko dekhakara lagatA thA ki mAno sArA bhU-maMDala simaTakara isa athAha jalarAzi meM samA gayA hai| mana ko lubdha karane vAlI pAnI kI nIlimA mAno AMkhoM ko isa prakAra prINita kara rahI thI ki sArI adhyAtma kI gaharAI isa mahAsAgara meM hI samA gaI ho| Upara svaccha AkAza to nIce pAnI kI ghraaii| eka ora jalamagna jalacara pakSI to dUsarI ora kallola karatI huI samudra kI lhreN| eka ora jalanidhi kA mahArava to dUsarI ora sanasanAhaTa karatA huA pvn-veg| mausama bar3A suhAvanA pratIta ho rahA thaa| jahAja meM baiThe sabhI yAtrI isa prAkRtika dRzya ko dekhakara paraspara Amoda-pramoda kara rahe the| koI mana hI mana gunagunAe jA rahA thA to koI manoraMjaka kahAniyAM sunA rahA thaa| koI apanI sukha-duHkha kI bAta batA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRr3hadharmI arhannaka 137 rahA thA to koI maunI hokara bAharI vAtAvaraNa ko dekha rahA thaa| koI zataraMja Adi Adi khelane meM lagA huA thA to koI goTha manAne meM hI vyasta thaa| eka lambA antarAla bIta cukA thaa| dinabhara kI thakAvaTa se AMkheM nidrA se ghUrNita ho rahI thiiN| kisI ne nAvika se pUchA- bhadra! hama campApura se kitanI dUra A gae haiM? nAvika ne kahA- mahAnubhAva! abhI hamane eka cauthAI rAstA hI pAra kiyA hai, lagabhaga tIna cauthAI mArga aura calanA hai| saMdhyA Dhalane ko hai| Apa cAheM to kucha samaya pazcAt vizrAma kara sakate haiN| abhI hameM sUryAsta hone kA bhI dRzya dekhanA hai / usa manorama dRzya kI utkaNThA se sahasA sabhI ke mana jhUma utthe| samaya kI pratIkSA hI thI ki ekAeka eka choTe se bAdala ne sUrya ko apane AvaraNa se Dhaka liyaa| dekhate-dekhate sArA vyomamArga bAdaloM se bhara gyaa| cAroM ora kAlI-kAlI ghaTAeM umar3a-ghumar3a aaiiN| dina kA prakAza durdina se lupta hone lgaa| bAdaloM kA bhayaMkara garjArava, bijalI kI camacamAhaTa aura varSA apanA bhayaMkara tAMDava kara rahI thI / samudra meM bhayaMkara tUphAna uTha cukA thA / usakI capeTa se bacane ke lie kahIM koI aisA TApU nahIM thA ki jahAM laMgara DAlA jA ske| sabhI yAtrI isI udher3abuna meM the ki itane meM eka bIbhatsa AkRti ko unhoMne ubharate hu dekhaa| vaha vizAla AkRti aTTahAsa karatI huI drutagati se jahAja kI ora lapaka rahI thii| isa akalpita aura apratyAzita dRzya se yAtriyoM kA antaHkaraNa bhaya se kAMpa utthaa| eka-dUsare kA muMha dekhate hue ve akarmaNya kI bhAMti sthita the| bhaya ke kAraNa eka-dUsare kA AzleSa karate hue bhItara hI bhItara saTe jA rahe the| cAroM ora vipatti kA pahAr3a TUTa cukA thaa| bacane kA koI upAya nahIM thaa| apane jIvana kI rakSA ke lie koI apane kuladeva kI manautiyAM manA rahA thA to koI apane iSTadeva kA smaraNa kara rahA thaa| koI apane bhagavAn ko bhoga car3hAne kA saMkalpa le rahA thA to koI tIrthATana karane kI pratijJA kara rahA thaa| zramaNopAsaka arhannaka sthiti ko bhalI-bhAMti samajha cukA thA / isa bhayaMkara upasarga se nipaTane ke lie usake sAmane dharma ke atirikta anya koI vikalpa vidyamAna nahIM thaa| kumAra arhannaka jahAja ke eka kone meM aprakampita aura avicalabhAva se kAyotsargamudrA meM pratisaMlIna ho gyaa| usa kurUpavyakti kA aTTahAsa vAtAvaraNa ko raudra banA rahA thaa| usakI upasthiti jahAja meM sthita logoM ko bhayAkula aura udvigna kara rahI thI / usane jahAja ke samIpa Ate hI apanI raudratA dikhAte hue potavaNikoM se kahA- yadi tuma sukha se jInA cAhate ho Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zAntasudhArasa to apanA dharma chor3a do, anyathA asamaya meM mRtyuvaraNa ke lie taiyAra ho jaao| maiM jahAja ko abhI samudra meM DubotA huuN| eka svara meM bolo hama dharma ko chor3ate mauta kA nAma sunate hI cAroM ora hAhAkAra maca gyaa| ekAeka mauta ke bhaya se sabhI romAMcita ho utthe| jAna-bUjhakara mauta ke muMha meM jAnA kise abhISTa ho sakatA thA? sabhI eka svara meM kaha uThe-devAnupriya! Apa aisA na kareM, hama saba dharma-karma ko tilAMjali dete haiM aura abhI-abhI ApakI sAkSI se samudra ke pravAha meM apane dharma ko visarjita karate haiN| 'nahIM, tuma sabhI kahAM sahamata ho? kumAra arhannaka kyA kahatA hai?' sahasA sAthiyoM ne kumAra arhannaka kI ora dekhaa| vaha to abhI bhI nirbhIka aura zAntamudrA meM kAyotsarga-pratimA meM tallIna thaa| vaha mauta se Darane vAlA kaba thA, mauta usase Dara cukI thii| vaha mauta se marane vAlA kaba thA, mauta usase mara cukI thii| kumAra kA antarmAnasa bola rahA thA ki dharma koI vastra nahIM hai jise icchA hone para pahanA aura utArA jA ske| dharma koI zirastrANa nahIM hai jise icchAnusAra dhAraNa kiyA yA badalA jA ske| vaha to jIvana kA sanAtana aMga hai, phira sanAtana ko kaise chor3A jA sakatA hai? kumAra ke sAthI arhannaka kI mauna-bhaMgimA se jhuMjhalA rahe the| koI use mana hI mana kosa rahA thA to koI use dRr3hadharmI aura darAgrahI batA rahA thaa| koI bAra-bAra use samajhAne kA prayatna kara rahA thA to koI use kAyotsarga se vicalita karane kA upakrama kara rahA thaa| kumAra arhannaka sabhI ceSTAoM aura prabhAvoM se mukta hokara kAyotsarga pratimA meM pratiSThita thaa| bAharI pratikriyA usake antarjagat ko chU nahIM skii| ___ potavaNik punaH eka bAra jIvana kI bhIkha mAMgate hue kAtarasvara meM bola uThe devAnupriya! yadi eka kumAra arhannaka nahIM mAnatA hai to use marane deM, hameM usase kyA, para hamako usake pIche pratibandhita kyoM karate haiM? dekhatA hUM ki vaha kaise nahIM mAnatA, bhayAvaha AkRti ne tamatamAte hue khaa| usane arhannaka ko lalakArA o duSTa! basa, bahuta ho gaI terI dRddh'dhrmitaa| kyA abhI bhI isI prakAra baiThA rahegA? lagatA hai tU svayaM to marane vAlA hai hI, kintu tere ye sAthI bhI binA mauta mAre jaaeNge| itanA kucha kahane para bhI itanA DhITha, kucha bhI asara nhiiN| aba isakA pariNAma bhI zIghra dekha le| itanA kahate hI usa daitya ne usa vizAla jahAja ko AkAza meM uThAyA aura use kumhAra ke cAka kI bhAMti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 dRr3hadharmI arhannaka ghumAne lgaa| kucheka yAtrI isa bhayAvaha dRzya ke kAraNa mUrcchita ho gae aura kucheka bhaya se kAMpate hue karuNa krandana karane lge| Aja unake prati sahAnubhUti karane vAlA aura karuNa vilApa ko sunane vAlA koI nahIM thaa| unakI cItkAra bAharI bAtAvaraNa meM arthazUnya aura akiMcitkara-sI laga rahI thii| kumAra arhannaka abhI bhI nizcala aura bhayamukta sthiti meM thaa| bAharI vAtAvaraNa kA usa para kiMcit bhI prabhAva nahIM thaa| usakI dRr3hadharmitA aura manobala ke sAmane usa daitya ko bhI anta meM parAjita honA pdd'aa| upasarga ko upazAnta jAnakara arhannaka ne dhyAna ko pUrA kiyaa| daitya ne jahAja ko samudra meM avasthita kara svayaM ko prakaTa karatA huA bolA-maiMne terA jaisA paricaya sunA thA tU usI ke anurUpa hai aura tU apanI parIkSA meM saphala huA hai| dhanya hai tere dharma ko aura dhanya hai terI dRr3hadharmitA ko| sAre potavaNik svayaM ko sakuzala jAnakara kumAra arhannaka kI zlAghA karate hue gAne lage-'dharma se bar3A na koI aur|' Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka bhAvanA 11. udaya : asta yaha loka vipariNAmadharmA hai| isameM pratikSaNa kucha na kucha parivartana ho rahA hai| parivartanazIlatA isa loka kI zAzvata ghaTanA hai| jar3a meM bhI parivartana ho rahA hai aura cetana meM bhI parivartana ho rahA hai| para usa parivartana se bodhapATha lene vAlA koI viralA hI hotA hai| jaina rAmAyaNa kA prasaMga hai| maryAdA puruSottama bhagavAn rAma caudaha varSoM kA vanavAsa pUrA kara ayodhyA lautte| sArA nagara khuziyoM se jhUma uThA / ghara-ghara meM ghI ke dIe jalAe ge| bhagavAn rAma kA rAjyAbhiSeka huA / isa khuzI meM sabhI ko koI na koI upahAra milaa| kisI ko rAjyasattA to kisI ko bandhanamukti / kisI ko prabhusevA kA anugraha to kisI ko duHkha - vimukti kA vara / kisI ke lie sukha - sAmrAjya kA dvAra khulA to kisI ko upalabdha huIM aizvarya - sampadA / vibhISaNa aura rAmabhakta hanumAna bhI usase kaise vaMcita raha sakate the? unheM bhI apanA-apanA adhikRta kSetra prApta ho gayA / mahArAjA vibhISaNa laMkA ke zAsaka bane to pavanasuta hanumAna Adityapura nagara ke| sabhI prasannamanA apane-apane rAjya kA kuzala saMcAlana kara rahe the| eka bAra hanumAna kI rAniyoM ke mana meM sumeru parvata para krIr3A karane kA vikalpa utpanna huaa| ve apanI bhAvanAoM ko roka nahIM skiiN| unhoMne apanI prArthanA ko rAmabhakta hanumAna ke samakSa rkhaa| unhoMne unakI prArthanA ko svIkAra kara liyA aura vimAna meM baiThakara yAtrA ke lie prasthita ho ge| unakA sArA dina krIr3A-utsava meM vyatIta huA / punaH zAma ko lauTane kI taiyAriyAM hone lgiiN| sabhI rAniyAM isa krIr3Amaya divasa kI smRti ko saMjotI huI vimAna meM ArUr3ha huIM aura vaha vimAna Adityapura kI ora cala pdd'aa| saMdhyA kA samaya / sUraja kI sunahalI kiraNeM apane ApameM simaTatI huI dRggocara ho rahI thiiN| sUrya astAcala kI ora jA rahA thaa| pakSIgaNa apane- apane ghoMsaloM kI ora lauTa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya : asta 141 rahe the| nizA kI pUrva sUcanA saMdhyA ke bAdaloM meM A cukI thii| sahasA isa dRzya ko dekhakara hanumAna ke antarmAnasa meM eka vicitra prakAra kI pratikriyA utpanna ho gii| unheM prakRti ke isa vAtAvaraNa se anAyAsa hI eka bodhapATha mila gyaa| unhoMne mana hI mana socA-are! kyA isa loka kA yahI svarUpa hai? jo AtA hai kyA vaha eka dina avazya jAtA hai? jo sUrya prabhAtakAla meM isa loka ko prakAzita kara rahA thA, apanI teja aruNAbha-razmiyoM ko bikhera rahA thA, kyA vaha saMdhyA ke samaya isa prakAra AlokazUnya aura dIptivihIna bana gayA? sabhI prANI isa loka meM eka dina udita hote haiM aura punaH asta ho jAte haiN| kyA udaya asta se saMvalita hai? oha! mahAn pratApI sUrya bhI asta ho rahA hai? kyA mujhe bhI isa prakAra asta honA par3egA? unheM svayaM ke prazna kA samAdhAna svayaM prakRti se mila rahA thaa| sahaja hI mana vairAgya se bhara gayA? aba unheM udaya-asta kI paramparA se baMdhe rahanA asahya lagane lgaa| ve cAhate the aba usa zAzvata sukha aura usa avasthA ko prApta karanA, jahAM na kabhI udaya ho aura na kabhI asta ho| unhoMne apanA prastAva rAniyoM ko kaha sunaayaa| bahuta anunaya-vinaya ke pazcAt bhI ve rAjasattA meM lipta nahIM hue| ghara Akara unhoMne rAjya kI samucita vyavasthA kI aura svayaM sAdhanA kI saMkarI pagaDaMDiyoM para bar3ha cle| puruSArtha kA dIpaka prajvalita huA, guNasthAnoM kI bhUmikA meM ArohaNa huA aura anta meM ve siddha, buddha aura mukta ho ge| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhidurlabha bhAvanA 12. anurAga : virAga saMdhyA kI velA / zarvarI kI kAlI chAyA dhIre-dhIre dina ko rAta banAe jA rahI thii| hajAroM-hajAroM dIpaka usake pratirodha meM jala utthe| ilAvardhana zahara ke madhya eka adbhuta prakAza / umar3atI bhiidd'| Ane vAloM kA tAMtA use dekhakara kSaNabhara ruka rahA thA / zreSThI dhanadatta kA ikalautA putra ilAyacIkumAra / Aja vaha bhI kisI kAryavaza vahAM se gujara rahA thaa| sahasA bhIr3a ko cIrakara usakI dRSTi sahama gii| calate paira ThiThura ge| bhIr3a ko cIrakara kucha Age bddh'aa| Age dekhA to nATaka cala rahA thaa| rUpasIveza meM naTa- kanyAeM apanA nRtya kara rahI thiiN| lacakatI mudrAeM aura thirakate hue hAtha-paira vAdya-yantroM para jhUma rahe the| sArI janatA vismayAtireka se unakI kalA dekha rahI thii| nATaka bar3A hI bejor3a aura advitIya thaa| ilAputra usa kalA para nyauchAvara ho gyaa| vizeSataH eka rUpavatI SoDazI naTa - kanyA kI kalA pr| usa SoDazI ne usake mana ko jIta liyA thaa| usakI dRSTi usI kanyA para TikI huI thii| usake aMga-pratyaMga se lAvaNya Tapaka rahA thA aura usakI bhAvapUrNa mudrAeM citta ko vihvala banA rahI thiiN| ilAputra yauvana ke usa nAjuka mor3a para khar3A thA jahAM hRdaya kI uddAma kAmanAeM pradIpta hotI haiM, kisI ko apanA banAyA jAtA hai| naTa- kanyA kI vaha anupameya sundaratA aura kalA usakI AMkhoM meM hI nahIM, pratyuta hRdaya meM samA gii| mana meM socA - kAza ! yaha sundarI merI jIvana saMginI ho jAe to yaha jIvana apane ApameM madhumAsa bana jAe, usakA raMga hI kucha aura khila jAe / bhItara hI bhItara usa nartikA ko apanI banAne kA saMkalpa prabala ho utthaa| phira kyA thA? navayauvana ke chalakate unmAda aura kAmanAoM ne isakA purajora samarthana kiyA aura vaha apane-Apa meM kRtasaMkalpa ho gyaa| kAryakrama saMpanna huaa| ekatrita janasamUha bikharA / sabane apanI-apanI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anurAga : virAga 143 rAha lii| rAta kAphI vyatIta ho cukI thii| ilAyacI kumAra sIdhA apane zayanakakSa meM AyA aura veza parivartana kie binA hI zayyA para leTa gyaa| para nidrA kahAM? mAnasika udvelana aura dekhA huA nRtyadRzya bAra-bAra pratyakSa ho rahA thaa| yauvana kI caMcala UrmiyAM bhItara hI bhItara taraMgita ho rahI thiiN| usane vaha rAta karavaToM aura svapnoM meM hI bitaaii| prabhAta kA dUsarA din| antarmAnasa meM vahI udvelana aura vahI dRshy| anamanA, udAsa aura gamagIna cehraa| na kArya meM rasa aura na khAne-pIne meM rs| vadana para mAyUsI parilakSita ho rahI thii| sabhI kAraNa kisI sadyaHjanita duHkhada ghaTanA kA AbhAsa karA rahe the| tIsarA aura cauthA dina bhI usI prakAra bIta gyaa| kumAra ulajhana meM par3A huA thaa| usane socA binA kucha kahe aisA kaba taka calatA rhegaa| antataH kucha upAya to khojanA hI hogaa| usane sAhasa baTorA aura eka dina avasara dekhakara pitA ke pAsa pahuMca gyaa| apanI Antarika kAmanA ko prakaTa karate hue bolA-pitAzrI! jIvana ke Ananda ke lie eka jIvana-sAthI cAhie, ekAkI jIvana koI jIvana nahIM hotaa| kisI ke sAtha rahane aura kisI ke sAtha jIne meM hI merA vAstavika sukha hai, phira usake cunAva meM bhI merI svtntrtaa.....| vANI meM kucha saMkoca thA, kintu kathana apane ApameM spaSTa thaa| pitA ne kabhI socA nahIM thA ki merA putra bhI aisA soca sakatA hai| parAnuzAsana se nirapekSa svataMtratA kI kalpanA kaise saMbhava ho sakatI thI? putra kA kathana pitA para jale ghAva para namaka kA kAma kara rahA thaa| usane putra se spaSTa kahA-'putra! yaha sukha-vaibhava aura apAra sampadA saba kucha tere caraNoM meM luThane ko taiyAra hai, para isa bAta ko kabhI mata bhUlanA ki isa ghara meM ucca kula kI kulIna kanyA hI zobhita hogii| sarvaprathama hameM apanI kulaparamparAoM kA dhyAna rakhanA hogA, usake bAda kucha aur| usameM tumhArI svatantratA nahIM cala skegii|' 'pitAzrI! jo merI bana cukI hai, jisako maiM apanA sarvasva samarpita kara cukA haM vaha naTa-kanyA hI merI dRSTi meM sarvathA upayukta hai| vahI isa dharatI kI anuttara sundarI hai| maiM use apanI ora se varaNa kara cukA huuN| aba Apa mere isa nirvAcana meM apanI saharSa anumati deM aura merI bhAvanAoM kA mUlyAMkana kareM'-putra ne apanI bAta rakhate hue khaa| 'putra! abhI tumhAre meM tAruNya kI aMgar3AI hai| tuma rUpa aura yauvana meM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasudhArasa prasakta bane hue ho| tumhAre antaHkaraNa meM kAma kA vega baha rahA hai, isalie tuma kula kI apekSA usI ko adhika mUlya de rahe ho / yaha tumhAre lie ucita nahIM hai| thor3A vicAroM ko paripakva banAo aura punaH gambhIratA se soco| tuma aisA nirNaya lo, jisase kula - gaurava bhI surakSita rahe ora sAtha-sAtha tumhArI bhI acchI lage'-zreSThivara ne use samajhAte hue khaa| 144 pitA kI snehila zikSA bhI putra ko viSAkta laga rahI thii| usake prANoM meM yauvana kA uphAna sImA tor3ane ko utAvalA ho rahA thaa| mUr3hatAvaza vaha apane hI durAgraha meM aTakA huA thaa| usane sApha-sApha pitAzrI ko kaha diyA ki maiM kisI bhI sthiti meM saMkIrNatA ke kaTaghare meM baMdhanA nahIM cAhatA / prema hI jIvana kA sabase bar3A dhana hai| vaha sadA virAT aura asIma hai| use kabhI sImA meM nahIM bAMdhA jA sktaa| maiMne jo nirNaya liyA hai, vaha sarvathA samyak aura mere lie anukUla hai| ina do TUka zabdoM ke Age zreSThI dhanadatta kA kucha kahanA akiMcitkarasA laga rahA thaa| Aja usakI AzAoM para pAnI phira gyaa| svapnila kalpanAoM ke mahala Dhaha ge| jisa putra kI cira- abhIpsA meM Dhera sArI pUjAoM, arcanAoM aura deva - manautiyoM meM samaya bitAyA, Aja vahI putra pitA ke dila ko duHkhAkara manamAnI kara rahA thaa| usa Agraha ke kAraNa usI dina vaha naTa-kanyA ke ghara pahuMca gyaa| use prApta karane ke lie apanI maMgalabhAvanAeM prastuta kiiN| naTa - kanyA kA pitA isa prastAva ko eka zarta para svIkAra karane ko rAjI thaa| usane kahA- yadi merI kanyA ke sAtha jInA hai to sabase pahale tumheM naTavidyA sIkhanI hogI / ilAyacI kumAra usake lie apanA saba kucha nyauchAvara karane ko tatpara thA, phira naTavidyA sIkhanI kauna-sI bar3I bAta thI? usane ise saharSa svIkAra kara liyA aura eka dina mAtA-pitA aura pracura sampatti - sabako chor3akara ghara se bAhara nikala gayA / naTakanyA bhI usake prema aura yauvana para maMtramugdha ho cukI thii| donoM kA sAhacarya jIvana meM naI abhivyakti de rahA thA / ilAputra buddhi-sampanna aura kAryapaTu navayuvaka to thA hI / kucha hI dinoM meM vaha naTavidyA meM dakSa ho gyaa| eka dina usane apanI bAta ko naTa ke sAmane rkhaa| naTa ne use Azvasta karate hue kahA- jisa dina tuma apanI kalA se mahArAjA ko prasanna kara puraskAra grahaNa kara loge usI dina maiM tumhAre vivAha - sUtra kI rasma adA kara dUMgA / ilAputra aba pratidina gAMva-gAMva aura zahara - zahara meM ghUmatA, apanI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anurAga : virAga 145 kalA kA pradarzana karatA aura pracura dhana kamAkara laataa| thor3e hI dinoM meM usakI lokapriyatA sudara dezoM taka phaila gii| loga usakI adbhuta kalA se paricita ho cuke the| naTapramukha bhI usakI dakSatA ko dekhakara parama prasanna thaa| vaha use svataMtrarUpa meM bhI kAryakrama dene lgaa| nATya-pradarzana ke lie aneka sthAnoM se nimaMtraNa Ane lge| eka bAra use kisI rAjA kI ora se nimaMtraNa milaa| jIvana meM prathama bAra aura naTapramukha kI zarta ko pUrA karane kA usake lie yaha apUrva avasara thaa| vaha pUrI taiyArI ke sAtha usa SoDazI kanyA ko sAtha le ravAnA huaa| samrATa kA bhavya rNgmNc| janAkIrNa rAjabhavana kA vizAla praaNgnn| nagara ke aneka gaNyamAnya vyakti apanA Asana grahaNa kara cuke the| eka ora UMce siMhAsana para mahAdhipati apanI rAniyoM se suzobhita the to dasarI ora saciva, sAmanta aura viziSTa sAMsada agrima paMkti meM baiThe the| sArA vAtAvaraNa agarabattiyoM kI khuzabU se mahaka rahA thaa| kalArasika manuSya Aja ilAputra kI kalA kI kasauTI karanA cAhate the| kAryakrama ThIka samaya para prArambha ho gayA thaa| eka se eka atirocaka aura manoraMjaka kAryakrama prastuta kie jA rahe the| anta meM ilAputra ne apanA nRtya prArambha kiyaa| sira para sAta gagariyoM kI eka mInAra aura hAtha meM jalate hue dIpoM ko lekara usakA nRtya cala rahA thaa| pAyaloM kI madhura jhaMkAra aura saMgIta vAdyayantroM para layabaddha cala rahA thaa| darzakagaNa mantramugdha bane hue use dekha aura suna rahe the| rAtri kA prathama prahara bIta cukA thaa| aba ilAputra eka anUThe kAryakrama ko prastuta karane jA rahA thaa| aneka-aneka jokhimoM se bharA huA aura romaaNckaarii| jamIna meM gar3A huA eka lambA bAMsa aura usake chora para tIkSNa nokavAlI kIla para aTakAI huI supaarii| paccIsa varSIya naujavAna ilAputra mauta ko hathelI meM rakhakara usa lambe bAMsa para saraparAhaTa se cddh'aa| sahasA logoM kA antaHkaraNa kAMpa utthaa| eka prakAra kI becainI aura akulAhaTa jana-mAnasa meM vyApta ho gii| kumAra ne nAbhi ko supArI para TikAkara apanA cakrAkAra nRtya prArambha kiyaa| usake dAeM hAtha meM camacamAtI talavAra thI to bAeM hAtha meM dhvajA pakar3I huI thii| nIce madhura saMgItoM kI dhuneM baja rahI thIM to Upara nRtya kI kalAkuzalatA jhalaka rahI thii| apalaka netroM se janatA Upara kI ora nihAra rahI thii| kumAra Aja dRr3hasaMkalpita thA ki vaha mahArAjA ko apanI kalAkuzalatA se prasanna karake hI vizrAma legaa| logoM kA dhyAna nRtya dekhane meM lagA huA thA to mahArAjA kA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zAntasudhArasa dhyAna usa rUpavatI nartikA meM ulajhA haA thaa| ve usake rUpa aura yauvana para mohita ho cuke the| ve cAhate the ki ilAputra kalApradarzana karate-karate mauta ke muMha meM calA jAe aura vaha naTakanyA use prApta ho jaae| rAtrI kA dUsarA prhr| ilAputra bAMsa se nIce utarA aura puraskAra prApta karane ke lie rAjA ke sAmane A khar3A huaa| para rAjA use kaba puraskRta karane vAlA thA? mana meM durbhAvanA ghara kara cukI thii| mahIpati ne rUkSatA ke svara meM kahA-kumAra! durbhAgyavaza maiM tumhAre nRtya ko nahIM dekha skaa| merA dhyAna rAjyakAryoM meM ulajha gayA thaa| yadi tuma usa kalA kA phira eka bAra pradarzana kara sko....| kumAra punaH bAMsa para car3hA aura nae utsAha aura joza ke sAtha apanI kalA kA pradarzana karane lgaa| usakI isa utkRSTa kalA ko dekhakara janasamUha romAMcita ho utthaa| mahArAniyAM aura janatA sabhI isa kalA se prasanna hokara kumAra ko puraskRta karanA cAhatI thIM, kintu pahala kauna kare? jaba taka rAjA svayaM saMtuSTa hokara puraskAra nahIM detA taba taka dUsarA kauna sAhasa kara sakatA thA? kumAra ne nIce utara kara punaH apanI yAcanA prastuta kii| rAjA ke mana meM krUratA aura niSThuratA kA udaya ho cukA thaa| ve nahIM cAhate the ki ilAputra merA puraskAra prApta kre| ve use bAMsa para hI marA huA dekhanA cAhate the| rAjA ne kahA-'kumAra naTa! eka bAra tuma apanA kauzala aura dikhaao|' kumAra kA zarIra pasIne se tr-btr| nRtyazrama ke kAraNa atyadhika thkaavtt| nahIM cAhate hue bhI kumAra rAjA ke anurodha ko mAnakara apanI kalA kA punaH pradarzana karane lgaa| anya janatA aura naTakanyA bhI rAjA ke isa vyavahAra para kSubdha thii| nRtya karate-karate prabhAta ho gyaa| sUraja kI kiraNeM kumAra ke mukha kA cumbana le rahI thiiN| sahasA kumAra kI dRSTi sAmane eka gRhapati ke ghara kI ora calI gii| eka muni rUpavatI gRhiNI ke hAthoM bhikSA grahaNa kara rahe the| donoM meM yauvana kI mAdakatA chalaka rahI thii| na koI malinatA aura na koI vaasnaa| ekAkI hote hue bhI muni nIcI najaroM se apanA kArya kara rahe the| isa dRzya ko dekhate hI ilAputra ne mana hI mana socA-are kitane tyAgI aura kitane vairAgI haiM ye muni! navayuvatI ke sAmane hone para bhI kitanI ekAgratA aura kitanI pavitratA! nizchalabhAva se apanA kArya kie jA rahe haiN| kahAM to ye mahAmuni aura kahAM maiM? kyA maiM apanI caMcalatA aura vAsanA ke kAraNa isa naTakanyA ke pIche pAgala nahIM ho gayA hUM? maiM aisA kyA rUpa kA pujArI ki jisake pIche maiMne apanA ghara aura mAtA-pitA ko bhI chor3a Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anurAga : virAga 147 diyA? dhikkAra hai merI isa kAmukatA ko, cittavRtti ko / kyA maiM isa manuSyajanma ko rUpa ke arghya meM hI samApta kara dUMgA ? nahIM, nahIM, aisA nahIM ho sktaa| kumAra vicAroM kI zRMkhalA meM antarmukhI hotA calA jA rahA thA / karmagranthiyoM ko kacce dhAge kI bhAMti tor3a rahA thaa| eka-eka kara usake jJAna ke AvaraNa haTate gae aura vaha kevalajJAna kI bhUmikA taka pahuMca gayA, anurAga ke siMhAsana para virAga jama gyaa| aba kumAra AtmA meM avasthita ho cukA thaa| thor3I dera bAda vaha nIce utarA, usane navodbhUta jJAna ko prakaTa kiyaa| kumAra kI usa adhyAtmavANI se mahArAja ko apanI durbhAvanAoM para anutApa huA / nRtya kA raMgamaMca adhyAtma-dhArA meM badala gyaa| janasamUha AkaNTha usa adhyAtmadhArA meM nimajjana kara rahA thA aura anubhava kara rahA thA - anurAga se virAga kA Aloka / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA 13. maitrI kA AyAma parvAdhirAja saMvatsarI kA mahAn parva / jainaparamparA kA gauravazAlI dhArmika anuSThAna / jana-jana isa dhArmika parva kI ArAdhanA kara rahA thaa| apane Apako antarmukhI banAne kA isase adhika svarNima avasara hI kyA ho sakatA thA? varSa - bhara kI bhUloM kA siMhAvalokana aura AtmAlocana karane kA yaha apUrva dina thaa| sabake prati maitrI kI bhAvanA kara apane antaHkaraNa ko niHzalya aura halkA karane kA yaha mahAn prayoga thA / sindhu-sauvIra ke adhizAstA mahArAjA udraaynn| Aja vaha rAjakIya kAraNoM se yAtrA para gayA huA thaa| usane ujjayinI para AkramaNa kiyA aura apane pratipakSI caNDapradyota ko baMdI banAkara apanI rAjadhAnI kI ora prasthAna kara diyaa| caNDapradyota ujjayinI kA zaktizAlI zAsaka thA, kintu apanI tuccha vRttiyoM ke kAraNa badanAma aura logoM kI dRSTi meM tiraskRta thA / vaha sadA rUpa kA upAsaka, kAmabhogoM meM lipta, kAmuka aura vilAsI thaa| jaba bhI use kahIM yA kisI ke dvArA sundara rUpa kI bhanaka par3a jAtI, tatkAla vaha use prApta karane ke lie daur3a pdd'taa| apanI isa kAmukavRtti ke kAraNa usane kitanI kanyAoM kA apaharaNa kiyA aura kitanI kanyAoM ke sAtha vyabhicAra kiyaa| usakI vaha kAmAndhatA caramazikhara para pahuMca cukI thii| aisI eka nahIM aneka ghaTanAeM usake jIvana sAtha ke jur3I huI thiiN| eka bAra usane kahIM se mahArAnI mRgAvatI kA citra- phalaka dekha liyaa| vaha usake adbhutarUpa para mugdha ho gyaa| usane dUta bhejakara zatAnIka se mRgAvatI kI mAMga kii| zatAnIka ne kar3I bhartsanA ke sAtha use ThukarA diyaa| caNDapradyota kruddha hokara vatsa deza kI ora cala pdd'aa| zatAnIka ghabarA gyaa| usake hRdaya para AghAta lagA / use atisAra kA roga ho gayA aura asamaya meM hI vaha isa saMsAra se cala bsaa| pIche Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 maitrI kA AyAma mahArAnI ne apane cAturyabala se kAma liyaa| kauzAmbI kI surakSA-vyavasthA sudRr3ha kara lii| vatsadeza kI janatA apane deza aura mahArAnI kI surakSA ke lie kaTibaddha ho gii| caNDapradyota kI vizAla senA ne nagarI ko ghera liyaa| cAroM ora yuddha kA AtaMka chA gyaa| mRgAvatI ko bhagavAn mahAvIra kI smRti huii| use aMdhakAra meM prakAza aura samasyA meM samAdhAna upalabdha ho gyaa| bhagavAn mahAvIra kauzAmbI meM samavasRta hue| bhagavAn ke Agamana kA saMvAda pAkara kauzAmbI ke banda dvAra khula ge| bhaya kA vAtAvaraNa abhaya meM badala gyaa| mRgAvatI aura caNDapradyota donoM hI bhagavAn ke darzanArtha samavasaraNa meM aae| bhagavAn ne ahiMsA kI carcA kii| madhyasthabhAva se donoM ne bhagavAn kI dezanA sunii| caNDapradyota kA Akroza zAnta huA aura usakA antaHkaraNa maitrI se ota-prota huaa| avasara dekhakara mRgAvatI ne bhagavAn ko nivedana karate hue kahA-bhaMte! maiM ApakI vANI se prabhAvita huuN| yadi mahArAja caNDapradyota mujhe svIkRti deM aura vatsadeza ke rAjakumAra udayana kI surakSA kA dAyitva apane para leM to maiM Apake caraNoM meM dIkSita honA cAhatI huuN| caNDapradyota ne ise svIkAra kara liyaa| mRgAvatI kA zIla surakSita raha gayA aura punaH ujjayinI aura vatsa donoM deza maitrI ke sUtra meM baMdha ge| Aja caNDapradyota mahArAjA udrAyaNa kI rUpasI dAsI ke apaharaNa ke Aropa meM bandI banA huA thaa| mahArAjA udrAyaNa ke yahAM kubjA nAma kI dAsI rahatI thii| usake pAsa do guTikAeM thIM, jinakI bhinna-bhinna vizeSatAeM thiiN| eka guTikA kA Asevana karane para svarNarUpa kI prApti hotI thI to dUsarI guTikA ke prayoga se icchita puruSa ko apane pAsa bulAyA jA sakatA thaa| ye donoM guTikAeM paricaryA svarUpa use gAndhAra deza ke gRhapati ke dvArA upahAra meM milI thiiN| dAsI ne una donoM kA prayoga kiyaa| pariNAmasvarUpa usakA rUpa sone jaisA sundara ho gayA aura usake dvArA vAJchita vaha kAmuka caNDapradyota usake pAsa AyA aura usakA apaharaNa kara use ujjayinI le gyaa| mahAdhipati udrAyaNa ne ise apanA apamAna smjhaa| AkramaNa-pratyAkramaNa huaa| caNDapradyota parAjita hokara udrAyaNa ke hAthoM bandI bana gyaa| lambA mArga aura lambI yaatraa| mahArAjA udrAyaNa mArga meM par3Ava karatekarate apane deza A rahA thaa| samaya kAphI bIta cukA thaa| udrAyaNa ne dasapura meM par3Ava kiyaa| usa dina sAMvatsarika parva A gyaa| bhagavAn mahAvIra kA prmopaask| nirgrantha pravacana meM aTUTa aasthaa| varSabhara meM eka dina manAyA jAne Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zAntasudhArasa vAlA yaha pAvana prv| mahArAjA udrAyaNa ise kaise nahIM manAtA? manAnA Avazyaka thA, kintu Aja vaha yAtrA ke kAraNa vivaza bhI thaa| dharma-ArAdhanA kA jo anUThA Ananda use ghara para yA kisI ke sAnnidhya meM upalabdha honA thA, vaha Ananda kucha phIkA jarUra laga rahA thaa| usane apane subhaToM ko nirdeza diyA ki vaha Aja kA dina dharma kI upAsanA meM bitAegA, upavAsa rkhegaa| ataH Aja agrima maMjila ke lie yAtrA nahIM hogii| par3Ava yahIM rhegaa| anya koI bhI, jise bhagavAn mahAvIra meM zraddhA hai, dharma kA AcaraNa kara sakatA hai aura vaha bhI usameM sahabhAgI bana sakatA hai| mahArAja udrAyaNa ne saMvatsarI kA sArA dina dharma-jAgaraNa meM vyatIta kiyA, pauSadhopavAsa se apane Apako bhAvita kiyaa| varSabhara kI bhUloM kI AlocanA karate hue caurAsI lAkha jIvayoni se kSamAyAcanA kii| Aja ke dina mahArAjA udrAyaNa isa dharmasrotasvinI meM abhisnAta hokara apane antaHkaraNa ko vizuddha aura nirmala banA rahA thaa| usakA roma-roma maitrI se AplAvita thaa| na kisI ke prati vaira aura na kisI ke prati koI prtishodh| sarvatra maitrI-hI-maitrI Tapaka rahI thii| subaha hote hI usane apane samasta subhaToM aura karmacAriyoM se kSamAyAcanA kI aura phira vaha vahAM pahuMcA jahAM caNDapradyota bandI banA huA thaa| mahArAjA udrAyaNa ne karabaddha hokara vinamratApUrvaka caNDapradyota se kSamAyAcanA kii| kSamAyAcanA kI isa vidhi ko dekhakara caNDapradyota ne kahA-'rAjan! kSamA karanA aura baMdI banAe rakhanA ye donoM eka sAtha kaise ho sakate haiM? Apa bandI se kSamA pAne kI AzA kaise rakha sakate haiM? bhagavAn mahAvIra ne maitrI ke muktakSetra kA nirUpaNa kiyA hai| usameM na bandI banane kA avakAza hai aura na bandI banAne kaa| yadi Apa antaHkaraNa se kSamAyAcanA kI samyak vidhi kA pAlana karanA cAhate haiM to hama donoM ko samAna dharAtala para AnA hogaa| Apa rAjA ke bar3appana se bar3e bane raheM, aura maiM bandI banA huA chuTapana kA anubhava karatA rahaM, yaha kabhI nahIM ho sakatA, Apa ekapakSIya kSamAyAcanA cAha rahe haiN| mere sAtha vaisA vyavahAra kareM, jaisA ki Apa cAhate haiM ki dUsarA Apake sAtha kre| tabhI isa maitrImaya sAMvatsarika parva ko manAne kI sArthakatA hogii|' mahArAjA udrAyaNa ne yaha saba kucha sunaa| eka ora apanA zatru, jise kitane prayatnoM ke bAda baMdI banAyA thA, kitane vyaktiyoM kA khUna bahAyA thA to dUsarI ora saMvatsarI kA vaha mahAn prv| kSamA lene aura kSamA dene kA mahAn avsr| tatkAla udrAyaNa ko apane pramAda kA anubhava huaa| usane isa mahAn Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI kA AyAma 151 parva kI pratiSThA ke lie apane svArtha ko tyAga diyaa| atIta kI saba bAtoM ko bhulAkara svayaM vaha maitrI kI vedI para pratiSThita ho gyaa| kucha hI kSaNoM meM caNDapradyota na kevala zarIra ke bandhana se mukta huA, apitu bhItara chipe hue zatrutA ke bandhana se bhI mukta ho gyaa| donoM adhipati maitrI ke bandhana meM bandha ge| aba donoM eka-dUsare ke gale milate hue antarmana se kSamAyAcanA kara rahe the| caNDapradyota kSamA mAMga rahe the to udrAyaNa use kSamA de rahe the| paraspara eka vinimaya aura AdAna-pradAna ho rahA thA | maitrI kI surabhi se mahakatA huA sArA vAtAvaraNa maitrImaya ho rahA thA aura sabake adharoM para gUMja rahA thA vaha maitrImaMtrakhAmemi savvajIve, savve jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesu, veraM majjha na keNaI || Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramoda bhAvanA 14. kUragaDUka kA UrdhvArohaNa ghaTikA meM gyAraha bajane ko the| anya dinoM kI apekSA kAphI vilamba ho cukA thA aura Age bhI vilamba hotA calA jA rahA thaa| muni kUragaDUka bhUkha se Akula-vyAkula bane hue pravacana ke saMpanna hone kI rAha dekha rahe the aura manahI-mana soca rahe the ki kaba vyAkhyAna pUrA ho aura kaba maiM bhikSA ke lie jAUM? munijIvana meM Ane vAle nAnAvidha kaSToM ko sahate hue bhI unake lie bhUkhA rahanA eka mahAn duSkara tapa thaa| kevala sAMvatsarika upavAsa ke atirikta unhoMne jIvana meM kabhI koI upavAsa kiyA ho, yAda nahIM thaa| apanI isa azakyatA para ve kSubdha to the hI, kintu karate bhI kyA? unhoMne rasanAvijaya kI dizA meM eka prayoga prArambha kiyaa| ve bhikSA meM krUra-nIrasa bhojana lAte aura use anAsaktabhAva se khA lete| apane isa kaThora tapa ke kAraNa unakA nAma bhI 'lalitAMga' se 'kUragaDUka' par3a gyaa| AcArya vimaladyuti pravacana ko lambA kie jA rahe the| paryuSaNa kI caturdazI kA dina thaa| hajAroM-hajAroM loga pravacana kA rasAsvAdana lete hue AkaMTha usameM DUbe hue the| muni kUragaDUka bubhukSA ke kAraNa aba adhika vilamba sahana nahIM kara ske| unake dhIraja kA bAMdha TUTa gyaa| ve tatkAla uThe, pAtriyoM ko jholI meM DAlA aura pravacana ke madhya hI AcArya ke pAsa Akara kSamA mAMgate hue bole-'vande bhagavan! gocarI jAne kI aajnyaa|' unakI isa pravRtti ko dekhakara zrotAgaNa bhI haMse aura unake sAthI munijana bhii| AjJA zabda sunate hI AcArya vimaladyuti bhI kucha cauMke aura tirachI dRSTi se ziSya kUragaDUka ko dekhate hue bole-are! kUragaDUka! Aja to paryuSaNa kI vaturdazI hai| isa dina kA dhArmika aura AdhyAtmika donoM dRSTiyoM se kitanA mahattva hai? hajAroM-hajAroM loga upavAsI haiN| tere sabhI samavayaska sAthiyoM ke upavAsa hai| yadi tU bhikSA ke lie jAegA to milegA kyA? tU aisA kyA peTU ho Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUragaDUka kA UrdhvArohaNa 153 gayA ki eka dina bhI binA khAe nahIM nikAla sktaa| AdhA dina to bIta hI gyaa| aba Adhe dina kI bAta aura hai| kUragaDUka ne baddhAMjali hokara kahA-'gurudeva! Apa mere hitaiSI haiN| mujhe kalyANamArga kI ora prerita karane vAle haiN| karUM kyA? peTa bhUkhA hai, mAnatA hI nhiiN| Apa ThIka kahate haiM gurudeva! ApakI sabhI bAteM zirodhArya haiM, kintu upavAsa karanA mere lie asAdhya aura durgama hai|' AcArya ne unheM punaH punaH upavAsa karane kI preraNA dI, parantu ziSya ne hara bAra apanI asamarthatA hI prakaTa kii| anta meM AcArya ne bhI anyamanaskatA dikhAte hue kiMcid rUkhe svara meM kahA--'jA, jA, jaisI terI icchaa|' / madhyAhna kI tapatI duphrii| Upara sUrya apane Atapa se sira ko tapA rahA thA to nIce dharatI aMgAroM kI bhAMti paira jalA rahI thii| kUragaDUka muni bhikSA ke lie ghara-ghara ghUma rahe the| kahIM ghara ke dvAra banda the to kahIM ghara ke sabhI sadasya upavAsa kie hue the| kahIM kisI ke rasoI banane meM derI thI to kahIM kisI ke prAsuka aura kalpanIya bhojana kI prApti hI nahIM thii| phira bhI muni prasannatA se eka ghara se dUsare ghara meM jAte hue bhikSA kI gaveSaNA kara rahe the| bahuta prayatna ke pazcAt unako kisI ke ghara bacI-khucI tathA bAsI khicar3I hI bhikSA meM upalabdha huii| jo kucha milA usI meM muni kUragaDUka ne AtmatoSa kiyA aura binA kisI udvignatA ke apane sthAna para lauTa aae| apane dvArA lAI huI bhikSA ko guru ko dikhaayaa| AcArya vimaladyuti kucha to pahale se hI ruSTa the aura phira bhikSA dekhakara aura adhika uttejita ho ge| unhoMne tatkAla binA kucha vicAre pAtrI meM thUkate hue kahA-dekhatA hUM tU kaise bhojana karatA hai? muni kUragaDUka zAntabhAva se upAzraya ke bhItara gae aura AcArya dvArA kie gae kArya ko bhI apane lie varadAna maanaa| pAtrI ko eka kone meM rakhakara 'cauvIsatthava' kiyA aura phira khicar3I ko milAte hue AtmAlocana meM laga gae--are! ve sAdhu-sAdhviyAM kitane dhanya aura kRtapuNya haiM jo tapasyA kara karmamala kI zuddhi kara rahe haiN| kisI ke mAsakhamaNa hai to kisI ke paakssik| kisI ke ATha dinoM kI tapasyA hai to kisI ke upvaas| maiM hUM peTa kA aisA pujArI ki eka samaya bhI binA khAe nahIM raha sktaa| mana kA itanA gulAma ki bhUkha ko nikAla hI nahIM sktaa| isase adhika nikRSTatA kyA ho sakatI hai? dhikkAra hai merI isa azakyatA ko, durbalatA ko| ve gRhastha zrAvaka aura zrAvikAeM bhI kitane acche haiM jo dAna, zIla, tapa aura bhAvanA se apane Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zAntasudhArasa Apako bhAvitakara zivapura jAne kA mArga prazasta kara rahe haiN| aho ! maiM kitanA dhRSTa aura avinIta hUM ki maiMne apanI dhRSTatA ke kAraNa guru ko bhI uttejita kara diyaa| mere guru kitane upakArI, bAta-bAta meM merA kitanA dhyAna rakhane vAle! jo arasa-virasa AhAra ghI ke upalabdha na hone para mujhe karanA par3atA Aja usa nIrasa AhAra ko bhI gurudeva ne karuNA kara mere lie sarasa banA diyA / isa prakAra muni kUragaDUka apane hI darpaNa meM apanI kamajoriyoM ko dekha rahe the aura pramoda anuprekSA karate hue dUsaroM ke guNoM kA anumodana kara rahe the| isa pramuditA ke kAraNa unake kramazaH karmabandhana bhI zithila hote cale jA rahe the, saMyama-nAva bhavasAgara ko pAra kara taTa para pahuMcane ko thI / sahasA usI bIca jainazAsana kI adhiSThAtrI devI cakrezvarI vahAM AI aura AcAryavandana kie binA hI kUragaDUka ke pAsa jAne lgii| dUsare muniyoM ne jaba isakA kAraNa pUchA to devI ne kahA- maiM abhI-abhI arhat sImaMdharajI svAmI ke samavasaraNa se A rahI huuN| unhoMne eka rahasya prakaTa karate hue kahA hai ki isI bharatakSetra meM abhI-abhI muni kUragaDUka ko kevalajJAna upalabdha hone vAlA hai| maiM apanI utsukatA ko nahIM roka sakI aura unake darzana karane yahAM AI huuN| devI kI bAta suna munijana khilakhilAkara haMsane lage aura socA- jo muni eka upavAsa bhI nahIM kara sakatA vaha kevalajJAnI bane, kaise saMbhava hai? muni kUragaDUka pramoda anuprekSA karate hue nirantara UrdhvagAmI bana rahe the| utkarSatA, utkarSatA, nirantara utkarSatA unake bhAvoM ko vizuddha kara rahI thI, sahasA unhoMne apane vizuddha pariNAmoM se eka chalAMga bhrii| moha kA pUrNa vilaya huA / Avaraka karmoM kA bandhana TUTA aura ve kevalajJAna ke Aloka se Alokita ho utthe| cAroM ora prakAza hI prakAza, na koI rAga aura na koI dveSa / sarvatra vItarAgatA hI vItarAgatA / vyomamArga meM devadundubhiyAM baja utthiiN| sabane usa nAda ko sunA / kevalajJAna-mahotsava manAne ke lie devatA martyaloka meM Ane lage, sabane usa dRzya ko dekhaa| AcArya vimaladyuti kI cetanA antarmukhI huI / unako apane dvArA kie gae avimRSTa kArya ke prati AtmAlocana huA aura kUragaDUka muni kI sAdhanA kI utkRSTatA kA mUlyAMkana kiyaa| apane mAnasika pariNAmoM kI vizuddhatA ke kAraNa AcArya vimaladyuti ne bhI usa gaharAI ko nApa liyaa| dekhate-dekhate ve bhI kevalajJAna kI bhUmikA taka pahuMca ge| aba isa dharatI ko eka nahIM do-do bhAskara apanI kevalajJAna kI razmiyoM se prabhAsvara kara rahe the aura janatA usa Adityayugala se lAbhAnvita ho rahI thii| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAruNya bhAvanA 15. karuNA : rUpAntaraNa kI prakriyA bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kA dvitIya vrss| bhagavAn apane jIvana meM sAdhanA ke vividha prayoga kara rahe the| kabhI ahiMsA kA prayoga to kabhI maitrI kaa| kabhI abhaya kA to kabhI karuNA kaa| prayogoM kI ina vividha bhUmikAoM kA sparza karate hue bhagavAn grAmAnugrAma viharaNa kara rahe the| eka bAra ve dakSiNa vAcAlA se uttara vAcAlA kI ora jA rahe the| isake lie unhoMne kanakakhala Azrama ke bhItara se jAne vAlA mArga cunaa| ve kucha hI dUra bar3he the ki gvAloM ne unheM rokA aura kahA-bhante! Apa idhara se na jaaeN| yaha mArga nirApada nahIM hai, khataroM se bharA huA hai| isa mArga meM caMDakauzika nAma kA sarpa rahatA hai| vaha dRSTiviSa hai| jo koI vyakti usakI AMkha ke sAmane A jAtA hai, vaha bhasma ho jAtA hai| isI kAraNa kucheka varSoM se yaha mArga yAtAyAta ke lie avaruddha hai, nirjana hai| Apa hamArI bAta mAne aura vApisa mur3a jaaeN| bhagavAn gvAloM kI bAta sunakara pulakita ho utthe| anAyAsa hI unake sAmane eka alabhya avasara A gyaa| svayaM ke dvArA svayaM kI kasauTI karane kA eka mahAn prayoga thaa| ve apane sazakta prayoga se usa ajJAnI jIva ko bhI pratibodha denA cAhate the| bhItara hI bhItara unakA mAnasa sAdhanA ke svara meM bola uThA-'mUr3ha AtmA jisake prati vizvasta hai, usase adhika dUsarA koI bhaya kA sthAna nahIM hai| vaha jisase bhayabhIta hai, usase adhika dUsarA koI abhaya kA sthAna nahIM haiN|' __ bhagavAn ke caraNa una sabakI upekSA karate hue Age bar3ha ge| bhagavAn Age bar3hate jA rahe the aura pIche gvAle Azcarya kI nigAhoM se dekha rahe the ki kaisA nirbhIka puruSa hai! mahAvIra kA Aja kA dhyAnasthala devAlaya kA maMDapa thA to viSadhara Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zAntasudhArasa caMDakauzika kA vahI maMDapa krIr3AsthalI thaa| eka vicitra yog| bhagavAn maMDapa ke madhya kAyotsarga mudrA meM khar3e ho ge| unake donoM hAtha nIce kI ora jhUla rahe the, aMguliyAM ghuTanoM ko chU rahI thiiN| saTI huI er3iyAM paMjoM ke bIca cAra aMgula kA antarAla tathA animeSa cakSu nAsAgra para Tike hue the| ve mana-vacana aura kAya ko vyutsRSTa kara cuke the| bAhya jagat se unakA sarvathA sambandha-viccheda ho cukA thaa| mukhamaMDala para eka prakAra kI dIpti aura AbhA jhalaka rahI thii| unakA AbhAmaMDala apane cAroM ora zAnti aura karuNA ke paramANuoM kA vikIrNa kara rahA thaa| zAma kA smy| sUrya kA Atapa DhalatA jA rahA thaa| caMDakauzika ne dina bhara jaMgala meM krIr3A kI aura zAma ko ghUmaghAma kara apane devAlaya meM A rahA thaa| samIpa Ate hI usane kisI puruSa ko apane sthAna para dekhaa| tatkAla vaha stabdha raha gyaa| jo maMDapa varSoM se nirjana thA aura koI usake paripArzva meM paira bhI nahIM rakhanA cAhatA thA, vahAM kisI vyakti kA Akara ThaharanA apane ApameM eka praznacihna thaa| caMDakauzika ne Aja pahalI bAra hI apanI krIr3A-bhUmi meM kisI manuSya ko dekhA thaa| vaha kaba sahana karane vAlA thA apane sthAna meM kisI dUsare kA prvesh| tatkAla usakA phana uTha gyaa| dRSTi viSa se vyApta ho gii| bhayaMkara phuphakAra ke sAtha usane mahAvIra ko dekhaa| para usakA koI prabhAva nahIM huaa| dUsare tIsare kSaNa bhI usane mahAvIra ko girAne kI dRSTi se phira dekhA, para vaha vyakti abhI bhI vaise hI khar3A thA, jaise pahale khar3A thaa| caNDakauzika kA mahAvIra para koI asara nahIM thaa| usane mana hI mana socA-merI prathama dRSTi hI manuSya ko bhasmIbhUta karane ke lie paryApta hai, phira yaha aisA kauna puruSa hai jisa para merA koI asara hI nahIM! viphalatA ne use aura adhika krodhita banA diyaa| punaH usane sUrya ke sAmane dekha dRSTi ko viSa se bharA aura vegapUrvaka viSasaMkula dRSTi bhagavAn para ddaalii| prayAsa viphala rhaa| bhagavAn aba bhI parvata kI bhAMti aprakampa khar3e the| bAra-bAra kA prayAsa caNDakauzika ke krodha ko sImAtIta kara rahA thaa| vaha krodha se ubala pdd'aa| tatkAla bhayaMkara krodha ke sAtha vaha Age srkaa| usakA zarIra krodha se uchala rahA thA, lAla AMkheM viSa ko ugala rahI thIM, vikarAla phana raudratA ko prakaTa kara rahA thA aura asiphalaka kI bhAMti jIbha lapalapA rahI thii| usakI raudratA utkarSa binda taka pahuMca cukI thii| usane sArI zakti lagAkara bhagavAn ke bAeM paira ke aMgUThe ko ddsaa| viSa kI zakti bhagavAn ke dhyAnarUpa amRtarasa se parAsta ho cukI thI; phira bhI caMDakauzika ne apane Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA : rUpAntaraNa kI prakriyA 157 prayatna ko nahIM chodd'aa| usane punaH jI tor3a prayatna kiyaa| dUsarI bAra phira paira ko DasA aura phira Upara car3hakara gale ko ddsaa| saba prayatna eka ke bAda viphala hote ge| antataH vaha thakakara cUra ho gyaa| mana meM nirAzA aura anutApa kA anubhava hone lgaa| krodha se khinna banA huA vaha aba zAnti pAne kA icchuka thaa| kucha dUra jAkara vaha bhagavAn ke sAmane baiTha gyaa| __ bhagavAn kI dhyAna-pratimA saMpanna huii| caNDakauzika apanI vizAla kAyA ko sameTe hue zAnta baiThA thaa| usakI vizrAnti bhagavAn kI karuNA dRSTi pAnA cAhatI thii| use dekhakara mahAvIra ke mana meM karuNA kA ajasra srota phUTa par3A, vANI meM karuNA bola uThI aura AMkhoM se karuNA barasane lgii| bhagavAn mana-hImana usakI ajJAnatA para haMsa rahe the to caNDakauzika bhagavAn ke paripArzva se karuNA ke paramANuoM ko le rahA thaa| usakA roma-roma zAnti aura maitrI se bhara rahA thaa| bhagavAn kI karuNAmaya dRSTi se usakI dRSTi kA viSa dhula gyaa| bhagavAn apane isa mahAn prayoga kI kasauTI meM khare utre| vaha viSadhara bhagavAn kI karuNA kA saMbala pAkara prabuddha-saMbuddha aura vItarAga banA aura eka mahAn parivrAjaka ke Aloka se Alokita hokara kalyANa-patha kA pathika bana gyaa| ___ gvAloM ke mana meM bhagavAn kI nirbhIkatA ke prati kautUhala aura jijJAsA thii| ve yaha dekhane ke lie pIche A rahe the ki dekheM kyA hotA hai? vRkSa para car3hakara unhoMne dUra se yaha saba kucha dekhaa| ve Azcaryacakita raha ge| aba dUra-dUra taka saMvAda pahuMca cukA thA ki 'caNDakauzika' zAnta ho gayA hai| jisakA nAma sunakara loga bhaya se kAMpate the Aja usI ke pAsa hajAroM-hajAroM loga A-jA rahe the| yaha saba vicitra-sA laga rahA thaa| isa dRzya ko dekhakara unakI AMkheM vizvasta aura praphullita ho rahI thiiN| sabakA antaHkaraNa harSa se umar3a rahA thaa| bhagavAn mahAvIra vahAM pandraha dina rhe| unakA vaha pravAsa krUratA ke prati mRdutA, krodha ke prati prIti, janatA ke antaHkaraNa se bhaya kA nivAraNa, apane Apako karuNA se AplAvita tathA kisI ko pratibuddha karane ke sAtha hI saMpanna huaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthya bhAvanA 16. muni metArya jeThamAsa kI cilacilAtI dhuup| AkAza tapa rahA thA to nIce dharatI tapa rahI thii| mahAmuni metArya usa tapti meM rAjagRha ke mArgoM para paryaTana karate hue gharaghara bhikSA kI eSaNA kara rahe the| eka mAsa kA upavAsa, zarIra se kRza aura mukhamaNDala para sAdhanA kI prdiipti| ve janmanA cANDAla tathA samrAT zreNika ke saMsArapakSIya jAmAtA the| ve bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM dIkSita hue aura dIkSA ke sAtha hI jAtIyatA ke kaTaghare se bhI mukta ho ge| unakA antas sAdhanA ke Aloka meM Alokita ho utthaa| ve eka mahAn sAdhaka bana gae, sAdhanA kI utkRSTa bhUmikA meM pahuMcakara ekalavihArI ho ge| Aja ve bhikSA ke lie ghUmate-ghUmate kisI svarNakAra ke ghara jA phuNce| usa samaya svarNakAra mahArAjA zreNika kA hAra banAne ke lie sone ke yavoM ko gar3ha rahA thaa| kArya meM tatparatA aura tallInatA thii| use yaha hAra Aja hI samrAT ko bheMTa karanA thaa| kucha kSaNa usane muni kI ora dhyAna hI nahIM diyaa| sahasA dRSTi Upara gaI to dekhA muni khar3e haiN| muni ko vandana karatA huA vaha uTha khar3A huaa| antaHkaraNa prasannatA se bhara gyaa| usane abhyarthanA karate hue kahA-mahAzramaNa! Apane bahuta kRpA kii| mere AMgana ko pavitra kiyaa| merA ahobhAgya hai| Apa kucha kSaNa rukeN| maiM dekhakara A rahA hUM ki rasoI banI hai yA nahIM? svarNakAra yavoM ko bikharA huA chor3akara ghara ke bhItara calA gyaa| ghara dukAna se saTA huA thaa| muni vahIM khar3e rhe| dukAna ke chajje para pahale se hI krauMca pakSI kA eka yugala baiThA thaa| vaha avasara kI tAka meM thaa| svarNakAra ke jAne ke bAda vaha pAMkhoM ko phar3aphar3AtA huA nIce utarA aura par3e hue una svarNayavoM ko apanA bhakSya samajhakara nigala gayA aura phira chajje para jA baitthaa| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni metArya 159 svarNakAra ghara se bAhara AyA, muni ko nivedana karane ke lie kucha Age bar3hA to dekhA ki yava nahIM haiN| tatkAla cehare kA raMga ur3a gyaa| hAtha-pairoM meM stabdhatA chA gii| muni se pUchA, muni mauna rhe| vaha jAnatA thA ki yadi Aja yaha hAra mahArAjA zreNika ko upahRta nahIM kiyA gayA to use kaThora daNDa bhugatanA hogaa| vaha atyadhika vyagra aura becaina ho utthaa| jyoM-jyoM samaya bIta rahA thA tyoM-tyoM vaha Aveza meM bharatA jA rahA thaa| vaha bolA-mahArAja! maiM abhI-abhI Apake sAmane ina svarNayavoM ko chor3akara gayA thA aura kSaNabhara bAda hI vApisa lauTa aayaa| isa bIca tIsarA koI AyA nahIM, phira mere ye svarNa-yava kahAM gae? svarNakAra bAra-bAra muni se uttara cAha rahA thA aura muni koI uttara nahIM de rahe the| muni aba bhI mauna khar3e the| muni kI isa maunamudrA se svarNakAra jhuMjhalA gyaa| usakA mana sazaMkita ho utthaa| usane socA-bahuta saMbhava hai ki muni ne hI mere svarNa-yavoM ko curAyA ho| aba inake sivAya dUsarA kauna uttaradAyI ho sakatA hai? usane punaH muni kI bhAvanAoM para prahAra karate hue kahA-zramaNa! Apa samajhate hoMge ki svarNa-yava mere haiM, kintu ye yava mere nahIM, samrAT zreNika ke haiN| yadi maiM inako vApisa nahIM lauTAUMgA to samrAT mujhe mRtyudaNDa deNge| Apa muni haiM, sAdhaka haiN| Apane kitanA vaibhava, sukha-suvidhA kA parityAga kiyA hai| Apa apane tyAga ko dekheM, mujhe dekheM, mana se lobha kA saMvaraNa kreN| tyAga ke sAmane isa tuccha vastu kA mUlya hI kyA? bhUla honA svAbhAvika hai| Apa siddha nahIM haiM, sAdhaka haiN| Apa merI vastu lauTA deM, apane pramAda kA prAyazcitta kara leN| svarNakAra dvArA itanA kahane para bhI muni kA mauna bhaMga nahIM huaa| muni ke bhItara na rAga kI cetanA thI aura na dveSa kii| ve madhyasthabhAva se saba kucha sunate jA rahe the aura sabakI upekSA karate hue taTasthabhAva se dekha rahe the| ve jAnate the ki yadi rAga aura dveSa donoM meM se kisI eka kA bhI palar3A bhArI hotA hai to bahuta bar3A anartha ghaTita ho sakatA hai| mere mauna kholane kA artha hai ki isa krauMca yugala kI htyaa| isameM svarNakAra kA bhI kyA doSa hai! vaha becArA AtaMkita hai, bhayabhIta hai| yadi maiM mauna khola bhI daM to nyAya kahAM hai? eka ke prati priyatA aura dUsare ke prati apriyatA spaSTa jhalaka rahI hai| mujhe dUsare prANoM kI bali dene kA kyA adhikAra hai, kyoMki maiM jJAtA-draSTA kI bhUmikA meM khar3A huuN| maiM hI saMbhAvita kaSToM ko sahana kara sakatA hUM aura apane prANoM kI bali de sakatA huuN| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zAntasudhArasa isa prakAra socate hue mahAmuni metArya dhyAna-prakoSTha meM lIna ho ge| jJAtA-draSTA hokara zarIra aura AtmA kI pRthak anubhUti karane lge| svarNakAra aba Ape se bAhara ho cukA thaa| usane socA zramaNa kA mana lalacA gayA hai| ve daNDa ke binA mAneMge nhiiN| usane tatkAla gIle carmapaTTa se metArya muni kA sira bAMdha diyaa| sUrya ke Atapa se jaise-jaise vaha camar3e kA paTTa sikur3a rahA thA, sira meM bhayaMkara vedanA ho rahI thii| unake mana meM na zarIra ke prati vyAmoha thA aura na svarNakAra ke prati koI aakrosh| ve mAdhyasthya anuprekSA kA anucintana karate hue una saba kaSToM ko saha rahe the| camar3e ke sUkhane ke sAtha hI unake AvAraka, vikAraka aura vighAtaka karma bhI sUkha-sUkhakara jhar3a rahe the| ekAeka asahya vedanA se ve behoza hokara bhUmi para lur3haka ge| samatA meM pratiSThita ho ge| kevalajJAna kI jyoti se jagamagAte hue siddha, buddha aura mukta bana ge| krauMca pakSI abhI bhI dukAna ke chajje para baiThA huA thaa| sahasA usI samaya eka lakar3ahArA lakar3iyoM kA bhAra lekara vahAM aayaa| usane apanA bhAra halkA karane ke lie usa kASThabhAra ko jora se jamIna para pttkaa| usa tIvra dhvani se krauMca pakSI bhayabhIta ho gyaa| bhaya ke mAre krauMca pakSI ke viSThA ho gaI aura ve sAre svarNa-yava viSThA ke sAtha bAhara nikalakara A gire| svarNakAra ne girate hue una yavoM ko dekhaa| eka ora yava milane kI prasannatA thI to dUsarI ora binA soce-samajhe munihatyA kI vissnnnntaa| vaha kAMpa utthaa| sarvatra use mauta dikhAI dene lgii| bacAva kA koI dUsarA upAya nahIM thaa| usane tatkAla veza badalA aura sAdhanA ke patha para agrasara ho gyaa| anurakti se virakti aura rAga se virAga kI ora prasthAna karatA huA vaha bhI eka dina maMjila ko upalabdha ho gyaa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 1. samrAT bharata mahAnagarI vinItA kI cahala-pahala bar3hatI jA rahI thii| logoM kA praphulla-mAnasa apane prabhu ko pAkara Anandotsava manA rahA thaa| brahmamuhUrtta se hI sabhI nAgarika ahaMpUrvikayA uttara dizA kI ora cale jA rahe the| nirjana rahane vAlA nagara kA bAhya udyAna janAkIrNa hotA jA rahA thA / unakA antaHkaraNa prAkRtika-sampadA se kahIM adhika harA-bharA aura per3a-paudhoM meM prasphuTita naI koMpaloM kI bhAMti nava-navonmeSa le rahA thA / una sabhI ke cehare harSa kI rekhAoM se dedIpyamAna, animeSa locanayugala kisI saMbhAvya priyadarzanoM ke lie lAlAyita, karNayugala madhuravacanazravaNa ke lie utkarNa tathA rasanA susvAdiSTa rasAsvAdana ke lie capala thii| Aja mahAnagarI ko vandanavAroM se sajAyA gayA thaa| kahIM sugandhita dravya chir3ake jA rahe the to kahIM akSata-kuMkuma Adi mAMgalika dravyoM se svastika banAe jA rahe the| kahIM mukhyamArgoM meM vAdyayantroM kI maMgaladhvani gUMja rahI thI to kahIM samrAT ko dekhane ke lie logoM kI bhIr3a lagI huI thI / vinItAdhipati samrAT bharata Aja apanI caturaMgiNI senA se susajjita hokara bhagavAn RSabha ke darzanoM ke lie jA rahe the| eka ora unakA AdhyAtmika sambandha thA to dUsarI ora pArivArika sambandha / AdinAtha tIrthaMkara samrAT bharata ke saMsArapakSIya pitA the, kintu vItarAga hone ke kAraNa adhyAtmapatha ke praNetA bhI the| bhagavAn ne pravrajyA lete samaya apanA uttarAdhikAra bharata ko hI sauMpA thaa| bhagavAn RSabha ke sau putra the| unameM bharata jyeSTha aura anubhavI the| unhoMne apane zAsana - vistAra aura cakravartI banane ke lie bar3I-bar3I lar3AiyAM ldd'iiN| aneka rAjAoM ko apane parAkrama se vijita kiyA, phira bhI unakI vijayayAtrA abhI taka apUrNa thii| jaba taka ve SaDkhaMDa ke sabhI rAjAoM ko nahIM jIta lete taba taka unakA cakravartI banane kA svapna sAkAra nahIM ho sakatA thaa| ataH unhoMne apane sabhI bhAiyoM ko sva- anuzAsana meM lenA cAhA / aTThAnaveM bhAI bharata ke anuzAsana ko cunautI dekara Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zAntasudhArasa dharma-anuzAsana meM cale ge| kevala bahalI deza ke rAjA bAhubali hI aise the jo bharata kA Adhipatya svIkAra karanA nahIM cAhate the| isase bharata bar3e asamaMjasa meM par3a ge| eka ora cakravartI banane kA ahaM to dUsarI ora apane bhAI kI anuzAsanahInatA kI asahya sthiti| eka ora bhAI ke sAtha yuddha karane kA pApa to dUsarI ora lokanindA kA bhy| eka prakAra kI duvidhA unake sAmane upasthita thii| cakraratna taba taka AyudhAgAra meM praviSTa nahIM hotA jaba taka ve apane bhAI ko nahIM jIta lete| isalie bAhubali ko jItanA Avazyaka thaa| unhoMne bAhabali ke sAtha yuddha kiyA aura bAhubali usa yuddha meM vijayI hue, para yuddhabhUmi se hI unake caraNa virakti kI ora gatimAna ho ge| isa ghaTanA se samrATa bharata ke mana meM eka tIvra pratikriyA hii| aba unake sAmane bhrAtRtva jaisA kucha rahA hI nhiiN| kevala ahaMpoSaNa aura rAjyalipsA ke atirikta bacA hI kyA thA? sArA Amoda-pramoda bhAI ke sAtha hI samApta ho gyaa| taba se ve nirlipta aura anAsakti kA jIvana bitAte hue zAsanasUtra kA saMcAlana kara rahe the| vinItA meM samavasRta bhagavAn RSabha ko pAkara samrATa bharata Aja prasannamanA dikhAI de rahe the| unakI AdhyAtmika cetanA bhagavAn kA sAnnidhya cAhatI thii| jaba ve bhagavAn ke samavasaraNa ke samIpa pahuMce to dUra se unhoMne samutsuka aura atRpta-netroM se usa tribhuvanamohinI mudrA ko dekhaa| bhagavAn ko dekhate hI putra bharata kA pitA ke prati hone vAlA naisargika mamatva jAga utthaa| ve apane Apako roka nahIM ske| kSaNabhara ke lie AMkheM DabaDabA aaiiN| sahasA unheM eka-eka kara atIta kI smRtiyAM satAne lgiiN| unhoMne socA-are! jisa pitA ne mujhe pAlA-posA, bar3A kiyA, Aja ve jagatbandhu bana ge| kyA maiM unhIM mahAn pitA kA putra hUM? antar meM eka prakAra kA spandana ho rahA thaa| sahasA AMkheM apane Apa para vizvAsa nahIM kara rahI thiiN| na jAne bacapana se lekara aba taka kitane saMsmaraNa unake jIvana-adhyAya ke sAtha jur3e hue the| mana kara rahA thA ki zizu kI bhAMti pitA kI chAtI se lipaTa jAUM, kintu aba vaha sthiti badala cukI thii| bhagavAn RSabha samrAT RSabha nahIM rhe| ve samatva ke dharAtala para khar3e the| unakI karuNA vyApaka bana cukI thii| aba ve sImA se atikrAnta hokara nissIma jIvana jI rahe the| ahaMkAra aura mamakAra kI granthiyAM TUTa cukI thiiN| unake lie na koI paitRka sambandha thA aura na hI koI pautrik| saba sambandhoM se atIta kevala zeSa bacA thA AdhyAtmika smbndh| cakravartI kI navanidhi usa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrAT bharata 163 AdhyAtmika sampadA ke sAmane akiMcitkara tathA phIkI-phIkI-sI laga rahI thii| bhagavAn ke samavasaraNa kI bhavyatA, unakI tejasvitA tathA sura, asura, mAnava, tiryaJca kI samaveta upasthiti samrATa ke lie naI-naI, kintu nayanAbhirAma thii| samrAT bharata samavasaraNa meM yathAsthAna baiTha ge| usa samaya bhagavAn dharmadezanA kara rahe the| sabhI zrotAgaNa usa dezanA meM samarasa bane hue AkaNTha DUbe hue the| dezanA samApta huii| yathAzakti janatA ne tyAga-pratyAkhyAna kie aura apane ghara lauTa gii| tatpazcAt kisI ne bhagavAn se jijJAsA karate hue pUchA-bhante! ApakI isa pariSad meM isI janma meM mukta hone vAlA kauna hai? bhagavAn ne kahA-bharata isI janma meM mokSa jAne vAlA hai| praznakartA ko sarvajJavacana para vizvAsa nahIM ho rahA thA, pratyuta vaha mAna rahA thA ki jisa bharata ne cakravartI banane ke lie bar3I-bar3I lar3AiyAM lar3I, nara-saMhAra kiyA, phira bhI vaha mukta ho jAe, yaha kitanA vicitra hai? usane tatkAla Aveza meM kaha diyA ki lagatA hai ki bhagavAn bhI apane putra bharata kA pakSa le rahe haiN| usakI vaha vAcAlatA tathA asabhyatA samrATa ko bahuta akhrii| bhagavAn ke Upara doSAropaNa bharata kaise sahana kara sakate the? unhoMne tatkAla mRtyu-daNDa kA Adeza sunA diyaa| aparAdhI ne apane aparAdha ke lie samrAT se bAra-bAra kSamA-yAcanA kI, bahuta anunaya-vinaya kiyA, kintu samrATa ne kahA-eka zarta para tumheM chor3A jA sakatA hai| taila se labAlaba bharA eka kaTorA hAtha meM lekara yadi tuma ayodhyA nagarI meM ghUmo, taila kI eka bhI bUMda nahIM gire to tuma mukta ho jAoge, anyathA jahAM bUMda giregI vahIM tumhArA sira dhar3a se alaga kara diyA jaaegaa| eka ora mRtyudaNDa kA bhaya to dUsarI ora samrATa kI kaThora shrt| donoM meM kisI ko to pUrA karanA hI thA, maratA kyA nahIM krtaa| Akhira use rAjA kI zarta svIkAra karanI pdd'ii| sAre zahara meM vaha aparAdhI taila se bhare usa kaTore ko lekara ghUma rahA hai| mana meM eka hI bhaya hai ki kahIM tailabindu gira na jAe, jisase ki mRtyudaNDa bhoganA pdd'e| pIche-pIche zastroM se sajjita praharI nigarAnI ke lie lage hue haiN| bAjAroM meM kahIM apAra janasamUha khar3A hai to kahIM dakAneM sajI huI haiN| kahIM nATaka maMDaliyAM nRtya kara rahI haiM to kahIM rAsa racAe jA rahe haiN| kahIM madhura saMgItoM kI dhuneM baja rahI haiM to kahIM vividha prakAra ke rAga-AlApa kie jA rahe haiN| nIcI najara kie apanI hI dhuna meM mAno kisI alamasta yogI kI bhAMti Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zAntasudhArasa vaha vyakti apane gantavya kI ora bar3hA jA rahA thaa| usa lambI mauta - yAtrA ko saMpanna kara usane sahasA sukha kI sAMsa lI aura samrAT ke caraNoM meM upasthita ho gyaa| bharata ne prazna karate hue pUchA- 'kyoM, ghUma Ae?' 'hAM! mahArAja / ' 'nagara meM kyA kucha dekhA ?' 'prabho! kucha bhI nhiiN|' 'are! kahIM nATakamaMDaliyoM ke nRtya to dekheM hoMge ?' 'mahArAja ! saca kahatA hUM ki mauta ke sivAya kucha bhI nahIM dekhA / ' 'kahIM rAga-rAginiyoM ko to sunA hogA ?" 'kevala mauta kI gunagunAhaTa se jyAdA kucha nahIM sunaa|' 'kahIM bIca meM vividha prakAra ke miSTAnnoM aura sugandhita dravyoM ko to sUMghA hI hogA?' 'mahArAja bhI kaisA majAka kara rahe haiM, mauta ke sAmane khAnA aura sUMghanA kisako yAda AtA hai? kevala hara kSaNa mauta, mauta aura mauta hI ghUra rahI thii| ' 'lagatA hai taba to tuma eka hI mauta se ghabarA ge| eka mauta vastu jagat ke kitane viSayoM se ubAra sakatI hai to phira mujhe usameM kaise lipta karegI? maiM to mauta kI paramparA se cira-paricita huuN| itane bar3e sAmrAjya kA saMcAlana karate hue bhI maiM usameM lipta nahIM huuN| 'mujhe maranA hai' - yaha sUtra nirantara mere smRti-paTala para nAcatA rahatA hai aura isalie maiM moha-mamatva se bacA huA huuN|' samrAT bharata rAjya saMcAlana karate hue bhI anAsakti aura nirlepatA kA jIvana jI rahe the| bhagavAn RSabha ke darzana ke pazcAt to unakI antarmukhatA dinoMdina bar3hatI jA rahI thii| unakA pratyeka kArya jAgarUkatA tathA sAvadhAnIpUrvaka niSpanna hotA thA / eka dina samrAT bharata snAnAgAra meM snAna kara rahe the| snAna ke pazcAt unhoMne vastrAbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyA aura phira apane Apako dekhane ke lie AdarzagRha meM cale ge| cAroM ora unakA pratibimba pratibimbita ho rahA thaa| apane rUpa ko dekhate hue sahasA eka pratibimba para unakA dhyAna kendrita ho gyaa| ve apane pratibimba meM itane tallIna ho gae ki unheM patA hI nahIM calA ki maiM kahAM khar3A huuN| animeSa netra apane hI pratibimba ko nihArate rhe| dekhate-dekhate Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrAT bharata 165 ve dhyAna kI gaharAI meM utara ge| sthUla zarIra se sUkSma zarIra meM cale ge| kahIM unheM prakampana, kahIM sUkSmaspandana, kahIM halacala aura kahIM ghaTita hone vAle vividha prakAra ke rasAyana spaSTarUpa se anubhava ho rahe the| dhyAna kI ekAgratA aura Age bar3hI to ve karmazarIra taka pahuMca ge| aba ve karmoM ke vipAka aura vahAM hone vAlI sUkSmatama avasthAoM aura ananta-ananta paryAyoM kA citrapaTa kI bhAMti sAkSAtkAra kara rahe the| unake lie saba kucha nayA hI nayA thaa| aisA nayA saMsAra unhoMne isase pahale kabhI nahIM dekhA thaa| sahasA dhyAna kA utkarSa haA aura ve 'attANa pehemANe zarIra ko dekhate-dekhate zubha pariNAma, zubha adhyavasAya aura zubha lezyAoM meM adhirohaNa karane lage aura anta meM vaha kSaNa AyA jaba unake antaraMga zatru parAjita ho gae, ghAtyakarma TUTe, prabala karma nirjaraNa huA aura unakI samagra cetanA anAvRta ho gii| ___aba ve ananta catuSTayI ke Aloka meM apane mahAn pitA ke mahAn patha para agrasara ho ge| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. cakravartI kA bhojana 'mahArAja kI jaya ho, vijaya ho', sahasA rAjasabhA meM eka svara guuNjaa| svara ke sAtha hI zatazaH darzakoM kI AMkheM usa ora laga giiN| cakravartI samrATa kA rAja-darabAra lagA huA thaa| ve apane sabhAsadoM ke bIca paraspara vicAramantraNA kara rahe the| eka dIna-hIna akiMcana brAhmaNa, jo bhAgya aura lakSmI donoM se abhAgA thA, Aja jana-jana kA muMhatAja banA huA khar3A thaa| daridratA usakI sahacarI banI huI thI aura bhAgyamandatA usakA hAtha pakar3e-pakar3e pIchepIche ghUma rahI thii| daridratA usakI bar3I bahina thI to durbhAgya usakA choTA bhAI thaa| donoM kA vaha bacapana se nirvAha karatA calA A rahA thaa| lakSmI ne sadA hI use pairoM se rauMdA aura bhAgya ne kabhI use Upara uThane nahIM diyaa| nirdhanatA ke kAraNa usakA sarvasva luTa cukA thaa| khAne ko bharapeTa bhojana nahIM, zarIra DhAMkane ko vastra nahIM aura rahane ko sthAna nahIM thaa| jaise-taise vaha AdhA bhUkhA rahakara apane dina bitAtA thaa| phaTe-purAne kapar3oM ko pahanakara sardI-garmI se bacAva karatA thA aura TUTI-phUTI jhoMpar3I meM hI rAta-baserA karatA thaa| nirdhanatA mAno usake lie eka abhizApa banI huI thii| Aja usa abhizApamukti ke lie hI vaha rAjadarabAra meM upasthita huA thaa| samrATa ne sahasA usa vyakti ko dekhaa| zarIra ke kaNa-kaNa se usakI daridratA parilakSita ho rahI thii| samrATa ne usase pUchate hue kahA-are! mahAbhAga! Aja tU yahAM kyoM aura kisalie AyA hai? / vibho! maiM prabhudarzana aura prabhu-anugraha ke lie AyA haM, Apa antaryAmI haiM, ghaTa-ghaTa ke jJAtA haiM, phira Apase chipA hI kyA hai? ApakI dRSTi meM hI merI sRSTi nihita hai| yadi ApakI mujha para karuNA aura anugraha kI dRSTi par3a jAtI hai to maiM apane ApameM nihAla ho jAtA hUM aura merI daridratA kA cirasaMtApa dUra ho jAtA hai| aba Apa hI mere pratipAlaka haiM, maiM Apake zaraNAgata huuN| Apake sivAya aba merA hai hI kauna? brAhmaNa kI mRdubhASitA tathA daridratA samrATa ke antaHkaraNa ko chU gii| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI kA bhojana 167 unakA roma-roma karuNA se AplAvita ho gyaa| unhoMne prasanna hote hue brAhmaNa se kahA- tU jo cAhe varadAna mAMga le| usane mana hI mana socA ki kyA mAMgUM? bahuta socane para bhI vaha kisI nirNaya taka nahIM pahuMca skaa| anta meM usane patnI se parAmarza lenA ucita smjhaa| rAjA se kucha samaya mAMgakara vaha ghara lauTA, patnI se vicAra-vimarza kiyaa| patnI kA abhimata rahA ki svalpa dhanarAzi se jIvana kA nirvAha nahIM ho sakatA aura bar3I rAzi mAMgane meM anyAnya jokhima bahuta haiM / varadAna ho to aisA ho ki jisase hameM bhI koI saMkleza na ho aura pratidina ke jhaMjhaToM se bhI mukti mila jaae| isalie acchA yahI hai ki pratidina pratyeka ghara meM khIra - khANDa kA bhojana aura dakSiNA meM eka-eka svarNa mudrA mAMga lI jaae| patnI kA yaha sujhAva brAhmaNa ko mAnya ho gyaa| dUsare dina prAtaH brAhmaNa samrAT ke caraNoM meM upasthita huA aura kRtajJatA jJApita karate hue usane patnI dvArA anumodita prativedana kaha sunaayaa| cakravartI mana hI mana usakI isa tuccha abhyarthanA va maMdabhAgyatA para hNse| samrAT bahuta kucha de sakate the, para usa maMdabhAgya se kucha mAMgA hI nahIM gyaa| samrAT ne brAhmaNa kI prArthanA svIkAra kara lI aura sAre nagara meM udghoSaNA karavA dii| Aja brAhmaNa kA prathama dina kA bhojana samrAT cakravartI ke yahAM thaa| bar3e Atithya satkAra ke sAtha unheM bhojana parosA gyaa| bhojana susvAdiSTa tathA susaMskArita thaa| khIra khANDa kA bhojana kara brAhmaNa-dampatI apane Apako tRpta mAna rahe the| jIvana meM prathama bAra hI unhoMne aisA bhojana cakhA thA, isalie bhUkha se kucha adhika hI bhojana kiyaa| bhojana ke anta meM Acamana kara aura dakSiNA meM eka-eka svarNa mudrA le ve apane ghara lauTa aae| aba ve pratidina nagara ke eka-eka ghara meM atithi banakara bhojana grahaNa karane lge| yaha krama calatA rhaa| kahAM to cakravartI ke bhojana kI sarasatA, susvAdiSTatA tathA madhuratA aura kahAM anyAnya gharoM kI ! cakravartI ke bhojana ke sAmane dUsare gharoM kA bhojana sarvathA nagaNya thaa| aba ve soca rahe the - kAza! cakravartI kA bhojana hI mAMga liyA jAtA to kitanA acchA hotaa| pratidina vaha khIra - khANDa kA bhojana miltaa| kintu pazcAttApa ke sivAya aba bacA hI kyA thA / bANa hAtha se chUTa cukA thaa| aba ve pratIkSArata the ki kaba hameM punaH cakravatI ke ghara kA bhojana mile| samrAT cakravartI ke adhIna na jAne kitane grAma aura nagara the aura unameM hajAroM-hajAroM ghara the| kaI janma bhI pUre ho jAeM to bhI cakravartI ke ghara kA krama AnA bahuta durlabha thaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jamAli 'bhante ! Apa mujhe anujJA deM, maiM kucha dina Apase pRthak hokara svataMtra viharaNa karanA cAhatA hUM' - ziSya jamAli ne bhagavAn mahAvIra ko nivedana kiyaa| bhagavAn ne usake kathana ko sunA, kintu mauna rhe| usane punaH usI bAta ko ekado bAra doharAyA, phira bhI bhagavAn ne usake prazna kA koI uttara nahIM diyaa| vaha bhagavAn kA ziSya aura saMsArapakSIya meM jAmAtA thA / ubhayapakSoM se sambandhita jamAli aba taka bhagavAn mahAvIra ke sAtha hI janapada vihAra kara rahA thaa| mahAvIra sarvajJa aura sarvadarzI the| ve jAnate the ki jamAli ko svataMtra vihAra kI anumati denA zreyaskara nahIM hai| svataMtra vicaraNa vahI vyakti kara sakatA hai, jo apane siddhAnta meM sthiramati aura dRr3ha hai| asthiramati aura lacIle siddhAntavAlA muni pathacyuta ho jAtA hai| koI bhI nayA vicAra kisI bhI samaya usa vyakti ko prabhAvita kara sakatA hai aura vaha usa samaya apane Apako saMbhAla nahIM paataa| para jamAli ko rokA bhI nahIM jA sakatA thaa| isa doharI samasyA ko dekhakara bhagavAn mauna hI rahe / mauna ko anumati mAnakara jamAli apane pAMca sau ziSyoM ko sAtha le vahAM se svataMtra janapada vihAra ke lie prasthita ho gyaa| niyati balavAna hotI hai, use TAlA nahIM jA sktaa| jamAli janapada vihAra karatA huA zrAvastI pahuMcA aura koSThaka caitya meM tthhraa| eka ora nairantarika vihAra kA zrama to dUsarI ora asaMtulita aura avyavasthita bhojana kI upalabdhi / donoM caryAoM ne jamAli ke zarIra ko prabhAvita kiyaa| vaha pittajvara se grasita ho gyaa| usakA zarIra dAha se jalane lgaa| zarIra meM asahya vedanA utpanna ho gii| usane zramaNoM se zIghrAtizIghra bichaunA karane ko kahA / bhramaNagaNa usakA bichaunA bichAne lge| atyadhika becainI aura akulAhaTa se jamAli adhIra banA jA rahA thaa| usake lie eka-eka kSaNa bhI bar3I vyagratA se nikala rahA thaa| usane bIca-bIca meM eka-do bAra zramaNoM se pUcha liyA- 'kyA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamAli 169 bichaunA bichA diyA hai?' zramaNoM ne kahA-'bhante! bichAyA nahIM, bichA rahe haiN|' isa pratyuttara se jamAli ko sahasA eka AghAta lgaa| antaHkaraNa vicAra-taraMgoM se Andolita ho utthaa| vicAroM meM Akasmika eka teja tUphAna AyA aura prAcIna vicAroM ko eka nayA mor3a de gyaa| prAcIna arvAcIna bana gyaa| usane socA-are! bhagavAn mahAvIra kriyamANa ko kRta kahate haiN| jo kiyA jA rahA hai, use kiyA huA kahate haiN| kyA yaha sarvathA nirmUla aura mithyA nahIM hai? yaha siddhAnta parIkSaNa kI kasauTI para sahI kahAM utara rahA hai? maiM pratyakSa anubhava kara rahA hUM ki jo bichaunA bichAyA jA rahA hai, vaha bichA hI kahAM hai| yadi bichA huA hotA to maiM usa para so jaataa| phira maiM kaise mAnUM ki mahAvIra kA yaha siddhAnta satya aura samIcIna hai? isa vicAra-krAMti ne jamAli ke antaHkaraNa ko sarvathA mor3a de diyaa| usane apanI navIna vicAradhArA ko zramaNoM ke sammukha rkhaa| usake naye vicAra kucheka ziSyoM ko rucikara lage aura ve navInatA ke pravAha meM baha ge| ve jamAli ke sAtha rahate hue apane siddhAnta kA pratipAdana karane lge| jinako jamAli dvArA pratipAdita vicAra mAnya nahIM hue ve punaH bhagavAn mahAvIra kI anuzAsanA meM A gye| jamAli svastha ho gyaa| vaha zrAvastI se prasthAna kara campA meM aayaa| bhagavAn mahAvIra usI nagarI ke pUrNabhadra caitya meM vihAra kara rahe the| jamAli bhagavAn ke pAsa AyA aura bolA-'Apake aneka ziSya asarvajJa rahakara akevalI vihAra kara rahe haiM, kintu maiM a-kevalI vihAra nahIM kara rahA hUM, sarvajJa hokara kevalI vihAra kara rahA huuN|' usakI garvokti sunakara bhagavAn ke antevAsI gautama ne kahA-jamAli! kevalI kA jJAna avyAbAdhita hotA hai| vaha kisI se AvRta nahIM hotaa| yadi tumhArA jJAna anAvRta hai to mere ina praznoM kA uttara do loka zAzvata hai yA azAzvata? jIva zAzvata hai yA azAzvata? gautama ke prazna sunakara jamAli sazaMkita ho gyaa| vaha kucha bhI uttara nahIM de skaa| bhagavAn ne use mauna dekhakara kahA-kyoM jamAli! kyA apane Apako jina yA kevalI kahane vAlA isa prakAra niruttara hotA hai? isakA uttara to mere kaI chadmastha sAdhu bhI de sakate haiN| mahAvIra ne use samajhAne ke lie jIva aura loka kI vizada vyAkhyA kI aura naya ke siddhAnta ko samajhAte hue kahA-jamAli! Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zAntasudhArasa tuma naya ke siddhAnta ko nahIM jAnate, isalie tumheM kriyamANa kRta ke siddhAnta meM saMdeha hai| maiMne do nayoM kA pratipAdana kiyA hai-nizcaya naya aura vyavahAra ny| maiMne isa siddhAnta kA nirUpaNa nizcaya naya ke AdhAra para kiyA hai| usake anusAra kriyAkAla aura niSThA kAla abhinna hote haiN| pratyeka kriyA apane kSaNa meM kucha niSpanna karake hI nivRtta hotI hai| yadi kriyAkAla meM kArya niSpanna na ho to vaha kriyA ke nivRtta hone para kisa kAraNa se niSpanna hogA? vastra kA pahalA tantu yadi vastra nahIM hai to usakA antima tantu vastra nahIM ho sktaa| antima tantu kA nirmANa hone para kahA jAtA hai ki vastra nirmita ho gyaa| yaha sthUladRSTi hai, vyavahAra naya hai| vAstavikatA yaha hai ki tantu-nirmANa ke pratyeka kSaNa ne vastra kA nirmANa kiyA hai| yadi pahale tantu ke kSaNa meM bhI vastra kA nirmANa nahIM hotA to antima tantu ke kSaNa meM bhI vastra kA nirmANa nahIM ho paataa| bhagavAn mahAvIra ne jamAli ko bahuta kucha samajhAyA, para usane apanA Agraha nahIM chodd'aa| vaha sadA ke lie bhagavAn mahAvIra se alaga ho gayA aura apane siddhAnta ko phailAtA rhaa| yaha ghaTanA bhagavAn ke kevalI hone ke caudahaveM varSa meM ghaTita huii| priyadarzanA jamAli kI patnI thii| vaha jamAli ke sAtha hI bhagavAna ke pAsa dIkSita huI thii| usane bhI jamAli ke vicAroM se prabhAvita hokara bhagavAn ke saMgha se apanA sambandha-viccheda kara liyaa| eka bAra vaha apane sAdhvI samudAya ke sAtha viharaNa karatI huI zrAvastI pahuMcI aura DhaMka kumhAra kI bhANDazAlA meM tthhrii| DhaMka gAthApati bhagavAn mahAvIra kA paramopAsaka thaa| vaha tattvajJa aura AgamoM kA jJAtA thaa| eka dina usane priyadarzanA ko tattva samajhAne ke lie usakI cAdara para eka agnikaNa pheNkaa| cAdara jalane lgii| sAdhvI priyadarzanA ne tatkAla DhaMka ko Tokate hue kahA-Arya! tumane yaha kyA kiyaa| merI cAdara jala gii| DhaMka ne tatkAla kahA-cAdara jalI nahIM, vaha jala rahI hai| Apake matAnusAra to cAdara jala cukane para hI Apako kahanA cAhie thA ki cAdara jala gii| abhI ApakI cAdara jala rahI hai, phira Apa kyoM kahatI haiM ki merI cAdara jala gii| usakI isa tarkaNA ne priyadarzanA ke mAnasa para eka gaharI coTa kii| vicAroM meM parivartana huA aura vaha punaH apanI sAdhviyoM sahita bhagavAn mahAvIra ke dharmazAsana meM praviSTa ho gii| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 pAribhASika zabda adhyavasAya-sUkSmacetanA jo karmazarIra ke sAtha kAma karatI hai| adhyAtma sukh-moksssukh| ananta pudgalaparAvartana-jitane samaya meM jIva samasta lokAkAza ke pudagaloM kA sparza karatA hai use eka pudgala parAvartana kahA jAtA hai| usakA kAlamAna ananta utsarpiNI-avasarpiNI jitanA hai| jIva ananta pudgalaparAvartana taka saMsAra-bhramaNa karatA rahatA hai| anArya deza-vaha deza jahAM mleccha Adi loga rahate haiM, mAMsAhAra aura hiMsA kI jahAM atyadhika prabalatA hotI hai, dharma-karma nahIM hotaa| anitya bhAvanA-padArthoM kI nazvaratA kA anucintn| anuttara vimAna ke deva-jo sabase uttara-pradhAna hote haiM ve anuttara kahalAte haiN| anuttara vimAnoM meM rahane vAle deva saba ahamindra hote haiN| unameM zAsaka-zAsita kA sambandha nahIM hotaa| unake sukha sarvotkRSTa hote haiN| anuttara vimAna pAMca haiM-1.vijaya 2. vaijayanta 3. jayanta, 4. aparAjita, 5. srvaarthsiddh| anyatva bhAvanA-maiM zarIra se bhinna hUM aura zarIra mujhase bhinna hai-isa sacAI kI anubhUti krnaa| arhat-anantajJAna, anantadarzana, anantazakti aura ananta Ananda-isa anantacatuSTayI se sNpnn| aloka-jisameM kevala AkAza hotA hai| avrata-avirati, atyaagbhaav| azaraNa bhAvanA-dUsaroM meM apanI atrANatA aura azaraNatA kA anucintn| azubha yoga-mana, vacana, kAyA kI azubha prvRtti| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zAntasudhArasa azauca bhAvanA-zarIra kI azucitA ke viSaya meM cintana krnaa| asatkriyA-pApabandhakAraka kriyaa| usake pacIsa prakAra haiN| vistAra ke lie dekheM-(ThANaM, 2-2-37) / AgamavANI-vItarAga kI vaannii| AtmaguNa-jJAna, darzana, cAritra, Ananda aura zakti ye AtmA ke guNa haiN| AtmA-caitanyamaya zAzvata tthy| Apta-yathArtha ko jAnane vAlA aura usakA pratipAdana karane vaalaa| Abhyantara tapa-jo mokSa-sAdhanA ke aMtaraMga kAraNa haiM unheM Abhyantara tapa kahA jAtA hai| usake chaha prakAra haiM 1. prAyazcitta-anAcaraNIya kArya hone para doSa-zuddhi ke lie svIkAra kiyA jAne vAlA anusstthaan| 2. vinaya-bar3oM ke prati bahumAna karanA, unake prati hone vAlI AzAtanA-asadvyavahAra kA varjana krnaa| 3. vaiyAvRttya AcArya Adi kI sevA krnaa| 4. svAdhyAya-adhyAtma-zAstroM kA paThana-pAThana krnaa| 5. dhyAna AdhyAtmika vikAsa ke lie mana ko kisI eka Alambana para kendrita krnaa| 6. kAyotsarga yA vyutsarga-zarIra kA halana-calana, pravRtti aura kaSAya Adi kA visarjana krnaa| Asrava-jisase karmoM kA AsravaNa-AkarSaNa hotA hai usa AtmapariNAma ko Asrava kahate haiN| ve pAMca haiM1. mithyAtva-tattva ke prati viparIta zraddhA yA aruci| 2. avirati atyAgavRtti, paudgalika sukhoM ke prati avyakta laalsaa| 3. pramAda-dharma ke prati anutsaah| 4. kaSAya-AtmapradezoM meM rAga-dveSAtmaka uttaap| 5. yoga-mana-vacana-kAyA kI prvRtti| Asrava bhAvanA-karmoM ke AkarSaNa ke hetubhUta sAdhanoM kA anucintana krnaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 pAribhASika zabda ArtadhyAna-priya ke viyoga evaM apriya ke saMyoga ke lie nirantara ekAgracitta honA, zArIrika, mAnasika rogoM se mukti pAne ke lie nirantara cintita rahanA tathA aprApta bhogoM ko prApta karane ke lie nidAna-tIvra saMkalpa karanA, mana kA usI meM niyojana karanA ArtadhyAna hai| Arya deza-vaha deza jahAM sAttvika prakRti vAle logoM kI bahulatA hotI hai, dharma karma kI pradhAnatA hotI hai| jaina itihAsa ke anusAra sAr3he pacIsa Arya deza mAne gae haiN| AhAra saMjJA-saMjJA kA artha hai-Asakti yA muurchaa| yaha prANI kI maulika-vRtti hai| AhAra saMjJA arthAt AhAra ke prati Asakti kA honaa| indriya-pratiniyata artha ko grahaNa karane vAlI cetnaa| ve pAMca haiM-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura shrotr| ekatva bhAvanA-apane ApameM akelepana kA anubhava krnaa| karma-prANI kI zubha-azubha pravRtti ke dvArA gRhIta pudgala-skandha, jo AtmA ke ___ mUla guNoM ko Acchanna, vikRta aura prabhAvita karate haiM, ve karma kahalAte karmanirjarA bhAvanA-karmanirjarA ke hetubhUta tapa ke vividha pahaluoM kA anucintana krnaa| krmrj-krmpudgl| karmavipAka-jaba karma udaya meM Akara apanA phala dete haiM, usa avasthA ko karma vipAka kahA jAtA hai| kalahaMsavRtti-eka jAti kA haMsa jisake paMkha atyanta dhUsara raMga ke hote haiM, vaha __kalahaMsa kahalAtA hai| usakI kSIra-nIra-viveka kI vRtti ko kalahaMsavRtti kahA jAtA hai| kaSAya-AtmA kA rAgadveSAtmaka uttaap| kaSAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| kAyasthiti-eka hI jIvanikAya meM nirantara janma-grahaNa karate rahane kI kaalmryaadaa| kAruNyabhAvanA-duHkhI prANiyoM ko dekhakara dravita honA, dayAbhAva se otaprota ho jaanaa| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zAntasudhArasa kevalI samudghAta-samudghAta kI cAra paribhASAeM haiM * sAmUhikarUpa se balapUrvaka AtmapradezoM kA zarIra se bAhara nikAlanA yA unakA idhara-udhara prakSepaNa krnaa| * vedanA Adi nimittoM se AtmapradezoM kA zarIra se bAhara niklnaa| * karmoM kI sthiti aura anubhAga kA samIkaraNa honaa| * mUlazarIra ko na chor3akara taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha jIvapradezoM kA zarIra se bAhara niklnaa| samudghAta ke sAta prakAra haiM vedanIya, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevlii| prathama chaha samudghAta chadmastha ke hote haiM aura antima samudghAta kevaliyoM ke hI hotA hai| jaba kevalI ke vedanIya karma adhika hoM aura AyuSya karma kama, taba donoM ko samAna karane ke lie svabhAvataH Atmapradeza samUce loka meM phailate haiM, vaha kevalI samudghAta hai| usameM jIva ke pradeza prathama cAra samayoM meM daNDa, kapATa, manthana aura antarAvagAha (koNoM kA sparza) kara sampUrNa lokAkAza kA sparza kara lete haiN| zeSa cAra samaya meM kramazaH ve Atmapradeza simaTate hue punaH zarIra meM avasthita ho jAte haiN| yaha samudghAta AyuSya ke antarmuhUrta zeSa rahane para hotA hai| kSapakazreNI-AThaveM guNasthAna se Urdhvagamana karane vAlA jo sAdhaka mohakarma ko kSINa karatA huA Age bar3hatA hai, use kSapaka zreNI kahate haiN| vaha uttarottara gati karatA huA mokSa ko prApta kara letA hai| gandhahastI vaha hAthI jisake zarIra se nikalane vAlI tIvra gandha anyAnya hAthiyoM ko nirvIrya kara detI hai| gaurava-abhimAna se uttapta citta kI avsthaa| vaha tIna prakAra kA hai 1. Rddhi gaurava-aizvarya kA abhimaan| 2. rasa gaurava-rasa kA abhimaan| 3. sAta gaurava-sukha-suvidhAoM kA abhimaan| cakravartI-chaha khaMDa kA adhipati aura aneka Rddhi-siddhiyoM se sampanna puruSa cakravartI kahalAtA hai| cAritra dharma-AcArAtmaka dhrm| usake dasa prakAra haiM-kSamA, satya aadi| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 pAribhASika zabda cidAnandamaya-kevala caitanyamaya aura aanndmy| caurAsI lAkha-pRthvIkAya ke mUlabheda 350 haiN| inako anukrama se pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza aura pAMca saMsthAna se guNA karane para pRthvIkAya kI sAta lAkha jAtiyAM banatI haiN| isI prakAra apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ke bhI mUlabheda 350 haiN| inako bhI pUrvokta vidhi se guNA karane para pratyeka kI sAta-sAta lAkha jAtiyAM banatI haiN| pratyeka vanaspati ke mUla-bheda 500, sAdhAraNa vanaspati ke 700, dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya ke 100, nAraka, devatA va tiryaJca paMcendriya ke 200 tathA manuSya ke 700 mUlabheda haiN| pUrva prakriyA varNa, gaMdha Adi se guNana karane para kramazaH inakI saMkhyA dasa lAkha, caudaha lAkha, do lAkha, do lAkha, do lAkha, cAra lAkha, cAra lAkha, cAra lAkha, caudaha lAkha jAtiyAM hotI haiN| sabako milAne para caurAsI lAkha yoniyAM ho jAtI haiN| jinadharma-arhat dvArA pratipAdita dhrm| tApa-krodha, mAna Adi kaSAya catuSka kA uttaap| tiryaJca-eka, do, tIna, cAra indriya vAle sabhI jIva tathA pAMca indriya vAle sthalacara-bhUmi para calane vAle, khecara-AkAza meM ur3ane vAle tathA jalacara-pAnI meM rahane vAle jiiv| tIna gupti-mana, vacana aura kAyA kA gopn-sNvrnn| tIrthaMkara-tIrtha ke do artha haiM-pravacana aura caturvidha sNgh| jo inake kartA haiM ve tIrthaMkara kahalAte haiN| pravacana kA artha hai-shaastr| jisa saMgha ke cAra ghaTaka sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA-hote haiM vaha caturvidha saMgha kahalAtA hai| trasa-sthAvara-jo jIva hita kI pravRtti aura ahita kI nivRtti ke lie gamanAgamana karate haiM, ve trasa haiN| ve do-tIna-cAra yA pAMca indriyoM vAle hote haiN| jo gatizIla nahIM haiM, ve sthAvara haiN| unameM eka hI indriya hotI hai| unake pAMca prakAra haiM-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vnsptikaay| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zAntasudhArasa dasAMga sukha-sukha ke dasa prakAra haiM-1. Arogya, 2. dIrgha AyuSya, 3. dhana kI pracuratA, 4-5. kAma aura bhoga kI pracuratA, 6. alpa icchA yA saMtoSa, 7. asti-AvazyakatA kI pUrti honA, 8. zubhabhoga-ramaNIya viSayoM kA bhoga, 9. pravrajyA, 10. moksssukh| dAnta-indriyoM para niyantraNa karane vaalaa| dravya-jisameM guNa aura paryAya donoM hote haiM use dravya kahate haiN| unakA astitva traikAlika hotA hai, dravya chaha haiM 1. dharmAstikAya jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka banane vAlA drvy| 2. adharmAstikAya-jIva aura pudgala kI sthiti meM sahAyaka hone vAlA drvy| 3. AkAzAstikAya-jIva aura pudgala ko avakAza yA Azraya dene vAlA drvy| 4. kAla-pariNamana kA hetubhUta dravya, kAlpanika drvy| 5. pudgala-jo varNa, gaMdha, rasa aura sparza se yukta hai aura jisameM milane aura pRthak hone kA svabhAva hai| 6. jIva-cetana drvy| dvAdaza randhra-do kAna, do AMkha, do nathune, eka muMha, do stana, maladvAra, mUtradvAra aura yoni dvAra-ye bAraha randhra strI ke hote haiN| unase pratipala azuci kA kSaraNa hotA rahatA hai| dharma-vaha sAdhana jisase AtmA kI zuddhi hotI hai| dharmadhyAna-jitanI AtmAbhimukha ekAgratA hai vaha dharmadhyAna hai| vaha mokSa kA kAraNa hai, ataH upAdeya hai| usake cAra bheda haiM1. AjJAvicaya-vItarAga kI AjJA para cintana krnaa| 2. apAyavicaya-doSoM ke svarUpa kA vimarza krnaa| 3. vipAkavicaya-karma ke vipAkoM kA anucintana krnaa| 4. lokavicaya-loka ke saMsthAna Adi para ekAgra honaa| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda 177 dharma bhAvanA-lakSya taka pahuMcAne vAle kSamA-satya Adi sAdhanabhUta tattvoM kA anucintana krnaa| naraka yoni-yoni kA artha hai-utpatti sthaan| ratnaprabhA Adi sAta naraka sthAna haiN| navarandhra-do kAna, do AMkha, do nathune, muMha, maladvAra aura mUtradvAra-ye nau randhra puruSa ke hote haiN| nigoda-jIvoM kA akSaya bhaMDAra, ise avyavahAra rAzi bhI kahA jAtA hai, sAre jIva isI se utkrAnti kara vyavahAra rAzi dvIndriya Adi meM Ate haiN| __ vyavahAra rAzi se jitane jIva siddha gati meM jAte haiM, utane jIva nigoda se nikalakara vyavahAra rAzi meM A jAte haiN| nitya-jisameM koI parivartana na ho, jo sadA ekarUpa rahatA ho| nirgrantha-granthimukta, muni| nirjarA-karmoM ke nirjaraNa se hone vAlI Atmika shuddhi| niyati-nizcita ghaTita hone vAlI ghttnaa| niSkAma tapa-binA kisI AkAMkSA-prayojana se kevala Atmazodhana ke lie kiyA jAne vAlA tp| paramAtmA-AtmA kA vaha parama-utkRSTa rUpa, jahAM sAre vibhAva naSTa hokara svabhAva prakaTa ho jAte haiN| paryApta-paryApti kA artha hai jIvanopayogI paudglik-shkti| ve chaha haiM AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mn| jisa janma meM jitanI paryAptiyAM prApta karanI hotI haiM unako pUrA karane vAlA jIva paryApta kahalAtA hai| pudgala-sparza, rasa, gaMdha, varNayukta pdaarth| paudgalika sukha-padArthoM ke saMyoga se milane vAlA sukh| pramoda bhAvanA-dUsaroM ke guNoM ko dekhakara mana hI mana prasanna honaa| bAhya tapa-jo mokSa-sAdhanA meM bAharI kAraNa haiM, unheM bAhya tapa kahA jAtA hai| usake chaha prakAra haiM1. anazana-tIna yA cAra AhAroM (azana, pAna, khAdya aura svAdya) kA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zAntasudhArasa tyAga karanA anazana hai| yaha kama se kama eka dina kA aura adhika se adhika jIvanaparyanta hotA hai| jise saMthArA bhI kahA jAtA hai| 2. UnodarI - AhAra, pAnI Adi kI nyUnatA karanA / 3. vRttisaMkSepa - vividha prakAra ke abhigrahoM se vRtti - caryA kA saMkSepa krnaa| 4. rasa parityAga - dUdha, dahI, ghI Adi vikRtiyoM kA tyAga karanA / 5. saMlInatA - indriyoM ke viSayoM kA pratisaMharaNa karanA yA bahirmukhI vRttiyoM ko antarmukhI banAnA / 6. kAyakleza-kAyotsarga Adi AsanoM se zarIra ko sAdhanA yA zarIra ke mamatva ko tyAganA / bodhi- isakA eka artha hai - jAgaraNa, samyag jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA / dUsarA artha hai- Atmabodha yA mokSamArga / AtmA ko jAnanA - dekhanA aura Atma-ramaNa karanA / bodhidurlabha bhAvanA-ba - bodhi - samyaktva yA sahI dRSTikoNa kI durlabhatA kA bArabAra cintana karanA / brahma loka- pAMcavAM devaloka / brahmAdvaita - eka brahma ko hI parama tattva svIkAra karane vAlA siddhaant| bhava bhAvanA-saMsAra kI nAnA pariNatiyoM tathA janma-maraNa ke cakra se hone vAle vividha parivartanoM kA cintana karanA / bhavasthiti - eka janma meM rahane kI kAla maryAdA / bhAvanA-jisakA bAra-bAra Asevana yA abhyAsa kiyA jAe, use bhAvanA kahate haiN| mahAnaraka - ratnaprabhA Adi sAta nArakiyAM haiN| unameM pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM mahAnaraka haiN| mAghavati - gotra ke AdhAra para yaha sAtavIM naraka kA nAma hai| mAdhyasthya bhAvanA-1 -priyatA aura apriyatA ke saMvedana se zUnya upekSAvRtti kA anucintana / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda 179 mArgAnusArI-jo samyagdRSTi nahIM hai, kintu mokSamArga kA anusaraNa karane vAlI kriyA karatA hai usakA nAma hai maargaanusaarii| mithyAtva-viparIta dRssttikonn| dharma ko adharma, mArga ko amArga Adi mAnanA mithyAtva hai| mRg-mriicikaa-mithyaabhrm| maitrI bhAvanA-dUsaroM kA hitacintana karanA, kalyANa kI bhAvanA rkhnaa| mokSa sukha-mukti kA sukha, anAbAdha sukh| moha-jIva ke darzana (zraddhA) aura cAritra ko AcchAdita kara AtmA ko vyAmUr3ha banAne vAlA krm| yog-prvRtti| usake tIna prakAra haiM-mana kI pravRtti, vacana kI pravRtti aura kAya kI prvRtti| rajju-asaMkhya yojana jitane kSetra-mAna ko rajju kahate haiN| athavA koI vyakti eka nimeSa meM eka lAkha yojana kI gati karatA hai| isa gati se chaha mahInoM meM avagAhita kSetra ko eka rajju kahate haiN| ratnatraya-samyagjJAna, samyagdarzana aura samyagcAritra-isa tripadI kA saMyukta naam| rAgadveSa-priyatA aura apriyatA kA sNvedn| raudradhyAna-hiMsA, asatya, corI evaM viSaya-bhogoM kI rakSA ke lie kI jAne vAlI ekaagr-cintaa| labdhi-yoga ke abhyAsa se prApta hone vAlI viziSTa shkti| loka-jisameM dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ye chaha dravya hote lokapuruSa-jainadarzana meM loka ko puruSAkAra mAnakara usakI vyAkhyA kI hai| usake tIna bhAga haiM-Urdhvaloka, adholoka aura tiryklok| loka bhAvanA-puruSAkArarUpa loka kI vividhatA kA anucintana karanA, usameM ekAgra honaa| varNasthAna-zabdoccAraNa ke ATha sthAna ye haiM kaNTha, tAlu, mUrdhA, danta, oSTha, jihvAmUla, nAsikA aura ur| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zAntasudhArasa vikathA-kathA kA artha hai-carcA, aalocnaa| varjanIya kathA ko vikathA kahA jAtA hai| vaha cAra prakAra kI hai strIkathA, bhaktakathA (bhojanakathA), dezakathA, raajkthaa| viSayalolupa-indriya-viSayoM ke upabhoga kI tIvra-lAlasA, pdaarthaaskti| zAnta-jisake kaSAya zAnta haiN| zuddhayoga-mana, vacana aura kAyA kI zubha prvRtti| shubhkrm-punnykrm| zaucavAda-jo vAda yA darzana zarIra Adi kI zuci-zuddhatA meM hI vizvAsa karatA zruta-indriya jJAna kA eka prakAra, parokSa jJAna, aagm| SaTkhaMDa-bharatakSetra ke madhya meM vaitADhya parvata sthita hone para vaha do bhAgoM meM baMTa jAtA hai| dakSiNArdha bharata aura uttarArdha bhrt| uttara meM bharatakSetra kI hada para culla himavAn parvata hai| isa parvata para padma nAma kA eka draha hai| usake pUrva dvAra se gaMgA aura pazcima dvAra se sindhu nAmaka do nadiyAM vaitADhya parvata ke nIce se nikalatI haiM aura lavaNasamudra meM jA milatI haiN| isa prakAra vaitADhya parvata aura gaMgA evaM sindhu nadI ke kAraNa bharatakSetra chaha vibhAgoM meM baMTa jAtA hai, unako SaTkhaMDa-chaha khaMDa kahA jAtA hai| sNym-aatm-niyntrnn| saMvara-karma kA nirodha karane vAle aatm-prinnaam| saMvara bhAvanA-AzravoM kA nirodha karane vAle upAyoM kA anuprekSaNa krnaa| saMsAra-jisameM jIva saMsaraNa karate haiM janma-maraNa karate haiN| samatA-priyatA aura apriyatA ke saMvedana se zUnya sthiti| samanaska-mana vAle praannii| samAdhi-citta kI samAhita avsthaa| samyaktva-yathArtha dRssttikonn| sAta pRthviyAM-nIce loka meM jo sAta pRthviyAM haiM unheM naraka kahA gayA hai| ve sAta Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda 181 haiM-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mhaatmHprbhaa| sAdhu-jaina dRSTi ke anusAra jo pAMca mahAvratoM kI ArAdhanA karate haiM tathA sAdhanA __ kA upadeza dete haiN| siddha-sabhI karma-bandhanoM se mukt| siddhazilA-sarvArthasiddha vimAna se bAraha yojana Upara paiMtAlIsa lAkha yojana kI lambI-caur3I golAkAra siddhazilA hai| vaha madhya meM ATha yojana moTI aura cAroM ora se kramazaH ghaTatI-ghaTatI kinAre para makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI hai| usake eka yojana Upara agrabhAga meM paiMtAlIsa lAkha yojana lambe-caur3e aura 333 dhanuSa tathA 32 aMgula jitane UMce kSetra meM ananta siddhoM kA nivAsa hai| ise mukti yA siddhAlaya bhI kahA jAtA hai| siddhi-alaukika shkti| isake ATha prakAra haiM-laghimA, vazitA, garimA, Izitva, prAkAmya, mahimA, aNimA, ytrkaamaavsaayitv| suvihita-AcAra-sampanna muni| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA yA anuprekSA eka AdhyAtmika cikitsA-paddhati hai| yaha jIvana ko rUpAntarita karane kI prakriyA hai| jainasAdhanA-paddhati meM donoM kA hI vizeSa mahattva rahA hai| jaba taka bhAvadhArA ko nahIM badalA jAtA taba taka manuSya kA AcAra aura vyavahAra bhI nahIM badala sktaa| pAzcAtya dezoM meM bhAvadhArA kA parivartana karane ke lie brenavAziMga (Brain washing) kA prayoga kiyA jA rahA hai tathA sajesTolojI ke prayoga kAma meM lie jA rahe haiN| mana kI mUrchA tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA anuprekSA hai aura svayaM ko anuprekSA se bArabAra bhAvita karanA bhAvanA hai| sAdhanA-jagat meM yaha paddhati kAMTe se kAMTA nikAlane kI hai| jaba taka mUDhatA kA valaya nahIM TUTatA taba taka yathArthatA prakaTa ho nahIM pAtI, sacAI bhItara hI bhItara AvRta raha jAtI hai| anuprekSA usa sacAI ko prakaTa karane kA eka sAdhana hai| yathArthatA kI jyoti, jo mUrcchA kI rAkha se DhaMkI huI hai, use anAvRta karane kA eka mAdhyama hai anuprekSA / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRtam 'zAntasudhArasa' gIrvANa vANI meM geyakAvya hai| isakI racanA hamAre saMghanirmANa se pahale kI hai, para isakA pracalana terApaMtha saMgha meM adhika huA hai| yahAM isake mUlasrota pUjya gurudeva kAlUgaNI rahe haiN| saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM ne isako yAda kiyA hai| yaha kAvya saMgAna meM jitanA madhura hai utanA hI bhAvapUrNa hai| saMgAyaka aura zrotA tanmaya hokara isake pravAha meM baha jAte haiN| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI prastuta grantha saMskRta geyakAvya kI paramparA meM eka mahattvapUrNa kRti hai| prAJjala bhASA, sazakta abhivyakti, bhAva kI gambhIratA aura prasannazailI ye saba vizeSatAeM prApta haiN| zAntarasa se paripUrNa isa racanA meM preraka zakti kA pravAha hai| upAdhyAya vinayavijayajI ne kucha padya to bahuta hI mArmika likhe haiN| ve vartamAna samasyA para bar3e saTIka baiThate haiN| AcArya mahAprajJa 'zAntasudhArasa bhAvanA' eka sundara grantha hai| saMskRta bhASA ke vidyArthiyoM ke lie to ise kaMThastha karanA bahuta upayogI hai| isake artha kI anuprekSA se vairAgyabhAva kI vRddhi ho sakatI hai| adhyAtmarasikoM ko yaha grantha pavitra sampoSaNa pradAna kre| AcArya mahAzramaNa Adarza sAhitya saMgha prakAzana 978817111960217 // Rs70.00