Book Title: Prakrit Hindi Vyakaran Part 01
Author(s): Kamalchand Sogani, Shakuntala Jain
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004204/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra-racita sUtroM para AdhArita prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina ITTI REE pANu jIvo jovo jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra-racita sUtroM para AdhArita prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI nidezaka jainavidyA saMsthAna-apabhraMza sAhitya akAdamI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina sahAyaka nidezaka apabhraMza sAhitya akAdamI mANu jjodI jIbI jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI zrI mahAvIrajI - 322 220 (rAjasthAna) dUrabhASa - 07469-224323 prApti-sthAna 1. sAhitya vikraya kendra, zrI mahAvIrajI 2. sAhitya vikraya kendra digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 dUrabhASa - 0141-2385247 prathama saMskaraNa : sitambara, 2012 sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya -500 rupaye pRSTha saMyojana phreNDsa kampyUTarsa jauharI bAjAra, jayapura - 302 003 dUrabhASa - 0141-2562288 mudraka jayapura priNTarsa prA. li. ema.AI. roDa, jayapura - 302 001 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pRSTha saMkhyA kra.saM. viSaya prakAzakIya prArambhika 1. prAkRta bhASA-saMjJA zabdoM kA vibhakti-vivaraNa viziSTa zabda zaurasenI prAkRta bhASA mAgadhI prAkRta bhASA paizAcI prAkRta bhASA ardhamAgadhI prAkRta bhASA sarvanAma zabdoM kA vibhakti-vivaraNa pariziSTa-1 saMjJA zabdoM kI rUpAvalI pariziSTa-2 viziSTa zabdoM kI rUpAvalI pariziSTa-3 sarvanAma zabdoM kI rUpAvalI pariziSTa-4 AcArya hemacandra-racita sUtroM ke sandarbha sampAdaka kI kalama se * pariziSTa-5 prAkRta zabdAvalI sammatiH apabhraMza-hindI-vyAkaraNa DaoN. Ananda maMgala vAjapeyI prAkRta-vyAkaraNa saMbaMdhI upayogI sUcanAe~ apabhraMza-vyAkaraNa saMbaMdhI upayogI sUcanAe~ sandarbha grantha sUcI 168 170 179 181 182 183 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra-racita sUtroM para AdhArita prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'prAkRta - hindI- vyAkaraNa (bhAga - 1 ) ' adhyayanArthiyoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai| tIrthaMkara mahAvIra ne janabhASA 'prAkRta' meM upadeza dekara sAmAnyajana ke lie vikAsa kA mArga prazasta kiyaa| bhASA saMpreSaNa kA sabala mAdhyama hotI hai| usakA jIvana se ghaniSTha sambandhaM hotA hai / jIvana ke uccatama mUlyoM ko janabhASA meM prastuta karanA prajAtAntrika dRSTi hai| prAkRta bhASA bhAratIya Arya parivAra kI eka susamRddha lokabhASA rahI hai| vaidika kAla se hI yaha lokabhASA ke rUpa meM pratiSThita rahI hai| isakA prakAzita, aprakAzita vipula sAhitya isakI gauravamayI gAthA kahane meM samartha hai| bhAratIya loka-jIvana ke bahuAyAmI pakSa dArzanika evaM AdhyAtmika paramparAeM prAkRta sAhitya meM nihita hai| tIrthaMkara mahAvIra ke yuga meM aura usake bAda vibhinna prAkRtoM kA vikAsa huA, . ve haiMmahArASTrI prAkRta (prAkRta), zaurasenI prAkRta, ardhamAgadhI prAkRta, mAgadhI prAkRta aura paizAcI praakRt| inameM se tIna prakAra kI prAkRtoM kA nAma sAhitya ke kSetra meM gaurava ke sAtha liyA jAtA haiM, ve haiM- mahArASTrI prAkRta, zaurasenI prAkRta tathA ardhamAgadhI praakRt| mahAvIra kI dArzanika AdhyAtmika paramparA zaurasenI va ardhamAgadhI prAkRta meM racita hai aura kAvyoM kI bhASA sAmAnyataH mahArASTrI prAkRta kahI gaI hai| yaha prAkRta bhASA hI apabhraMza bhASA ke rUpa meM vikasita hotI huI prAdezika bhASAoM evaM hindI kA srota bnii| (v) For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta vivecana se spaSTa hai ki prAkRta bhASA ko sIkhanA-samajhanA atyanta mahattvapUrNa hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara apabhraMza-prAkRta sAhitya ke adhyayanaadhyApana evaM pracAra-prasAra ke uddezya se digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI dvArA saMcAlita 'jainavidyA saMsthAna' ke antargata apabhraMza sAhitya akAdamI kI sthApanA san 1988 meM kI gii| akAdamI kA prayAsa hai- apabhraMza-prAkRta ke adhyayana-adhyApana ko sazakta karake usake sahI rUpa ko sAmane rakhanA jisase prAcIna sAhityika-nidhi ke sAtha-sAtha Adhunika AryabhASAoM ke svabhAva aura unakI sambhAvanAe~ bhI spaSTa ho skeN| . vartamAna meM prAkRta bhASA ke adhyayana ke lie patrAcAra ke mAdhyama se prAkRta sarTiphikeTa va prAkRta DiplAmo pAThyakrama saMcAlita haiM, ye donoM pAThyakrama rAjasthAna vizvavidyAlaya se mAnyatA prApta haiN| kisI bhI bhASA ko sIkhane, jAnane, samajhane ke lie usake racanAtmaka svarUpa/saMracanA ko jAnanA Avazyaka hai| prAkRta ke adhyayana ke liye bhI usakI racanA-prakriyA evaM vyAkaraNa kA jJAna Avazyaka hai| prAkRta bhASA ko sIkhane-samajhane ko dhyAna meM rakhakara hI prAkRta racanA saurabha', 'prAkRta abhyAsa saurabha', 'prAkRta gadyapadya saurabha (bhAga-1)', 'prauDha prAkRta racanA saurabha (bhAga-1)', 'prauDha prAkRta-apabhraMza racanA saurabha (bhAga-2)', 'prAkRta gadya-padya saurabha (bhAga-2)', 'prAkRta-vyAkaraNa' 'prAkRta abhyAsa uttara pustaka' 'prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka' Adi pustakoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| 'prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1)' isI krama kA prakAzana hai| 'prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1)' prAkRta bhASA ko sIkhane-samajhane kI dizA meM prathama va anUThA prayAsa hai| isakA prastutikaraNa atyanta sahaja, sarala, subodha evaM navIna zailI meM kiyA gayA hai jo vidyArthiyoM ke lie atyanta upayogI hogaa| isa (vi) For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka meM prAkRta ke saMjJA-sarvanAma vibhaktiyoM ko hindI bhASA meM saralatA se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha pustaka vizvavidyAlayoM ke saMskRta vibhAgoM ke prAkRta adhyayanArthiyoM ke lie upayogI siddha hogI, aisI AzA hai| yahA~ yaha jAnanA Avazyaka hai ki saMskRta-jJAna ke abhAva meM bhI adhyayanArthI 'prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1)' ke mAdhyama se prAkRta bhASA kA samucita jJAna prApta kara skeNge| zrImatI zakuntalA jaina ema.phila. (saMskRta) ne bar3e parizrama se 'prAkRtahindI vyAkaraNa (bhAga-1)' ko taiyAra kiyA hai jisase adhyayanArthI prAkRta bhASA ko sIkhane meM anavarata utsAha banAye rakha skeNge| ataH ve hamArI badhAI kI pAtra haiN| . pustaka-prakAzana ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke vidvAnoM vizeSatayA zrImatI zakuntalA jaina ke AbhArI haiM jinhoMne 'prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1)' likhakara prAkRta ke paThana-pAThana ko sugama banAne kA prayAsa kiyA hai| pRSTha saMyojana ke lie phreNDsa kampyUTarsa evaM mudraNa ke lie jayapura priNTarsa dhanyavAdAha hai| pya kSa . jasTisa nagendra kumAra jaina pUnamacandra zAha DaoN. kamalacanda sogANI saMyukta maMtrI saMyojaka prabandhakAriNI kameTI . jainavidyA saMsthAna samiti digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI jayapura .... vIra nirvANa saMvat-2538 20.09.2012 (vii) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA ke sambandha meM nimnalikhita sAmAnya jAnakArI Avazyaka hai prAkRta kI varNamAlA svara - a, A, i, I, u, U, e, o vyaMjana- ka, kha, ga, gha, Ga ca, cha, ja, jha, Ja Ta, Tha, Da, Dha, nn| ta, tha, da, dha, n| pa, pha, ba, bha, ma ya, ra, la, sa, h| -, vacana prArambhika v| =1 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki asaMyukta avasthA meM Ga aura kA prayoga prAkRta bhASA meM nahIM pAyA jAtA hai| hemacandra kRta prAkRta vyAkaraNa meM Ga aura Ja kA saMyukta prayoga upalabdha hai| na kA bhI saMyukta aura asaMyukta avasthA meM prayoga dekhA jAtA hai| Ga, Ja, na ke sthAna para saMyukta avasthA meM anusvAra bhI vikalpa se hotA hai| zabda aMta meM svararahita vyaMjana nahIM hote haiM / prAkRta bhASA meM do hI vacana hote haiM- ekavacana aura bahuvacana / liMga prAkRta bhASA meM tIna liMga hote haiM- pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga | puruSa prAkRta bhASA meM tIna puruSa hote haiM - uttama puruSa, madhyama puruSa, anya puruss| (ix) For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA meM saMjJA meM ATha vibhaktiyA~ hotI haiM aura sarvanAma meM sAta vibhaktiyA~ hotI haiN| sarvanAma meM saMbodhana vibhakti nahIM hotI hai| pratyaya-cihna 1. vibhakti prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI saptamI sambodhana se, (ke dvArA) ke lie se (pRthak artha meM) kA, ke, kI . meM, para 8. kriyA prAkRta bhASA meM do prakAra kI kriyAe~ hotI haiM- sakarmaka aura akrmk| kAla prAkRta bhASA meM cAra prakAra ke kAla varNita haiM1. vartamAnakAla 2. bhUtakAla 3. bhaviSyatkAla 4. vidhi evaM AjJA zabda prAkRta bhASA meM chaha prakAra ke zabda pAe jAte haiM1. akArAnta 2. AkArAnta 3. ikArAnta 4. IkArAnta 5. ukArAnta 6. UkArAnta 000 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta-hindI-vyAkaraNa meM prayukta saMjJA zabda (ka) (kha) (ga) pulliMga zabda - deva, hari, gAmaNI, sAhu, sayaMbhU napuMsakaliMga zabda - kamala, vAri, mahu / strIliMga zabda - kahA, mai, lacchI, gheNu, bahU pulliMga akArAnta pulliMga-deva ikArAnta pulliMga-hari IkArAnta pulliMga-gAmaNI ukArAnta pulliMga-sAhu UkArAnta pulliMga-sayaMbhU napuMsakaliMga akArAnta napuMsakaliMga-kamala ikArAnta napuMsakaliMga-vAri ukArAnta napuMsakaliMga-mahu . strIliMga AkArAnta strIliMga-kahA ikArAnta strIliMga-mai IkArAnta strIliMga-lacchI ukArAnta strIliMga-dheNu UkArAnta strIliMga-bahU (xi) For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa zabda prAkRta bhASA meM uparyukta teraha prakAra ke saMjJA zabdoM ke atirikta vizeSa zabdoM kA bhI prayoga hotA hai jinake rUpa vizeSa prakAra se calate haiN| saMjJAvAcaka pulliMga zabda - piu (pitA) vizeSaNAtmaka pulliMga zabda - kattu (karanevAlA) strIliMga zabda - mAu (mAtA) pulliMga zabda - appa, atta (AtmA) pulliMga zabda - rAya/rAa (rAjA) 5. (xii) For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | prAkRta bhASA saMjJA zabdoM kA vibhakti-vivaraNa akArAnta (pu.) prathamA ekavacana 1/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'o' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+o) = devo (prathamA ekavacana) 1. -------------------- akArAnta (pu.) prathamA bahuvacana 1/2 2. (i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana meM antya svara 'dIrgha' ho jAtA hai| jaisedeva (pu.) deva kA antya svara dIrgha hone para = devA (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (ii) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM antya svara kA 'dIrgha' aura 'e' ho jAtA hai| jaisedeva (pu.) deva kA antya svara dIrgha aura e hone para = devA, deve _ (dvitIyA bahuvacana) 3. akArAnta (pu.) dvitIyA ekavacana 2/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM anusvAra (-) jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+-) = devaM (dvitIyA ekavacana) ---- prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . (1) For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta (pu.) tRtIyA ekavacana 3/1 4. (i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'Na' aura 'NaM' pratyaya jor3e jAte haiN| . jaise deva (pu.) (deve+Na, NaM) = deveNa, deveNaM (tRtIyA ekavacana) SaSThI bahavacana 6/2 (ii) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana . meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'Na' aura 'NaM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (devA+Na, Na) = devANa, devANaM (SaSThI bahuvacana) ----------------------- 5. akArAnta (pu.) tRtIyA bahuvacana 3/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'hi', 'hi~' aura 'hiM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deve+hi,hi~,hiM) = devehi, devahi~, devehiM (tRtIyA bahuvacana) __ akArAnta (pu.) __ paMcamI ekavacana 5/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'to', 'do-o', 'da-u', 'hi', 'hinto' aura 'zUnya' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (devA+tto, o, u, hi, hinto, 0) = devAtto-devatto, devAo, devAu, devAhi, devAhinto, devA (paMcamI ekavacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| --------------------- prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.(i) akArAnta (pu.) paMcamI bahuvacana 5/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'to', 'do-o', 'du--u', 'hi', 'hinto' aura 'sunto' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (devA+tto, o, u, hi, hinto, sunto) = devAtto-devatto, devAo, devAu, devAhi, devAhinto, devAsunto (paMcamI bahuvacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| (ii) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'hi', 'hinto' aura 'sunto' pratyaya bhI jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deve+hi, hinto, sunto)= devehi, devehinto, devesunto (paMcamI bahuvacana) -------- - - - - - - - - - - - .. 8. akArAnta (pu.) SaSThI ekavacana 6/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'ssa' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise.. deva (pu.) (deva+ssa) = devassa (SaSThI ekavacana) akArAnta (pu.) . saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'e' aura 'mmi' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+e, mmi) = deve, devammi (saptamI ekavacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta (pu.) saptamI bahuvacana 7/2 10. prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'su' aura 'su' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deve+su, suM) = devesu, devesuM (saptamI bahuvacana) ----------------- . ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (strI.) (ka) tRtIyA bahuvacana 3/2(kha) paMcamI bahuvacana 5/2(ga) saptamI bahuvacana 7/2 11.(ka) prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta-ukArAnta napuMsakaliMga va i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM 'hi', 'hi~' aura 'hiM' pratyaya jor3ane para hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha dIrgha hI rahatA hai| jaise tRtIyA bahuvacana 3/2 hari (pu.)(hari+hi, hi~, hiM) = harIhi, harIhi~, harIhiM (tRtIyA bahuvacana) gAmaNI(pu.)(gAmaNI+hi,hi~, hiM) = gAmaNIhi, gAmaNIhi~, gAmaNIhiM (tRtIyA bahuvacana) sAhu (pu.)(sAhu+hi, hi~, hiM)=sAhUhi, sAhUhi~, sAhUhiM (tRtIyA bahuvacana) sayaMbhU (pu.)(sayaMbhU+hi, hi~, hiM)=sayaMbhUhi, sayaMbhUhi~, sayaMbhUhi (tRtIyA bahuvacana) vAri (napuM.)(vAri+hi, hi~, hiM)-vArIhi, vArIhi~, vArIhiM (tRtIyA bahuvacana) mahu (napuM.)(mahu+hi, hi~, hiM) = mahUhi, mahUhi~, mahUhiM (tRtIyA bahuvacana) (4) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) mai (strI.)(mai+hi, hi~, hiM) = maIhi, maIhiM, maIhiM (tRtIyA bahuvacana) lacchI (strI.) ( lacchI + hi, hiM, hiM) = lacchIhi, lacchIhiM, lacchIhiM (tRtIyA bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu + hi, hi~, hiM) = dheNUhi, dheNUhiM, dheNUhiM (tRtIyA bahuvacana) bahU (strI.) (bahU + hi, hi~, hiM) = bahUhi, bahUhiM, bahUhiM (tRtIyA bahuvacana) prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta-ukArAnta napuMsakaliMga va i-IkArAnta, u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'tto', 'o', 'u', 'hinto' aura 'sunto' pratyaya jor3ane para hasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha dIrgha hI rahatA hai / jaise paMcamI bahuvacana 5/2 hari (pu.) (hari+to, o, u, hinto, sunto) = harItto haritto, harIo, harIu, harIhinto, harIsunto ( paMcamI bahuvacana) = gAmaNI (pu.) ( gAmaNI + to, o, u, hinto, sunto) gAmaNItto gAmaNitto, gAmaNIo, gAmaNIu, gAmaNIhinto, gAmaNIsunto (paMcamI bahuvacana) - sAhu (pu.) (sAhu+to, o, u, hinto, sunto) = sAhUtto sAhutto, sAhUo, sAhUu, sAhUhinto, sAhUsunto ( paMcamI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+tto, o, u, hinto, sunto) = sayaMbhUtto sayaMbhutto, sayaMbhUo, sayaMbhUu, sayaMbhUhinto, sayaMbhUsunto (paMcamI bahuvacana) - prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) - For Personal & Private Use Only -- (5) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) (6) vAri ( napuM. ) ( vAri+to, o, u, hinto, sunto) = vArIttovAritto, vArIo vArIu, vArIhinto, vArIsunto (paMcamI bahuvacana) 9 = - mahu ( napuM. ) (mahu+to, o, u, hinto, sunto) mahUtto mahatto, mahUo, mahUu, mahUhinto, mahUsunto ( paMcamI bahuvacana) mai (strI.) (mai+tto, o, u, hinto, sunto) = maItto maitto, maIo, maIu, maIhinto, maIsunto ( paMcamI bahuvacana) lacchI (strI.) ( lacchI+tto, o, u, hinto, sunto) = lacchItto lacchitto, lacchIo, lacchIu, lacchI hinto, lacchIsunto ( paMcamI bahuvacana) - dheNu (strI.) (dheNu +tto, o, u, hinto, sunto) = dheNUtto dheNutto, o, dheNU, hinto, dheNUsunto ( paMcamI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+tto, o, u, hinto, sunto) = bahUtto - bahutto, bahUo, bahUu, bahUhinto, bahasunto ( paMcamI bahuvacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| - prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta-ukArAnta napuMsakaliMga va i-IkArAnta, u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti bahuvacana meM 'su' aura 'suM' pratyaya jor3ane para hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha dIrgha hI rahatA hai| jaise saptamI bahuvacana 7/2 hari (pu.) (hari+su, suM) = harIsu, harIsuM (saptamI bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+su, suM) = gAmaNIsu, gAmaNIsuM (saptamI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+su, suM) = sAhUsu, sAhUsuM (saptamI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU++su, suM) = sayaMbhUsu, sayaMbhUsuM (saptamI bahuvacana) For Personal & Private Use Only prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAri (napuM.)(vAri+su, suM) = vArIsu, vArIsuM (saptamI bahuvacana) mahu (napuM.)(mahu+su, suM) = mahasu, mahasuM (saptamI bahuvacana) mai (strI.)(mai+su, suM) = maIsu, maIsuM (saptamI bahuvacana) lacchI(strI.)(lacchI+su, suM) = lacchIsu, lacchIsu (saptamI bahuvacana) dheNu (strI.)(dheNu+su, suM) = gheNUsu, gheNUsuM (saptamI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU++su, suM) = bahUsu, bahUsuM (saptamI bahuvacana) - - - - - - - ----------- 12. ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu., strI.) dvitIyA bahuvacana 2/2 prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga aura i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha dIrgha hI rahatA hai| jaisehari (pu.) hari kA aMtima svara dIrgha hone para = harI (dvitIyA bahuvacana) gAmaNI (pu.) gAmaNI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = gAmaNI __ (dvitIyA bahuvacana) sAhu (pu.) sAhu kA aMtima svara dIrgha hone para = sAha (dvitIyA bahuvacana) sayaMbhU (pu.) sayaMbhU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = sayaMbhU (dvitIyA bahuvacana) . mai (strI.) mai kA aMtima svara dIrgha hone para = maI (dvitIyA bahuvacana) lacchI (strI.) lacchI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = lacchI (dvitIyA bahuvacana) dheNu (strI.) gheNu kA aMtima svara dIrgha hone para = gheNU (dvitIyA bahuvacana) bahU (strI.) bahU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = bahU (dvitIyA bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu., strI.) prathamA ekavacana 1/1 13. prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga aura i-IkArAnta, u UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM hasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha dIrgha hI rahatA hai| jaisehari (pu.) hari kA aMtima svara dIrgha hone para = harI (prathamA ekavacana) ... gAmaNI (pu.) gAmaNI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = gAmaNI __(prathamA ekavacana) sAhu (pu.) sAhu kA aMtima svara dIrgha hone para = sAhU (prathamA ekavacana) sayaMbhU (pu.) sayaMbhU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = sayaMbhU (prathamA ekavacana) mai (strI.) mai kA aMtima svara dIrgha hone para = maI (prathamA ekavacana) lacchI (strI.) lacchI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = lacchI (prathamA ekavacana) gheNu (strI.) gheNu kA aMtima svara dIrgha hone para = gheNU (prathamA ekavacana) bahU (strI.) bahU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = bahU (prathamA ekavacana) ---------------------------------------- ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) prathamA bahuvacana 1/2 14. prAkRta bhASA meM i-IkArAnta va u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana meM 'au' aura 'ao' pratyaya vikalpa se jor3e jAte haiN| jaisehari (pu.) (hari+au, ao) = harau, harao (prathamA bahuvacana) anya rUpa - harI, hariNo gAmaNI (pu.)(gAmaNI+au,ao) = gAmaNau, gAmaNao (prathamA bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya rUpa - gAmaNI, gAmaNiNo sAhu (pu.) (sAhu+au, ao) = sAhau, sAhao (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sAhU, sAhuNo, sAhavo sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+au, ao) = sayaMbhau, sayaMbhao (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sayaMbhU, saMyabhuNo, sayaMbhavo - - - - - - - - - - - - - - - - - ---------------------- ukArAnta-UkArAnta (pu.) __ prathamA bahuvacana 1/2 15. prAkRta bhASA meM u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se avo' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisesAhu (pu.) (sAhu+ avo) = sAhavo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sAhU, sAhau, sAhao , sAhuNo sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+avo) = sayaMbhavo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sayaMbhU, sayaMbhau, sayaMbhao, sayaMbhuNo - 16. . ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 prAkRta bhASA meM i-IkArAnta va u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se 'No' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima dIrgha svara . . hrasva ho jAtA hai aura hrasva svara hrasva hI rahatA hai| jaise . prathamA bahuvacana 1/2 (ka) hari (pu.) (hari+No) = hariNo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - harI, harau, harao gAmaNI (pu.) (gAmaNI+gAmaNi+No) = gAmaNiNo (prathamA bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . (9) For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya rUpa - gAmaNI, gAmaNau, gAmaNao sAhu (pu.) (sAhu+No) = sAhuNo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sAha, sAhau, sAhao, sAhavo sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU sayaMbhuNo) = sayaMbhuNo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - sayaMbhU, sayaMbhau, sayaMbhao, sayaMbhavoM ... dvitIyA bahuvacana 2/2 (kha) hari (pu.) (hari+No) = hariNo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - harI gAmaNI (pu.) (gAmaNI-gAmaNi+No) = gAmaNiNo (dvitIyA bahuvacana) . anya rUpa - gAmaNI sAhu (pu.) (sAhu+No) = sAhuNo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - sAha sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU-sayaMbhuNo) = sayaMbhuNo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - sayaMbhU 17. ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) . (ka) paMcamI ekavacana 5/1 (kha) SaSThI ekavacana 6/1 prAkRta bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga va ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'No' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima dIrgha svara hrasva ho jAtA hai aura hrasva svara hrasva hI rahatA hai| jaise (10) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) paMcamI ekavacana 5/1 hari (pu.) (hari+No) = hariNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - haritto, harIo, harIu, harIhinto gAmaNI (pu.) (gAmaNI-gAmaNi+No) = gAmaNiNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - gAmaNitto, gAmaNIo, gAmaNIu, gAmaNIhinto sAhu (pu.) (sAhu+No) = sAhuNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - sAhutto, sAhUo, sAhUu, sAhUhinto sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU-sayaMbhu+No) = sayaMbhuNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - sayaMbhutto, sayaMbhUo, sayaMbhUu, sayaMbhUhinto vAri (napuM.) (vAri+No) = vAriNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - vAritto, vArIo, vArIu, vArIhinto mahu (napuM.) (mahu+No) = mahuNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - mahatto, mahUo, mahUra, mahUhinto SaSThI ekavacana 6/1 (kha) hari (pu.) (hari+No) = hariNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - harissa 'gAmaNI (pu.) (gAmaNI-gAmaNi+No) = gAmaNiNo (SaSThI ekavacana) .... anya rUpa - gAmaNissa sAhu (pu.) (sAhu+No) = sAhuNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - sAhussa sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU-sayaMbhu+No) = sayaMbhuNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - sayaMbhussa . sApa prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (11) For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAri (napuM.) (vAri+No) = vAriNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - vArissa mahu (napuM.) (mahu+No) = mahuNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - mahussa 18. ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) / tRtIyA ekavacana 3/1 prAkRta bhASA meM ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta pulliMga va ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'NA' pratyaya jor3A jAtA hai| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima dIrgha svara hrasva ho jAtA hai aura hrasva svara hrasva hI rahatA hai| jaisehari (pu.) (hari+NA) = hariNA (tRtIyA ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI-gAmaNi+NA) = gAmaNiNA (tRtIyA ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+NA) = sAhuNA (tRtIyA ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU-sayaMbhu+NA) = sayaMbhuNA (tRtIyA ekavacana) vAri (napuM.) (vAri+NA) = vAriNA (tRtIyA ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+NA) = mahuNA (tRtIyA ekavacana) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) prathamA ekavacana 1/1 19. prAkRta bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'anusvAra' (-) jor3A jAtA hai| jaise (12) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamala (napuM.) (kamala+) = kamalaM (prathamA ekavacana) vAri (napuM.) (vAri+) = vAriM (prathamA ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+) = mahuM (prathamA ekavacana) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 20. prAkRta bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'I', 'I' aura 'Ni' pratyaya jor3e jAte haiN| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima hasva svara dIrgha ho jAtA hai| jaise prathamA bahuvacana 1/2 (ka) kamala (napuM.) (kamala-kamalA+i~, iM, Ni)= kamalA', kamalAI, kamalANi (prathamA bahuvacana) vAri (napuM.) (vAri-vArI+i~, iM, Ni) = vArI, vArIiM, vArINi . __ (prathamA bahuvacana) mahu (napuM.)(mahu-mahU+i~, iM, Ni)= mahU , mahUI, mahUNi (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (kha) kamala(napuM.)(kamala-kamalA+i~, iM, Ni)= kamalAi~, kamalAI, kamalANi (dvitIyA bahuvacana) .. * vAri (napuM.)(vAri-vArI+i~, iM, Ni) = vArI', vArII, vArINi (dvitIyA bahuvacana) . mahu (napuM.)(mahu-mahU+i~, iM, Ni)=mahU., mahUhUM, mahUNi (dvitIyA bahuvacana) akArAnta (napuM.) dvitIyA ekavacana 2/1 21. prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (13) For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacana meM anusvAra (-) jor3A jAtA hai| jaisekamala (napuM.) (kamala+-) = kamalaM (dvitIyA ekavacana) akArAnta (napuM.) tRtIyA ekavacana 3/1 22.(i) prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti : ekavacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'Na' aura 'NaM' pratyaya jor3e . jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamale+Na, NaM) = kamaleNa, kamaleNaM (tRtIyA ekavacana) SaSThI bahuvacana 6/2 . prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'Na' aura 'NaM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamalA+Na, NaM) = kamalANa, kamalANaM (SaSThI bahuvacana) ----------- akArAnta (napuM.) tRtIyA bahuvacana 3/2 23. prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'hi', 'hi~' aura 'hiM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamale+hi,hi~,hiM) = kamalehi, kamalehi~, kamalehiM - (tRtIyA bahuvacana) - - - - - - - - - ---------- 24. akArAnta (napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'to', 'do-o', 'du+u', 'hi', 'hinto' aura 'zUnya' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamalA+tto, o, u, hi, hinto, 0) = kamalAtto (14) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalatto, kamalAo, kamalAu, kamalAhi, kamalAhinto, kamalA (paMcamI ekavacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hasva ho jAtA hai| akArAnta (napuM.) paMcamI bahuvacana 5/2 25.(i) prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'to', 'do-o', 'du-u', 'hi', 'hinto' aura 'sunto' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamalA+tto, o, u, hi, hinto, sunto) = kamalAttokamalatto, kamalAo, kamalAu, kamalAhi, kamalAhinto, kamalAsunto (paMcamI bahuvacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'hi', 'hinto' aura 'sunto' pratyaya bhI jor3e jAte haiN| jaisekamala (napuM.) (kamale+hi, hinto, sunto) = kamalehi, kamalehinto, kamalesunto (paMcamI bahuvacana) -------........ --------- akArAnta (napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 26... prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'ssa' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisekamala (napuM.) (kamala+ssa) = kamalassa (SaSThI ekavacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (15) For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. 28. 29. (ka) (16) akArAnta napuM.) saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'e' aura 'mmi' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise kamala (napuM.) (kamala+e, mmi) = kamale, kamalammi (saptamI ekavacana ) akArAnta napuM.) saptamI bahuvacana 7/2 prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'su' aura 'suM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise kamala (napuM.) (kamale+su, suM) = kamalesu, kamalesuM (saptamI bahuvacana) AkArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta ( strI . ) (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 prAkRta bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u- UkArAnta strIliMga * saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se 'u' aura 'o' pratyaya jor3e jAte haiN| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima hrasva svara dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| jaise - prathamA bahuvacana 1/2 kahA (strI.) (kahA+u, o) = kahAu, kahAo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - kahA mai (strI.) (mai maI + u, o) = maI, maIo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - maI lacchI (strI.) (lacchI+u, o) = lacchIu, lacchIo (prathamA bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1) For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) anya rUpa - lacchI, lacchIA dheNu (strI.) (dheNu-dheNU+u, o) = gheNUu, gheNUo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - gheNU bahU (strI.) (bahU+u, o)) = bahUu, bahUo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - bahU dvitIyA bahuvacana 2/2 kahA (strI.)(kahA+u, o)) = kahAu, kahAo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - kahA mai (strI.) (mai-maI+u, o) = maIu, maIo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - maI lacchI (strI.) (lacchI+u, o))= lacchIu, lacchIo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - lacchI, lacchIA gheNu (strI.) (dheNu-dheNU+u, o)) = gheNUDa, gheNUo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - gheNU bahU (strI.) (bahU+u, o)) = bahUu, bahUo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - bahU --------------------- - IkArAnta (strI.) prathamA ekavacana 1/1, prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 30. * prAkRta bhASA meM IkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana va bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'A' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise - prathamA ekavacana 1/1 lacchI (strI.) (lacchI+A) = lacchIA (prathamA ekavacana) anya rUpa - lacchI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (17) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA bahuvacana 1/2 lacchI (strI.) (lacchI+A) = lacchIA (prathamA bahuvacana) anya rUpa - lacchI, lacchIu, lacchIo dvitIyA bahuvacana 2/2 lacchI (strI.) (lacchI+A) = lacchIA (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - lacchI, lacchIu, lacchIo AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) (ka) tRtIyA ekavacana 3/1 (kha) SaSThI ekavacana 6/1. . (ga) saptamI ekavacana 7/1 (gha) paMcamI ekavacana 5/1 31. prAkRta bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga . saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana, SaSThI vibhakti ekavacana tathA saptamI vibhakti ekavacana meM 'a', 'A', 'I' aura 'e' pratyaya jor3e jAte / haiN| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima hrasva svara dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM meM 'A' pratyaya nahIM jor3A jAtA hai| jaise tRtIyA ekavacana 3/1 . (ka) kahA (strI.) (kahA+a, i, e) = kahAa, kahAi, kahAe (tRtIyA ekavacana) mai (strI.) (mai-maI+a, A, i, e) = maIa, maIA, maIi,maIe (tRtIyA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+a, A, i, e) = lacchIa, lacchIA, lacchIi, lacchIe (tRtIyA ekavacana) dheNu (strI.) (dheNu-dheNU+a,A,i,e)=gheNUa,dheNUA,gheNUr3a,dheNUe (tRtIyA ekavacana) (18) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahU (strI.) (bahU+a,A,i,e) = bahUa, bahUA, bahUi, bahUe __ (tRtIyA ekavacana) SaSThI ekavacana 6/1 kahA (strI.) (kahA+a, i, e) = kahAa, kahAi, kahAe (SaSThI ekavacana) (kha) mai (strI.) (mai-maI+a, A, i, e) = maIa, maIA, maIi, maIe (SaSThI ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+a, A, i, e) = lacchIa, lacchIA, lacchIi, lacchIe (SaSThI ekavacana) gheNu (strI.) (dheNu-gheNU+a,A,i,e)= gheNUa, gheNUA, gheNUr3a, gheNUe (SaSThI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+a,A,i,e)-bahUa, bahUA, bahUi, bahUe (SaSThI ekavacana) saptamI ekavacana 7/1 kahA (strI.) (kahA+a, i, e) = kahAa, kahAi, kahAe (saptamI ekavacana) (ga) mai (strI.) (mai-maI+a, A, i, e) = maIa, maIA, maIi, maIe (saptamI ekavacana) 'lacchI (strI.) (lacchI+a, A, i, e) = lacchIa, lacchIA, lacchIi, lacchIe (saptamI ekavacana) dheNu (strI.) (dheNu-dheNU+a,A,i,e)= gheNUa, gheNUA, gheNUr3a, gheNUe (saptamI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+a,A,i,e)-bahUa,bahuA,bahUi,bahUe (saptamI ekavacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (19) For Personal & Private Use Only For Personal & Private Use Only www.jainelibra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamI ekavacana 5/1. .... prAkRta bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'a', 'A', 'i' aura 'e' pratyaya jor3e jAte haiN| pratyaya jor3ane ke pUrva zabda kA aMtima hasva svara dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM meM 'A' pratyaya nahIM jor3A jAtA hai| jaisekahA (strI.) (kahA+a, i, e) = kahAa, kahAi, kahAe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - kahatto, kahAo, kahAu, kahAhinto mai (strI.) (mai-maI+a, A, i, e) = maIa, maIA, maIi, maIe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - maitto, maIo, maIu, maIhinto lacchI (strI.) (lacchI+a, A, i, e) = lacchIa, lacchIA, lacchIi, lacchIe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - lacchitto, lacchIo, lacchIu, lacchIhinto dheNu (strI.) (dheNu-dheNU+a,A,i,e)=dheNUa, dheNUA, gheNUr3a, gheNUe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - gheNutto, gheNUo, gheNUu, gheNUhinto bahU (strI.) (bahU+a,A,i,e) = bahUa, bahUA, bahUi, bahUe __(paMcamI ekavacana) anya rUpa - bahutto, bahUo, bahUu, bahUhinto (20) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. AkArAntaM, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) dvitIyA ekavacana 2/1 prAkRta bhASA meM AkArAnta, IkArAnta aura UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM anusvAra' (-) jor3ane para dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| jaise kahA (strI.) (kahA+) = kahaM (dvitIyA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+) = lacchiM (dvitIyA ekavacana) bahU (strI.) (bahU+-) = bahuM (dvitIyA ekavacana) ------------------------- 33. prAkRta bhASA meM sasA (bahina), naNaMdA (nanada arthAt pati kI bahina), dhUA (putrI) aura duhiA (putrI) Adi AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke rUpa kahA ke anusAra cleNge| akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) ___ sambodhana ekavacana 8/1 34. prAkRta bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM anusvAra nahIM hotA hai| jaisekamala (napuM.) he kamala (saMbodhana ekavacana) vAri (napuM.) he vAri (saMbodhana ekavacana) . ... mahu (napuM.) he mahu (saMbodhana ekavacana) ------------------------------ akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (pu.) . sambodhana ekavacana 8/1 35.(i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM 'o' aura 'dIrgha' vikalpa se jor3e jAte haiN| jaise prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (21) For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva (pu.) (he deva+o) = he devo (saMbodhana ekavacana) . . deva (pu.) (he deva+dIrgha) = he devA (saMbodhana ekavacana) anya rUpa - he deva prAkRta bhASA meM ikArAnta, ukArAnta pulliMga va strIliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM 'dIrgha' vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise . sambodhana ekavacana 8/1. hari (pu.) (he hari+dIrgha) = he harI (saMbodhana ekavacana) anya rUpa - he hari sAhu (pu.) (he sAhu+dIrgha) = he sAhU (saMbodhana ekavacana) anya rUpa - he sAhu mai (strI.) (he mai+dIrgha) = he maI (saMbodhana ekavacana) , anya rUpa - he mai gheNu (strI.) (he gheNu+dIrgha) = he gheNU (saMbodhana ekavacana) anya rUpa - he gheNu ------------ --........... 36. AkArAnta (strI.) sambodhana ekavacana 8/1 prAkRta bhASA meM AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM 'e' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaisekahA (strI.) (he kahA+e) = he kahe (saMbodhana ekavacana) anya rUpa - he kahA IkArAnta, UkArAnta (pu., strI.) sambodhana ekavacana 8/1 37. prAkRta bhASA meM IkArAnta va UkArAnta pulliMga, strIliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM 'dIrgha svara hrasva' ho jAtA hai| jaise (22) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. gAmaNI (pu.) he gAmaNi (saMbodhana ekavacana ) sayaMbhU (pu.) he sayaMbhu (saMbodhana ekavacana ) lacchI (strI.) he lacchi (saMbodhana ekavacana ) bahU (strI.) he bahu (saMbodhana ekavacana ) prAkRta bhASA meM akArAnta saMjJA zabdoM ke atirikta AkArAnta, ikArAntaIkArAnta, ukArAnta-UkArAnta Adi zabdoM ke jisa vibhakti, vacana ke pratyaya pUrva niyamoM meM nahIM batAe gae haiM vahA~ usa vibhakti va vacana meM akArAnta zabdoM ke samAna pratyaya lagate haiN| zabda-rUpa nimna prakAra hoNge| i-IkArAnta, u- UkArAnta (pu.) AkArAnta, i-IkArAnta, u - UkArAnta (strI.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna prathamA vibhakti bahuvacana meM i-IkArAnta, u- UkArAnta pulliMga tathA AkArAnta, iIkArAnta, u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke hasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| jaise prathamA bahuvacana 1/2 hari (pu.) kA aMtima svara dIrgha hone para harI (prathamA bahuvacana) gAmaNI (pu.) gAmaNI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = gAmaNI (prathamA bahuvacana) sAhu (pu.) sAhu kA aMtima svara dIrgha hone para = sAhU (prathamA bahuvacana) `sayaMbhU (pu.) sayaMbhU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = saMyaMbhU (prathamA bahuvacana) kahA (strI.) kahA kA aMtima svara dIrgha hone para = kahA (prathamA bahuvacana) mai (strI.) mai kA aMtima svara dIrgha hone para = maI (prathamA bahuvacana) lacchI (strI.) lacchI kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = lacchI (prathamA bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only (23) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. (24) dheNu (strI.) dheNu kA aMtima svara dIrgha hone para = dheNU (prathamA bahuvacana) bahU (strI.) bahU kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = bahU (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna AkArAntastrIliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM dIrgha svara kA dIrgha hI rahatA hai| jaise - kahA(strI.)kahA kA aMtima svara dIrgha dIrgha hI rahatA hai = kahA (dvitIyA bahuvacana) i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM. ) AkArAnta, i-IkArAnta, u - UkArAnta (strI.) dvitIyA ekavacana 2/1 " prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga tathA AkArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM anusvAra jor3ane para dIrgha svara kA hasva ho jAtA hai aura hrasva kA hrasva hI rahatA hai| jaise hari (pu.) (hari+) = hariM (dvitIyA ekavacana ) gAmaNI (pu.) (gAmaNI++) = gAmaNiM (dvitIyA ekavacana ) sAhu (pu.) (sAhu+) = sAhu ( dvitIyA ekavacana ) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU++) = sayaMbhuM (dvitIyA ekavacana) vAri (napuM.) (vAri++) = vAriM ( dvitIyA ekavacana ) mahu ( napuM.) (mahu ++) = mahaM (dvitIyA ekavacana ) kahA (strI.) (kahA ++) = kahaM (dvitIyA ekavacana ) prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. mai (strI.) (mai++) = maI (dvitIyA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI++) = lacchiM (dvitIyA ekavacana) dhe (strI.) (dheNu ++) = gheNuM (dvitIyA ekavacana ) bahU (strI.) (bahU ++) = bahuM (dvitIyA ekavacana ) i-IkArAnta, u- UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM. ) AkArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta (strI.) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga tathA AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'tto, o, u aura hinto' pratyaya jor3ane para hasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| jaise paMcamI ekavacana 5/1 - hari (pu.) (hari+tto, o, u, hinto) = harItto haritto, harIo, harIu, harIhinto ( paMcamI ekavacana ) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+tto, o, u, hinto) = gAmaNItto - gAmaNitto, gAMmaNIo, gAmaNIu, gAmaNIhinto ( paMcamI ekavacana ) sAhu (pu.) (sAhu+tto, o, u, hinto) sAhUtto sAhutto, sAhUo, sAhU, sAhUhinto ( paMcamI ekavacana) = sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+tto, o, u, hinto) sayaMbhUtto- sayaMbhutto, sayaMbhUo, sayaMbhU, sayaMbhU hinto ( paMcamI ekavacana ) 2. prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) = vAri (napuM.) (vAri+tto, o, u, hinto ) = vArItto vAritto, vArIo, vArI vArIhinto ( paMcamI ekavacana ) - For Personal & Private Use Only - - (25) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahu (napuM.) (mahu+tto, o, u, hinto) = mahatto-mahatto, mahUo, mahau, mahUhinto (paMcamI ekavacana) kahA (strI.) (kahA+tto, o, u, hinto) = kahAtto-kahatto, kahAo, kahAu, kahAhinto (paMcamI ekavacana) mai (strI.) (mai+tto, o, u, hinto) = maItto-maitto, maIo, maIu, maIhinto (paMcamI ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+tto, o, u, hinto) = lacchItto lacchitto, lacchIo, lacchIu, lacchIhinto (paMcamI ekavacana) dheNu (strI.) (dheNu+tto, o, u, hinto) = gheNUtto-dheNutto, gheNUo, dheNUu, gheNUhinto (paMcamI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+tto, o, u, hinto) = bahUtto-bahutto, bahUo, bahUu, bahUhinto (paMcamI ekavacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| ----------------- i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga tathA ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'ssa' pratyaya jor3ane para dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai aura hrasva kA hrasva hI rahatA hai| jaisehari (pu.) (hari+ssa) = harissa (SaSThI ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+ssa) = gAmaNissa (SaSThI ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+ssa) = sAhussa (SaSThI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+ssa) = sayaMbhussa (SaSThI ekavacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) 41. (26) For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAri (napuM.) (vAri+ssa) =vArissa (SaSThI ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+ssa) = mahussa (SaSThI ekavacana) 42. i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga tathA AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'Na aura NaM' pratyaya jor3ane para hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara dIrgha hI rahatA hai| jaise SaSThI bahuvacana 6/2 hari (pu.) (hari+Na, NaM) = harINa, harINaM (SaSThI bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+Na, NaM) = gAmaNINa, gAmaNINaM (SaSThI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+Na, Na) = sAhUNa, sAhUNaM (SaSThI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+Na, NaM) = sayaMbhUNa, sayaMbhUNaM (SaSThI bahuvacana) vAri (napuM.) (vAri+Na, NaM) = vArINa, vArINaM (SaSThI bahuvacana) mahu (napu.) (mahu+Na, NaM) = mahUNa, mahaNaM (SaSThI bahuvacana) kahA (strI.) (kahA+Na, NaM) = kahANa, kahANaM (SaSThI bahuvacana) mai (strI.) (mai+Na, NaM) = maINa, maINaM (SaSThI bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+Na, NaM) = lacchINa, lacchINaM (SaSThI bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (27) For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. 44. (28) dheNu (strI.) (dheNu+Na, NaM) = gheNUNa, gheNUNaM (SaSThI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+Na, NaM) = bahUNa, bahUNaM (SaSThI bahuvacana) i-IkArAnta, u- UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta napuM.) saptamI ekavacana 7 / 1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke samAna i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga tathA ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM saptamI vibhakti ekavacana meM 'mmi' pratyaya jor3ane para dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai aura hasva kA hrasva hI rahatA hai| jaise hari (pu.) (hari+mmi) = harimmi (saptamI ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+mmi) = gAmaNimmi (saptamI ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+mmi) = sAhummi (saptamI ekavacana ) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+mmi) = sayaMbhummi (saptamI ekavacana ) vAri ( napuM.) (vAri+mmi) = vArimmi (saptamI ekavacana ) mahu (napuM.) (mahu+mmi) = mahummi (saptamI ekavacana) - AkArAnta (strI.) prathamA ekavacana 1 / 1, sambodhana bahuvacana 8/2 prAkRta bhASA meM AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke prathamA ekavacana va saMbodhana bahuvacana meM 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise kahA (strI.) ( kahA +0) = kahA (prathamA ekavacana ) kahA (strI.) (kahA+0) = kahA (saMbodhana bahuvacana ) prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. AkArAnta (strI.) saptamI bahuvacana 7/2 prAkRta bhASA meM AkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saptamI bahuvacana meM 'su' aura 'su' pratyaya jor3A jAtA hai| kahA (strI.) (kahA+su, suM) = kahAsu , kahAsuM (saptamI bahuvacana) akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) AkArAnta,i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) sambodhana bahuvacana 8/2 prAkRta bhASA meM akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, akArAnta, ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga, AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana bahuvacana meM nimna rUpa banate haiN| jaisedeva (pu.) = he devA (saMbodhana bahuvacana) 46. hari (pu.) = he harau, he harao, he hariNo, he harI (saMbodhana bahuvacana) gAmaNI (pu.) = he gAmaNau, he gAmaNao, he gAmaNiNo, he gAmaNI (saMbodhana bahuvacana) sAhu (pu.) = he sAhau, he sAhao, he sAhuNo, he sAhavo, he sAhU - (saMbodhana bahuvacana) sayaMbhU (pu.) = he sayaMbhau, he sayaMbhao, he sayaMbhuNo, he sayaMbhavo, he sayaMbhU (saMbodhana bahuvacana) kamala (napuM.) = he kamalAI, he kamalAi~, he kamalANi (saMbodhana bahuvacana) vAri (napuM.) = he vArIiM, he vArI', he vArINi (saMbodhana bahuvacana) mahu (napuM.) = he mahUhUM, he mahUi~, he mahUNi (saMbodhana bahuvacana) kahA (strI.) = he kahA, he kahAu, he kahAo (saMbodhana bahuvacana) maI (strI.) = he maI, he maIu, maIo (saMbodhana bahuvacana) lacchI (strI.) = he lacchI, he lacchIu, he lacchIo, he lacchIA (saMbodhana bahuvacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (29) For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gheNu (strI.) = he gheNU, he gheNUu, he gheNUo (saMbodhana bahuvacana) bahU (strI.) = he bahU, he bahUu, he bahUo (saMbodhana bahuvacana) akArAnta (pu., napuM) caturthI ekavacana 4/1 47. prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga va akArAnta napuMsakaliMga meM caturthI vibhaktibodhaka pratyayoM kA abhAva hone se SaSThI. vibhakti ekavacana meM prayukta ssa' tathA SaSThI vibhakti bahuvacana meM antya aM kA A karake usameM prayukta Na aura NaM' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+ssa) = devassa (caturthI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+ssa) = kamalassa (caturthI ekavacana) caturthI bahuvacana 4/2 deva (pu.) (devA+Na, NaM) = devANa, devANaM (caturthI bahuvacana) kamala (napuM.) (kamalA+Na, NaM) = kamalANa, kamalANaM (caturthI bahuvacana) pacana) ---------------------- 48. akArAnta (pu., napuM) caturthI ekavacana 4/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga tathA akArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke caturthI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'Aya' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+Aya) = devAya (caturthI ekavacana) anya rUpa - devassa kamala (napuM.) (kamala+Aya) = kamalAya (caturthI ekavacana) anya rUpa - kamalassa 000 (30) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa zabda prAkRta bhASA meM uparyukta teraha prakAra ke saMjJA zabdoM ke atirikta vizeSa zabdoM kA bhI prayoga hotA hai jinake rUpa vizeSa prakAra se calate haiN| saMjJAvAcaka pulliMga zabda - piu (pitA) bhAu (bhAI) aura jAmAu (dAmAda) ke rUpa piu ke samAna cleNge| vizeSaNAtmaka pulliMga zabda - kattu (karanevAlA) bhattu (bharaNa-poSaNa karanevAlA), dAu (dAtA/denevAlA) ke rUpa kattu ke samAna cleNge| strIliMga zabda - mAu (mAtA) pulliMga zabda - appa, atta (AtmA) pulliMga zabda - rAya (rAjA) 3. 4. 5. ---- ---- 1. (i) prAkRta bhASA meM pitA ke lie 'piu' zabda kA prayoga ho to prathamA ekavacana va dvitIyA ekavacana meM rUpa nimna prakAra hoNge| jaiseprathamA ekavacana - piA dvitIyA ekavacana -piaraM zeSa rUpa ukArAnta pulliMga saMjJA zabda sAhu ke anusAra bneNge| isI prakAra bhAu (bhAI) aura jAmAu (dAmAda) ke rUpa bneNge| (ii) prAkRta bhASA meM pitA ke lie 'piara' zabda kA prayoga ho to rUpa .. akArAnta pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra bneNge| 2. (i) prAkRta bhASA meM vizeSaNAtmaka saMjJA zabda 'kattu' (karanevAlA) kA prayoga ho to prathamA ekavacana va dvitIyA ekavacana meM rUpa nimna prakAra hoNge| jaiseprathamA ekavacana - kattA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (31) For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA ekavacana - kattAraM zeSa rUpa ukArAnta pulliMga saMjJA zabda sAhu ke anusAra bneNge| isI prakAra bhattu (bharaNa-poSaNa karanevAlA) aura dAu (dAtA/denevAlA) ke rUpa kattu ke samAna bneNge| (ii) prAkRta bhASA meM vizeSaNAtmaka saMjJA zabda kattAra (karanevAlA) kA prayoga hotA hai to rUpa akArAnta pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra bneNge| 3. (i) prAkRta bhASA meM jaba mAtA ke lie mAu zabda kA prayoga ho to prathamA ekavacana va dvitIyA ekavacana meM rUpa nimna prakAra hoNge| jaiseprathamA ekavacana - mAA dvitIyA ekavacana - mAaraM zeSa rUpa ukArAnta strIliMga saMjJA zabda gheNu ke anusAra bneNge| (ii) prAkRta bhASA meM jaba mAtA ke lie mAyA/mAarA zabda kA prayoga ho to rUpa strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra bneNge| (iii) prAkRta bhASA meM jaba mAtA ke lie mAi zabda kA prayoga ho to rUpa strIliMga saMjJA zabda mai ke anusAra bneNge| 4. prAkRta bhASA meM rAjA ke lie rAja, rAya/rAa, rAyANa kA prayoga hotA hai| inameM se rAya/rAa aura rAyANa ke rUpa akArAnta pulliMga saMjJA zabda deva kI taraha bneNge| ----------- prAkRta bhASA meM AtmA ke lie appa/atta, appANa aura attANa kA prayoga hotA hai| appa/atta, appANa aura attANa ke rUpa akArAnta pulliMga saMjJA zabda deva kI taraha bneNge| (32) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta se bhinna rAja (rAjA) ke rUpa nimna prakAra se bhI bneNge| rAja (rAjA) prathamA ekavacana 1/1 6. prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'A' vikalpa se jor3A jAtA hai| jaiserAja (pu.) (rAja+A) = rAjA-rAyA (prathamA ekavacana) anya rUpa - rAo rAyo .. rAyANo prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2, paMcamI ekavacana 5/1, SaSThI ekavacana 6/1 7. (i) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke prathamA vibhakti bahuvacana, dvitIyA vibhakti bahuvacana, paMcamI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti ekavacana meM rAja ke ja kA 'I' karake 'No' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise prathamA bahuvacana 1/2 rAja (pu.) (rAi+No) = rAiNo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - rAyA rAA rAyANA dvitIyA bahuvacana 2/2 rAja (pu.) (rAi+No) = rAiNo (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa - rAyA, rAye rAA, rAe rAyANA, rAyANe prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (33) For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamI ekavacana 5/1 rAja (pu.) (rAi+No) = rAiNo (paMcamI ekavacana) anya rUpa - rAyatto, rAyAo, rAyAu, rAyAhi, rAyAhinto, rAyA rAatto, rAAo, rAAu, rAAhi, rAAhinto, rAA rAyANatto, rAyANAo, rAyANAu, rAyANAhi, rAyANAhinto, rAyANA SaSThI ekavacana 6/1 rAja (pu.) (rAi+No) = rAiNo (SaSThI ekavacana) rAja-rAya (pu.) (rAya+No) = rAyaNo (SaSThI ekavacana) . anya rUpa - rAyassa rAassa rAyANassa (ii) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke paMcamI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti ekavacana meM rAja ke Aja kA 'aN' karake 'No' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaiserAja (pu.) (raN+No) = raNNo (paMcamI ekavacana) rAja (pu.) (raN+No) = raNNo (SaSThI ekavacana) (iii) paizAcI bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke SaSThI vibhakti ekavacana meM vikalpa se rAcitro hotA hai| anya rUpa - rA __tRtIyA ekavacana 3/1 8. (i) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM rAja ke ja kA 'I' karake 'NA' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| rAja (pu.) (rAi+NA) = rAiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - rAyaNA (34) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM rAja ke Aja kA 'aN' karake 'NA' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise rAja (pu.) (raN+NA) = raNNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - rAyeNa, rAyeNaM rAeNa, rAeNaM rAyANeNa, rAyANeNaM (iii) paizAcI bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se rAcitrA hotA hai| anya rUpa - rakSA - - - - - - - - - - - - - -- 9. - saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke saptamI vibhakti ekavacana meM rAz2a ke ja kA vikalpa se 'i' karake 'mmi' pratyaya jor3A jAtA hai| jaiserAja (pu.) (rAi+mmi) = rAimmi (saptamI ekavacana) anya rUpa - rAye, rAyammi rAe, rAammi rAyANe, rAyANammi ---------------------------- dvitIyA ekavacana 2/1 10. ... prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM . rAja ke ja kA vikalpa se 'iNaM' karake rAiNaM rUpa bana jAtA hai| anya rUpa - rAyaM rAaM rAyANaM prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (35) For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. (36) SaSThI bahuvacana 6/2 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM rAja ke ja kA vikalpa se 'iNaM' karake rAiNaM rUpa bana jAtA hai| rAyANa, rAyANaM, rAANa, ANaM rAyANANa, rAyANA anya rUpa - tRtIyA bahuvacana 3 / 2 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke tRtIyA vibhakti bahuvacana rAja ke ja kA vikalpa se 'I' karake hi, hiM, hiM pratyaya jor3a die jAte haiN| jaise rAja (pu.) (rAI+hi, hi~, hiM) = rAIhi, rAIhiM, rAihiM (tRtIyA bahuvacana), anya rUpa - rAyehi, rAyehiM, rAyehiM ehi, rAehiM, rAehiM rAyANehi, rAyANehiM, rAyANehiM paMcamI bahuvacana 5/2 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM rAja ke ja kA vikalpa se 'I' karake tto, o, u, hinto, sunto pratyaya jor3a die jAte haiN| jaise - -- rAja (pu.) (rAI+tto, o, u, hinto, sunto) rAIto rAito, rAIo, rAIu, rAIhinto, rAIsunto ( paMcamI bahuvacana) anya rUpa - (i) rAyatto, rAyAo, rAyAu, rAyAhi, rAyAhinto, rAyAsunto, rAyehi, rAyehinto, rAyesuntA (ii) rAatto, rAAo, rAAu, rAAhi, rAAhinto, rAAsunto, rAehi, rAehinto, rAesunto (iii) rAyANatto, rAyANAo, rAyANAu, rAyANAhi, rAyANAhinto, prAkRta-hindI- vyAkaraNa (bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyANAsunto, rAyANehi, rAyANehinto, rAyANesunto SaSThI bahuvacana 6/2 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM rAja ke ja kA vikalpa se 'I' karake Na aura NaM pratyaya jor3a diye jAte haiN| jaise rAja (pu.) (rAI+Na, NaM) = rAINa, rAINaM (SaSThI bahuvacana) saptamI bahuvacana 7/2 prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda rAja ke saptamI vibhakti meM rAja ke ja kA vikalpa se 'I' karake su aura suM pratyaya jor3a diye jAte haiN| jaise rAja (pu.) (rAI+su, suM) = rAIsu, rAIsuM (saptamI bahuvacana) rAyesu, rAyesuM rAesu, rAesuM rAyANesu, rAyANesuM akArAnta se bhinna appa/atta (AtmA) ke rUpa nimna prakAra bneNge| appa/atta (AtmA) prathamA ekavacana 1/1 ____12. prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda appa/atta ke prathamA vibhakti .... ekavacana meM 'A' vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise appa (pu.) (appa+A) = appA (prathamA ekavacana) atta (pu.) (atta+A) = attA (prathamA ekavacana) anya rUpa - appo, appANo atto, attANo prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (37) For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70/I prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2, . . paMcamI ekavacana 5/1, SaSThI ekavacana 6/1 13. (i) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda appa/atta ke prathamA vibhakti bahuvacana, dvitIyA vibhakti bahuvacana va paMcamI vibhakti ekavacana meM appa/ atta ke antya a kA 'A' karake 'No' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise prathamA bahuvacana 1/2 appa (pu.) (appA+No) = appANo (prathamA bahuvacana) atta (pu.) (attA+No) = attANo (prathamA bahuvacana) anya rUpa - appA, attA, appANA, attANA dvitIyA bahuvacana 2/2 appa (pu.) (appA+No) = appANo (dvitIyA bahuvacana) atta (pu.) (attA+No) = attANo (dvitIyA bahuvacana) , anya rUpa -appA, appe, attA, atte, appANA, appANe, attANA, attANe paMcamI ekavacana 5/1 appa (pu.) (appA+No) = appANo (paMcamI ekavacana) anya rUpa(i) appatto, appAo, appAu, appAhi, appAhinto, appA (ii) attatto, attAo, attAu, attAhi, attAhinto, attA (iii) appANatto, appANAo, appANAu, appANAhi, appANAhinto, appANA (iv) attANatto, attANAo, attANAu, attANAhi, attANAhinto, attANA (38) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda appa/atta ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'No' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise SaSThI ekavacana 6/1 appa (pu.) (appa+No) = appaNo (SaSThI ekavacana) atta (pu.) (atta+No) = attaNo (SaSThI ekavacana) anya rUpa - appassa, attassa, appANassa, attANassa tRtIyA ekavacana 3/1 14. prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda appa/atta ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'NiA' aura 'NaiA' pratyaya vikalpa se hote haiN| jaiseappa (pu.) (appa+NiA, NaiA) = appaNiA, appaNaiA (tRtIyA ekavacana) atta (pu.) (atta+NiA, NaiA) = attaNiA, attaNaiA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - appaNA, appeNa, appeNaM, appANeNa, appANeNaM attaNA, atteNa, atteNaM, attANeNa, attANeNaM tRtIyA ekavacana 3/1 15. prAkRta bhASA meM pulliMga saMjJA zabda appa/atta ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'NA' pratyaya bhI vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise.. appa (pu.) (appa+NA)= appaNA atta (pu.) (atta+NA)= attaNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - appeNa, appeNaM, atteNa, atteNaM, appANeNa, appANeNaM, attANeNa, attANeNaM, appaNiA, appaNaiA, attaNiA, attaNaiA .......... prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga-1) (39) For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaurasenI prAkRta bhASA 1. akArAnta (pu., napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 zaurasenI prAkRta meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'Ado' aura 'Adu' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+Ado, Adu) = devAdo, devAdu (paMcamI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+Ado, Adu) = kamalAdo, kamalAdu (paMcamI ekavacana) ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) . ikArAnta, ukArAnta (napuM.) AkArAnta, ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (strI.) paMcamI ekavacana 5/1 zaurasenI bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga va ikArAnta, ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabda tathA AkArAnta, i-IkArAnta, uUkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'do', aura 'du' pratyaya jor3e jAte haiM tathA hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara kA dIrgha hI rahatA hai| jaise hari (pu.) (hari-harI+do, du) = harIdo, harIdu (paMcamI ekavacana) gAmaNI(pu.)(gAmaNI+do, du) gAmaNIdo, gAmaNIdu (paMcamI ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu-sAhU+do, du) = sAhUdo, sAhUdu (paMcamI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+do, du) = sayaMbhUdo, sayaMbhUdu (paMcamI ekavacana) (40) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAri (napuM.) (vAri-vArI+do, du) = vArIdo, vArIdu (paMcamI ekavacana) mahu (napuM.) (mahu-mahU+do, du) = mahUdo, mahUdu (paMcamI ekavacana) kahA (strI.) (kahA+do, du) = kahAdo, kahAdu (paMcamI ekavacana) mai (strI.) (mai-maI+do, du) = maIdo, maIdu (paMcamI ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+do, du) = lacchIdo, lacchIdu (paMcamI ekavacana) dheNu (strI.) (dheNu-dheNU+do, du) = gheNUdo, gheNUdu (paMcamI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+do, du) = bahUdo, bahUdu (paMcamI ekavacana) ---------- 3. akArAnta (pu., napuM.) paMcamI bahuvacana 5/2 zaurasenI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'do' aura 'du' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (devA+do, du) = devAdo, devAdu (paMcamI bahuvacana) kamala (napuM.) (kamalA+do, du) = kamalAdo, kamalAdu (paMcamI bahuvacana) ...........--------------------- ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) __ AkArAnta, ikArAnta-IkArAnta, ukArAnta-UkArAnta (strI.) __ paMcamI bahuvacana 5/2 4. ... zaurasenI bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga, ikArAnta-ukArAnta napuMsakaliMga va AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'do', aura 'du' pratyaya jor3e jAte haiM tathA hrasva svara kA dIrgha ho jAtA hai aura dIrgha svara kA dIrgha __ hI rahatA hai| jaise prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (41) For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. (42) hari (pu.) (hari harI+do, du) = harIdo, harIdu (paMcamI bahuvacana) - gAmaNI (pu.) (gAmaNI + do, du) = gAmaNIdo, gAmaNIdu (paMcamI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu + sAhU+do, du) = sAhUdo, sAhUdu (paMcamI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+do, du) = sayaMbhUdo, sayaMbhUdu (paMcamI bahuvacana) - vAri (napuM.) (vAri vArI+do, du) = vArIdo, vArIdu (paMcamI bahuvacana) mahu ( napuM.) (mahu mahU+do, du) = mahUdo, mahUdu (paMcamI bahuvacana) - kahA (strI.) (kahA+do, du) = kahAdo, kahAdu (paMcamI bahuvacana) mai (strI.) (maimaI+do, du) = maIdo, maIdu (paMcamI bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+do, du) = lacchIdo, lacchIdu (paMcamI bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu dheNU+do, du) = gheNUdo, dheNUda (paMcamI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+do, du) = bahUdo, bahUdu (paMcamI bahuvacana) akArAnta (pu., napuM) saptamI ekavacana 7/1 - zaurasenI bhASA meM akArAnta pulliMga tathA napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'mhi' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+mhi) = devamhi (saptamI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+mhi ) = kamalamhi (saptamI ekavacana ) ikArAnta - IkArAnta, ukArAnta - UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM. ) saptamI ekavacana 7/1 zaurasenI bhASA meM i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga va ikArAntaukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'mhi ' - hindI- vyAkaraNa (bhAga - 1) prAkRta For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyaya jor3A jAtA hai| hrasva svara kA hrasva hI rahatA hai tathA dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| jaisehari (pu.) (hari+mhi) = harimhi (saptamI ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI-gAmaNi+mhi) = gAmaNimhi (saptamI ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+mhi) = sAhumhi (saptamI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU-sayaMbhu+mhi) = sayaMbhumhi (saptamI ekavacana) vAri (napuM.) (vAri+mhi) = vArimhi (saptamI ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+mhi) = mahumhi (saptamI ekavacana) 7. viziSTa zabda rAya Adi ke paMcamI vibhakti ekavacana meM bhI 'Ado' aura 'Adu' pratyaya tathA paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'A' karake usameM 'do' aura 'du' pratyaya jor3e jAte haiM tathA saptamI vibhakti ekavacana meM 'mhi' pratyaya jor3A jAtA hai| jaiserAya (pu.) (rAya+Ado, Adu) = rAyAdo, rAyAdu (paMcamI ekavacana) rAya (pu.) (rAyA+do, du) = rAyAdo, rAyAdu (paMcamI bahuvacana) rAya (pu.) (rAya+mhi) = rAyamhi (saptamI ekavacana) 8. __akArAnta (pu.) saMbodhana ekavacana 8/1 zaurasenI bhASA meM viziSTa saMjJA zabda rAja ke saMbodhana ekavacana meM vikalpa se 'anusvAra' jor3A jAtA hai| jaise- . rAya (pu.) (rAya+) = rAyaM (saMbodhana ekavacana) noTa- zeSa vibhakti pratyaya prAkRta bhASA ke anusAra hoNge| prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . . (43) For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgadhI prAkRta bhASA 1. akArAnta (pu.) prathamA ekavacana 1/1 mAgadhI prAkRta meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'e' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+e) = deve (prathamA ekavacana) akArAnta (pu., napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 mAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'zza' aura 'Aha' pratyaya jor3e jAte haiN| 2. jaise deva (pu.) (deva+zza) = devazza (SaSThI ekavacana) deva (pu.) (deva+Aha) = devAha (SaSThI ekavacana) anya rUpa - devassa kamala (napuM.) (kamala+zza) = kamalazza (SaSThI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+Aha) = kamalAha (SaSThI ekavacana) anya rUpa - kamalassa 3. akArAnta (pu., napuM) SaSThI bahavacana 6/2 mAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM vikalpa se 'Aha' pratyaya jor3A jAtA hai / jaisedeva (pu.) (deva+Aha) = devAha~ (SaSThI bahuvacana) kamala (napuM.) (kamala+Aha~) = kamalAha~ (SaSThI bahuvacana) (44) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 5. akArAnta (pu., napuM.) saptamI ekavacana 7/1 mAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'AhiM' aura 'e' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+AhiM, e) = devAhiM, deve (saptamI ekavacana ) kamala (napuM.) (kamala+AhiM, e) = kamalAhiM, kamale (saptamI ekavacana) akArAnta (pu.) sambodhana bahuvacana 8/2 meM mAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana bahuvacana 'Aho' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise deva (pu.) (deva+Aho) = devAho (saMbodhana bahuvacana) paizAcI prAkRta bhASA akArAnta (pu., napuM.) paMcamI ekavacana 5 / 1 paizAcI prAkRta meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'Ato' aura 'Atu' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise deva (pu.) (deva+Ato, Atu) = devAto, devAtu (paMcamI ekavacana ) kamala (napuM.) (kamala+Ato, Atu) = kamalAto, kamalAtu (paMcamI ekavacana) noTa- zeSa vibhakti pratyaya prAkRta bhASA tathA zaurasenI bhASA ke anusAra hoNge| prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only (45) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhamAgadhI prAkRta bhASA 1. akArAnta (pu.) prathamA ekavacana 1/1 ardhamAgadhI prAkRta meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'e' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+e) = deve (prathamA ekavacana) ardhaA 2. akArAnta (pu.) prathamA bahuvacana 1/2 ardhamAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti / bahuvacana meM 'Ao' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+Ao) = devAo (prathamA bahuvacana) 3. akArAnta (pu., napuM.) paMcamI bahuvacana 5/2 ardhamAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'hinto', aura 'hiM' pratyaya jor3e jAte haiM / jaisedeva (pu.) (deve+hinto, hiM) = devehinto, devehiM (paMcamI bahuvacana) kamala (napuM.)(kamale+hinto,hiM) kamalehinto,kamalehiM (paMcamI bahuvacana) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (46) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. akArAnta (pu., napuM.) saptamI ekavacana 7/1 ardhamAgadhI bhASA meM akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'aMsi', 'mmi', 'aMmi' aura 'e' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise deva (pu.) (deva+aMsi, mmi, aMmi, e) = devaMsi, devammi, devaMmi, deve (saptamI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+aMsi, mmi, aMmi, e) = kamalaMsi, kamalammi, kamalaMmi, kamale (saptamI ekavacana) --- --------- noTa- zeSa vibhakti pratyaya prAkRta bhASA ke anusAra hoNge| 000 prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (47) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. - sarvanAma' zabdoM kA vibhakti-vivaraNa akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA bahuvacana 1/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga savvAdi sarvanAmoM ke prathamA vibhakti bahuvacana meM 'e' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisesavva (saba) (pu.) (savva+e) = savve (prathamA bahuvacana) ta (vaha) (pu.) (ta+e) = te (prathamA bahuvacana) ja (jo) (pu.)(ja+e) = je (prathamA bahuvacana) ka (kauna) (pu.) (ka+e) = ke (prathamA bahuvacana) eta (yaha) (pu.) (eta+e) = ete (prathamA bahuvacana) ima (yaha) (pu.) (ima+e) = ime (prathamA bahuvacana) anna (dUsarA) (pu.) (anna+e) = anne (prathamA bahuvacana) noTa jo pratyaya akArAnta (pu., napuM.) va AkArAnta (strI.) saMjJA zabdoM meM prayukta hue haiM ve hI pratyaya akArAnta (pu., napuM.) va AkArAnta (strI.) sarvanAmoM meM prayukta hoNge| yadyapi isameM kucha apavAda haiM jo sarvanAmoM kI rUpAvalI se samajhe jA sakate haiN| sarvanAma zabda isa prakAra haiM- savva (saba), ta (vaha), ja (jo), ka (kauna,kyA), eta (yaha), ima (yaha), anna (dUsarA), ekka (ekhii)| yahA~ savvAdi sarvanAmoM ke kucha vibhaktiyoM ke rUpa batAye jA rahe haiN| zeSa vibhaktiyoM ke rUpa pulliMga meM 'deva' ke samAna, napuMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna, strIliMga meM 'kahA' va 'lacchI' ke samAna caleMge tathA savvAdi sarvanAmoM ke anya rUpa jo saMjJA zabdoM ke niyamAnusAra banAye gaye haiM vahA~ 'saMjJA zabdoM ke niyamAnusAra' aisA likhA gayA hai| jo rUpa saMjJAoM se svatantra haiM ve yahA~ 'anya rUpa' meM die gaye haiN| 'ekka' sarvanAma ke rUpa pariziSTa 3 meM dekheN| 3. (48) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta sarvanAma (pu.) saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga savvAdi sarvanAmoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'ssiM', 'mmi' aura 'ttha' pratyaya jor3e jAte haiM kintu akArAnta pulliMga eta sarvanAma meM 'ttha' jor3ane para ta kA lopa ho jAtA hai aura ima sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'ttha' pratyaya nahIM jor3A jAtA hai| jaisesavva (saba) (pu.) (savva+ssi, mmi, ttha) = savvassiM, savvammi, savvattha (saptamI ekavacana) ta (vaha) (pu.) (ta+ssiM, mmi, ttha) = tassiM, tammi, tattha ___ (saptamI ekavacana) ja (jo) (pu.) (ja+ssiM, mmi, ttha) = jassiM, jammi, jattha (saptamI ekavacana) ka (kauna) (pu.) (ka+ssiM, mmi, ttha) = kassiM , kammi, kattha (saptamI ekavacana) anna (anya) (pu.) (anna+ssiM,mmi,ttha) = annassiM, annammi, annattha (saptamI ekavacana) eta (yaha) (pu.) (eta+ssiM, mmi, ttha) = etassiM, etammi, etattha- ettha (saptamI ekavacana) ima (yaha) (pu.)(ima+ssiM,mmi)= imassiM, imammi (saptamI ekavacana) akArAnta sarvanAma (pu.) . saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga savvAdi sarvanAmoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'hiM' pratyaya bhI jor3A jAtA hai ima aura eta sarvanAma ko chodd'kr| jaisesavva (saba) (pu.) (savva+hiM) = savvahiM (saptamI ekavacana) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (49) For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya rUpa- savvassiM, savvammi, savvattha ta (vaha) (pu.) (ta+hiM) = tahiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- tassiM, tammi, tattha ja (jo) (pu.) (ja+hiM) = jahiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- jassiM, jammi, jattha ka (kauna) (pu.) (ka+hiM) = kahiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- kassiM, kammi, kattha anna (anya) (pu.) (anna+hiM) = annahiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- annassiM, annammi, annattha noTa- hemacandra kI vRtti ke anusAra AkArAnta strIliMga tA, jA aura kA sarvanAmoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM bhI vikalpa se 'hi' pratyaya jor3A jAtA hai| tA (vaha)(strI.) (tA+hiM) = tAhiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- tAa, tAi, tAe (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) jA (jo) (strI.)(jA+hiM) = jAhiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- jAa, jAi, jAe (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) kA (kauna) (strI.) (kA+hiM) = kAhiM (saptamI ekavacana) anya rUpa- kAa, kAi, kAe (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) akArAnta sarvanAma (pu.) SaSThI bahuvacana 6/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga savvAdi sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM vikalpa se 'esiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisesavva (saba) (pu.) (savva esiM) = savvesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - savvANa, savvANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) anna (anya) (pu.) (anna+esiM) = annesiM (SaSThI bahuvacana) (50) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. anya rUpa - annANa, annANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ima (yaha) (pu.) (ima+esiM) = imesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - imANa, imANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) eta (yaha) (pu.) (eta+esiM) = etesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - etANa, etANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ta (vaha) (pu.) (ta+esiM) = tesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - tANa, tANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ja (jo) (pu.) (ja+esiM) = jesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - jANa, jANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ka (kauna) (pu.) (ka+esiM) = kesiM (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - kANa, kANaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) noTa- hemacandra kI vRtti ke anusAra AkArAnta strIliMga savvAdi sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM bhI vikalpa se 'esiM' pratyaya jor3A jAtA hai| . jaise - savvA (saba) (pu.) (savvA + esiM) = savvesiM ( SaSThI bahuvacana) anya rUpa - savvANa, savvANaM (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) noTa - isI prakAra anya rUpoM meM bhI banA lene caahie| akArAnta sarvanAma (pu.) SaSThI bahuvacana 6/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ka aura ta sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM vikalpa se 'Asa' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise ka (kauna) (pu.) (ka+Asa = kAsa (SaSThI bahuvacana) anyaM rUpa - kesiM ta (vaha) (pu.) (ta+Asa = tAsa (SaSThI bahuvacana) anya rUpa - tesiM prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only (51) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. akArAnta sarvanAma (pu.) SaSThI ekavacana 6/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ka, ja aura ta sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'Asa' pratyaya jor3A jAtA hai / jaiseka (kauna) (pu.) (ka+Asa) = kAsa (SaSThI ekavacana) . anya rUpa - kassa (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ja (jo) (pu.) (ja+Asa) = jAsa (SaSThI ekavacana) anya rUpa - jassa (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ta (vaha) (pu.) (ta+Asa) = tAsa (SaSThI ekavacana) anya rUpa - tassa (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) noTa- hemacandra kI vRtti ke anusAra AkArAnta strIliMga kA aura tA sarvanAma ke SaSThI vibhakti ekavacana meM bhI vikalpa se 'Asa' pratyaya jor3A jAtA hai| AkArAnta sarvanAma (strI.) SaSThI ekavacana 6/1 kA (kauna) (strI.) (kA+Asa) = kAsa (SaSThI ekavacana) anya rUpa - kAa, kAi, kAe (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) tA (vaha)(strI.) (tA+Asa) = tAsa (SaSThI ekavacana) anya rUpa - tAa, tAi, tAe (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) 7. akArAnta sarvanAma (pu.) saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM kAlavAcaka zabda ka, ta aura ja sarvanAmoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'Ahe', AlA' aura iA' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise (52) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka (kaba) (pu.) (ka+Ahe, AlA, iA) = kAhe, kAlA, kaiA (saptamI ekavacana) anya rUpa - kassiM, kammi, kattha, kahiM ta (taba) (pu.) (ta+Ahe, AlA, iA) = tAhe, tAlA, taiA _ (saptamI ekavacana) anya rUpa - tassiM, tammi, tattha, tahiM ja- (jaba) (pu.) (ja+Ahe, AlA, iA) = jAhe, jAlA, jaiA (saptamI ekavacana) anya rUpa - jassiM, jammi, jattha, jahiM - - - - - - - - - - - - - - - - akArAnta sarvanAma (pu.) paMcamI ekavacana 5/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ka, ta aura ja sarvanAmoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'mhA' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise 8. ka (kauna) (pu.) (ka+mhA) = kamhA (paMcamI ekavacana) anya rUpa - katto, kAo, kAu, kAhi, kAhinto, kA (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ta (vaha)(pu.) (ta+mhA) = tamhA (paMcamI ekavacana) . anya rUpa - tatto, tAo, tAu, tAhi, tAhinto, tA (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ja (jo) (pu.) (ja+mhA) = jamhA (paMcamI ekavacana) anya rUpa - jatto, jAo, jAu, jAhi, jAhinto, jA (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) - - - - - - - prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . (53) For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. akArAnta sarvanAma (pu.) paMcamI ekavacana 5/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ta sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'o' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| jaiseta (vaha) (pu.) (ta+o) = to (paMcamI ekavacana) / anya rUpa - tamhA - - - - - - - - - - - - 10. akArAnta sarvanAma (pu.) paMcamI ekavacana 5/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ka sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'iNo' aura 'Isa' pratyaya bhI jor3e jAte haiN| jaiseka (kauna) (pu.) (ka+iNo, Isa) = kiNo, kIsa (paMcamI ekavacana) anya rUpa - kamhA 11. akArAnta sarvanAma (pu.) tRtIyA ekavacana 3/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima, eta, ka, ja aura ta sarvanAmoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'iNA' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| jaiseima (yaha) (pu.) (ima+iNA) = imiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - imeNa, imeNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) eta (yaha) (pu.) (eta+iNA) = etiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - eteNa, eteNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ka (kauna) (pu.) (ka+iNA) = kiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - keNa, keNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ja (jo) (pu.) (ja+iNA) = jiNA (tRtIyA ekavacana) (54) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya rUpa - jeNa, jeNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) ta (vaha) (pu.) (ta+iNA) = tiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - teNa, teNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) 12. akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA ekavacana 1/1 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga eta aura ta sarvanAmoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM ta kA sa karake vikalpa se 'o' pratyaya jor3A jAtA hai aura 'sa' bhI banA rahatA hai| jaiseta-sa (vaha) (pu.) (sa+o) = so (prathamA ekavacana) anya rUpa - sa eta-esa (vaha) (pu.) (esa+o) = eso (prathamA ekavacana) anya rUpa - esa akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA ekavacana 1/1 13. (i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'o' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise imaM (yaha) (ima+o) = imo (prathamA ekavacana) * anya rUpa - sabhI vibhaktiyoM meM deva ke anusAra AkArAnta sarvanAma (strI.) prathamA ekavacana 1/1 (ii) prAkRta bhASA meM AkArAnta strIliMga imA sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM imA hotA hai| prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) __(55) For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ imA (yaha) (imA+0) = imA (prathamA ekavacana) anya rUpa - sabhI vibhaktiyoM meM kahA ke anusAra akArAnta sarvanAma (pu.), AkArAnta sarvanAma (strI.) . prathamA ekavacana 1/1 14. prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima va AkArAnta strIliMga imA sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM vikalpa se ayaM (pulliMga) va imiA (strIliMga) hotA hai| anya rUpa- imo (pu.) (prathamA ekavacana) (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) . imA (strI.) (prathamA ekavacana) (strIliMga saMjJA zabda kahA ke anusAra) ------------------- akArAnta sarvanAma (pu.) saptamI ekavacana 7/1 15. (i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM ima kA vikalpa se a ho jAtA hai aura 'ssiM pratyaya jor3A jAtA hai| jaiseima-a (yaha) (pu.) (a+ssiM) = assiM (saptamI ekavacana) anya rUpa - imassiM, imammi SaSThI ekavacana 6/1 (ii) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke SaSThI vibhakti ekavacana meM ima kA vikalpa se a ho jAtA hai aura 'ssa' pratyaya jor3A jAtA hai / jaiseima-a (yaha) (pu.) (a+ssa) = assa (SaSThI ekavacana) anya rUpa - imassa (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) --------------------------- (56) . prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta sarvanAma (pu.) saptamI ekavacana 7/1 16. prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM ima ke ma kA vikalpa se ha ho jAtA hai| ima (yaha) (pu.) iha (saptamI ekavacana) anya rUpa - imassiM, imammi ------------------------------- akArAnta sarvanAma (pu.) dvitIyA ekavacana 2/1, dvitIyA bahuvacana 2/2, tRtIyA ekavacana 3/1, tRtIyA bahuvacana 3/2 prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana, dvitIyA vibhakti bahuvacana, tRtIyA vibhakti ekavacana va tRtIyA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se ima kA Na ho jAtA hai| 17. dvitIyA ekavacana 2/1 (i) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se ima kA Na ho jAtA hai aura usake pazcAt 'anusvAra' (-) jor3A jAtA hai| jaise imaNa (yaha) (pu.) (Na+) = NaM (dvitIyA ekavacana) .... 'anya rUpa- imaM, iNaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) dvitIyA bahuvacana 2/2 . (ii): prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se ima kA Na ho jAtA hai aura usake pazcAt 'zUnya' (0) pratyaya jor3A jAtA hai aura antya a kA A aura e ho jAtA hai| jaise prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . (57) For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ima-*Na (yaha) (pu.) (Na+0) = NA, Ne (dvitIyA bahuvacana) anya rUpa- ime, imA (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) tRtIyA ekavacana 3/1 (ii) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se ima kA Na ho jAtA hai aura usake pazcAt 'iNA' pratyaya jor3A jAtA hai| jaiseima-Na (yaha) (pu.) (Na+iNA) = NiNA (tRtIyA ekavacana) anya rUpa - imeNa, imeNaM, peNa, NeNaM, imiNA (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) - tRtIyA bahuvacana 3/2 (iv) prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM vikalpa se ima kA Na ho jAtA hai aura usake pazcAt 'hi', 'hiM', 'hiM' pratyaya jor3e jAte haiM aura antya a kA e ho jAtA hai| jaiseima-Na(yaha) (pu.) (Na+hi, hi~, hiM)=Nehi, Nehi~, NehiM (tRtIyA bahuvacana) anya rUpa - imehi, imehiM, imehiM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) .. akArAnta sarvanAma (pu.) dvitIyA ekavacana 2/1. 18. prAkRta bhASA meM akArAnta pulliMga ima sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM iNaM hotA hai| anya rUpa - imaM (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) *--------------- akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1 19. prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga ima sarvanAma ke prathamA vibhakti (58) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM krama se idaM, iNamo, iNaM hote - - - - - - - - - - - - akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1 prAkRta bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga ka sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM kiM hotA hai| 20. ---------------------------------------- - - - - - - - - - - - - akArAnta sarvanAma (pu., napuM.), AkArAnta sarvanAma (strI.) SaSThI ekavacana 6/1, SaSThI bahuvacana 6/2 21. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga ima, eta, ta tathA strIliMga imA, etA, tA sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM vikalpa se se tathA SaSThI vibhakti bahuvacana meM vikalpa se siM hotA hai| anya rUpa - (pulliMga meM deva ke samAna, napuMsakaliMga meM kamala ke samAna tathA strIliMga meM kahA ke samAna caleMge jinheM rUpAvalI meM dekheM) .......... akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 22. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga sarvanAma eta ke paMcamI vibhakti .... ekavacana meM vikalpa se to aura tAhe pratyaya jor3e jAte haiM aura eta ke ta kA lopa ho jAtA hai| eta (yaha) (pu., napuM.) (eta+tto, tAhe) = etto, ettAhe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - etAo, etAu, etAhi, etAhinto, etA . (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra, tathA napuMsakaliMga kamala ke anusAra) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (59) For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -------------- .. akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) saptamI ekavacana 7/1 23. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga sarvanAma eta ke saptamI vibhakti ekavacana meM ttha pratyaya jor3A jAtA hai aura eta ke ta kA lopa ho jAtA hai| eta (yaha) (pu., napuM.) (eta+ttha) = ettha (saptamI ekavacana) --------- akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) saptamI ekavacana 7/1 24. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga sarvanAma eta ke saptamI vibhakti ekavacana meM e kA vikalpa se a aura I hotA hai tathA ta kA lopa ho jAtA hai aura mmi pratyaya jor3A jAtA hai| eta (yaha) (pu., napuM.)(aa+mmi)=aammi-ayammi (saptamI ekavacana) (Ia+mmi) = Iammi-Iyammi (saptamI ekavacana) anya rUpa - etammi, etassiM, ettha 25. akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) prathamA ekavacana 1/1 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga sarvanAma eta ke prathamA vibhakti ekavacana meM vikalpa se esa, iNaM, iNamo hote haiN| eta (yaha) (pu., napuM.) = esa, iNaM, iNamo (prathamA ekavacana) anya rUpa - eso (pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra) etaM (napuMsakaliMga saMjJA zabda kamala ke anusAra) - - - - - - akArAnta sarvanAma (pu.) AkArAnta sarvanAma (strI.) prathamA ekavacana 1/1 (60) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. 27. 28. 29. prAkRta bhASA meM pulliMga, strIliMga sarvanAma eta, etA aura ta, tA ke prathamA vibhakti ekavacana meM ta kA sa karake akArAnta pulliMga saMjJA zabda deva ke anusAra eso, so tathA AkArAnta strIliMga saMjJA zabda kahA anusAra esA, sA hotA hai| eta (yaha) (pu.) = eso (prathamA ekavacana ) so (prathamA ekavacana) ta ( vaha) (pu.) = etA (yaha ) (strI.) = esA (prathamA ekavacana ) tA (vaha ) (strI.) = sA (prathamA ekavacana ) prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga sarvanAma amu kA prathamA vibhakti ekavacana meM aha hotA hai / amu (vaha) (pu., napuM., strI. ) = aha (prathamA ekavacana) anya rUpa- amU (puM.), amuM (napuM.), amU (strI.) prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga sarvanAma amu pulliMga meM sAhu ke anusAra, napuMsakaliMga meM mahu ke anusAra tathA strIliMga meM Nu ke anusAra rUpa bneNge| prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga sarvanAma amu kA vikalpa se aya aura iya hotA hai aura saptamI vibhakti ekavacana me mmi pratyaya jor3A jAtA hai| jaise - amu aya, iya ( vaha) (pu.) - prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) = (aya, iya+mmi) = ayammi, iyammi (saptamI ekavacana ) For Personal & Private Use Only (61) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSavAcaka sarvanAma tumha (tuma) (tInoM liMgoM meM) prathamA ekavacana 1/1 30. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM taM, tuM, tuvaM, tuha, tumaM' hote haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga) - taM, tuM, tuvaM, tuha, tumaM (prathamA ekavacana) ------ 31. prathamA bahavacana 1/2 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana meM 'bhe, tubbhe, tujjha, tumha, tumha, uvhe' hote tumha (tuma)(tInoM liMga)-bhe, tubbhe, tujjha, tumha, tumhe, uvhe. (prathamA bahuvacana) tathA tumhe aura tujhe bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) 32. dvitIyA ekavacana 2/1 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'taM, tuM, tuvaM, tumaM, tuha, tume, tue' hote tumha (tuma) (tInoM liMga)- taM, tuM, tuvaM, tuma, tuha, tume, tue (dvitIyA ekavacana) ---------------- dvitIyA bahavacana 2/2 33. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'vo, tujjha, tubbhe, tuyhe, uyhe, bhe' hote - (62) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumha (tuma) (tInoM liMga)- vo, tujjha, tubbhe, tumhe, uyhe, bhe, tumhe, tujjhe (dvitIyA bahuvacana) tathA tumhe aura tujhe bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) tRtIyA ekavacana 3/1 34. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM, tumai, tumae, tume, tumAI' hote haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga) - bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM, tumai, tumae, tume, tumAi (tRtIyA ekavacana) - tRtIyA bahavacana 3/2 35. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM 'bhe, tubbhehiM, ujjhehi, umhehiM, tumhehiM, uvhehi' hote haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga)- bhe, tubbhehiM, ujjhehi, umhehiM, tumhehiM, uvhehiM (tRtIyA bahuvacana) tathA tumhehiM aura tujhehiM bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) ----------------- paMcamI ekavacana 5/1 36... prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'tai, tuva, tuma, tuha, tubbha tathA tumha aura tujjha' ke antya svara kA dIrgha karake paMcamI bodhaka to, o, u, hi, hinto aura zUnya pratyaya jor3e jAte haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga)taitto, taIo, taIu, taIhinto tuvatto, tuvAo, tuvAu, tuvAhi, tuvAhinto, tuvA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (63) For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumatto, tumAo, tumAu, tumAhi, tumAhinto, tumA tuhatto, tuhAo, tuhAu, tuhAhi, tuhAhinto, tuhA tubhatto, tubbhAo, tubbhAu, tubbhAhi, tubbhAhinto, tummA (paMcamI ekavacana) tathA tumhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto, tumhA tujjhatto, tujjhAo, tujjhAu, tujjhAhi, tujjhAhinto, tujjhA bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| . ----------------- paMcamI ekavacana 5/1 - 37. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke. : paMcamI vibhakti ekavacana meM (vikalpa se) 'tumha, tubbha, tahinto' hote - - - - - - - - - - - tumha (tuma) (tInoM liMga)- tumha, tubbha, tahinto (paMcamI ekavacana) tathA tumha aura tujjha bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) atirikta rUpa- niyama 36 ke anusAra . ------------------------------------ paMcamI bahavacana 5/2 38. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'tubbha, tumha, uyha, umha' karake antya svara kA dIrgha kiyA jAtA hai aura paMcamI bodhaka tto, o, u, hi, hinto aura sunto pratyaya jor3e jAte haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga)tubbhatto, tubbhAo, tubbhAu, tubbhAhi, tubbhAhinto, tubbhAsunto tuyhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto,tumhAsunto uyhatto, uyahAo, uyhAu, uyhAhi, umhAhinto, upahAsunto (64) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. 40. umhatto, umhAo, umhAu, umhAhi, umhAhinto, umhAsunto (paMcamI bahuvacana) tathA tumhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto, tumhAsunto tujjhatto, tujjhAo, tujjhAu, tujjhAhi, tujjhAhinto, tujjhAsunto bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| SaSThI ekavacana 6/1 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'tai, tu, te, tumhaM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de, i, e, tubbha, ubbha, uyha hote haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tai, tu, te, tumhaM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de, i, e, tubbha, ubbha, uyha (SaSThI ekavacana) tathA tumha, tujjha, umha, ujjha bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra ) SaSThI bahuvacana 6/2 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'tu, vo, bhe, tubbha, tubbhaM, tubbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, umhANa' hote haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tu, vo, bhe, tubbha, tubbhaM, tubbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, umhANa (SaSThI bahuvacana) tathA prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only (65) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. tumha, tumhaM, tujjha, tujhaM, tumhANa, tumhANaM, tujjhANa, tujjhANaM, tubbhANaM, tuvANaM, tumANaM, tuhANaM, umhANaM bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) - saptamI ekavacana 7/1 41. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'tume, tumae, tumAi, tar3a, tae' hote haiN| .. __ tumha (tuma) (tInoM liMga) - tume, tumae, tumAi, tai, tae / saptamI ekavacana 7/1 42. - prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'tu, tuva, tuma, tuha, tubma' karake mmi, ssiM aura ttha pratyaya jor3e jAte haiN| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tummi, tussiM, tuttha tuvammi, tuvassiM, tuvattha tumammi, tumassiM, tumattha tuhammi, tuhassiM, tuhattha tubbhammi, tubbhassiM, tubbhattha (saptamI ekavacana) tathA tumha aura tujjha karake mmi, ssiM aura ttha pratyaya jor3e jAte haiN| tumhammi, tumhassiM, tumhattha tujjhammi, tujjhassiM, tujjhattha (hemacandra kI vRtti ke anusAra) (66) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. saptamI bahuvacana 7/2 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke saptamI vibhakti bahuvacana meM 'tu, tuva, tuma, tuha, tubbha' karake su aura suM pratyaya jor3e jAte haiM tathA antya a kA e ho jAtA hai| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tusu, tuvesu, tumesu, tuhesu, tubbhesu, tuvesuM, tumesuM, tuhesuM, tubbhesuM (saptamI bahuvacana) tathA tumhesu, tujjhesu, tuvasu, tumasu, tuhasu, tubbhasu, tumhasu, tujjhasu, tubbhAsu, tumhAsu, tujjhAAsu bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra ) tuvasuM, tumasuM, tuhasuM, tubbhasuM, tumhasuM, tujjhasuM, tumhesuM, tujjhesuM bhI hote haiN| (1/27) prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 -1) For Personal & Private Use Only (67) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. puruSavAcaka sarvanAma amha (maiM) (tInoM liMgoM meM) prathamA ekavacana 1/1 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke . prathamA vibhakti ekavacana meM 'mmi, ammi, amhi, haM, ahaM, ahayaM' . . hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga) - mmi, ammi, amhi, haM, ahaM, ahayaM (prathamA ekavacana) .. --- ---- ---- ---- 45. prathamA bahvacana 1/2 prAkRta bhASA meM pulliga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana meM 'amha, amhe, amho, mo, vayaM, bhe' hote amha (maiM)(tInoM liMga)-amha, amhe, amho, mo, vayaM, bhe (prathamA bahuvacana) - - - - - - - 46. dvitIyA ekavacana 2/1 . prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'Ne, NaM, mi, ammi, amha, mamha, maM, mamaM, mimaM, ahaM' hote haiN| amha (maiM.) (tInoM liMga)- Ne, NaM, mi, ammi, amha, mamha, maM, mamaM, mimaM, ahaM (dvitIyA ekavacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 47. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'amhe, amho, amha, Ne' hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga)- amhe, amho, amha, Ne (dvitIyA bahuvacana) ----- - - - - - - - - - (68) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA ekavacana 3/1 48. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'mi, me, mamaM, mamae, mamAi, mai, mae, mayAi, Ne' hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga) - mi, me, mamaM, mamae, mamAi, mai, mae, mayAi, Ne (tRtIyA ekavacana) tRtIyA bahuvacana 3/2 49. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM 'amhehi, amhAhi, amha, amhe, Ne' hote amha (maiM) (tInoM liMga)- amhehi, amhAhi, amha, amhe, Ne (tRtIyA bahuvacana) paMcamI ekavacana 5/1 50. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'mai, mama, maha, majjha' ke antya svara kA dIrgha karake paMcamI bodhaka to, o, u, hi, hinto aura zUnya pratyaya jor3e jAte haiN| amha (maiM) (tInoM liMga)maitto, maIo, maIu, maIhinto mamatto, mamAo, mamAu, mamAhi, mamAhinto, mamA mahatto, mahAo, mahAu, mahAhi, mahAhinto, mahA majjhatto, majjhAo, majjhAu, majjhAhi, majjhAhinto, majjhA (paMcamI ekavacana) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| - - - - - - - - - - ---- prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (69) For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. paMcamI bahavacana 5/2 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'mama aura amha' karake paMcamI bodhaka to, o, u, hi, hinto aura sunto pratyaya jor3e jAte haiN| amha (maiM) (tInoM liMga)- mamatto, mamAo, mamAu, mamAhi, mamAhinto, mamAsunto amhatto, amhAo, amhAu, amhAhi, amhAhinto, amhAsunto - (paMcamI bahuvacana) tathA mamehi, mamehinto, mamesunto, amhehi, amhehinto, amhesunto bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) noTa- dIrgha svara ke Age yadi saMyukta akSara ho to dIrgha svara kA hrasva ho jAtA hai| ----- -------- SaSThI ekavacana 6/1 52. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'me, mai, mama, maha, mahaM, majjha, majjhaM, amha, amhaM hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga) - me, mai, mama, maha, mahaM, majjha, majjhaM, amha, ahaM (SaSThI ekavacana) SaSThI bahuvacana 6/2 53. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'Ne, No, majjha, amha, amhaM, amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa, majjhANa' hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga) - Ne, No, majjha, amha, amhaM, amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa, majjhANa (SaSThI bahuvacana) tathA amhANaM, mamANaM, mahANaM, aura majjhANaM bhI hote haiN| ---------- (70) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamI ekavacana 7/1 54. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'mi, mai, mamAi, mae, meM hote haiN| amha (maiM) (tInoM liMga) - mi, mai, mamAi, mae, me (saptamI ekavacana) 55. saptamI ekavacana 7/1 prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'amha, mama, maha, majjha' karake mmi pratyaya bhI jor3A jAtA hai| amha (maiM) (tInoM liMga) - amhammi, mamammi, mahammi, majjhammi (saptamI ekavacana) tathA amhe, mame, mahe, majhe, amhassiM, amhattha, mamassi, mamattha, mahassi, mahattha, majjhassi, majjhattha bhI hote haiN| (pizala, prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha-610) -- ---- ---- ------ --- ----------- saptamI bahuvacana 7/2 56.. prAkRta bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga amha sarvanAma ke saptamI vibhakti bahuvacana meM 'amha, mama, maha, majjha' karake saptamI bodhaka su aura suM pratyaya jor3e jAte haiM tathA antya a kA e ho jAtA hai| amha (maiM) (tInoM liMga) - amhesu, mamesu, mahesu, majjhesu, amhesuM, mamesuM, mahesuM, majjhesuM (saptamI bahuvacana) tathA amhasu, mamasu, mahasu, majjhasu, amhAsu bhI hote haiN| (hemacandra kI vRtti ke anusAra) amhasuM, mamasuM, mahasuM, majjhasuM, amhAsuM bhI hote haiN| (1/27) 000 (71) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 saMjJA-zabdarUpa yahA~ nimnalikhita saMjJA zabdoM kI rUpAvalI dI jA rahI hai| pulliMga zabda- deva, hari, gAmaNI, sAhu, sayaMbhU napuMsakaliMga zabda- kamala, vAri, mahu strIliMga zabda- kahA, mai, lacchI, dheNu, bahU noTaH agale pRSThoM meM saMjJA zabdoM kI rUpAvalI dI jA rahI hai| prAkRta bhASA, zaurasenI bhASA, mAgadhI bhASA tathA paizAcI bhASA ke saMjJA tathA sarvanAma zabdoM kI rUpAvalI AcArya hemacandra racita prAkRta vyAkaraNa se tathA ardhamAgadhI bhASA ke saMjJA zabdoM kI rUpAvalI ricArDa pizala dvArA racita prAkRta bhASAoM ke vyAkaraNa se lI gaI hai| zaurasenI, mAgadhI tathA paizAcI bhASAoM ke kucha vibhaktiyoM ke rUpa jo AcArya hemacandra ne nahIM diye the ve ricArDa pizala dvArA racita prAkRta bhASAoM ke vyAkaraNa se bhI liye gaye haiN| prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa-ricArDa pizala pRSTha saMkhyA 1. akArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabda 515,516 2. AkArAnta strIliMga saMjJA zabda 538 (72) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. i-IkArAnta va u-UkArAnta pulliMga va napuMsakaliMga saMjJA zabda 544-546 4. i-IkArAnta va u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabda 557-563 prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (73) For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA devo dvitIyA devaM tRtIyA deveNa | deveNaM prathamA caturthI devAya, devAa devassa paMcamI devatto devAo devAu devAhi devAhinto devA SaSThI devassa saptamI deve (74) devammi sambodhana he deva he devA he devo akArAnta pulliMga -deva (deva) ekavacana zaurasenI bhASA devo devaM deveNa devAya devAdo devAdu devassa deve, devammi devamhi he deva he devA he devo mAgadhI bhASA deve devaM deveNa devAa devAdo devAdu deve devAhiM paizAcI bhASA he deva he deve | devo | devaM | deveNa devAya devazza devassa devAha devAto devAtu | deve he deva he devA he devo ardhamAgadhI bhASA For Personal & Private Use Only | deve, devo deva, deve | deveNa "deveNaM devAe | devAya devAo | devAu | devA | devassa | deve, devammi devaMmi devaMsi | he deva he devA he devo prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta pulliMga-deva (deva) bahuvacana vibhakti prAkRta |bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA paizAcI bhASA | ardhamAgadhI | bhASA prathamA devA devA, devAo dvitIyA devA, deve deve devA, deve ___ tRtIyA |devehi, devehi, devehiM devehi, devehi, | devehi~ devehi caturthI | devANa devANaM devANa devANaM | devANa devANaM devANaM devANa devANaM devatto devAdo | devatto devAdo devehiM devehinto devAdu devatto devAdo devAdu devAhi devAhinto devAdu devAhi paMcamI devatto devAo devAu devAhi devAhinto devAsunto devehi devehinto devesunto devAhi devAhinto devAsunto | devAsunto devAhinto devAsunto devehi devehinto devesunto devehi devehi devehinto devesunto devehinto |devesunto SaSThI / devANa devANa devANaM | devANa devANaM devAha devANa devANaM devANaM devesu na devesuM sambodhana he devA he devA he devA he devA he devAho| prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (75) For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta pulliMga-hari (hari) ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA harI harI halI dvitIyA hari hari haliM hari hari tRtIyA hariNA hariNA haliNA hariNA hariNA hariNo haliNo hariNo caturthI hariNo va SaSThI harissa , hariNo | harissa hariNo paMcamI hariNo haritto harIo haritto harIo harIu harIhinto harIu harIhinto saptamI harimmi harimmilimmi harimmi , harimmi harimi harisi R to to he hari ha sambodhana | he hari he harI he harihe he harI hara hali he halI the M ne . (76) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta pulliMga-hari (hari) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA paizAcI ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA hariNo hariNo harao haliNo halao harao harao harao hAraNA hAraNo hI harIo hariNo dvitIyA haliNo halI harI harao tRtIyA halIhiM harIhi harAhi caturthI harINa va SaSThI harINaM harINaMhalINaM harINaM haritto harIdo paMcamI haritto harIo harIu harIhinto harIsunto harIdu harIhinto harIsunto halitto haritto halIdo harIdo halIdu harIdu halIhinto harIhinto halIsunto harIsunto haritto harIo harIu harIhinto harIsunto saptamI harIsu . . harIsu harIsu harIsu halIsu halIsuM harIsu harIsuM | harIsuM harIsuM he harau sambodhana he harau he harao he hariNo he harI he harao he hariNo he halau he harau he halao he harao he haliNo he halI he harI he hariNo he harao he hariNo he harI he harI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (77) For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IkArAnta pulliMga-gAmaNI (gA~va kA mukhiyA) ekavacana . vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA gAmaNI gAmaNI gAmaNI gAmaNI gAmaNI dvitIyA gAmaNiM gAmaNiM gAmaNi gAmaNiM gAmaNiM tRtIyA gAmaNiNAgAmaNiNA gAmaNiNA gAmaNiNA gAmaNiNA gAmaNiNo gAmaNiNo gAmaNiNo caturthI gAmaNiNo va SaSThI gAmaNissa gAmaNiNo |gAmaNissa paMca gAmaNitto gAmaNIo gAmaNIu gAmaNIhinto gAmaNIdo gAmaNIdo gAmaNIdo gAmaNiNo gAmaNIdu gAmaNIdu gAmaNIMdu |gAmaNitto gAmaNIo gAmaNIu gAmaNIhinto saptamI gAmaNimmi gAmaNimmi gAmaNimmi gAmaNimmi gAmaNimhi he gAmaNi he gAmaNi he gAmaNi gAmaNimmi gAmaNimi gAmaNisi sambodhana he gAmaNi he gAmaNi (78) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IkArAnta pulliMga-gAmaNI (gA~va kA mukhiyA) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA mAgadhI bhASA paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA gAmaNiNo gAmaNao gAmaNiNo gAmaNiNo gAmaNao gAmaNao |gAmaNau gAmaNao gAmaNiNo gAmaNI dvitIyA |gAmaNiNo gAmaNI gAmaNiNo gAmaNI gAmaNiNo gAmaNiNo gAmaNI gAmaNI gAmaNau gAmaNao gAmaNiNo gAmaNI gAmaNIo gAmaNiNo gAmaNI gAmaNao gAmaNIhi gAmaNIhiM gAmaNIhi~ tRtIyA gAmaNIhi gAmaNIhiM gAmaNIhiM gAmaNIhiM gAmaNIhiM gAmaNIhi~ gAmaNINaM gAmaNINaM gAmaNINaM caturthI gAmaNINa va SaSThI gAmaNINaM | gAmaNINa gAmaNINaM paMcamI gAmaNitto gAmaNIo gAmaNIu gAmaNIhinto gAmaNIsunto gAmaNitto gAmaNitto gAmaNitto / | gAmaNitto gAmaNIdo gAmaNIdo gAmaNIdo gAmaNIo |gAmaNIdu gAmaNIdu gAmaNIdu gAmaNIu gAmaNIhinto gAmaNIhinto | gAmaNIhinto gAmaNIhinto gAmaNIsunto gAmaNIsunto | gAmaNIsunto | gAmaNIsunto saptamI gAmaNIsu | gAmaNIsuM gAmaNIsugAmaNIsu gAmaNIsu gAmaNIsuM gAmaNIsuMgAmaNIsuM gAmaNIsu gAmaNIsuM sambodhana he gAmaNau he gAmaNao he gAmaNiNo he gAmaNI | he gAmaNau he gAmaNao he gAmaNiNo he gAmaNI he gAmaNau he gAmaNau he gAmaNao |he gAmaNao he gAmaNiNo | he gAmaNiNo he gAmaNI he gAmaNI he gAmaNau he gAmaNao he gAmaNiNo | he gAmaNI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (79) For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA sAhU dvitIyA sAhu tRtIyA sAhuNA caturthI sAhuNo va SaSThI sAhussa paMcamI sAhuNo sAhutto sAhUo | sAhUu sAhUhinto saptamI sAhummi sambodhana he sAhu he sAhU (80) ukArAnta pulliMga - sAhu ( sAdhU ) ekavacana zaurasenI bhASA sAhU sAhu sAhuNA sAhuNo sAhUdo sAhUdu sAhummi sAhumhi he sAhu he sAhU mAgadhI bhASA sAhU sAhuM sAhu sAhuzza | sAhuNA sAhuNA sAhummi paizAcI bhASA he sAhu sAhU he sAhU sAhuM sAhUdo sAhUdo sAhUdu sAhUdu sAhuNo sAhummi he sAhu he sAhU . For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA sAhU sAhuM | sAhuNA sAhuNa sAhussa sAhuNo sAhutto sAhUo sAhUu sAhUhinto sAhummi sAhumi sAhusi he sAhu he sAhU prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta pulliMga-sAhu (sAdhU) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI . paizAcI bhASA bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA sAhau, sAhao, sAhuNo sAhuNo sAhao sAhuNo sAhao sAhuNo sAhao sAhau, sAhao, sAhuNo | sAhavo sAhavo sAhU sAhU dvitIyA |sAhuNo sAhU sAhuNo sAhU sAhuNo sAhU sAhuNo sAhU sAhUo | sAhuNo | sAhU sAhavo tRtIyA sAhUhi sAhUhiM sAhUhiM / sAhUhiM sAhUhi . | sAhUhi sAhUhiM sAhUhi~ . sAhahi~ caturthI sAhUNa va SaSThI sAhUNaM sAhUNaM sAhUNaM sAhUNaM | sAhUNa sAhUNaM sAhutto sAhutto sAhutto sAhUdo paMcamI sAhutto sAhUo sAhUu sAhUhinto sAhasunto . sAhutto sAhUo sAhUu sAhUhinto sAhUdo sAhUdo sAhUdu sAhUdu sAhUhinto | sAhUhinto sAhasunto sAhasunto sAhUdu sAhUhinto sAhasunto sAhUsunto saptamI sAhUsu sAhasu sAhUsu sAhUsuM sAhUsu sAhUsuM |sAhUsu . sAhUsu sAhUhiM sAhUsu sAhUsu he sAhavo sambodhana he sAhau he sAhao he sAhuNo he sAhavo he sAhU he sAhau he sAhao he sAhuNo he sAhavo he sAhU he sAhau he sAhau he sAhao he sAhao he sAhuNo he sAhuNo he sAhavo he sAhavo he sAhU he sAhU prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (81) For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UkArAnta pulliMga-sayaMbhU (sarvajJa) / ekavacana vibhakti prAkRta .. bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA bhASA ardhamAgadhI | bhASA prathamA sayaMbhU. sayaMbhU sayaMbhU sayaMbhU sayaMbhU dvitIyA |sayaMbhusabhusabhu sayaMbhu sayaM, tRtIyA |sayaMbhuNA sayaMbhuNA sayaMbhuNA sayaMbhuNA sayaMbhuNA sayaMbhuNo sayaMbhuNo caturthI sayaMbhuNo va SaSThI sayaMbhussa sayaMbhuNo sayaMbhuzza | sayaMbhussa sayaMbhUdo sayaMbhUdo sayaMbhUdo sayaMbhUdu sayaMbhUdu paMcamI sayaMbhuNo sayaMbhutto sayaMbhUo sayaMbhUu sayaMbhUhinto sayaMbhuNo sayaMbhutto sayaMbhUo sayaMbhUu |sayaMbhUhinto saptamI | sayaMbhummi sayaMbhummi sayaMbhummi sayaMbhummi sayaMbhumhi sayaMbhummi sayaMbhumi sayaMbhusi sambodhana he sayaMbhu he sayaMbhu he sayaMbhu he sayaMbhu he sayaMbhu (82) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UkArAnta pulliMga-sayaMbhU (sarvajJa) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA paizAcI ardhamAgadhI zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA sayaMbhau, sayaMbhao sayaMbhuNo sayaMbhuNo, sayaMbhavo sayaMbhao sayaMbhU sayaMbhau,sayaMbhao sayaMbhuNo sayaMbhao sayaMbhuNo sayaMbhao sayaMbhuNo. sayaMbhavo, sayaMbhU sayaMbhuNo dvitIyA sayaMbhuNo sayaMbhU sayaMbhuNo sayaMbhU sayaMbhuNo sayaMbhU sayaMbhuNo sayaMbhU sayaMbhU sayaMbhUhiM | sayaMbhUhiM tRtIyA sayaMbhUhi sayaMbhUhiM sayaMbhUhi~ caturthI sayaMbhUNa va SaSThI sayaMbhUNaM sayaMbhavo sayaMbhUhi sayaMbhUhiM |sayaMbhUhi~ | sayaMbhUNa | sayaMbhUNaM sayaMbhUNaM sayaMbhUNaM sayaMbhUNaM paMcamI sayaMbhutto sayaMbhUo sayaMbhUu sayaMbhUhinto sayaMbhUsunto sayaMbhUdo sayaMbhUdu sayaMbhutto | | sayaMbhutto sayaMbhUdo |sayaMbhUdo sayaMbhUda sayaMbhUda sayaMbhUhinto |sayaMbhUhinto sayaMbhUsunto |sayaMbhUsunto. |sayaMbhutto | sayaMbhUo | sayaMbhUu | sayaMbhUhinto sayaMbhUsunto sayaMbhUhiM sayaMbhUsunto saptamI sayaMbhUsu sayaMbhUsuM sayaMbhUsusa yaMbhUsu sayaMbhUsuM sa yaMbhUsuM sayaMbhUsu sayaMbhUsuM sayaMbhUsu | sayaMbhUsuM he sayaMbhavo sambodhana he sayaMbhau he sayaMbhao he sayaMbhuNo he sayaMbhavo he sayaMbhU he sayaMbhau he sayaMbhao he sayaMbhuNo he sayaMbhavo he sayaMbhU he sayaMbhau he sayaMbhau he sayaMbhao he sayaMbhao he sayaMbhuNo he sayaMbhuNo he sayaMbhavo he sayaMbhavo he sayaMbhU he sayaMbhU prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (83) For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta napuMsakaliMga-kamala (kamala kA phUla) . . ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI pazAnI ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA kamalaM . kamalaM kamalaM kAla kamalaM dvitIyA kamalaM kamalaM kamalaM kamalaM kamalaM. . . | tRtIyA kamaleNa kamaleNaM kamaleNa kamaleNa kamaleNa kamaleNa kamaleNaM kamalAya kamalAa kamalAya caturthI kamalAya kamalassa paMcamI kamalatto kamalAo kamalAu kamalAhi kamalAhinto kamalA kamalAdo kamalAdo kamalAto kamalAdu kamalAdu kamalAtu kamalAe kamalAya kamalAo kamalAu kamalA kamalassa kamalassa saptamI kamale kamalammi kamalassa kamalazza kamalassa kamalAha kamale kamale kamale kamalamhi kamalAhiM kamale,kamalammi kamalaMmi kamalaMsi sambodhana he kamala he kamala he kamala he kamala he kamala (84) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta napuMsakaliMga-kamala (kamala kA phUla) bahuvacana zaurasenI mAgadhI vibhakti prAkRta bhASA ardhamAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA kamalAi~ kamalAi~ kamalAI kamalAI kamalAI kamalANi kamalAI kamalAI kamalAI dvitIyA kamalAI kamalAI kamalANi tRtIyA kamalehi | kamalAI,kamalA' | kamalANi, kamalA kamalAI,kamalAi~ kamalANi, kamalA kamalehi kamalehiM kamalehiM kamalehi kamalehiM | kamalehi caturthI kamalANa kamalehi~ kamalANa kamalANaM kamalehiM kamalehinto kamalANa kamalANaM kamalatto kamalAdo paMcamI kamalatto kamalAdu kamalehi~ kamalANa kamalANaM kamalatto kamalAo kamalAu kamalAhi kamalAhinto kamalAsunto kamalehi kamalehinto kamalesunto kamalANa kamalANaM kamalesu kamalesuM kamalAhi kamalAhinto kamalAsunto kamalehi kamalehinto kamalesunto kamalANa kamalANaM kamalesu kamalesuM kamalANa kamalANaM kamalANaM kamalatto kamalAdo kamalAdo kamalAdu | kamalAdu kamalAhi kamalAhi kamalAhinto | kamalAhinto kamalAsunto | kamalAsunto kamalehi * kamalehi kamalehinto | kamalehinto kamalesunto | kamalesunto kamalANa | kamalANa kamalAha~ kamalANaM kamalesu kamalesu kamalesuM kamalesuM SaSThI saptamI kamalANa kamalANaM kamalesu | kamalesuM he kamalAi~ he kamalAi~ |he kamalAi~ sambodhana he kamalAI, he kamalAI he kamalANi | he kamalAI, he kamalAI he kamalANi he kamalA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (85) For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta napuMsakaliMga-vAri (jala) ekavacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA vAraMvAra vAriM vAliM vAli dvitIyA vAriM vAri vAli - vAri tRtIyA |vAriNA vAriNA vAliNA vAriNA vAriNA vAriNo vAriNo vAriNo caturthI vAriNo va SaSThI vArissa vAriNo vArissa vAlizza vAriNo vArIdo vAlIdo |vArIdo vArIdu vAlIdu vArIdu vAritto paMcamI vAriNo vAritto vArIo vArIu vArIhinto vArIo vArIu vArIhinto saptamI vArimmi vArimmivAlimmi vArimmi vArimhi vArimmi vAriMmi vAriMsi sambodhana he vAri he vAri vAli he vAri he vAri (86) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta napuMsakaliMga-vAri (jala) bahuvacana vibhakti prAkRta zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA paizAcI bhASA | ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA vArI vArIiM vArI. vArINi vArI vAlI vAlI. vAlINi vArI vArI vArINi vArIiM vArIi~ vArINi vArI vArINi dvitIyA vArI vArI vArINi vArI vArIi~ ___ . vArINi vAlII vAlI. vAlINi vArI vArI. vArINi vArIiM vArI vArINi vArI vArIhi tRtIyA vArIhi vArIhiM vAlIhiM vArIhiM vArIhiM . vArIhiM vArIhi~ vArIhi~ vArINaM vAlINaM vArINaM caturthI vArINa va SaSThI vArINaM vArINa vArINaM paMcamI vAritto vArIo vArIu vArIhinto vArIsunto vAritto vArIdo vArIdu vArIhinto vArIsunto vAlitto vAritto vAlIdo vArIdo vAlIdu vArIdu vAlIhinto vArIhinto vAlIsunto vArIsunto vAritto vArIo vArIu vArIhinto vArIsunto saptamI vArIsavArIsa | * * vArIsuMvArIsuM vAlIsu vArIsu vAlIsuM / vArIsuM vArIsu vArIsuM sambodhana he vArIiMhe vArIiM he vArI. he vArI' he vArINi he vArINi he vAlIiM he vArIiM . he vAlI. he vArI he vAlINi he vArINi | he vArI he vArI. he vArINi he vArI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (87) For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta napuMsakaliMga-mahu (madhu) / ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA | prathamA mahuM . Wi. dvitIyA i. ___eci.. tRtIyA | mahuNA mahuNA mahuNA mahuNA mahuNo caturthI mahuNo va SaSThI mahussa | mahuNo mahuzza mahuNo paMcamI mahuNo mahutto mahUo mahUu mahahinto mahUo mahau mahUhinto saptamI mahummi mahummimahummi mahummi mahumhi sambodhana he mahu (88) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta napuMsakaliMga-mahu (madhu) bahuvacana paizAcI vibhakti prAkRta |bhASA zaurasenI bhASA ardhamAgadhI mAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA a al talilail. Atalalitalia. dvitIyA alia tRtIyA a caturthI | va SaSThI mahaNaM mahaNaM paMcamI mahuNo mahuNo mahuNo mahatto mahUdo mahatto mahatto mahUdo mahUo mahao mahUdu. mahUdu. mahUhinto mahasunto mahUhinto mahahinto mahasunto mahahinto mahasunto mahUhinto mahasunto mahasunto mahUhi~ mahasu saptamI * mahasu mahasu mahasu mahasu mahasu mahasu mahasuM he mahUI sambodhana he mahUI he mahUI he mahUNi he mahUI he mahUI he mahUNi he mahUI to the ho pe E he mahUNi the the prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (89) For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-kahA (kathA) ekavacana vibhakti prAkRta pAsanI mAgadhI paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA kahA kahA kahA kahA kahA dvitIyA | kahaM zrI. kahAe kahAe kahAe / kahAe tRtIyA kahAa kahAi kahAe caturthI kahAa, kahAi va SaSThI kahAe kahAe kahAe kahAe, kahAe kahAdo kahAdo kahA kahAe kahA kahAe / kahAa, kahAi kahAe kahatto kahAo kahAu kahAhinto kahAa kahAi kahatto kahAo kahAu kahAhinto saptamI kahAe kahAe kahAe kahAe kahAa, kahAi kahAe he kahA he kahA sambodhana he kahA he kahe he kahA he kahA he kahe (90) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-kahA (kathA) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI mA | paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA kahA kahA kahA kahAo kahA kahAo kahAo kahAo kahAo kahAu kahAu dvitIyA | kahA kahA kahAo kahA kahAo kahA kahAo kahAo kahAo kahAu kahAu tRtIyA | kahAhi kahAhiM kahAhiM kahAhiM kahAhi kahAhiM kahAhi~ kahAhi~ caturthI kahANa va SaSThI kahANaM kahANaM kahANaM kahANaM kahANa kahANaM paMcamI kahatto kahAo kahatto kahAdo kahAdu kahAhinto kahAsunto kahAu kahatto kahAdo kahAdu kahAhinto kahAsunto kahatto kahAdo kahAdu kahAhinto kahAsunto kahatto kahAo kahAu kahAhinto kahAhinto kahAsunto kahAsunto kahAsu saptamI kahAsu kahAsuM kahAsu kahAsuM kahAsu kahAsu kahAsu kahAsu kahAsu sambodhana he kahA he kahAo he kahAu he kahA he kahAo he kahA | he kahA he kahAo he kahAo he kahA he kahAo he kahAu prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (91) For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAnta strIliMga-mai (mati) ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI bhASA paizAcI |ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA maI maI maI maI dvitIyA |maI maImaI maI maI.. tRtIyA |maIa, maIA maIi, maIe maIa, maIA maIa,maIA maIa, maIA |maIa, maIA maIi, maIemaIi, maIe maIi, maIemaIi, maIe caturthI maIa, maIA va SaSThI maIi, maIe maIa, maIA maIa,maIA | maIa,maIA, | maIa, maIA maIi, maIemaIi, maIe maIi, maIe maIi, maIe paMcamI maIdo maIdo maIdu maIdo ma Idu maIdu | maIa, maIA maIi, maIe | maito maIa, maIA maIi, maIe maitto maIo maIu maIhinto maIo maI maIhinto saptamI maIa, maIA maIi, maIe maIa, maIA maIa,maIA | maIa,maIA ma Ii, maIemaIi, maIe maIi, maIe maIa, maIA maIi, maIe sambodhana he mai to the he mai he maI | he maihe he maI ma 1010 mai he maI the ne (92) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA maI maIo maIu dvitIyA maI maIo maIu tRtIyA maIhi maIhiM maIhi~ caturthI maINa va SaSThI maINaM paMcamI maitto maIo maIu maIhinto maIsunto saptamI maIsu maIsuM sambodhana he maI he maIo he. maIu ikArAnta strIliMga - mai (mati ) bahuvacana zaurasenI bhASA maI maIo maI maIo maIhiM maINaM maitto maIdo maIdu maIhinto maIsunto maIsu maIsuM he maI he maIo prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1) mAgadhI bhASA maI maIo maI maIo maIhiM maINaM maitto maIdo maIdu maIhinto maIsunto maIsu maIsuM he maI he maIo paizAcI bhASA | maI maIo maI maIo 0 maINaM maitto maIdo maIdu maIhinto maIsunto maIsu maIsuM he maI he maIo For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA maI maIo maIu maI maIo maIu mahi maIhiM maIhi~ maINa maINaM maitto maIo maIu maIhinto maIsunto maIsu maIsuM he maI | he maIo he maIu (93) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA lacchI lacchIA dvitIyA lacchiM tRtIyA lacchIa lacchIA lacchIiM lacchIe caturthI lacchIa va SaSThI lacchIA lacchIi lacchIe paMcamI lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe lacchitto lacchIo lacchIu lacchIhinto saptamI lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe sambodhana he lacchi (94) IkArAnta strIliMga - lacchI (lakSmI) ekavacana zaurasenI bhASA lacchI lacchIA lacchiM mAgadhI bhASA lacchIa lacchIA lacchIi | lacchIe he lacchi paizAcI bhASA lacchI lacchI lacchIA lacchIA lacchiM lacchiM lacchIa lacchIA lacchIa lacchIA lacchIi | lacchIi lacchIe lacchIe lacchIa lacchIa lacchIA lacchIA lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe lacchIa lacchIA lacchIi lacchIi lacchI lacchIe lacchIe | lacchIe lacchIdo lacchIdo lacchIdo lacchIdu lacchIdu lacchIdu lacchIe lacchIe lacchIe lacchIa lacchIa lacchIA lacchIA lacchIi | lacchIi lacchIe lacchIe he lacchi he lacchi prAkRta-hindI For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA lacchI lacchIA lacchiM lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe lacchitto lacchIo lacchIu lacchIhinto lacchIa lacchIA lacchIi lacchIe he lacchi - vyAkaraNa (bhAga-: ) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IkArAnta strIliMga-lacchI (lakSmI) bahuvacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI mAgadhI bhASA paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA lacchIo lacchIo lacchIA lacchIA lacchI, lacchIu lacchI dvitIyA lacchIo lacchIo lacchIA lacchIA lacchI, lacchIu lacchI tRtIyA lacchIhi. lacchIhiM lacchIhiM lacchIhi~ lacchIo lacchIo lacchIA lacchIA lacchI lacchI lacchIo lacchIo lacchIA lacchIA lacchI lacchI lacchIhiM lacchIhiM lacchIo lacchIA lacchI, lacchIu lacchIo lacchIA lacchI, lacchIu lacchIhi lacchIhiM lacchIhi~ lacchINaM lacchINaM lacchINaM caturthI lacchINa va SaSThI lacchINaM lacchINa lacchINaM paMcamI lacchitto lacchIo lacchIu lacchIhinto lacchitto lacchitto lacchitto | lacchitto lacchIdo lacchIdo lacchIdo lacchIo lacchIdu lacchIdu lacchIdu lacchIu lacchIhinto lacchIhinto lacchIhinto lacchIhinto lacchIsunto lacchIsunto |lacchIsunto lacchIsunto lacchIsunto saptamI lacchIsu lacchIsuM lacchIsu lacchIsuM lacchIsu lacchIsu lacchIsuM lacchIsuM lacchIsu . lacchIsuM sambodhana he lacchI he lacchI he lacchIo he lacchIo he lacchIAhe lacchIA he lacchIu he lacchI he lacchI he lacchIo he lacchIo he lacchIA he lacchIA he lacchI he lacchIo he lacchIA he lacchIu prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (95) For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta strIliMga-gheNu (gAya) ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASAbhASA bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA dheNU - dheNU dheNa dheNU | dvitIyA dhej dhej jjj tRtIyA |dheNUa dheNUA gheNUi, gheNUe dheNUa dheNUA dheNUi, gheNUe NU a gheNUa dheNUa dheNUA dheNUA dheNUi, dheNUe| dheNUi, gheNUe | dheNUi, gheNUe' gheNUA caturthI gheNUa va SaSThI gheNUA | dheNUi, gheNUe |gheNUA paMcamI dheNUa gheNUA dheNUi, gheNUe dheNutto dheNUo dheNUu dhe]hinto |gheNUa |gheNUa gheNUa , dheNUa | dheNUA | dheNUA dheNUA gheNUi, gheNUe dheNUi, gheNUe gheNUi, gheNUe gheNUi, gheNUe gheNUdo gheNUdo gheNUdo dheNUa gheNUA dheNUdu dheNUdu dheNUda gheNUi, dheNUe dheNUe gheNUe gheNUe gheNutto | dheNUo dheNUu | dhe]hinto saptama gheNUa | dheNUa dheNUa dheNUA dheNUi, gheNUe sambodhana he gheNu dheNUA dheNUi, dheNUe he gheNu dheNUa gheNUa dheNUA dheNUA gheNUi, gheNUe gheNUi, gheNUe he gheNu he dheNU he gheNu | dheNUA gheNUi, gheNUe he dheNu he gheNU hai dheNa he gheNU he gheNU (96) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta strIliMga-gheNu (gAya) bahuvacana vibhakti prAkRta mAgadhI zaurasenI bhASA paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA |gheNUo 1 | dheNUo aNa dheNUo dheNU dheNUo dheNU dheNUo | dheNU |gheNUu dheNU dheNUGa gheNUo |dheNU gheNUo dheNU gheNUo tRtIyA dhehi dhehi gheNUhi~ caturthI dheNUNa va SaSThI gheNaM gheNaM gheNaM gheNaM gheNUNa |dheNutto gheNUdo paMcamI |gheNutto gheNUo dheNUu dhehinto ... dheNUsunto dheNutto dheNutto dheNUdo gheNUdu dheNUdu gheNUhinto dhehinto gheNUsunto gheNUsunto | dheNutto | dheNUo | dheNUu | dhe]hinto dhehinto gheNUsunto | dheNUsunto dheNUsu saptamI dheNUsu dheNUmuM dheNUsu gheNUsuM | dheNUsu IT dheNUsu | dheNUsuM |gheNUmuM gheNUsuM sambodhana he gheNUo he gheNU he gheNUu he gheNUo he gheNUo he gheNU he gheNU he gheNU he gheNUo he gheNU he gheNUu prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (97) For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . UkArAnta strIliMga-bahU (bahU) ekavacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI mAgadhI paizAcI | ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA |bahU bahU bahUbahU dvitIyA bahuM bahuM bahUa bahaa tRtIyA |bahU bahuA bahUi, bahUe bahUA bahUi, bahUe bahUa . bahuA bahUi, bahUe | bahUi, bahUe bahuA |bahUA |bahUi, bahUe caturthI bahU va SaSThI bahUA bahUi, bahUe bahUa bahUA bahUi, bahUe |bahUa bahUa bahUA bahUA bahUi, bahUe bahUi, bahUe |bahU bahUA bahUi, bahUe paMcamI baha bahU bahUA bahUi, bahUe bahUdo bahUdu bahUdo bahUdu bahUdo bahUdu ba bahUe bahUi, bahUe bahutto bahutto bahUo bahUo bahUu bahUu bahUhinto bahUhinto saptamI |bahU bahUA bahUi, bahUe bahU bahUA bahUi, bahUe bahUa bahUa bahUA bahUi, bahUe bahUi, bahue |bahUa |bahUA |bahUi, bahUe sambodhana he bahu he bahu he bahu he bahu he bahu (98) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UkArAnta strIliMga-bahU (bahU) . bahuvacana vibhakti prAkRta EE mAgadhI paizAcI zaurasenI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA bahUo apalidays dvitIyA bahUo bahU bahUhiM caturthI bahUNaM bahUNaM bahUNaM va paMcamI rates. bahutto bahutto bahutto bahUdo bahUdo bahUdo bahUdu bahuhinto bahUdu bahUhinto bahudu bahUhinto bahUhinto bahasunto bahUhinto | bahUsunto bahUsunto bahUsunto bahUsunto saptamI bA~su he bahU sambodhana he bahU bahUo | | he bahUu he bahU he bahUo he bahU he bahUo he bahU | he bahUo te to the bahara prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (99) For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 viziSTa zabdarUpa yahA~ nimnalikhita viziSTa zabdoM kI rUpAvalI dI jA rahI hai| viziSTa zabda pulliMga- piu (pitA) ukArAnta se bhinna rUpa . ___ ukArAnta kI taraha rUpa piara (pitA) akArAnta kI taraha rUpa viziSTa zabda strIliMga- mAu (mAtA) ukArAnta se bhinna rUpa . ukArAnta kI taraha rUpa mAi (mAtA) ikArAnta kI taraha rUpa mAA (mAtA) AkArAnta kI taraha rUpa mAarA (mAtA) AkArAnta kI taraha rUpa vizeSaNa kattu (karanevAlA) ukArAnta se bhinna rUpa ukArAnta kI taraha rUpa kattAra (karanevAlA)akArAnta kI taraha rUpa viziSTa zabda pulliMga-appa/atta (AtmA) akArAnta se bhinna rUpa appa/atta (AtmA) akArAnta kI taraha rUpa appANa (AtmA) akArAnta kI taraha rUpa attANa (AtmA) akArAnta kI taraha rUpa (100) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa zabda pulliMga- rAya/rAa (rAjA) akArAnta kI taraha rUpa rAya/rAa (rAjA) akArAnta se bhinna rUpa rAyANa (rAjA) akArAnta kI taraha rUpa noTaH agale pRSThoM meM viziSTa zabdoM kI rUpAvalI dI jA rahI hai| prAkRta bhASA, zaurasenI bhASA, mAgadhI bhASA tathA paizAcI bhASA ke viziSTa zabdoM kI rUpAvalI AcArya hemacandra racita prAkRta vyAkaraNa se tathA ardhamAgadhI bhASA ke viziSTa zabdoM kI rUpAvalI ricArDa pizala dvArA racita prAkRta bhASAoM ke vyAkaraNa se lI gaI hai| zaurasenI, mAgadhI tathA paizAcI bhASAoM ke kucha vibhaktiyoM ke rUpa jo AcArya hemacandra ne nahIM diye the ve ricArDa pizala dvArA racita prAkRta bhASAoM ke vyAkaraNa se bhI liye gaye haiN| prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa-ricArDa pizala pRSTha saMkhyA 1. viziSTa zabda - piu, mAu, mAi, mAarA, kattu 563-570 2. viziSTa zabda- AtmA, rAja 580-586 prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (101) For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA Apa dvitIyA piaraM, piyaraM prathamA 189 vibhakti prAkRta bhASA dvitIyA tRtIyA piuNA caturthI piussa va SaSThI piuNo paMcamI piuNo piutto piUo piUu (102) piUhinto saptamI piummi sambodhana he piu he piU piu (pitA) ( ukArAnta se bhinna rUpa ) ekavacana zaurasenI bhASA | pidA zaurasenI bhASA pidaraM pidalaM pidaraM piu (pitA) (ukArAnta kI taraha rUpa ) ekavacana piduNA piduNo piUdo piUdu piummi piumhi mAgadhI paizAcI bhASA bhASA pidA he piu he piU | pidA mAgadhI paizAcI bhASA bhASA piduNA piduNA piuzza piduNo piduNo piUdo piUdo piUdu piUdu piummi he piu he piU | piummi he piu he piU ardhamAgadhI bhASA piyA For Personal & Private Use Only piyaraM ardhamAgadhI bhASA | piuNA piussa | piuNo | piuNo piutto | piUo piUu | piUhinto piummi | piuMmi piuMsi he piu he piU prAkRta-hindI- vyAkaraNa ( bhAga -: -1) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piu (pitA) (ukArAnta se bhinna rUpa) bahuvacana zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA vibhakti | prAkRta bhASA prathamA dvitIyA piu (pitA) (ukArAnta kI taraha rUpa) bahavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA vibhakti | prAkRta bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA | piau, piao |piuNo piuNo piuNo piavo, piuNo |piao piao piao piU dvitIyA | piuNo, piU piuNo, piU piuNo, piU piuNo, piU piau, piao | piavo, piuNo piU | piuNo, piU piavo piUhi, piUhiM piUhi~ piUNa piUhiM piUhiM piUNaM piUNaM piUNaM paMcamI piUdo tRtIyA | piUhi, piUhiM |piUhiM piUhi~ caturthI piUNa piUNaM va SaSThI piUNaM | piutto piUopiUdu piUu piUhinto piUsunto saptamI | piUsupiUsu ___.. piUsu piUsu piUdo piUdo piUdu piUdu piutto piUo piUu piUhinto piUsunto piUsu * piUsuM piUsu piUsu |piUsuMpiUsuM he piavo piuNo he piuNo he piao he piao sambodhana he piau he piuNo he piao he piao he piavo he piuNo, he piU prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (103) For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta pulliMga-piara (pitA) ekavacana vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA paizAcI |bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA piaro . piaro piaro piare, piaro pialo piale pidalaM dvitIyA piaraM, piyaraM . pidaraM pidaraM piyaraM. piareNa pidaleNa piareNa tRtIyA |piareNa piareNaM | piareNa .. piareNaM . piarAya pialAa | piarAya | piarAe piarAya piarAoM caturthI |piarAya piarassa / paMcamI piaratto piarAo piarAu piarAhi piarAhinto piarA piarAdo pialAdo piarAto piarAdu pialAdu | piarAtu piarAu piarA SaSThI piarassa piarassa piarassa pialazza piarassa |pialAha saptamI | piare piarammi piarepiale piare piarammi piaramhi he piara he piala he piara he piarA he pialA he piarA he piaro he pialo he piaro | piare,piarammi piaraMmi piaraMsi he piara he piarA he piaro sambodhana he piara he piarA he piaro (104) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA piarA dvitIyA piarA, piare tRtIyA piarehi piarehiM piarehiM caturthI piarANa piarANaM paMcamI piaratto piarAo piarAu piarAhi piarAhinto piarAsunto piarehi piare hinto piaresunto SaSThI piarANa pa saptamI piaresu piaresuM sambodhana he piarA akArAnta pulliMga - piara (pitA) bahuvacana zaurasenI bhASA piarANa piarANaM piaratto piarAdo pidaro pialo | piarA pidaro, pidare pidalo, pidale pidaro, pidare piarehiM pialehiM | piarehiM piarAdu piarAhi piarAhinto piarAsunto piarANa piarANaM piaresu piaresuM he piarA prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) mAgadhI bhASA paizAcI bhASA pialANa piarANa pialANaM piarANaM pialatto piaratto pialAdo piarAdo pialAdu piarAdu pialAhi piarAhi pialAhinto piarAhinto pialAsunto piarAsunto pialANa piarANa pialANaM piarANaM pialesu piaresu pialesuM piaresuM he pialA he piarA For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA piyaro piyaro piarehi piarehiM piarehi~ piarANa piarANaM piarehiM piarehinto piarANa piarANaM | piaresu piaresuM he piyarA (105) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAu (mAtA) (ukArAnta se bhinna rUpa).... ekavacana mAgadhI vibhakti prAkRta bhASA prathamA |mAA, mAyA zaurasenI bhASA mAdA paizAcI bhASA bhASA | ardhamAgadhI bhASA mAyA mAdA mAdA mAyaraM dvitIyA | mAaraM, mAyaraM. mAdaraM mAdaraM mAdaraM mAu (mAtA) (ukArAnta kI taraha rUpa) ekavacana vibhakti prAkRta zorasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA dvitIyA | tRtIyA mAUa, mAUA |mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi, mAUe caturthI |mAUa, mAUA mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUa,mAUA | va SaSThI mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi, mAUe | mAUi, mAUe mAUdo mAUdo mAUdu mAUdu mAUa,mAUA mAUi, mAUe mAutto paMcamI mAUa, mAUA mAUdo |mAUi, mAUe mAUdu mAutto mAUo mAUu mAUhinto mAUo mAUu mAUhinto saptamA mAUa, mAUA |mAUa,mAUA | mAUa,mAUA mAUa,mAUA mAUi, mAUe mAUi, mAUe mAUi,mAUe mAUi, mAUe |mAUi, mAUe sambodhana he mAu he mAu he mAU he mAu he mAU he mAu he mAU he mAu he mAU he mAU (106) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA dvitIyA vibhakti prAkRta bhASA prathamA |mAU tRtIyA mAUhi mAUhiM mAUhiM caturthI mAUNa va SaSThI mAUNaM mAUu, mAUo mAUo mAU mAU dvitIyA mAUu, mAUo mAUo paMcamI mAutto mAUo mAUu mAUhinto mAUsunto saMptamI mAUsu mAUsuM mAu (mAtA) (ukArAnta se bhinna rUpa ) bahuvacana zaurasenI bhASA prAkRta-hindI zaurasenI bhASA mAu (mAtA) (ukArAnta kI taraha rUpa ) bahuvacana mAgadhI bhASA mAU mAUhiM mAUNaM mAutto mAUdo sambodhana he mAU, he mAUu he mAU he mAUo he mAUo mAUsu mAUsuM - vyAkaraNa (bhAga- - 1 ) mAgadhI bhASA mAUo mAU mAUo mAU mAUhiM mAUNaM paizAcI bhASA |mAUsu mAUsuM | paizAcI bhASA mAUdu mAUdu mAUdu mAUhinto mAUhinto mAUhinto mAUsunto mAUsunto mAUsunto he mAU he mAUo mAUo mAU mAUo mAU mAUhiM mAutto mAutto mAUdo mAUdo mAUNaM | mAUsu mAUsuM he mAU he mAUo For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA ardhamAgadhI bhASA mAUu, mAUo mAU mAUu, mAUo mAU mAUhi mAUhiM mAUhi~ mAUNa mAUNaM mAutto mAUo mAUu mAUhinto mAUsunto mAUsu mAUsuM he mAU, he mAUu he mAUo (107) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mAi (mAtA) (ikArAnta kI taraha rUpa) ekavacana IL vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI paizAcI | ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA mAI mAImAImAI dvitIyA mAI mAiM mAiM. mAiM / tRtIyA mAIa mAIa mAIA mAIA mAIA mAIa mAIA mAIi mAI mAI mAIe mAIe mAIe caturthI mAIa va SaSThI mAIA mAIa #### #### ff mAIA mAIA mAIA mAIi mAIi mAIe mAIe mAIe paMcamI mAIdo mAIdo mAIdo mAIdumAIdu mAIo mAIA mAIi mAIe |mAitto mAIo mAIu mAIhinto saptamI mAIa mAIA mAIi, mAIe sambodhana he mAi he mAI mAIamAIamAIa mAIA mAIAmAIA mAIi, mAIe mAIi, mAIe mAIi, mAIe he mAi he mAi | he mAi he mAI he mAI | he mAI mAitto mAIo mAIDa mAIhinto mAIA mAIA mAIi, mAIe he mAi he mAI (108) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA mAI mAIo mAIu dvitIyA mAI mAIo mAIu tRtIyA mAIhi mAIhiM mAIhiM caturthI mAINa va SaSThI mAINaM. paMcamI mAitto mAIo mAIu mAIhinto mAIsunto saptamI mAIsu mAIsuM mAi (mAtA) (ikArAnta kI taraha rUpa ) bahuvacana sambodhana he mAI, he mAIu he mAIo zaurasenI bhASA mAI mAIo mAI mAIo mAIhiM mAINaM mAitto mAIdo mAIdu mAIhinto mAIsunto mAIsu mAIsuM he mAI he mAIo prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) mAgadhI paizAcI bhASA bhASA mAI mAIo mAI mAIo mAIhiM mAINaM mAIsu mAIsuM mAI mAIo he mAI he mAIo mAI mAIo mAIhiM mAitto mAitto mAIdo mAIdo mAIdu mAIdu mAIhinto mAIhinto mAIsunto mAIsunto mAINaM mAIsu mAIsuM he mAI he mAIo For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA mAI mAIo mAIu mAI | mAIo mAIu mAIhi mAIhiM mAIhi~ | mAINa mAINaM mAitto mAIo mAIu mAIhinto mAIsunto mAIsu mAIsuM he mAI, he mAIu he mAIo (109) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-mAA (mAtA) ekavacana zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI ardhamAgadhI bhASA bhASA mAA mAA mAA dvitIyA mAaMmAaMmAaMmAaMmA mAAemAAe mAAe mAAe tRtIyA mAAa mAAi mAAe caturthI mAAa, mAyAi mAAemAe mAAe. , mAAe va SaSThI mAAe |paMcamI mAAa, mAAi |mAAdo mAAdo |mAAdo mAAe mAAdu mAAdu mAAdu mAatto mAAe mAAo mAAu mAAhinto mAAa mAAi mAatto mAAo mAAu mAAhinto mAAe mAAe mAAe mAAe saptamI |mAAa,mAyAi mAAe mAAe |mAAe mAAa, mAAi sambodhana he mAA | he mAA he mAA he mAe he mAA he mAA he mAe he mAe he mAe he mAe (110) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-mAA (mAtA) bahuvacana paizAcI vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA mAgadhI bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA mAA mAAo mAAu mAA mAAo mAA mAA mAAo mAAo |mAA mAAo |mAAu dvitIyA mAA mAAo mAAu mAA maaaa| |mAA mAAo mAAo mAAo |mAA mAAo mAAu mAhiM mAAhiM tRtIyA mAAhimAArhi mAAhiM . mAAhi~ mAAhi mAAhiM | mAAhi~ mAANa mAANa mAANa caturthI mAANa va SaSThI mAANaM |mAANa mAANaM / paMcamI mAatto mAAo mAAu mAAhinto mAAsunto mAatto mAAdo mAAdu mAAhinto mAAsunto mAatto mAatto mAAdo mAAdo mAAdu mAAdu mAAhinto |mAAhinto mAsunto mAAsunto mAatto mAAo mAAu | mAAhinto mAAsunto saptamI mAAsu | mAAsu |mAAsu mAAsuM mAAsu mAAsu . mAAsu mAAsuM mAAsuM mAAsuM sambodhana he mAA he mAAo he mAAu he mAAhe mAA he mAA he mAA he mAAo he mAAo | he mAAo | he mAAo he mAAu prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (111) For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-mAarA (mAtA) ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA mAarA mAarA mAalA mAarA dvitIyA mAaraM, mAyaraM mAdaraM mAdalaM mAdaraM mAyaraM mAarAe tRtIyA mAarAa . mAarAemAalAe mAarAe mAarAi mAarAe mAarAe mAalAe |mAarAe mAarAe caturthI mAarAa va SaSThI mAarAi mAarAe mAarAa, mAarAimAarAdo mAalAdo mAarAdo |mAarAa mAarAe mAarAdu mAalAdu mAarAdu mAarAi mAaratto mAarAe mAalAe mAarAe mAaratto mAarAo mAarAo mAarAu mAarAu mAarAhinto mAarAhinto saptamI |mAarAa, mAarAimAarAe mAarAe mAalAe mAarAe mAarAe sambodhana he mAarA he mAarAe he mAarA he mAarAe he mAalA he mAarA he mAalAe | he mAarAe he mAarA | he mAarAe (112) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA mAarA mAarAo mAarAu dvitIyA mAarA mAarAo mAarAu tRtIyA mAarAhi mAarAhiM mAarAhi~ caturthI mAarANa va SaSThI mAarANaM paMcamI mAaratto mAarAo mAarAu mAarAhinto mAarAsunto saptamI mAarAsu mAarAsuM sambodhana he mAarA he mAarAo he mAarAu AkArAnta strIliMga - mAarA (mAtA) bahuvacana zaurasenI bhASA mAarA mAarAo mAarA mAarAo mAarAhiM mAarANaM mAarAsu mAarAsuM he mAarA he mAarAo prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) mAgadhI paizAcI bhASA bhASA mAalA | mAarA mAalAo mAarAo mAalA mAarA mAalAo mAarAo mAaratto mAarAdo | mAarAdu | mAalAdu | mAarAdu mAarAhinto mAalAhinto mAarAhinto mAarAsunto mAalAsunto mAarAsunto mAalAhiM mAarAhiM mAalANaM mAarANaM mAalatto mAaratto mAalAdo mAarAdo mAalAsu mAarAsu mAalAsuM mAarAsuM he mAalA he mAarA he mAalAo he mAarAo For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA mAarA mAarAo mAarAu mAarA mAarAo mAarAu mAarAhi mAarAhiM mAarAhiM mAarANa mAarANaM mAaratto mAarAo mAarAu mAarAhinto mAarAsunto mAarAsu mAarAsuM he mAarA he mAarAo he mAarAu (113) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kattu (karanevAlA) (ukArAnta se bhinna rUpa) ekavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI ardhamAgadhI / vibhakti | prAkRta bhASA prathamA | kattA bhASA bhASA bhASA bhASA kattA kattA kattA . kattA dvitIyA | kattAraM kattA kattAlaM kattAraM kattAraM . ] kattu (karanevAlA) (ukArAnta kI taraha rUpa) ekavacana vibhakti | prAkRta |zaurasenI mAgadhI paizAcI ardhamAgadhI / bhASA bhASA bhASA bhASA bhASA bhASA : prathamA dvitIyA | tRtIyA | katuNA kattuNA kattuNA kattuNA kattuNA kattuNo | kattuNo kattuNo . kattuNo kattuzza kattUdo kattUdoM caturthI | kattuNo va SaSThI | kattussa paMcamI | kattuNo | kattutto katUo kattUu kattUhinto saptamI | kattummi kattUdu / kattUda kattuNo kattutto katUo kattUu | kattUhinto kattummi kattuMmi kattuMsi katummi kattummikatummi kattumhi he kattu sambodhana he kattu he kattU he kattu he kattu he kattU Aml he kattU (114) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA dvitIyA vibhakti prAkRta bhASA prathamA kattau, kattao kattavo, kattuNo kattU dvitIyA kattuNo, kattU saMptamI kattu (karanevAlA) (ukArAnta se bhinna rUpa) bahuvacana caturthI kattUNa va SaSThI kattUNaM paMcamI kattutto kattUo kattu ( karanevAlA) (ukArAnta kI taraha rUpa ) bahavacana kattUu kattUhinto kattUsunto kattUsu kattUsu tRtIyA kattUhi, kattUhiM kattU hiM kahi~ sambodhana he kattau o zaurasenI bhASA he kattavo he kattuNo he kattU zaurasenI bhASA kattuNo kattao kattUrNa kattUdo kattUdu | kattUsu kattUsu mAgadhI bhASA he kaNo he kattao prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 -1) mAgadhI paizAcI bhASA bhASA katuNo kattao paizAcI bhASA kattU kattuNo, kattU kattuNo, kattU katuNo, kattU kattuNo, kattU kattavo kattUrhi kattUhiM kattUrNa kattUrNa kattUdo kattUdo kattUdu | kattUdu kattUsu kattUsuM he kattuNo he kattao kattuNo | kattao kattUsu kattUsaM he kattuNo he toM ardhamAgadhI bhASA For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA kattau, kattao | kattavo, kattuNo kattUhi, kattUhiM kattUhiM kattUNa kattUrNa kattutto | kattUo kattUu kattUhinto kattUsunto kattUsa kattUsaM he kattavo (115) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kattAra (karanevAlA) ekavacana vibhakti prAkRta zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA bhASA prathamA kattAro kattAro kattAlo kattAro kattAro dvitIyA kattAraM kattAraM kattAlaM kattA kattAraM kattAreNa kattAleNa tRtIyA | kattAreNa katAreNaM kattAreNa .. kattAreNa kattAreNaM kattArassa kattAlazza kattArassa kattArassa caturthI kattArassa va SaSThI kattArAdo kattAlAdo kattArAto | kattArAo kattArAdu kattAlAdu kattArAtu kattArAu kattArA paMcamI kattAratto kattArAo kattArAu kattArAhi kattArAhinto kattArA saptamI kattAre kattArammi kattAre kattAle katAre kattArammi kattAlammi |kattArammi kattAramhi kattAlAhiM| katAre kattArammi kattAraMmi kattAraMsi sambodhana he kattAra he kattArA he kattAro he kattAra he kattArA he kattAro he kattAla he kattAra he kattAle he kattArA he kattAro he kattAra he kattArA he kattAro (116) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kattAra (karanevAlA) bahuvacana vibhakti prAkRta zaurasenI bhASA mAgadhI paizAcI bhASA bhASA | ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA kattArA kattArA kattAlA kattArA kittArA dvitIyA kattArA, kattAre kattAre kattAle katAre | kattArA, kattAre tRtIyA | kattArehi, kattArehi, kattArehiM kattArehi~ kattAlehiM kattArehiM | kattArehi,kattArehi kattArehi~ caturthI kattArANa va SaSThI kattArANaM kattArANa kattArANaM |kattAlANa kattAlANaM | kattArANa kattArANaM kattArANa kattArANaM kattAratto kattArAo kattArAu katArAhi kattArAhinto kattArAsunto katArehi kattArehinto kattAresunto katAratto . kattArAdo kattArAdu kattArAhi kattArAhinto kattArAsunto kattArehi kattArehinto kattAresunto kattAlatto kattAratto kattArehiM kattAlAdo kattArAdo kattArehinto kattAlAdu kattArAdu kattAlAhi kattArAhi kattAlAhinto kattArAhinto kattAlAsunto kattArAsunto kattAlehi kattArehi kattAlehinto | kattArehinto kattAlesunto | kattAresunto saptamI kattAresu kattAresuM kattAresu kattAlesu kattAresuMkattAlesuM kattAresu kattAresu katAresuM | kattAresuM sambodhana he kattArA he kattArA he kattArA he kattAlA |he kattArA he kattAlAho| prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (117) For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appa/atta (AtmA) (akArAnta pulliMga se bhinna rUpa) ekavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA vibhakti prAkRta bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA . attA appA attA appA AtA appA AyA appA AdA attA cedA dvitIyA | tRtIyA appaNA attaNA appaNA attaNA appaNaiyA attaNaiyA appaNiA attaNiA appaNA attaNA appaNaiyA attaNaiyA appaNiA attaNiA appaNA appaNA attaNA attaNA appaNaiyA | appaNaiyA attaNaiyA attaNaiyA appaNiA |appaNiA attaNiA attaNiA | appaNaiyA attaNaiyA appaNiA attaNiA | appaNo caturthI appaNo va SaSThI attaNo appaNo attaNo appaNo attaNo appaNo | attaNo attaNo . paMcamI appANo appANo appANo appANo appANo saptamI - sambodhana - (118) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appa/atta (AtmA) (akArAnta pulliMga se bhinna rUpa) bahavacana mAgadhI paizAcI ardhamAgadhI vibhakti prAkRta bhASA zaurasenI bhASA bhASA bhASA bhASA prathamA appANo attANo appANo attANo appANo attANo appANo attANo appANo attANo dvitIyA | appANo attANo appANo attANo appANo appANo attANo appANo . appANo attANo attANo tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI |- . saptamI - sambodhana he attANo he attANo he attANo he attANo he attANo prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (119) For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appa/atta (AtmA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) ekavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA vibhatti prAkRta bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA |appo, atto appo, atto appo, atto | appo, atto |appo, atto dvitIyA | appaM, attaM . appaM, attaM appaM, attaM | appaM, attaM | appaM, attaM / AdaM appeNa, appeNaM appeNa,appeNa appeNa, appeNaM | appeNa, appeNaM ... / atteNa, atteNaM atteNa,atteNaM atteNa, atteNaM atteNa, atteNaM tRtIyA |appeNa, appeNaM atteNa, atteNaM appassa caturthI appassa va SaSThI attassa appassa attassa appazza attazza appassa attassa . attassa appAdo appAda attAdo |attAd appAdo | appAto appAdu appAtu attAdo attAto attAtu attAdu paMcamI appatto appAo appAu appAhi appAhinto appA attatto attAo attAu attAhi attAhinto attA appatto appAo appAu | appAhi appAhinto appA | attatto attAo attAu | attAhi |attAhinto attA saptamI appe, appammi |appe, appammi | appe,appammi appe, appammi | appe, appammi atte, attammi | |atte, attammi |atte,attammi atte, attammi |atte, attammi Adamhi sambodhana he appa, he atta he appa, he atta he appa,he atta | he appa,he atta | he appa, he atta | he appA, he attA he appA, he attA he appA,he attA | he appA,he attA |he appA,he attA he appo, he atto he appaM, he attaM he appaM he attaM he appaM.he attaM he appo, he atto (120) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA appA, attA dvitIyA appA, attA appe, atte tRtIyA appehi, attehi appehiM, attehiM appehiM, attehi~ caturthI appANa, appANaM va SaSThI attANa, attANaM appAu, appAhi appAhinto appAsuto appehi appe hinto appesunto attatto, attAo paMcamI appatto, appAo appatto, appAdo appAdu, appAhi appAhinto appAsunto | appehi attAu, attAhi attAhinto | attAsunto attehi | attehinto attesunto saptamI appesu, appesuM attesu, attesuM sambodhana he appA he attA appa / atta ( AtmA ) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa ) bahuvacana zaurasenI bhASA appA, attA appe, atte appehi, attehi appehiM, attehiM appehi~, attehi~ appANa, appANaM attANa, attANaM appehinto appesunto attatto, attAdo attAdu, attAhi attAhinto attAsunto | attehi attehinto attesunto appesu, appesuM attesu, attesuM he appA he attA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1 ) mAgadhI bhASA appA, attA appA, attA appe, atte appe, atte appehi, attehi appehi, attehi appehiM, attehiM appehiM, attehiM appehi~, attehi~ appehi~, attehiM appANa, appAnaM attANa, attANaM paizAcI bhASA appatto, appAdo appatto, appAto appA, appAhi appAtu, appAhi appAhinto appAhinto appAsunto appAsunto appehi appehi appehinto appehinto appANa, appANaM attANa, attANaM appesunto | appesunto attatto, attAdo aMttatto, attAdo attehinto attesunto appesu, appe attesu, attesuM attAdu, attAhi attAhinto attAsunto attAsunto attehi | attehi he appA he attA attAdu, attAhi attAhinto attehinto attesunto appesu, appesuM attesu, attesuM he appA he attA For Personal & Private Use Only HTT bhASA appA, attA appA, attA appe, atte appehi, attehi appehiM, attehiM appehi~, attehi~ appANa, appANaM attANa, attANaM appatto, appAo appAu, appAhi appAhinto appAsunto appehi appehinto appe sunto attatto, attAo attAu, attAhi attAhinto attAsunto | attehi attehinto | attesunto appesu, appesuM attesu, attesuM he appA | he attA (121) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appANa (AtmA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) ekavacana zorasenI mAgadhI paizAcI bhASA vibhakti prAkRta bhASA | ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA appANo . |appANo appANo appANo appANo dvitIyA appANaM . appANaM appANa appANaM AyANaM / tRtIyA appANeNa appANeNaM appANeNa appANeNaM appANeNa appANeNaM appANeNa appANeNaM appANeNa appANeNaM appANassa appANazza appANassa appANassa appANassa va SaSThI paMcamI appANatto appANAo appANAu appANAhi appANAhinto appANA appANAdo | appANAdo appANAto, appANatto |appANAdu appANAdu appANAtu appANAo appANAu appANAhi appANAhinto appANA saptamI appANe appANammi appANe appANammi appANamhi appANe appANe appANammi |appANammi appANe | appANammi appANaMmi appANaMsi he appANa he appANA he appANo sambodhana he appANa he appANA he appANo he appANa he appANA he appANo he appANa he appANA he appANo he appANa he appANA he appANo (122) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA appANA dvitIyA appANA | appANe tRtIyA appANehi appANehiM appANehiM caturthI appANANa. va SaSThI appANANaM paMcamI appANatto appANAo saptamI appA appANesuM sambodhana he appANA appANa ( AtmA ) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa ) bahuvacana mAgadhI bhASA zaurasenI bhASA appANA appANA appANe appANANa appANANaM appANA appANA appANe | paizAcI bhASA appANA appANehi appANehi appANehi | appANehiM appANehiM appANehiM appANehiM appANehi~ appANehi~ prAkRta-hindI- vyAkaraNa (bhAga - 1 ) appANA appANe appANANa appANANa appANANaM appANANaM appANAu appANAhi appANAhinto appANAhinto appANAhinto appANAhinto appANAhinto appANAsunto appANAsunto appANAsunto appANAsunto appANAsunto appANehi appANehi appANehi appANehi appANehi appANehinto appANehinto appANehinto appANehinto appANesunto appANesunto appANesunto appANesunto appANesu appANesu appANesu appANesuM appANesuM appAsuM he appANA he appANA he appANA ardhamAgadhI bhASA appANA | appANatto appANatto appANatto appANatto appANAdo appANAdo appANAdo appANAo appANAdu appANAdu appANAdu appANAu appANAhi appANAhi appANAhi appANAhi For Personal & Private Use Only appANA appANe appANehi appANehiM appANehiM appANANa appANANaM appANehinto appANesunto appAsu appAsuM he appANA (123) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ attANa (AtmA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) ekavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA vibhakti | prAkRta bhASA ardhamAgadhI bhASA bhASA prathamA attANo |attANo | attANo dvitIyA attANaM attANaM attANaM attANaM tRtIyA |attANeNa attANeNaM attANeNaM attANeNa attANeNaM attANeNa attANeNaM attANeNa attANeNaM attANassa attANazzaattANassa |attANassa caturthI |attANassa va SaSThI paMcamI attANatto attANAo attANAu attANAhi attANAhinto attANA attANAdo attANAdo attANAto attANatto attANAdu attANAdu attANAtu attANAo attANAu attANAhi attANAhinto attANA saptamI attANe attANammi attANe attANammi attANamhi attANe attANe / attANammi |attANammi attANe attANammi attANaMmi attANaMsi he attANa sambodhana he attANa he attANA he attANo he attANa he attANA he attANo he attANa he attANA he attANo he attANa he attANA he attANo he attANA he attANo (124) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA attANA dvitIyA attANA attA tRtIyA attAhi | attANehiM attANehi~ caturthI attANANa va SaSThI attANANaM paMcamI attANatto attANAo attANAu | attANAhi attANAhinto attANAsunto | attAhi attANehinto attAsunto saptamI attANesu attANesuM sambodhana he attANA attANa ( AtmA ) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) bahavacana zaurasenI bhASA attANA attANA | attANe attANehi | attANehiM | attANehi~ attANANa attANANaM attANatto | attANAdo attANesu attANesuM he attANA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) mAgadhI bhASA attANA attANA | attANe attANehi | attANehiM attANehi~ attANANa attANANaM | paizAcI bhASA attANA attANA attA | attANehi attANehiM attANehiM attANAdu attANAhi attANAhinto attANAhinto attANAhinto attANAsunto attANAsunto attANAsunto attANehi attANehinto | attANehi attANehi attANehinto attANehinto attANesunto attANesunto attANesunto attANANa attANANaM attANatto attANatto attANAdo attANAdo attANesu attANesu attANesuM attANesuM he attANA he attANA ardhamAgadhI bhASA For Personal & Private Use Only attANA attANA attANe attANehi attANehiM attANehiM attANAu attANAdu attANAdu attANAhi attANAhi attANAhi attANAhinto attANAsunto attANehi attANANa attANANaM attANatto attANAo attANehinto attAnto attAsu attAsuM he attANA (125) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA rAo dvitIyA rAya, aM tRtIyA rAyeNa, rAyeNaM rAeNa, rAeNaM prathamA caturthI rAyassa va SaSThI rAassa paMcamI rAyatto rAyAo rAyAu rAyAhi rAyAhinto rAyA rAatto rAAo (126) rAAu rAAhi rAAhinto rAA saptamI rAye, rAyammi rAe, rAammi sambodhana he rAya, he rAa he rAyA, he rAA | he rAyo. he rAo rAya / rAa (rAjA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) zaurasenI bhASA rAyo rAyaM, rAaM rAyeNa rAeNa rAyassa rAassa rAyAdo rAyAdu rAAdo rAAdu ekavacana | mAgadhI | paizAcI bhASA bhASA lAo rAyo lAyaM, lAaM rAyaM, rAaM lAyeNa rAyeNa lAeNa rAeNa lAyazza rAyassa lAazza rAassa lAyAdo rAyAto lAyAdu rAyAtu lAAdo rAAto lAAdu Atu rAye, rAyammi rAe, rAammi rAyamhi, rAamhi lAye, lAyammi rAye, rAyammi lAe, lAammirAe, ammi ardhama bhASA rAyo rAyaM, rAaM rAyeNa, rAyeNaM rAeNa, rAeNaM he rAya, he rAa he lAya, he lAa he rAya, he rAa he rAyA, he rAA he lAyA, he lAA he rAyA, he rAA herAyaM he rAaM he lAyaM he lAaM he rAyaM he rAaM For Personal & Private Use Only rAyassa rAassa rAyattoM rAyAo rAyAu rAyAhi rAyAhinto rAyA rAatto rAAo rAAu rAAhi rAAhinto rAA rAyaMsi, rAaMsi rAyaMmi, rAaMmi he rAya, he rAa he rAyA, he rAA herAyaM he aM prAkRta-hindI- vyAkaraNa ( bhAga -1 ) rAye, rAyammi rAe, rAammi Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAya/rAa (rAjA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) bahavacana zaurasenI mAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA |prAkRta ardhamAgadhI | bhASA bhASA rAyA, rAA |rAyA, rAA lAyA, lAArAyA, rAA |rAyA, rAA |rAyAsunto dvitIyA | rAyA, rAA rAyA, rAA lAyA, lAArAyA, rAA |rAyA, rAA rAye, rAe rAye, rAe lAye,lAe rAye, rAe rAye, rAe rAyehi, rAehi rAyehi, rAehi lAyehi,lAehi | rAyehi, rAehi rAyehi, rAehiM rAyehi, rAehiM rAyehi, rAehiM lAyehi,lAehi | rAyehi, rAehiM rAyehi, rAehiM rAyehi~, rAehi~ rAyehi~, rAehi~ lAyehi~, lAehi~ rAyehi~, rAehi~ | rAyehi, rAehi~ caturthI rAyANa, rAyANaM rAyANa,rAyANaM lAyANa,lAyANaM rAyANa,rAyANaM rAyANa,rAyANaM va SaSThI rAANa, rAANaM rAANa, rAANaM lAANa,lAANaM rAANa, rAANaM rAANa, rAANaM paMcamI rAyatto, rAyAo rAyatto,rAyAdo |lAyatto,lAyAdo rAyatto,rAyAdo | rAyatto,rAyAo rAyAu, rAyAhi rAyAdu,rAyAhi lAyAdu, lAyAhi rAyAdu,rAyAhi | rAyAu,rAyAhi rAyAhinto rAyAhinto lAyAhinto | rAyAhinto | rAyAhinto rAyAsunto lAyAsunto | rAyAsunto | rAyAsunto rAyehi rAyehi lAyehi rAyehi | rAyehi rAyehinto rAyehinto lAyehinto |rAyehinto rAyehinto rAyesunto rAyesunto lAyesunto rAyasunto rAyesunto rAatto, rAAo |rAatto,rAAdo lAatto,lAAdo | rAatto,rAAto | rAatto, rAAo rAAu, rAAhi rAAdu,rAAhi lAAdu, lAAhi rAAdu,rAAhi | rAAu, rAAhi rAAhinto rAAhinto lAAhinto | rAAhinto |rAAhinto rAAsunto / rAAsunto lAAsunto | rAAsunto rAAsunto .rAehi rAehi lAehi rAehi | rAehi rAehinto lAehinto rAehinto | rAehinto rAesunto rAesunto lAesunto rAesunto | rAesunto saptamI |rAyesu, rAyesuM rAyesu, rAyesuM lAyesu,lAyesuM rAyesu, rAyesuM rAyesu, rAyesuM rAesu, rAesuM rAesu, rAesuM lAesu,lAeK rAesu, rAesuM rAesu, rAesuM rAehinto sambodhana he rAyA he rAyA he rAA he lAyA he lAA he rAyA he rAA he rAyA he rAA prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (127) For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAya/rAa (rAjA) (akArAnta pulliMga se bhinna rUpa) ekavacana zaurasenI mAgadhI bhASA bhASA bhASA paizAcI vibhakti prAkRta bhASA ardhamAgadhI bhASA prathamA rAyA . rAA lAA rAjA | rAyA dvitIyA | rAiNaM lAiNaM rAiNaM rAyANaM . rAyaM | rAiNA tRtIyA |rAiNA raNNA rAiNA raNNA lAiNA rAiNA laNNA,laJA raJA, rAciJA |raNNA lAyaNA rAyaNA rAyaNA rAyaNA rAyaNA EEEEEEEEEE | rakho caturthI raNo va SaSThI rAiNo | raNNo rAiNo laNNo lAiNo lAyaNoM rAcitro rAyaNo | rAiNo rAyaNo rAyaNo paMcamI raNNA raNNo laNNo lAiNo rajo |rAcitro rANA rANo saptamI rAimmi rAimmi lAimmi rAimmi rAimmi sambodhana (128) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA prathamA rAiNo dvitIyA rAiNo tRtIyA rAIhi rAIhiM rAIhiM caturthI rAiNaM va SaSThI rAINa rAINaM paMcamI rAito rAIo rAIu rAIhinto rAIsunto saptamI rAIsu rAIsuM sambodhana rAiNo rAya / rAa (rAjA) (akArAnta pulliMga se bhinna rUpa) zaurasenI bhASA rAiNo rAiNo rAIhi rAIhiM rAIhiM rAiNaM rAINa rAINaM rAito rAIo rAIu rAIhinto rAIsunto rAIsu rAIsuM rAiNo prAkRta-hindI vyAkaraNa (bhAga - 1 ) bahuvacana mAgadhI bhASA lAiNo lAiNo lAIhi lAIhiM lAIhiM lAiNaM lAINa lAINaM | paizAcI bhASA lAIsu lAIsuM lAiNo rAiNo rAiNo rAIha rAIha rAIhi~ rAiNaM rAINa rAINaM lAito lAIo lAIu lAIhinto rAIhinto lAIsunto rAIsunto rAito rAIo rAIu rAIsu rAIsuM rAiNo For Personal & Private Use Only ardhamAgadhI bhASA | rAiNo rAiNo rAIhi rAIhiM rAIhiM rAiNaM rAINa rAINaM rAito rAIo rAIu rAIhinto rAIsunto rAIsu rAIsuM rAiNo (129) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prAkRta bhASA rAyANo dvitIyA rAyANaM prathamA tRtIyA rAyANeNa rAyANeNaM caturthI rAyANassa va SaSThI paMcamI rAyANatto rAyANAo rAyANAu rAyANAhi rAyANAhinto saptamI rAyANe rAyANammi sambodhana he rAyANa he rAyANA he rA (130) rAyANa (rAjA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa ) ekavacana zaurasenI bhASA rAANo rAANaM rAyANeNa rAyANeNaM rAyANassa rAyANAdo rAyANAdu rAyANe rAyANammi rAyANamhi he rAyANa he rAyANA mAgadhI bhASA lAANo lAANaM paizAcI bhASA rAANo rAANaM lAyANeNa rAyANeNa rAyANeNaM rAyANeNaM lAyANassa rAyANassa lAyANAdo rAyANAto lAyANAdu rAyANAtu lAyANe rAyANe lAyANammi rAyANammi he lAyANa he rAyANa he lAyANA he rAyANA he lAyANo he rAyANo ardhamAgadhI bhASA For Personal & Private Use Only rAyANo rAyANaM rAyANeNa rAyANeNaM rAyANassa rAyANatto rAyANAo rAyANAu rAyANAhi | rAyANAhinto he rAyANa he rAyANA herAyANa prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) rAyANe rAyANammi rAyANaMsi rAyANaMmi Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyANa (rAjA) (akArAnta pulliMga kI taraha rUpa) bahavacana mAgadhI paizAcI bhASA bhASA bhASA vibhakti prAkRta bhASA |zaurasenI ardhamAgadhI bhASA prathamA rAyANA rAANA lAANA rAANA | rAyANA rAyANA rAyANe rAANA rAANe lAANA lAANe rAANA rAANe rAyANA | rAyANe | rAyANehi tRtIyA | rAyANehi rAyANehiM . rAyANehiM rAyANehi rAyANehiM |rAyANehi~ lAyANehi lAyANehiM lAyANehi~ rAyANehi rAyANehiM rAyANehi~ | rAyANehiM | rAyANehi~ caturthI | rAyANANa va SaSThI rAyANANaM rAyANANa rAyANANaM lAyANANa lAyANANaM rAyANANa rAyANANaM rAyANANa rAyANANaM rAyANAhi lAyANA paMcamI rAyANatto |rAyANAo |rAyANAu rAyANAhi rAyANAhinto rAyANAsunto rAyANehi rAyANehinto .. |rAyANesunto rAyANatto . lAyANatto rAyANatto rAyANAdo lAyANAdo rAyANAdo rAyANAdu lAyANAdurAyANAdu lAyANAhi rAyANAhi rAyANAhinto lAyANAhinto rAyANAhinto rAyANAsunto lAyANAsunto rAyANAsunto rAyANehi lAyANehi rAyANehi rAyANehinto lAyANehinto rAyANehinto rAyANesunto lAyANesunto | rAyANesunto | rAyANatto | rAyANAo rAyANAu | rAyANAhi | rAyANAhinto | rAyANAsunto | rAyANehi | rAyANehinto | rAyANesunto saptamI rAyANesu rAyANesuM rAyANesu lAyANesu lAyANesu rAyANesu rAyANesuM | rAyANesu / rAyANesuM sambodhana he rAyANA herAANA he lAANA |he rAcANA he rAyANA 000 (131) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 sarvanAma-rUpa yahA~ nimnalikhita sarvanAmoM kI rUpAvalI dI jA rahI hai| pulliMga sarvanAma- savva, ta, ja, ka, eta, ima, anna, amu, ekka napuMsakaliMga sarvanAma- savva, ta, ja, ka, eta, ima, anna, amu, ekka strIliMga sarvanAma-savvA, tA, jA, kA, etA, imA, annA,amu, ekkA puruSavAcaka sarvanAma tInoM liMgoM meM- tumha, amha noTaH zaurasenI bhASA meM prayukta honevAle sarvanAma-rUpoM ko gahare kAle akSaroM meM, mAgadhI bhASA meM prayukta honevAle sarvanAma-rUpoM ko rekhAMkita akSaroM meM, paizAcI bhASA meM prayukta honevAle sarvanAma-rUpoM ko tirache akSaroM meM tathA ardhamAgadhI bhASA meM prayukta honevAle sarvanAma-rUpoM ko gahare kAle tathA tirache akSaroM meM dikhAyA gayA hai| *ea pulliMga tathA tI, jI kI, eA, eI, imI strIliMga sarvanAmoM ke lie prauDha prAkRta racanA saurabha (bhAga-1), apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura dekhI jA sakatI hai| prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa-ricArDa pizala pRSTha saMkhyA 1. sarvanAma- amha, tumha 608-622 2. zeSa sarvanAma 622-643 (132) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga-savva (saba) ekavacana bahuvacana prathamA save savvo, savve (saba, sabane) (saba, sabane) dvitIyA savvaM (sabako) savvA, savve (sabako) tRtIyA savveNa, savveNaM (sabase, sabake dvArA) savvehi, savvehi, savvehi~ (sabase, sabake dvArA) caturthI savvAya, savvassa (sabake lie) savvANa, savvANaM, savvesi (sabake lie) paMcamI savvatto, savvAo, savvAu savvAhi, savvAhinto, savvA savvAdo, savvAdu savvAto, savvAtu (sabase) savvatto, savvAo, savvAu, savvAhi, savvAhinto, savvAsunto, savvehi, savvehinto, savvesunto savvAdo, savvAdu (sabase) SaSThI savvassa savvazza, savvAha (sabakA, sabakI, sabake) savvesiM, savvANa, savvANaM savvAha~ (sabakA, sabakI, sabake) saptamI savvassiM, savvammi, savvattha savvahiM savvamhi, savvaMsi, savvaMmi (sabameM, saba para) savvesu, savvesuM (sabameM, saba para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (133) For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga-savva (saba) ekavacana bahuvacana prathamA savvaM (sabane) savvAiM, savvAi~, savvANi (saba, sabane) dvitIyA savvaM ' (sabako) savvAiM, savvAi~, savvANi (sabako) tRtIyA savveNa, savveNaM (sabase, sabake dvArA) savvehi, savvehiM, savvehi~ (sabase, sabake dvArA) caturthI savvAya, savvassa (sabake lie) savvANa, savvANaM, savvesiM (sabake lie) paMcamI savvatto, savvAo, savvAu savvAhi, savvAhinto, savvA savvAdo, savvAdu savvAto, savvAtu (sabase) savvatto, savvAo, savvAu, savvAhi, savvAhinto, savvAsunto, savvehi, savvehinto, savvesunto savvAdo, savvAdu (sabase). SaSThI savvassa savvazza, savvAha (sabakA, sabakI, sabake) savvesiM, savvANa, savvANaM savvAha (sabakA, sabakI, sabake) saptamI savvesu, savvesuM (sabameM, saba para) savvassiM, savvammi, savvattha savvahiM savvamhi, savvaMsi, savvaMmi (sabameM, saba para) (134) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-savvA (saba) ekavacana bahuvacana prathamA savvA savvA, savvAu, savvAo (saba, sabane) (saba, sabane) dvitIyA savvaM . (sabako) savvA, savvAu, savvAo (sabako) tRtIyA savvAa, savvAi, savvAe (sabase, sabake dvArA) savvAhi, savvAhiM, savvAhi~ (sabase, sabake dvArA) caturthI va SaSThI savvAa, savvAi, savvAe (sabake lie) (sabakA, sabakI, sabake) savvANa, savvANaM, savvesi (sabake lie) (sabakA, sabakI, sabake) paMcamI savvAa, savvAi, savvAe savvatto, savvAo, savvAu, savvAhinto savvAdo, savvAdu savvAto, savvAtu (sabase) savvatto, savvAo, savvAu, savvAhinto, savvAsunto savvAdo, savvAdu (sabase) saptamI savvAa, savvAi, savvAe (sabameM, saba para) savvAsu, savvAsuM (sabameM, saba para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (135) For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga-ta (vaha) ekavacana bahuvacana prathamA so, sa se, ze, te, ze, se (ve, unhoMne) (vaha, usane) dvitIyA te, tA, se (unheM, unako) taM . (use, usako) teNa, teNaM, tiNA, se (usase, usake dvArA) tehi, tehi, tehiM (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI tassa, se, ze, si tAsa tazza, tAha (usake lie) (usakA, usakI, usake) tANa, tANaM, tesiM, tesi, siM, se tAsa tAha , (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI tatto, tAo, tAu, tAhinto tAhi, tA, tamhA, to tAdo, tAdu (usa se) tatto, tAo, tAu, tebbho tAhi, tAhinto, tAsunto, tehi, tehinto, tesunto, tAdI, tAdu (una se) saptamI tesu, tesuM (unameM, una para) tassiM, tammi, tattha tahiM, tAhe, tAlA, taiA, tamhi taMmi, taMsi, tazziM (usameM, usa para) (136) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga-ta (vaha) bahuvacana ekavacana prathamA tAI, tAi~, tANi (ve, unhoMne) (vaha, usane) dvitIyA taM (use, usako) tAI, tAi~, tANi (unheM, unako) tRtIyA teNa, teNaM, tiNA, se. (usase, usake dvArA) tehi, tehiM, tehi~ (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI tassa, / se, ze, si tAsa tazza, tAha (usake lie) (usakA, usakI, usake) tANa, tANaM, tesiM, tesi, siM, se tAsa tAha~ (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI. tatto, tAo, tAu, tAhinto tAhi, tA, tamhA, to tAdo, tAdu (usa se) tatto, tAo, tAu, tebbho tAhi, tAhinto, tAsunto, tehi, tehinto, tesunto, tAdo, tAdu (una se) saptamI : tassiM, tammi, tattha tesu, tesuM (unameM, una para) tahi, tAhe, tAlA, taiA, tamhei taMmi, taMsi, tazziM (usameM, usa para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (137) For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga-tA (vaha) ekavacana bahuvacana prathamA . (vaha, usane) tA, tAu, tAo (ve, unhoMne) dvitIyA taM (use, usako) tA, tAu, tAo (unheM, unako) tRtIyA tAa, tAi, tAe (usase, usake dvArA) tAhi, tAhiM, tAhi~ (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI tAa, tAi, tAe tAsa, se (usake lie) (usakA, usakI, usake) tANa, tANaM tesiM, siM, tAsiM, tAsi (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI tatto, tAo, tAu, tAhinto tAa, tAi, tAe tAdo, tAdu (usa se) tatto, tAo, tAu, tAhinto tAsunto tAdo, tAdu (una se) saptamI tAa, tAi, tAe tAhiM (usameM, usa para) tAsu, tAsuM (unameM, una para) (138) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga-ja (jo) ekavacana bahuvacana prathamA jo, je (jo, jisane) (jo, jinhoMne) ta je, jA (jinheM, jinako) .. (jise, jisako) jeNa, jeNaM, jiNA (jisase, jisake dvArA) jehi, jehiM, jehi~ (jinase, jinake dvArA) va SaSThI jassa, jAsa, yazza, yAha (jisake lie) (jisakA, jisakI,jisake) jANa, jANaM, jesiM, jesi (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake) paMcamI jatto, jAo, jAu, jAhinto, jA jamhA jAdo, jAdu (jisa se) jatto, jAo, jAu, jAhi, jAhinto,jAsunto jehi, jehinto, jesunto, jAdo, jAdu (jina se) saptamI jassiM, jammi, jattha jesu, jesuM (jinameM, jina para) jAhe, jAlA, jaiyA jamhi , jami, jasi (jisameM, jisa para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (139) For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - ja (jo) ekavacana bahuvacana prathamA jAI, jAi~, jANi (jo, jinhoMne) . (jo, jisane) dvitIyA jaM. (jise, jisako) jAI, jAi~, jANi (jinheM, jinako) . tatI . jeNa, jeNaM, jiNA (jisase, jisake dvArA) jehi, jehiM, jehiM . (jinase, jinake dvArA) caturthI va SaSThI jassa; jAsa, yazza. yAha (jisake lie) (jisakA, jisakI,jisake) jANa, jANaM, jesiM, jesi (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake) paMcamI jatto, jAo, jAu, jAhinto, jA jamhA jAdo, jAdu (jisa se) jatto, jAo, jAu, jAhi, jAhinto,jAsunto jehi, jehinto, jesunto, jAdo, jAdu (jina se) saptamI jesu, jesuM (jinameM, jina para) jassiM, jammi, jattha jahiM jAhe, jAlA, jaiyA jamhi , jami, jasi (jisameM, jisa para) (140) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - jA (jo) ekavacana bahuvacana prathamA jA jA, jAu, jAo (jo, jinhoMne) (jo, jisane) dvitIyA jA, jAu, jAo (jinheM, jinako) ' (jise, jisako) tRtIyA jAa, jAi, jAe (jisase, jisake dvArA) jAhi, jAhiM, jAhi~ (jinase, jinake dvArA) caturthI va SaSThI jAa, jAi, jAe (jisake lie) (jisakA, jisakI,jisake) jANa, jANaM, jesiM, jAsiM (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake) paMcamI jAa, jAi, jAe jatto, jAo, jAu, jAhinto jAdo, jAdu (jisa se) jatto, jAo, jAu, jAhinto, jAsunto jAdo, jAdu (jina se) saptamI jAa, jAi, jAe jAhiM (jisameM, jisa para) jAsu jAsuM (jinameM, jina para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (141) For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga - ka (kauna) ekavacana bahuvacana prathamA ke . (kauna, kisane) (kauna, kinhoMne) dvitIyA ke, kA ... (kise, kisako) (kinheM, kinako) tRtIyA keNa, keNaM, kiNA (kisase, kisake dvArA) kehi, kehi, kehi (kinase, kinake dvArA) caturthI va SaSThI kassa, kAsa, kAha (kisake lie) (kisakA, kisakI,kisake) kANa, kANaM kAsa, kesiM (kinake lie) (kinakA, kinakI, kinake) paMcamI katto, kAo, kAu, kAhinto, kA kamhA, kaohinto kiNo, kIsa kAdo, kAdu (kisa se) katto, kAo, kAu, kAhi, kAhinto, . kAsunto kehi, kehinto, kesunto kAdo, kAdu (kina se) saptamI kesuM (kinameM, kina para) kassiM, kammi, kattha kahi kAhe, kAlA, kaiA kamhi kami, kaMsi, kazziM (kisameM, kisa para) (142) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - ka (kauna) ekavacana bahuvacana prathamA (kauna, kisane) kAI, kAi~, kANi (kauna, kinhoMne) dvitIyA . kiM (kise, kisako) kAI, kAi~, kANi (kinheM, kinako) tRtIyA keNa, keNaM, kiNA (kisase, kisake dvArA) kehi, kehiM, kehi (kinase, kinake dvArA) caturthI kassa, va SaSThI kAsa, kAha (kisake lie) * (kisakA, kisakI,kisake) kANa, kANaM kAsa, kesiM (kinake lie) (kinakA, kinakI, kinake) 'paMcamI katto, kAo, kAu, kAhinto, kaa| kamhA, kaohinto kiNo, kIsa kAdo, kAdu . (kisa se) katto, kAo, kAu, kAhi, kAhinto, kAsunto kehi, kehinto, kesunto kAdo, kAdu (kina se) saptamI kati kesuM . (kinameM, kina para) kassiM, kammi, kattha kahiM kAhe, kAlA, kaiA kamhi kaMmi, kaMsi, kazziM (kisameM, kisa para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (143) For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIlaga strIliMga - kA (kauna) ekavacana bahuvacana prathamA (kauna, kisane) kAu, kAo, kA (kauna, kinhoMne) dvitIyA (kise, kisako) kAu, kAo, kA (kinheM, kinako) tRtIyA kAa, kAi, kAe (kisase, kisake dvArA) kAhi, kAhiM, kAhi~ (kinase, kinake dvArA) caturthI va SaSThI kAa, kAi, kAe, kAsa, kAha (kisake lie) (kisakA, kisakI,kisake) kANa, kANaM, kesi (kinake lie) (kinakA,kinakI, kinake) paMcamI kAa, kAi, kAe katto, kAo, kAu, kAhinto kAdo, kAdu (kisa se) katto, kAo, kAu, kAhinto kAsunto kAdo, kAdu (kina se) saptamI kAa, kAi, kAe kAhiM (kisameM, kisa para) kAsu kAsu (kinameM, kina para) (144) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga - eta (yaha) ekavacana bahuvacana prathamA eso esa, iNaM, iNamo (yaha, isane) (ye, inhoMne) dvitIyA . etaM evaM (ise, isako) ete, etA ede, edA (inheM, inako) tatIyA eteNa, eteNaM, etiNA edeNa, edeNaM, ediNA (isase, isake dvArA) etehi, etehiM, etehi~ edehi, edehi, edehi~ (inase, inake dvArA) caturthI va SaSThI etassa , se edassa (isake lie) (isakA, isakI, isake) etANa, etANaM etesiM, siM edANa, edANaM, edesiM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI etAo, etAu, etAhi etAhinto, etA etto, ettAhe edAdo, edAdu (isa se) ettato, etAo, etAu, etAhi etAhinto, etAsunto etehi, etehinto, etesunto edAdo, edAdu (ina se) . saptamI etassiM, etammi ayammi, Iyammi ettha etamhi etami, etasi (isameM, isa para) etesu, etesuM edesu, edesuM (inameM, ina para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (145) For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - eta (yaha) ekavacana bahuvacana prathamA esa, iNaM, iNamo etAI, etAi~, etANi edAI, edAi~, edANi (ye, inhoMne) (yaha, isane) dvitIyA - etaM etAI, etAi~, etANi . . . edAI, edAi~, edANi . (inheM, inako) (ise, isako) tRtIyA eteNa, eteNaM, etiNA edeNa, edeNaM, ediNA (isase, isake dvArA) etehi, etehiM, etehiM edehi, edehiM, edehi (inase, inake dvArA) etassa caturthI va SaSThI edassa (isake lie) (isakA, isakI, isake) etANa, etANaM etesiM, siM edANa, edANaM, edesiM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI etAo, etAu, etAhi etAhinto, etA etto, ettAhe edAdo, edAdu (isa se) ettato, etAo, etAu, etAhi etAhinto, etAsunto etehi, etehinto, etesunto edAdo, edAdu (ina se) saptamI etesu, etesuM edesu, edesuM (inameM, ina para) etassiM, etammi ayammi, Iyammi ettha etamhi etaMmi, etasi (isameM, isa para) (146) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - etA (yaha) ekavacana bahuvacana prathamA esA (yaha, isane) etAu, etAo, etA (ye, inhoMne) dvitIyA etaM (ise, isako) etAu, etAo, etA (inheM, inako) tRtIyA etAa, etAi, etAe (isase, isake dvArA) etAhi, etAhiM, etAhi~ (inase, inake dvArA) caturthI va SaSThI etAa, etAi, etAe, se (isake lie) (isakA, isakI, isake) etANa, etANaM, siM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI , etatto, etattAhe etAa, etAi, etAe etAo, etAu, etAhinto etAdo, etAdu (isa se) etatto, etAo, etAu etAhinto, etAsunto etAdo, etAdu (ina se) saptamI etAa, etAi, etAe (isameM, isa para) etAsu, etAsuM (inameM, ina para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (147) For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga - ima (yaha) ekavacana bahuvacana prathamA ime . (ye, inhoMne) ayaM, aaM ime (yaha, isane) ima, iNaM, NaM ime, imA, Ne, NA (inheM, inako) (ise, isako) imeNa, imeNaM, imiNA NeNa, NeNaM, NiNA (isase, isake dvArA) imehi, imehiM, imehi~ Nehi, NehiM, Nehi~ (inase, inake dvArA) caturthI imassa, assa se, imazza (isake lie) (isakA, isakI, isake) imANa, imANaM, imesi, siM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI imatto, imAo, imAu imAhi, imAhinto, imA imAdo, imAdu (isa se) imatto, imAo, imAu imAhi, imAhinto, imAsunto imehi, imehinto, imesunto imAdo, imAdu (ina se) . saptamI imassiM, imammi assiM, imazzi imesu, imesuM (inameM, ina para) iha imamhi imami, imaMsi (isameM, isa para) (148) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - ima (yaha) ekavacana bahuvacana idaM, iNamo, iNaM imAI, imAi~, imANi (yaha, isane) (ye, inhoMne) prathamA dvitIyA idaM, iNamo, iNaM Na (ise, isako) imAI, imAI, imANi (inheM, inako) tRtIyA imeNa, imeNaM, imiNA NeNa, NeNaM, NiNA (isase, isake dvArA) imehi, imehiM, imehi~ Nehi, NehiM, Nehi~ . (inase, inake dvArA) caturthI va SaSThI imassa, assa se, imazza (isake lie) (isakA, isakI, isake) imANa, imANaM, imesi, siM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI imatto, imAo, imAu imAhi, imAhinto, imA imAdo, imAdu (isa se) imatto, imAo, imAu imAhi, imAhinto, imAsunto imehi, imehinto, imesunto imAdo, imAdu (ina se) saptamI imesu, imesuM (inameM, ina para) imassiM, imammi assiM, imazzi iha imamhi imaMmi, imaMsi (isameM, isa para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (149) For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - imA (yaha) ekavacana bahuvacana prathamA imAu, imAo, imA imiA (yaha, isane) (ye, inhoMne) dvitIyA imaM (ise, isako) imAu, imAo, imA (inheM, inako) tRtIyA imAa, imAi, imAe (isase, isake dvArA) imAhi, imAhiM, imAhi~ (inase, inake dvArA) caturthI va SaSThI imAa, imAi, imAe, se (isake lie) (isakA, isakI, isake) imANa, imANaM, siM, imesiM (inake lie) (inakA, inakI, inake) paMcamI imAa, imAi, imAe imatto, imAo, imAu, imAhinto imAdo, imAdu (isa se) imatto, imAo, imAu, imAhinto, imAsunto imAdo, imAdu (ina se) saptamI imAa, imAi, imAe (isameM, isa para) imAsu, imAsuM (inameM, ina para) (150) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga - amu (vaha) ekavacana bahuvacana prathamA amau, amao, amuNo, amavo, aha, asau amU (vaha, usane) amU (ve, unhoMne) dvitIyA amuM (use, usako) amuNo, amU (unheM, unako) tRtIyA amuNA (usase, usake dvArA) amUhi, amUhi, amUhi~ (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI amussa, amuNo (usake lie) (usakA, usakI, usake) amUNa, amUNaM (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI amuNo, amutto, amUo, amUu, amUhinto amUdo, amUdu (usa se) amutto, amUo, amUu amUhinto, amUsunto amUdo, amUdu (una se) saptamI ayammi, iammi, amummi amumhi asumi, amuMsi (usameM, usa para) amUsu, amUsuM (unameM, una para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (151) For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - amu (vaha) ekavacana bahuvacana prathamA aha, amuM (vaha, usane) amUI, amUI, amUNi (ve, unhoMne) dvitIyA amuM (use, usako) amUI, amUI, amUNi (unheM, unako) tRtIyA amuNA (usase, usake dvArA) amUhi, amUhi, amUhi~ (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI amussa, amuNo (usake lie) (usakA, usakI, usake) amUNa, amUNaM (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI amuNo, amutto, amUo, amUDa, amUhinto amUdo, amUdu (usa se) amutto, amUo, amUDa amUhinto, amUsunto / amUdo, amUdu * (una se) saptamI amUsu, ayammi, iammi, amummi amumhi amuMmi,amuMsi (usameM, usa para) amUsuM (unameM, una para) (152) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - amu (vaha) ekavacana bahuvacana prathamA aha, amU (vaha, usane) amUDa, amUo, amU (ve, unhoMne) dvitIyA amuM (use, usako) amUu, amUo, amU (unheM, unako) tRtIyA amUa, amUA, amUDU, amue (usase, usake dvArA) amUhi, amUhi, amUhi~ (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI amUa, amUA, amUDU, amue (usake lie) (usakA, usakI, usake) amUNa, amUNaM (unake lie) (unakA, unakI, unake) paMcamI amUa, amUA, amUha, amue amutto, amUo, amUDa, amUhinto amUdo, amUda (usa se) amutto, amUo, amUDa, amUhinto, amUsunto amUdo, amUdu (una se) . * saptamI amUa, amUA, amUi, amue (usameM, usa para) amUsu, amUsuM (unameM, una para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (153) For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga - anna (anya) ekavacana bahuvacana prathamA anno, anne (anyoM ne) .. anne (anya ne) dvitIyA annaM (anya ko) annA, anne (anyoM ko) anneNa, anneNaM (anya se, anya ke dvArA) annehi, annehiM, annehi~ (anyoM se, anyoM ke dvArA) caturthI annAya, annassa (anya ke lie) annANa, annANaM, annesiM (anyoM ke lie) paMcamI annatto, annAo, annAu annAhi, annAhinto, annA annAdo, annAdu (anya se) annatto, annAo, anAu, annAhi, annAhinto, annAsunto, annehi, annehinto, annesunto annAdo, annAdu (anyoM se) SaSThI annassa annazza, annAha (anya kA, anya kI, anya ke) annANa, annANaM, annesiM annAha (anyoM kA, anyoM kI, anyoM ke) saptamI annesu, annesuM (anyoM meM, anyoM para) annassiM, annammi, annattha annahiM annamhi annaMmi, annasi (anya meM, anya para) (154) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga-anna (anya) ekavacana bahuvacana prathamA annAI, annAi~, annANi (anyoM ne) (anya ne) dvitIyA annaM (anya ko) annAI, annAi~, annANi (anyoM ko) tRtIyA anneNa, anneNaM (anya se, anya ke dvArA) annehi, annehiM, annehi (anyoM se, anyoM ke dvArA) caturthI annAya, annassa (anya ke lie) annANa, annANaM, annesiM (anyoM ke lie) paMcamI annatto, annAo, annAu annAhi, annAhinto, annA annAdo, annAdu (anya se) annatto, annAo, annAu, annAhi, annAhinto, annAsunto, annehi, annehinto, annesunto annAdo, annAd (anyoM se) SaSThI annassa annazza, annAha (anya kA, anya kI, anya ke) annANa, annANaM, annesiM annA (anyoM kA, anyoM kI, anyoM ke) saptamI / annesu, annesuM (anyoM meM, anyoM para) annassiM, annammi, annattha annahiM annamhi annaMmi, annasi (anya meM, anya para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (155) For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga - annA (anya) ekavacana bahuvacana annA (anya ne) annA, annAu, annAo (anyoM ne) (anya ko) annA, annAu, annAo (anyoM ko) tRtIyA annAa, annAi, annAe (anya se, anya ke dvArA) annAhi, annAhiM, annAhiM (anyoM se,anyoM ke dvArA) annAa, annAi, annAe (anya ke lie) (anyakA, anyakI, anyake) annANa, annANaM, annesiM (anyoM ke lie) (anyoM kA, anyoM kI, anyoM ke) paMcamI annAa, annAi, annAe annatto, annAo, annAu, annAhinto annAdo, annAdo (anya se) annatto, annAo, annAu, annAhinto, annAsunto annAdo, annAdo (anyoM se) saptamI annAa, annAi, annAe (anya meM, anya para) . annAsu, annAsu (anyoM meM, anyoM para) (156) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulliMga-ekka (eka hI) ekavacana prathamA ekko dvitIyA ekkaM tRtIyA ekkeNa, ekkeNaM caturthI ekkAya, ekkassa paMcamI ekkatto, ekkAo, ekkAu, ekkAhi, ekkAhinto, ekkA, ekkAdo, ekkAdu SaSThI ekkassa saptamI ekkassiM, ekkammi, ekkattha, ekkahi, ekkamhi, ekkami, ekkaMsi prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1). (157) For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga-ekka (eka hI) . ekavacana prathamA ekkaM dvitIyA ekkaM tRtIyA ekkeNa, ekkeNaM ekkAya, ekkassa paMcamI ekkatto, ekkAo, ekkAu, ekkAhi, ekkAhinto, ekkA, ekkAdo, ekkAdu SaSThI ekkassa saptamI ekkassiM, ekkammi, ekkattha, ekkarhi, ekkamhi, ekkaMmi, ekkaMsi (158) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta strIliMga-ekkA (eka hI) ekavacana prathamA ekkA dvitIyA ekkaM tRtIyA ekkAa, ekkAi, ekkAe ekkAa, ekkAi, ekkAe va SaSThI paMcamI ekkAa, ekkAi, ekkAe ekkato, ekkAo, ekkAu, ekkAhinto, ekkAdo, ekkAdu . saptamI ekkAa, ekkAi, ekkAe prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) . (159) For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI / tInoM liMgoM meM-tumha (tuma) ekavacana taM, tuM, tumaM, tuvaM, tuha, tume (tU, tUne) __ taM, tuM, tuma, tuvaM, tuha, tume, tue, te, de (tujhe, tujhako) tumaM, tai, tae, tue tumai, tumAi, tume, tumae, bhe, di, de, te (tujhase, tere dvArA) tai, tuva, tuma, tuha, tuhaM, tumhaM, tume, tumo, tumAi, tubbha, tava unbha, uvha, di, de, i, e, tu, te tumha, tujjha, umha, ujjha (tere lie, terA, terI, tere) (i) taitto, taIo, taIu, taIhinto, (ii) tuvatto, tuvAo, tuvAu, tuvAhi, tuvAhinto, tuvA (iii) tumatto, tumAo, tumAu, tumAhi, tumAhinto, tumA (iv) tuhatto, tuhAo, tuhAu, tuhAhi, tuhAhinto, tuhA (v) tubbhatto, tubbhAo, tubbhAu, tubbhAhi, tubbhAhinto, tubbhA tumha, tubbha, tahinto (vi) tumhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto, tumhA (vii) tujjhatto, tujjhAo, tujjhAu, tujjhAhi, tujjhAhinto, tujjhA taIdo, taIdu, tuvAdo, tuvAdu, tumAdo, tumAdu, tuhAdo, tuhAdu tumbhAdo, tubbhAdu, tumhAdo, tumhAdu, tujjhAdo, tujjhAdu (tujha se) paMcamI saptamI tai, tae, tumAi, tumae, tume, tummi tuvammi, tumammi, tuhammi, tubbhammi, tuvassiM, tumassiM, tuhassiM, tubbhassiM, tuvattha, tumattha, tuhattha, tubbhattha tuvahiM, tumahiM, tuhahiM, tubbhahiM tuve, tume, tuhe, tubbhe tumhe, tujjhe, tuhammi, tujjhammi, tumhassiM, tujjhassiM, tumhattha, tujjhattha, tumhahiM,tujjhahiM tumaMsi, tuI, tui (tujhameM, tujha para) (160) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI tInoM liMgoM meM-tumha (tuma) bahavacana tujjha, tumha, tumbhe, tumhe, uyhe, bhe, tumhe, tujhe (tuma, tumane) tujjha, tubbhe, tumhe, uyhe, bhe, vo, tumhe, tujhe (tumheM, tumako) tujJahiM, ujjhehi, tumhehiM, uyhehiM, umhehiM, tumhehiM, tumbhehiM, bhe, tumehi, tumme (tujhase, tumhAre dvArA) tumbha, tubbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, umhANa, tu, vo, bhe, tumhANa, tujjhANa, tumbhaM, tumbhe, bhe, tumhANaM tubbhANaM, tuvANaM, tumANaM, tuhANaM, umhANaM, tujjhANaM (tumhAre lie, tumhArA, tumhArI, tumhAre) (i) tubbhatto, tubhAo, tubbhAu, tubbhAhi, tubbhAhinto, tubbhAsunto, tubbhehi, tubbhehinto, tubbhesunto (ii) tumhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto, tumhAsunto, tumhehi, tumhehinto, tumhesunto / (iii) uvhatto, uvhAo, uyhAu, uyhAhi, uyhAhinto, uvhAsunto, uvhehi, uyhehinto, uyhesunto (iv) umhatto, umhAo, umhAu, umhAhi, umhAhinto, umhAsunto, umhehi, umhehinto, umhesunto (v) tumhatto, tumhAo, tumhAu, tumhAhi, tumhAhinto, tumhAsunto, tumhehi, tumhehinto, tumhesunto (vi) tujjhatto, tujjhAo, tujjhAu, tujjhAhi, tujjhAhinto, tujjhAsunto, tujjhehi, tujjhehinto, tujjhesunto tubbhAdo, tubbhAdu, tumhAdo, tumhAdu, uyahAdo, uyhAdu, umhAdo, umhAdu, tumhAdo, tumhAdu, tujjhAdo, tujjhAdu (tuma se) tusu tuvesu, tumesu, tuhesu, tubbhesu tumhesu, tujjhesu tuvasu, tumasu, tuhasu, tubbhasu, tumhasu, tujjhasu, tubbhAsu, tumhAsu, tujjhAsu' tuvasuM, tumasuM, tuhasuM, tubbhasuM, tumhasuM, tujjhasuM, tuvesuM, tumesuM, tuhesuM, tubbhesuM, tumhesuM, tujjhesuM (tuma meM, tuma para) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (161) For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA tInoM liMgoM meM-amha (maiM) ekavacana ahaM, haM, ahayaM, mmi, ammi, amhi hage, hage, hake, ahake (maiM, maiMne) dvitIyA ahaM, maM, mi, mmi, ammi, amha, mamha, NaM, Ne me, mama, mahaM (mujhe, mujhako) tRtIyA mai, mae, mamAi, mayAi, me, mamae, mi, mimaM, Ne (mujhase, mere dvArA) caturthI va SaSThI mai, mama, maha, me, mahaM, majjha, majjhaM, amha, amhaM, mamaM (mere lie, merA, merI, mere) . paMcamI (i) maitto, maIo, maIu, maIhinto (ii) mamatto, mamAo, mamAu, mamAhi, mamA, mamAhinto, (iii) mahatto, mahAo, mahAu, mahAhi, mahAhinto, mahA (iv) majjhatto, majjhAo, majjhAu, majjhAhi, majjhAhinto, majjhA (v) maIdo, maIdu, mamAdo, mamAdu, mahAdo, mahAdu, majjhAdo, majjhAdu (mujha se) saptamI mai, mae, mamAi, mi, me amhammi, mamammi, mahammi, majjhammi amhe, mame, mahe, majhe amhassiM, mamassiM, mahassiM, majjhassiM amhattha, mamattha, mahattha, majjhattha amhahiM, mamahi, maharhi, majjhahiM (mujhameM, mujha para) (162) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA tInoM liMgoM meM-amha (maiM) bahuvacana amha, amhe, amho, mo, vayaM, bhe hage vayaM, ampha, amhe (hama, hamane) dvitIyA amha, amhe, amho, Ne, No (hameM, hamako) tRtIyA amha, amhe, amhehi, amhAhi, Ne (hamase, hamAre dvArA) caturthI va SaSThI amha, amhaM, amhe, amho, Ne, No, majjha, majjhANa, majjhANaM, amhANa, amhANaM, mamANa, mamANaM, mahANa, mahANaM (hamAre lie, hamArA, hamArI, hamAre) paMcamI mamatto, mamAo, mamAu, mamAhi, mamAhinto, mamAsunto, mamehi, mamehinto, mamesunto amhatto, amhAo, amhAu, amhAhi, amhAhinto, amhAsunto, amhehi amhehinto, amhesunto mamAdo, mamAdu, amhAdo, amhAdu (hama se) . amhesu, mamesu, mahesu, majjhesu amhasu, mamasu, mahasu, majjhasu, amhAsu amhesuM, mamesuM, mahesuM, majjhesuM, amhasuM, mamasuM, mahesuM, majjhasuM, amhAsuM (hama meM, hama para) 000 prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (163) For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 hemacandra-racita sUtroM ke sandarbha saMjJA zabdoM ke vibhakti pratyayoM ke niyama 20. 3/26 niyama sUtra __21. 3/5 saMkhyA saMkhyA 22. 3/6, 3/14, 1/27, 3/12 3/2 ___23. 3/7, 3/15 3/4, 3/12, 3/14 24. 3/8, 3/12, 1/84 3/5 ____ 25. 3/9, 3/12, 1/84, 3/13, .. 3/6, 3/14, 3/12, 1/27 3/15 3/7, 3/15 ___26. 3/10 3/10 .. ___ 3/8, 3/12, 1/84, 1/177 27. 3/11 3/9, 3/12, 3/13, 1/84, 28. 3/15, 1/27 3/15, 1/177 29. 3/27 3/10 30. 3/28 3/11 31. 3/29, 3/30 3/15, 1/27 3/124, 3/5, 3/36 3/124, 3/7, 3/9, 3/16, 3/35 3/127, 1/27 34. 3/37 3/18 35. 3/38 3/19 3/41 3/20 37. 3/42 15. 3/21 3/124, 3/4, 3/12, 3/18 3/22 3/124, 3/5, 3/36 3/23 3/124, 3/8, 3/12, 3/126, 18. 3/24 3/127 19. 3/25 3/124, 3/10 39. (164) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. 44. 45. 43. 3/124, 3/11, 3/129 4/448 4/448, 1/27 4/448 niyama sUtra 3/131, 3/10, 3/6, 3/12, saMkhyA saMkhyA 1/27 4/276 3/8 46. 47. 48. 3/132 viziSTazabdoM ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.. 3/124, 3/6, 3/12, 1/27 11. 12. 13. 3/48, 3/47, 3/5 3/48, 3/45, 3/5 4/448, 3/124, 3/5, 3/36 3/49 3/56 3/49 3/50, 3/52, 3/55, 4/304 3/51, 3/52, 3/55, 4/304 3/52 3/53 3/54, 3/7, 3/10, 3/53, 3/9, 3/16, 3 / 127, 3 / 124, 1/27 3/56, 3/49 3/50, 3/12 prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) 14. 15. 1. 2. 3. 3/9 3/9 zaurasenI sAhitya zaurasenI sAhitya 3/9, zaurasenI sAhitya 8. 4/264 mAgadhI bhASA ke vibhakti pratyayoM ke niyama 4. 5. 6. 7. 3/57 3/56, 3/51 zaurasenI bhASA ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 1. 4/287 4/299 4/300 prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pizala, pRSTha-515 paizAcI bhASA ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 4/321 2. 3. 4-5. 1. For Personal & Private Use Only (165) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama sUtra Freen Freen 1-4. 1. sarvanAma zabdoM ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra teen treen 3/58 2. 3/59, 3/83, 3/76 3/60 3/61 3. 4. 5. 6. 7. ardhamAgadhI bhASA ke vibhakti pratyayoM ke niyama 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pizala, pRSTha-515-516 (166) 3/62 3/63 3/65 3/66 3/67 3/68 3/69 3/2, 3/86 3/2, 4/448 3/73 3/74 3/75 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 3/77, 3/5, 3/14, 3/4, 3/12, 3/6, 3/69 3/78 3/79 3/80 3/81 3/82 3/83 3/84 3/85 3/86 3/87 3/88 3/89 3/90 3/91, 3/104, hemacandra vRtti 3/92 3/93, 3/104, hemacandra vRtti 3/94 3/95, 3/104, hemacandra vRtti 3/96, 3/8, 3/12, 3/104, hemacandra vRtti 3/97, 3/104, hemacandra vRtti 3/98, 3/9, 3/12, 3/13, 3 / 15, 3/104, hemacandra vRtti 3/99, 3/104, hemacandra vRtti prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga - 1) For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 3/100, 1/27, 3/104, 3/6, 3/12 hemacandra vRti 3/101 3/102, 3/104, 3/59, 3/60, hemacandra vRtti 3/103, 3/104, 3/15, 4/448, 1/27, hemacandra vRtti 3/105 3/106 3/107 3/108 3/109 3/110 3/111, 3/8, 3/12, hemacandra vRtti 3/112, 3/9, 3/12, 3/13, 3/15, hemacandra vRtti 3/113 3/114, 1/27 3/115 3/116, 3/11, 3/59, 3/60 3/117, 3/15, 1/27, 4/448 prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga -: 1) For Personal & Private Use Only (167) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama starIya prAkRta se vikasita prAkRta zabdAvalI saMpAdaka kI kalama se yahA~ yaha samajhA jAnA cAhie ki "prathama stara kI prAkRta bhASAe~ svara aura * vyaMjana ke uccAraNa meM tathA vibhaktiyoM ke prayoga meM vaidika bhASA ke anurUpa thii| isase ye bhASAe~ vibhakti bahula kahI jAtI hai|" vaidika bhASA pANini ke dvArA niyantrita hokara sthira ho gaI aura saMskRta khlaaii| vaidika yuga meM jo prAkRta bhASAe~ bolacAla meM pracalita thI, unameM aneka parivartana hue, "jinameM R Adi svaroM kA, zabdoM ke antima vyaMjanoM kA, saMyukta vyaMjanoM kA tathA vibhakti aura vacana samUha kA lopa yA rUpAntara mukhya hai| ina parivartanoM se yaha bhASAe~ pracura parimANa meM rUpAntarita huii| isa taraha se dvitIya stara kI prAkRta bhASAoM kI utpatti huii|" bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha ke samaya meM ye prAkRta bhASAe~ apane dvitIya stara ke AkAra meM pracalita thI aura janatA ke prayoga meM A rahI thii| ataH unhoMne apane siddhAntoM kA upadeza inhIM prAkRta bhASAoM meM kiyaa| yahA~ yaha jAnanA upayogI hai ki dvitIya stara kI prAkRta bhASAoM kI utpatti prathama starIya prAkRta se huii| kAla dRSTi se hama jitanA pIche jAte haiM utanA hI vaidika saMskRta-prAkRta kA antara kama hotA jAtA hai kyoMki inakI utpatti kA srota prathama starIya prAkRta hai| isalie vaidika saMskRta-prAkRta meM samAnatA dRSTigocara hotI hai| isa taraha dvitIya stara kI prAkRta bhASAoM kI utpatti prAkRta ke dvitIya AkAra kI zabdAvalI kA eka acchA saMkalana hemacandra ne prAkRta vyAkaraNa ke prathama va dvitIya pAda meM diyA hai| AcArya hemacandra ne laukika saMskRta ke AdhAra se ise samajhAne kA prayAsa kiyA hai| yaha prAkRta ke dRSTikoNa se hamAre liye upayogI nahIM (168) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| hamArA uddezya to prAkRta ke dvitIya AkAra ko samajhanA hai, jisase mahAvIra ke upadezoM ko samajhA jA ske| isalie hama hemacandra ke prAkRta zabdoM kA artha prAkRta kI parivartanazIla prakRti ke anurUpa rASTra bhASA hindI meM ddhuuNddheNge| ataH hama AcArya hemacandra kI prAkRta zabdAvalI ko hindI ke AdhAra se samajhane kA prayAsa kreNge| vizeSa adhyayana ke liebhArata kI prAcIna AryabhASAe~ - DaoN. rAjamala borA prakAzaka- hindI mAdhyama kAryAnvaya nidezAlaya, dillI vizvavidyAlaya, 1999 pAiya-sadda-mahaNNavo - paM. haragovindadAsa trivikramacandra seTha prakAzaka-prAkRta grantha pariSad, vArANasI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (169) For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 saMjJA zabda pulliMga agaNi = Aga aggi = Aga acchi = A~kha appa, = AtmA appANa, atta araha, = jinadeva arahanta, ariha, arihanta ari : duzmana arUha = jinadeva avajasa = apakIrti avaraha = dopahara avasadda = kharAba vacana asoa = azoka vRkSa aharUTa = nIce kA hoTha Airia = AcArya Ayaria AyAsa = AkAza (pu., napuM.) Asa = azva, ghor3A iMdahaNU = indradhanuSa (pu., napuM.) isI = RSi, muni, sAdhu / Isara = Izvara uU = Rtu (tInoM.) uumbara = gUlara kA per3a ucchava = utsava ucchAha = utsAha uvajjhAa, upAdhyAya uTTa = U~Ta uvavAsa, = upavAsa . ovaAsa, UAsa uvasagga = upasarga . uvahAsa = upahAsa erAvaNa = indra kA hAthI, airAvata kaI = kavi kailAsa = kailAsa parvata kaurava = kaurava kAla = samaya kilesa = kheda, duHkha kiviNa = kaMjUsa kujjaya = kUbar3A kuJjara = hAthI kula = parivAra (puM., napuM.) kelAsa = merUparvata khaa = kSaya, vinAza khagga = talavAra khaNa = kSaNa khattiya = kSatriya khambha = khambhA gaa = gaja, hAthI gaua - gavaya gaddaha = gadhA (170) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandha = gandha gaha = graha gimha = grISma Rtu guDa = gur3a ghaDa = ghar3A ghara - ghara gharasAmi = ghara kA svAmI caitta = caitra-mAsa canda = candramA camara, = ca~vara cAmara calaNa = caraNa cuNNa = cUrNa (puM.,napuM.) jai = yati jaNa = manuSya jama = yamarAja jasa = yaza jahiTThila, = yudhiSThira jahuTThila . jAmAu = dAmAda jhANa = dhyAna (pu. napuM.) takkara = cora tama = aMdhakAra tittira = tItara tittha = tIrtha titthagara = tIrthaMkara titthayara = tIrthaMkara thambha = khambhA daicca = dAnava dambha = mAyA dasamuha = rAvaNa dasaraha = dazaratha dANava = dAnava dAvaggI = jaMgala kI agni diara, = devara devara divasa, = divasa divaha dUsAsaNa = duzAsana deva - deva dhaNU = dhanuSa (pu., napuM.) nakkha, = nAkhUna naha namokkAra = namokAra nayaNa = netra (pu., napuM.) nara = manuSya nariMda = rAjA = nAtha niva = rAjA neha = sneha pai = pati paurajaNa = nagara-nivAsI paccaa = pratyaya paccUsa = prAtaHkAla pajjuNNa = pradyumna paMDava = pANDava paNha = prazna pantha = pathika payara, = bheda, prakAra payAra nAha prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (171) For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payAvai = prajApati parAmariMsa = vicAra pavaho, = pravAha pavAho pAsAya = mahala pAsANa = patthara purisa = puruSa puvvaNha, = dina kA pUrva bhAga,pUrvAhna puvvAha potthaa = pustaka baMdha = baMdhana bAMdhava = bAMdhava bamha = brahmA bamhaNa, = brAhmaNa bAmhaNa bahapphaI, = vRhaspati miliccha = mleccha muNinda = muni. muhutta = muhUrta meha = megha, bAdala ravi = sUrya rahuvai = raghupati rAma = rAma risi = RSi, muni, sAdhu rUkkha = vRkSa (puM., napuM.) loa = loka loaNa = netra . . vaccha, = vRkSa vaNapphaI = vanaspati vahi = agni vasaha = vRSabha vAsa = varSa (puM., napuM.) vijja = paNDita viNaa = namratA, vinaya viNoa = khela vippa = brAhmaNa vIsambha = vizvAsa, zraddhA vIsAma = vizrAma lenA vIsAsa = vizvAsa vuttaMta = samAcAra, hakIkata vejja = vaidya saMjama = saMyama saMjoga = saMyoga saMphAsa = sparza saMvacchara = varSa sakkAra = sammAna buhappaI bAhu = bhujA bhamara = bhaurA bhadda = kalyANa bhAu = bhAI maMsU, = dAr3hI-mUMcha (pu., napuM.) massu maccu, = mRtyu miccu majjhaNha = madhyAhna majjhanna = madhyAhna majjhima = madhyama maNUsa = manuSya mayaNa = kAmadeva (172) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saneha = sneha samudda = samudra savvajja = sarvajJa savvaNNa = sarvajJa sahAva = svabhAva sAvaga = zrAvaka sAhu = sAdhu siAla = siyAra siMgAra = zRMgAra simiNa, = svapana, sapanA siviNa, sumiNa siAla = zRgAla siloa = zloka sIsa = ziSya sIha = siMha supurisa = sajjana sela = parvata haNumata = hanumAna * hattha = hAtha harisa = harSa, Ananda, pramoda saMjJA zabda napuMsakaliMga aisariya = aizvarya, vaibhava accharia, Azcarya acchera, acchaara, attha = dhana, padArtha amba = Ama araNNa, = jaMgala raNNa aviNaya = aviNaya osaha = davA kajja = kArya kaTTha = kATha, lakar3I kamala = kamala kavva = kAvya kuUhala, = kutUhala kouhalla, koUhala khIra = dUdha gaurava = gaurava, abhimAna gayaNa = AkAza gahIria = gaMbhIra gendua = geMda ghaya = ghI cakka = gAr3I kA pahiyA candaNa = candana kA per3a ciNha = cinha chIa = chIMka (napuM., strI.) chetta = AkAza prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (173) For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. jala . = jala jANa = jJAna jovvaNa = yauvana NANa = jJAna taNa = tiNakA, ghAsa tamba = tA~bA tambola = pAna talAya = tAlAba, sarovara tittha * =tIrtha tella = tela telokka = tIna loka thotta = stotra dasaNa - samyak dazarna dADima = anAra duAra, = daravAjA dAra, dera, bAra duddha - dUdha, khIra devva = bhAgya dhIra = dhIraja nayara = nagara naha, nabha = AkAza nIluppala = nIlakamala netta - netra paurisa = puruSArtha pAyAla = pAtAla pAva = pApa piuhara = pitA kA ghara puppha = phUla puvva = pahale poggala = pudagala phala = phala / bahmacaria brahmacArI bamhacera = brahmacarya bhoaNa-metta= bhojana mAtra mauDa = mukuTa mauNa = mauna majja = madya masANa = maraghaTa mAihara = mAtA kA ghara .. molla = kImata rayaNa = ratna rAyaula = rAjA kA vaMza rAyahara = rAjA kA mahala rasAyala = pAtAla loka riNa = RNa laMghana = bhojana nahIM karanA laMchaNa = cinha lakkhaNa = lakSaNa lavaNa, '= namaka loNa vakkhANa = vyAkhyAna vaccha = sInA, chAtI vaNa = jaMgala vAyaraNa = vyAkaraNa viNNANa = viziSTa jJAna sacca = satya sAmaccha = sAmarthya siMga = sIMga (174) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE sira = sira, mastaka siDhila = zithila sIla = sadAcAra sundera = saundarya suha = sukha sena - senA hiyaya = hRdaya saMjJA zabda strIliMga ajjA = sAdhvI ajjA = AjJA ahi = haDDI ANA = AjJA iDDI = vaibhava, aizvarya itthI, = strI thI kacchA = kakSA kareNU = hathinI kamalA = lakSmI kittI = kIrti kivA = dayA khamA = kSamA gai = gati gaDDA = gaDDhA gAI, = gAya gAvI garihA = nindA guhA = guphA goTThI = goSThI ghaNTA = ghaNTA ghiNA = ghRNA cintA = vicAra, zoka. chAyA = chAyA jibbhA = jIbha jIhA - jIbha jhuNI = dhvani NaI = nadI NArI - nArI prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (175) For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thuI diTThi disA duhiA = putrI devatthuI = deva-stuti dhattI = dhAya- mAtA = dhAya paNNA pasiddhI paDavaA piucchA piusiyA puhaI, bahiNI dhArI = dhAya dhiI dhairya, = dhUA putrI naTTai = nartakI paDimA stuti dRSTi : dizA mucchA rati = rAi riddhi rehA = (176) = = : pratimA = || || = = = = = = = bhaiNI = bahina bhAriA = strI macchiA mahilA = = mAi = mAtA mAusiyA = mAtA kI bahina = behozI buddhi prasiddhi pratipadA, ekama pitA kI bahina pitA kI bahina pRthvI bahina = dhIraja = rAta = rAta = makkhI strI, nArI : vaibhava rekhA lacchI = lakSma vaTTA, vattA = bAta vaNiA varisA ve aNA saddhA samiddhI sahA siTThI si = = = = zraddhA = vanitA varSA pIr3A samRddhi = sabhA = sRSTi = zobhA siroviaNA = sira kI pIr3A sejjA bichaunA = sevA = sevA haladdA, = haldI haladdhI, haliddI, haliddhA prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNa cauddaha = caudaha aNiTTha = aniSTa cauvvAra = cAra bAra athira = caMcala, anitya chutta = chuA huA annanna = paraspara Thavia = sthApita kiyA huA appajja = apane Apako jAnane vAlA Niccala = sthira appaNNu = Atma-tattva ko jAnanevAlA pillajja = lajjA rahita ariha = yogya taia = tIsarA Agaa = AyA huA tavia = tapA huA ADhatta = zuru kiyA huA tArisa . = vaisA AgamaNNU = Agama ko jAnanevAlA tikkha = tIkhA iara = anya tippa = tRpta la = abhilaSita, priya tettia = utanA IsAlu = IrSyAlu, dveSI thulla = moTA ukkiTTha = utkRSTa, uttama thoa, = thor3A ukkhitta = pheMkA huA ujjala = nirmala, svaccha daccha = nipuNa, catura uvvigga = ghabarAyA huA va = dA~ta se kA~TA huA ea = eka (saM.vi.) daDDa = jalA huA eArisa = aisA dIha = lambA ekka. = eka (saM.vi.) duia = dUsarA kaNha = kAlA raMga dukkara = jo kaThinAI se kiyA jAya kaya = kiyA huA / dahia = pIr3ita, duHkhayukta kiliTTha = kaThina dhAria = dhAraNa kiyA huA kerisa = kaisA dhiTTa = dhITha gamira * jAnevAlA niccala = sthira gahira = gaharA, gaMbhIra niThura = niSThura puruSa coguNa, = cAra gunA niddhana = nirdhana . caugguNa nillajja = lajjA rahita cauttha, = cauthA nihia = sthApita, rakhA huA cautthI nIsAsa = nizvAsa lene vAlA paDikUla = pratikUla prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (177) For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama = zreSTha patta = prApta paroppara = Apasa meM pammukka = pramukta phAsa = sparza, chUnA maNohara = sundara, ramaNIya mukka = chor3A huA mukkha = mUrkha mutta - chUTA huA ratta = lAla varNa vAlA lajjira = lajjAzIla litta = lIpA huA vimhaa = Azcarya vihala = vyAkula vevira = kA~panevAlA saMThAvia = acchI taraha se sthApita sakka = samartha satta = samartha samatta = pUrNa sayala = samasta siNiddha = cikanA sua = sunA huA sukumAla = ati komala sukka = zukla sukkha = sUkhA huA suNha - sUkSma sutta = soyA huA hayAsa = jisakI AzA naSTa ho gaI 000 (178) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati apabhraMza-hindI-vyAkaraNa zrImatI zakuntalA jaina ne Apake nirdezana meM apabhraMza-hindI-vyAkaraNa kI racanA karake hindI bhASiyoM ke lie apabhraMza bhASA sIkhane kA sugama mArga prazasta kiyA hai| etadartha ve sAdhuvAda kI pAtra haiN| pUrvavartI vyAkaraNa saMskRta ke mAdhyama se sUtrazailI meM hone ke kAraNa sAmAnya logoM ke lie duruha rahe haiN| isa kAraNa apabhraMza kA paThana-pAThana bhI bahuzaH bAdhita rahA hai aura usake abhAva meM hindI jagata apabhraMza bhASAoM ke vAGmaya meM saMcita riktha se vaMcita hI rahA hai| Apane hindI mAdhyama se sarala bhASA meM apabhraMza vyAkaraNa kI racanA prastuta karake navIna paddhati kA sUtrapAta kiyA hai| . AcArya hemacandra ke sUtroM ko dhyAna meM rakhakara jo yaha vyAkaraNa taiyAra kiyA gayA hai, usake dvArA hindI ke vidyArthI saMskRta jAne binA hI apabhraMza sIkha sakeMge, isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai| pahale saMskRta sUtra aura unameM die gae pAribhASika zabda samajhane tathA unakI saMgati lagAne kA zrama karanA par3atA thaa| hindI kA vidyArthI sIdhe-sIdhe tRtIyA vibhakti to samajhatA hai kiMtu 'TAbhyAm-bhyas' kI zabdAvalI se udvejita hokara pahale saMskRta vibhaktiyoM kI pAribhASikatA meM ulajhatA hai, phira usake samAnAMtara apabhraMza kI vibhaktiyA~ mastiSka meM utAratA hai| isameM use vyartha kA zrama karanA par3atA hai| isalie vaha apabhraMza ko kliSTa mAnakara usake adhyayana se virata ho jAtA hai| nirdezana va saMpAdana- DaoN. kamalacanda sogANI lekhikA- zrImatI zakuntalA jaina prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (179) For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka meM apabhraMza bhASA kI saMracanA kA eka DhA~cA varNita hai| saMjJA, sarvanAma ke rUpoM, kriyArUpoM, kRdantoM Adi kI racanA sarala DhaMga se samajhAI gaI hai| pratIta hotA hai ki pustaka apabhraMza ke prAraMbhika chAtroM ko dhyAna meM rakhakara taiyAra kI gaI hai| hindI jagata ko Apane aisI kRti se samRddha kiyA hai, isake lie hindI bhASI janasamudAya, hindI-adhyApaka aura vidyArthI Apake cirakRtajJa rheNge| DaoN. Ananda. maMgala vAjapeyI variSTa phelo (iMDolojI) saMskRti maMtrAlaya bhArata sarakAra : (180) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta - vyAkaraNa ke anya pahaluoM ke lie dekheM: prAkRta-vyAkaraNa - DaoN. kamalacanda sogANI 1. 2. 1. 2. prAkRta-vyAkaraNa saMbaMdhI upayogI sUcanAe~ (apabhraMza sAhitya akAdamI, 2005 ) prauDha prAkRta racanA saurabha ( bhAga - 1 ) ( apabhraMza sAhitya akAdamI, 1999) prAkRta - vyAkaraNa meM varNita viSaya 1. sandhi 2. sandhi prayoga ke udAharaNa 3. samAsa 4. samAsa prayoga ke udAharaNa 5. kAraka 6. taddhita 7. strI-pratyaya 8. avyaya evaM vAkya prayoga prauDha prAkRta racanA saurabha ( bhAga - 1 ) meM varNita viSaya 1. saMkhyAvAcaka zabda 2. saMkhyAvAcaka zabdoM ke prayoga 3. kramavAcaka saMkhyA zabda prAkRta-hindI vyAkaraNa ( bhAga - 1 ) pRSTha 145 pRSTha 160 pRSTha 163 For Personal & Private Use Only (181) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza-vyAkaraNa saMbaMdhI upayogI sUcanAe~ . apabhraMza-vyAkaraNa ke anya pahaluoM ke lie dekheM: 1. apabhraMza-vyAkaraNa - DaoN. kamalacanda sogANI . (apabhraMza sAhitya akAdamI, 2007) prauDha apabhraMza racanA saurabha (bhAga-1) (apabhraMza sAhitya akAdamI, 1997) apabhraMza-vyAkaraNa meM varNita viSaya 1. sandhi 2. sandhi prayoga ke udAharaNa 3. samAsa 4. samAsa prayoga ke udAharaNa 5. kAraka 2. prauDha apabhraMza racanA saurabha (bhAga-1) meM varNita viSaya 1. avyaya pRSTha 1 2. saMkhyAvAcaka zabda evaM prayoga pRSTha 37 3. vizeSaNa (sArvanAmika) 4. vizeSaNa guNavAcaka pRSTha 82 5. vartamAna kRdanta pRSTha 91 6. bhUtakAlika kRdanta pRSTha 96 (182) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha grantha _1.. hemacandra prAkRta vyAkaraNa, bhAga 1-2 : vyAkhyAtA zrI pyAracanda jI mahArAja 2. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa (zrI jaina divAkara-divya jyoti kAryAlaya, mevAr3I bAjAra, byAvara) : lekhaka -DaoN. Ara. pizala hindI anuvAdaka - DaoN. hemacandra jozI (bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA) : paM. haragovindadAsa trivikramacandra seTha (prAkRta grantha pariSad, vArANasI : DaoN. kamalacanda sogANI pAiya-sadda-mahaNNavo 4. prauDha prAkRta racanA saurabha, bhAga-1 5. . prAkRta-vyAkaraNa saMdhi-samAsa-kAraka-taddhita (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) : DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) strI pratyaya-avyaya 6. vararuci-prAkRtaprakAza (bhAga-1) : DaoN. kamalacanda sogANI zrImatI sImA DhIMgarA . (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) : DaoN. kamalacanda sogANI zrImatI sImA DhIMgarA (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) 7. vararuci-prAkRtaprakAza (bhAga-2) prAkRta-hindI-vyAkaraNa (bhAga-1) (183) For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only