Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArtha vacanikA pravacana
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ satsAhitya prakAzana byUro kA chaThavA~ puSpa paramArthavacanikA pravacana AdhyAtmika kavivara paNDita zrI banArasIdAsajI dvArA racita paramArthavacanikA para hue pUjya gurudeva zrIkAnajI svAmI ke pravacanoM kA hindI anuvAda sampAdaka : DaoN. hukamacanda bhArilla evaM DaoN. rAkeza jaina zAstrI anuvAdaka : vaidya gambhIracanda jaina, alIgaMja prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : 0141-2707458, 2705581 E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 hajAra 200 2 hajAra prathama tIna saMskaraNa : (26 janavarI, 1983 se adyatana) caturtha saMskaraNa : (7 maI, 2008) zrI kAnajIsvAmI jayantI yoga : 11 hajAra 200 viSaya sUcI mUlya : ATha rupae | kra. pRSTha saM. * prakAzakIya paNDita banArasIdAsa paricaya 1. saMsArAvasthita jIva kI avasthA TAipasaiTiMga : 2. jIva kI ananta avasthAe~ trimUrti kaMpyUTarsa 3. saMsArAvasthA ke tIna vyavahAra e-4, bApUnagara, 4. Agama adhyAtma paddhati kI anaMtatA jayapura-302015 5. Agama adhyAtma ke jJAtA 6. jJAnI aura ajJAnI 7. samyagdRSTi dvArA mokSa paddhati kI sAdhanA 8. mokSamArga kI sarasa bAta 9. jJAtA kA mizra vyavahAra mudraka : 10. heya jJeya upAdeyarUpa jJAtA kI cAla 75 prinTo 'o' laiNDa | 11. adhyAtma paddhatirUpa svAzrita mokSamArga 88 bAIsa godAma, jayapura | 12. upasaMhAra prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI manojakumAra rAjakumArajI bilAlA, bar3anagara 1,101.00 2. zrI jJAnacandajI ajamerA, bar3anagara 1,101.00 3. zrI ramezacandajI pATanI, indaura 1,001.00 4. zrI zAntinAtha sonAja, akalUja 1,000.00 5. zrI bhAgacandajI kAlA, bar3anagara 1,000.00 5,203.00 94 kula yoga
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jaina jagata ke daidIpyamAna nakSatra kavivara paNDita banArasIdAsajI dvArA racita paramArthavacanikA para pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ke pravacanoM kA saMkalana prakAzita karate hue hameM atyanta prasannatA ho rahI hai| ___ jaina sAhitya-gagana lagabhaga do hajAra varSoM se aneka digambara santoM evaM jJAnI gRhastha-vidvAnoM dvArA Alokita hotA rahA hai, jinameM kavivara paNDita banArasIdAsajI kA mahattvapUrNa sthAna hai| prastuta kRti kavi kI gambhIra evaM praur3ha gadya racanA hai, jisameM Agama aura adhyAtmapaddhati se jIvadravya kI avasthAoM kA vistRta varNana hai| saMsArI jIva kI vibhinna avasthAoM ke pariprekSya meM jIva ke paramArthasvarUpa kA evaM svasattAvalambanazAlI jJAna kA varNana isa kRti kI mahattvapUrNa vizeSatA hai| ___ AtmAnubhavI satpuruSa pUjya gurudeva zrIkAnajI svAmI, isa yuga meM AcArya kundakunda Adi digambara santoM evaM AtmajJAnI vidvAnoM dvArA lipibaddha jinavANI ke saralatama vyAkhyAkAra ho gae haiN| unake antarmukhI puruSArthapreraka pravacanoM ke mAdhyama se lAkhoM jIva, vastu kA paramArthasvarUpa jAnakara paramArtha mokSamArga pragaTa karane kA puruSArtha kara rahe haiN| nizcaya-vyavahAra kI sandhipUrvaka jinAgama kA marma samajhAkara, unhoMne bAhya kriyAkANDa ko hI paramArtha-mokSamArga mAnanevAle mUr3ha jagata ko jhakajhora kara paramArthatattva ko samajhane kA durlabha avasara pradAna karake, hama saba para ananta upakAra kiyA hai| unake sAtizaya prabhAvanA-yoga se sampanna AdhyAtmika krAnti ke phalasvarUpa janasAdhAraNa meM paramArtha tattva kA svarUpa samajhane kI kSamatA evaM tadrUpa pariNamana kI preraNA prasphuTita huI hai| ___paramArthavacanikA para pUjya gurudevazrI ke pravacana gujarAtI bhASA meM zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha dvArA prakAzita 'adhyAtma saMdeza' nAmaka pustaka meM prakAzita hue haiM, jinakA hindI anuvAda, hindI Atmadharma ke agasta, 1981 aMka se disambara 1982 aMka taka meM prakAzita huA hai| kistoM meM prakAzita pravacanoM ke pustakAkAra-saMkalana se pAThakoM ko prastuta kRti ke AdyopAnta
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana evaM talasparzI adhyayana kA lAbha mila sakegA - isa bhAvanA se prerita hokara isakA pustakAkAra prakAzana kiyA gayA hai| isameM mUlagrantha kA aMza blaika iTailika TAipa meM hai| ___ ina pravacanoM kA hindI anuvAda alIgaMja nivAsI evaM sva. vaidya gambhIracandajI ne niHsvArtha bhAva se kiyA hai| lokapriya pravacanakAra evaM sazakta lekhanI ke dhanI DaoN. hukamacandajI bhArilla evaM DaoN. rAkeza jaina zAstrI ne ina pravacanoM kA sampAdana Atmadharma meM prakAzita hone ke samaya hI kara diyA thaa| prastuta saMskaraNa ko AkarSaka kalevara meM prakAzita karane kA zreya prakAzana vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala ko evaM prUpha rIDiMga zrI saubhAgyamalajI jaina evaM zrI dharmendrakumArajI zAstrI ko jAtA hai| etadartha hama anuvAdaka, sampAdaka, mudraNa tathA anya sabhI sahayogiyoM kA hArdika AbhAra mAnate haiN| sabhI pAThaka prastuta kRti ke adhyayana dvArA paramArthatattva kI anubhUti hetu prayatnazIla hoM - yahI maMgala kAmanA hai| bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzana maMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita banArasIdAsajI / saMkSipta paricaya adhyAtma aura kAvya - donoM kSetroM meM sarvocca pratiSThA prApta mahAkavi paNDita banArasIdAsajI satrahavIM zatAbdI ke rasasiddha kavi aura AtmAnubhavI vidvAn the| ApakA janma zrImAla vaMza meM lAlA kharagasena ke yahA~ vi. saM. 1643 meM mAgha sudI, ekAdazI, ravivAra ko jaunapura meM huA thaa| usa samaya inakA nAma vikramajIta rakhA gayA thaa| bAlaka vikramajIta jaba chaha-sAta mAha ke the, taba unake pitA sakuTumba banArasa kI yAtrA ko ge| vahA~ ke pujArI ne svapna kI bAta kahakara bAlaka kA nAma banArasIdAsa rakhane ko kahA aura taba se vikramajIta banArasIdAsa kahalAne lge|| __ Apane apane jIvana meM jitane utAra-car3hAva dekhe, utane zAyada hI kisI mahApuruSa ke jIvana meM Aye hoN| puNya aura pApa kA aisA sahaja saMyoga anyatra virala hai| jahA~ eka ora unake pAsa cATa khAne ke liye bhI paise nahIM rahe, vahIM dUsarI ora ve kaI bAra lakhapati bhI bne| unakA vyaktitva jahA~ eka ora zRMgAra meM sarAbora evaM AzikI meM rasa-magna dikhAI detA hai, vahIM dUsarI ora pAvana adhyAtma-gaMgA meM snAna karatA dRSTigata hotA hai| jahA~ eka ora ve rUr3hiyoM meM jakar3e evaM maMtra-taMtra ke ghaTATopa meM AkaNTha DUbe dIkhate haiM, to dUsarI ora unhIM kA joradAra khaNDana karate dikhAI dete haiN| / unhoMne ATha varSa kI umra meM par3hanA prArambha kiyA aura nau varSa kI umra meM sagAI tathA gyAraha varSa kI umra meM zAdI ho gyii| puNya-pApa ke vicitra saMyoga ne kavi ko yahA~ bhI nahIM chodd'aa| jisa dina ve zAdI karake lauTe, usI dina unakI bahina kA janma tathA nAnI kA maraNa eka sAtha huaa| ___ unhoMne tIna zAdiyA~ kI tathA unake sAta putra aura do putriyA~ huIM, para eka bhI santAna jIvita nahIM rhii| kavivara ne svayaM apanI antarvedanA kA varNana arddhakathAnaka meM nimna zabdoM meM kiyA hai :
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana tIni vivAha bhArayA, sutA doi suta sAta // 642 // nau bAlaka hue mue, rahe nAri - nara doi / jyoM taruvara patajhara hai, rahaiM ThUMTha se hoi // 643 // kAvya-pratibhA to Apako janma se hI prApta thI / 14 varSa kI umra meM Apa uccakoTi kI kavitA karane lage the, para prArambhika jIvana meM zRMgArika kavitAoM meM magna rhe| inakI sarvaprathama kRti 'navarasa' 14 varSa kI umra meM taiyAra ho gaI thI, jisameM adhikAMza zRMgAra rasa kA hI varNana thA - isa rasa kI yaha eka utkRSTa kRti thI, jise viveka jAgRta hone para kavi ne gomatI nadI meM bahA diyA thaa| 6 vi. saM. 1680 meM 37 varSa kI avasthA meM unake dhArmika jIvana meM naI krAnti huii| unheM arathamalajI Dhora kA saMyoga milA aura unhoMne Apako pANDe rAjamalajI dvArA likhita samayasAra ke kalazoM kI bAlabodhinI TIkA par3hane kI preraNA hI nahIM dI, balki grantha bhI sAmane rakha diyA / banArasIdAsajI usako par3hakara bahuta prabhAvita hue; kintu usakA marma to jAna nahIM pAye aura svacchanda ho gye| kavi kI yaha dazA bAraha varSa taka rhii| isI bIca kavi ne bahuta-sI kavitAyeM likhIM, jo banArasI - vilAsa meM saMgRhIta haiN| kavi ne unakI prAmANikatA ke bAre meM likhA hai ki yadyapi usasamaya merI dazA nizcayAbhAsI svacchandIekAntI jaisI ho gaI thI; tathApi jo kucha usasamaya likhA gayA, vaha syAdvAdavANI ke anusAra hI thA / Apa svayaM bhI likhate haiM : solaha sai bAnavai lauM, kiyau niyata rasapAna / pai kavIsurI saba bhaI, syAdvAda paravAna / / 628 // isake bAda anAyAsa hI AgarA meM paNDita rUpacandajI pANDe kA Agamana huA aura unakI vidvatA se prabhAvita hokara paNDita banArasIdAsajI apane sabhI adhyAtmI sAthiyoM sahita unakA pravacana sunane gaye, jisameM unhoMne gommaTasAra grantha kA vAcana karate hue guNasthAna anusAra samyak - AcaraNa kA vivecana
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta paricaya kiyaa| nizcaya-vyavahAra kA svarUpa bhI sahI-sahI samajhAyA aura kavi ko unake nimitta se hI syAdvAda kA saccA jJAna, satya kI prApti aura AtmA kA anubhava huaa| __isake bAda kavirAja kA citta sthira aura zAnta ho gyaa| ve jo pAnA cAhate the, unheM vaha mila gayA thaa| unhoMne yaha dRr3hatApUrvaka svIkAra kara liyA thA ki satya pantha 'nirgrantha digambara' hI hai| adhyAtma ciMtana-manana ke sAthasAtha unhoMne sAhitya nirmANa evaM zithilAcAra ke viruddha zuddha adhyAtma mArga kA pracAra va prasAra bhI tejI se Arambha kara diyA thaa| unake dvArA racita 'nATaka samayasAra' kI carcA ghara-ghara meM hone lagI thii| galI-galI meM loga usake chanda gunagunAyA karate the| ___ zrImad kundakundAcAryadeva racita 'samayasAra' eka mahAn krAntikArI AdhyAtmika grantharAja hai| usake nimitta se lAkhoM loga samaya-samaya para satya pantha meM lage haiN| mahAkavi banArasIdAsa ke ThIka tIna sau varSa bAda eka aura zvetAmbara sAdhu kAnajI muni' isake nimitta se digambara dharma kI aura AkarSita hI nahIM hue, varan unake mAdhyama se adhyAtma ke kSetra meM Aja eka mahAna krAnti upasthita ho gaI hai| isakAraNa Aja ve digambara samAja meM adhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI' ke nAma se jAne-mAne jAte haiN| ___tatsamaya paNDita banArasIdAsajI kA bar3hatA prabhAva na to zvetAmbaroM ko hI suhAyA aura na hI bhaTTArakapanthI zithilAcArI digambaroM ko| ataH donoM ora se banArasIdAsajI dvArA saMcAlita AdhyAtmika krAnti kA virodha huaa| ___ zvetAmbarAcArya mahAmahopAdhyAya meghavijaya ne to usake virodha meM 'banArasI-mata khaNDana (yukti prabodha)' nAmaka grantha svopajJa TIkA sahita likhaa| para jyoM-jyoM, virodha ne tejI pakar3I, tyoM-tyoM yaha AdhyAtmikapantha, jise bAda meM terApantha bhI kahA gayA, phalatA-phUlatA gayA aura Age calakara usa yuga ke mahAn vidvAn paNDita ToDaramalajI kA sahArA pAkara dezavyApI ho gyaa|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 . kavivara banArasIdAsajI kI upalabdha padya racanAyeM cAra haiN| banArasI vilAsa, nAma mAlA, arddhakathAnaka aura nATaka smysaar| isake atirikta unakI paramArthavacanikA aura upAdAna nimitta kI ciTThI nAmaka do atyanta gambhIra evaM mArmika gadya racanAyeM bhI upalabdha haiM, jo choTI hone ke kAraNa svataMtra rUpa se mudrita na hokara mokSamArgaprakAzaka grantha ke sAtha hI mudrita kI gaI haiN| ve apane yuga ke mahAn krAntikArI vicAraka the, mAtra bhAvuka kavi nhiiN| rasasiddha kavi hone ke kAraNa unakA hRdaya kama bhAvuka nahIM hai, para bhAvukatA meM vicAra pakSa kamajora nahIM par3ane pAyA hai| jaina adhyAtma ke kSetra meM to paNDita banArasIdAsajI ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai hI, hindI sAhitya ke itihAsa meM bhI unakA yogadAna saMdigdha nhiiN| AvazyakatA mAtra sAhityika upAdAnoM kI dRSTi se unake sAhitya kA gambhIra adhyayana prastuta karane kI hai| kavivara kA dehotsarga kAla to avidita hI hai,kintu tatsambandha meM eka kiMvadanti prasiddha hai ki antakAla meM unakA kaNTha avaruddha gayA thA, ataH ve bola nahIM sakate the; para ve dhyAnamagna aura cintanarata avazya the| usa samaya samIpastha logoM meM isa prakAra carcA hone lagI ki kavi ke prANa mAyA va kuTumbiyoM meM aTake haiM, unakI AzaMkA ke nivAraNArtha unhoMne apane jIvana kA antima chanda nimna prakAra se likhA : jJAna kutakkA hAtha, mAri ari mohanA, pragaTyau rUpa svarUpa, ananta su sohnaa| jA parajai ko anta, satyakari mAnanA, calai banArasIdAsa, phera nahiM aavnaa|| - isI prakAra hama bhI apane jIvana meM jJAna aura vairAgya kI jyoti jalAkara apane jIvana-ratha ko Alokita kareM - yahI bhAvanA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthita jIva kI avasthA eka jIvadravya, usake ananta guNa, ananta paryAyeM, eka-eka guNa ke asaMkhyAta pradeza, eka-eka pradeza meM ananta karmavargaNAe~, ekaeka karmavargaNA meM ananta-ananta pudgalaparamANu, eka-eka pudgalaparamANu ananta guNa va ananta paryAyasahita viraajmaan| yaha eka saMsArAvasthita jIvapiNDa kI avsthaa| isI prakAra ananta jIvadravya sapiNDarUpa jaannaa| eka jIvadravya ananta-ananta pudgaladravya se saMyogita (saMyukta) maannaa| yaha jaina paramezvara sarvajJadeva ke zAsana kI bAta hai| jagata meM svataMtrarUpa se ananta jIva, jIva kI apekSA anantagune pudgaladravya, eka-eka jIva meM aura eka-eka pudgalaparamANu meM apane-apane ananta guNa aura unakA pariNamana - yaha saba bhagavAna sarvajJadeva ke atirikta anya koI jAnane meM samartha nahIM; ataH sarvajJadeva ke jainazAsana ke alAvA kahIM bhI aisI bAta nahIM ho sktii| adhikAMza jIva to jIva kI svataMtra sattA ko hI svIkAra nahIM karate; ve to aisA mAnate haiM ki kisI Izvara ne isa jIva ko banAyA hai athavA saba milakara advaita hai, parantu unhoMne eka-eka jIva kI pUrNa sattAko svIkAra nahIM kiyA aura sva va jagata ke anya jIvoM kI sattA ko parAdhIna aura apUrNa maanaa| bhAI! jo jIva AtmA kA pUrNa astitva hI na mAne, vaha usakI pUrNadazA ko kaise sAdha sakegA? ataH sarvaprathama bhagavAna sarvajJadeva ke.. kathanAnusAra jagata meM sarva ananta jIvoM kA svataMtra astitva svIkAranA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 paramArthavacanikA pravacana cAhie tathA unheM ananta guNoM se paripUrNa mAnanA caahiye| isameM bhI jisakI bhUla ho usakI AtmA meM paramArtha ke sacce vicAra kA udaya hI nahIM ho sakatA; isalie prathama meM prathama isa bAta kI udghoSaNA kI hai| jagata meM ananta jIva bhinna-bhinna haiN| eka-eka jIvadravya meM anantaananta guNa haiN| eka-eka kI milAkara pratisamaya ananta paryAyeM haiM arthAt ananta guNoM kI pratisamaya eka-eka paryAya utpanna hotI haiM, isalie eka samaya meM saba milAkara ananta paryAyeM haiN| eka-eka guNa ke asaMkhya pradeza haiM, jitane jIva dravya ke pradeza haiM, utane hI pratyeka guNa ke pradeza haiM - isaprakAra yahA~ jIva ke dravya-guNa-paryAya batAe gaye haiN| saMsArI jIva ke eka-eka pradeza para ananta karmavagAe~ haiM, jinameM anantAnta pudgalaparamANu haiM aura ve bhI ananta guNa-paryAyoM sahita virAjamAna haiM - aisI pratyeka saMsArI jIva kI sthiti hai|.. isa loka meM siddha jIvoM kI saMkhyA ananta hai aura siddha jIvoM se anantaguNe saMsArI jIva haiN| bhAI! AlU ityAdi kandamUla ke choTe se choTe Tukar3e meM bhI asaMkhyAta audArika zarIra aura eka-eka zarIra meM siddhoM se anantaguNe nigodiyA jIva haiN| yadyapi nigoda se lekara caudahaveM guNasthAna paryanta pratyeka saMsArI jIva kA anantAnanta pudgala dravyoM ke sAtha saMyoga hai tathApi pratyeka jIva dravya va pudgala paramANu pRthak-pRthak pariNamana kara rahe haiN| eka dravya bhI anya kisI dravya se milakara ekameka nahIM huA hai| bhAI! ye ananta jIvarAzi, anantAnanta, pudgalaparamANu aura unake ananta guNa-paryAyoM ko eka sAtha dekhane-jAnane kI sAmarthya sarvajJasvabhAvI apanI AtmA meM haiM; ataH apanI AtmA para lakSya denA caahie| aho! aisI vastusvarUpa kI bAta jainazAsana ke atirikta anya kahA~ hai? arthAt hai hI nhiiN| aba jIva aura pudgala kI bhinna-bhinna pariNati kA vicAra karate
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA jIva kI avasthA usakA vivaraNa - anya-anyarUpa jIvadravya kI pariNati, anyaanyarUpa pudgala dravya kI pariNati / usakA vivaraNa - eka jIva dravya jisaprakAra avasthA sahita nAnA AkArarUpa pariNamita hotA hai, vaha anya jIva se nahIM milatA; usakA aura prakAra hai / isIprakAra anaMtAnaMtasvarUpa jIva dravya anaMtAnaMtasvarUpa avasthA sahita vartta rahe haiN| kisI jIvadravya ke pariNAma kisI anya jIva dravya se nahIM milte| isIprakAra eka pudgalaparamANu eka samaya meM jisaprakAra kI avasthA dhAraNa karatA hai, vaha avasthA anya pudgalaparamANu dravya se nahIM milatI; isalie pudgala dravya kI anya-anyatA jAnanA / 11 muktAvasthA meM to jIva aura pudgala kI pariNati bhinna hI hai; parantu saMsArAvasthA meM jIva aura pudgala kA saMyoga hone para bhI donoM kI pariNati bhinna hI hai; koI eka dUsare kI pariNati meM hastakSepa nahIM krtaa| saMsArAvasthA meM kinhIM bhI do jIvoM kI pariNati sarvaprakAra se nahIM milatI, kucha na kucha bhinnatA hotI hI hai| siddhadazA meM to sabhI guNa sAdRzya ko prApta hote haiM; kintu saMsAradazA to udayabhAva hai, vahA~ jisaprakAra eka jIva aneka guNoM kI aneka paryAyarUpa pariNamana karatA hai| usIprakAra anya jIva sarvathA pariNamana nahIM karatA; arthAt do saMsArI jIvoM kI pariNati kabhI sarvathA samAna nahIM hotI / yadyapi kevalajJAnAdi meM to kisI apekSA se sAdRzya hotA bhI hai; parantu audayikabhAvoM meM kabhI bhI sAdRzya nahIM hotA, kisI na kisI prakAra kI vizeSatA yA . bhinnatA avazya hotI hai / jisaprakAra jIvoM kI avasthA bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai, usIprakAra unake nimittarUpa pudgalakarma kI avasthA meM bhI vibhinnatA hotI hai / kinhIM do paramANuoM kI avasthA bhI sarvaprakAra se eka dUsare se milatI nahIM hai / .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 paramArthavacanikA pravacana dekho to sahI! kaisA vastu kA svabhAva hai? eka hI zarIra meM ananta nigodiyA jIva rahate haiM, yadyapi una sabakA zarIra eka hI hai; tathApi pariNati sabakI bhinna-bhinna hai| pratyeka kI pariNati meM kucha na kucha vividhatA hai| eka hI zarIra meM rahanevAle ananta-nigodiyA jIvoM meM bhI koI bhavya hai, to koI abhvy| ananta bhavya jIvoM meM bhI koI alpakAla meM mokSa prApta karane vAle haiM, koI bahuta kAla bAda mokSa jAnevAle haiM aura koI aise bhI hote haiM ki anantakAla bAda bhI mokSa prApta na kreN| saMsArI jIvoM kI aisI pariNati kA jJAna vItarAgatA utpanna hone meM kAraNa haiM; kyoMki jagata ke jIva aura pudgala apane-apane svabhAva se hI vividha pariNativAle haiM, isameM dUsare kA kyA hastakSepa haiM? yahA~ prazna hai ki dravyasvabhAva se sabhI jIva sadRza hone para bhI unakI pariNati meM vizeSa antara kyoM haiM? usakA uttara isaprakAra hai ki dravya hI isa bhA~ti pariNamita huA hai, isameM anya dravya kA kartRtva raMcamAtra bhI nahIM hai| jo jJAtA hotA hai, vahI isaprakAra vastu ke svabhAva ko jAnatA hai| ajJAnI jIva to kartabuddhi kA moha karatA hai| jIva cAhe jJAnI ho yA ajJAnI, usakI kartRtvasImA to yahI hai ki vaha cAhe to jJAnapariNati ko kare athavA mohapariNati ko kare; parantu koI bhI para meM to raMcamAtra bhI pariNamana nahIM kara sktaa| jIva aura pudgala kA svataMtra pariNamana hai aura yahI jagata kI vastusthita hai| utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' - yaha jainadarzana kA mUla siddhAnta hai| pareka padArtha apane se hI hai, dUsarA usakA kAraNa nahIM hai| paramANu bhI apane svabhAva sAmarthya se bharapUra jar3ezvara hai| do paramANuoM kI avasthA sarvathA ekarUpa nahIM ho sktii| do paramANuoM kA AkAra bhale hI samAna ho; parantu sparza-rasa-gaMdha-varNAdi ananta guNoM kI pariNati meM kucha na kucha asamAnatA avazya hogI hii| isaprakAra saMsAra meM pratyeka jIva yA pudgala kI avasthA meM kucha na kucha asamAnatA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA jIva kI avasthA avazya hogii| isa samasta vyAkhyA se yaha bAta sUcita hotI hai ki pratyeka dravya ke pariNamana kI atyanta svataMtratA hai| ___ yahA~ paramArthavacanikA meM saMsArAvasthA meM sthita jIvoM ke pariNamana kI vicitratA kI vyAkhyA cala rahI hai| bhagavAna sarvajJadeva ke dvArA jAnA huA yaha alaukika vijJAna hai| terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM kevalajJAna kI sAmarthya sabhI jIvoM kI samAna hai; parantu audayikabhAvoM meM bhinnatA hai| kinhIM bhI saMsArI jIvoM ke pariNAma sarvaprakAra se sadRzyatA ko dhAraNa nahIM karate - aisA hI vastu kA ahetuka svabhAva hai| yadyapi dravyasvabhAva kI apekSA zuddhanaya se sabhI jIva samAna haiN| sabhI jIva anAdikAla se vartamAna taka pariNamana karate Aye haiM; tathApi koI siddha - koI saMsArI, koI sarvajJa - koI alpajJa, koI vItarAgI - koI rAgI, koI jJAnI - koI ajJAnI; are! chaThaveM-sAtaveM guNasthAnavartI munirAjoM ke pariNAmoM meM bhI vicitratA hai; chaThaveM guNasthAna meM hI kisI ko cAra, kisI ko tIna aura kisI ko do hI jJAna hote haiM; vicitratA to yahA~ taka hai ki do jJAnavAlA bhI kadAcit cAra jJAnavAle se pahale hI kevalajJAna prApta kara le| koI jIva kevalajJAna hone ke bAda kiMcit nyUna koTipUrva taka arhantapada meM hI vicaraNa kare evaM koI jIva bahuta samaya bAda arhantapada prApta kare aura antarmuhUrta meM hI siddhadazA prApta kara leve| saMsArI jIvoM ke pariNAmoM meM isIprakAra anekAneka vicitratAyeM haiN| vibhAvarUpa pariNamana kI yogyatA bhI pratyeka dravya kI bhinnabhinna hotI hai| yaha bAta jIva tathA pudgala - donoM meM lAgU par3atI hai| dekho! svabhAva kI apekSA to anantajIva samAna haiM; kintu vibhAva kI apekSA nhiiN| isIprakAra paramANu bhI jaba vibhAvarUpa arthAt skaMdharUpa pariNamita hotA hai, taba bhI pratyeka paramANu kI bhinna-bhinna . yogyatA hotI hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 paramArthavacanikA pravacana ___ kucha loga kahate haiM ki jagata meM ananta jIvoM kI sattA bhinna-bhinna nahIM hai, saba milakara eka hI advaitabrahma hai; kintu yahA~ to sarvajJa bhagavAna paramezvaradeva kahate haiM ki jagata meM ananta jIvoM kI pRthak-pRthak sattA hai aura pratyeka ke pariNAma bhinna-bhinna, vicitratA sahita haiM - kitanA bhArI antara haiM? jo apanA paripUrNa sarvasampanna svataMtra astitva na mAne, vaha paripUrNatA ko kaise prApta kara sakegA? pratyeka jIva kA svataMtra astitva, pariNAma kI ananta prakAra kI vicitratA aura usa vicitratA meM nimittarUpa karmoM kI bhI ananta vicitratA yaha saba bhagavAna sarvajJadeva ke zAsana ke alAvA anyatra kahIM bhI nahIM hai| ___ pariNAmoM kI vicitratA ke isa prasaMga meM prazna hai ki jaba pratyeka saMsArI jIva ke pariNAmoM meM vicitratA hai tathA saMsAra meM kinhIM do jIvoM ke pariNAma sarvaprakAra se samAna nahIM hote haiM to anivRttikaraNa guNasthAna ke prasaGga meM yaha kyoM kahA jAtA hai ki isa guNasthAna meM sabhI jIvoM ke pariNAma samAna hI hote haiM? isa prazna kA uttara yaha hai ki cAritra sambandhI pariNAmoM kI zuddhatA kI apekSA hI vahA~ samAnatA kahI hai, tathA vahA~ bhI anya sabhI pariNAmoM kI apekSA samAnatA nahIM jAnanI caahie| jJAnAdi anya pariNAmoM tathA aghAtikarmoM sambandhI dUsare aneka bhAvoM meM vahA~ bhI vicitratA hai, bhinnatA hai| isI guNasthAna meM kisI jIva ko cAra, kisI ko tIna aura kisI ko do hI jJAna hote haiN| kisI jIva kI alpAyu, kisI kI dIrghAyu, kisI jIva kI eka dhanuSa kI aura kisI kI pA~ca sau dhanuSa kI avagAhanA hotI hai; tathA koI ekAvatArI, koI tadbhava mokSagAmI aura koI arddhapudgala parAvartana taka bhramaNa karane vAlA bhI ho sakatA hai - isaprakAra aneka prakAra kI vicitratA hotI hai| saMsAra meM kinhIM do jIvoM ke pariNAmoM meM kadAcit kisI viziSTa prakAra kI apekSA to samAnatA ho sakatI hai; parantu sarvaprakAra se samAnatA kabhI nahIM hotii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA jIva kI avasthA sarvajJakathita jinamArga meM jise AsthA ho, usI ke hRdaya meM yaha bAta jama sakatI hai| isa vacanikA ke anta meM paM. banArasIdAsajI svayaM kahate haiM ki yaha vacanikA yathAyogya sumati -pramANa kevalIvacanAnusAra hai| jo jIva ise sunegA, samajhegA tathA zraddhAna karegA, usakA yathAyogya bhAgyAnusAra kalyANa hogaa| 15 'kevalIvacanAnusAra' kahane kA tAtparya yaha hai ki ise samajhane ke lie kevalI bhagavAna kI zraddhA honA parama Avazyaka hai| jisako kevalI bhagavAna sarvajJadeva kI zraddhA nahIM hai, use yaha paramArthavacanikA bhI samajha meM nahIM A sktii| saMsAra meM ananta jIva haiM, anantAnanta pudgalaparamANu haiM; sabhI apaneapane guNa - paryAyoM sahita virAjamAna haiM tathA pratyeka ke pariNAma bhinnabhinna prakAra ke haiN| kisI ke bhI pariNAma anya ke sAtha samAnatA nahIM rakhate - yaha siddhAnta batalAyA / - aba una jIva aura pudgaloM kI bhinna-bhinna avasthA kA vizeSa varNana karate haiM: -: aba, jIva dravya pudgala dravya ekakSetrAvagAhI anAdikAla ke haiN| unameM vizeSa itanA ki jIvadravya eka, pudgalaparamANu dravya anantAnanta, calAcalarUpa, AgamanagamanarUpa, anaMtAkArapariNamanarUpa, bandha-mukti zakti sahita vartate haiN| jagata meM jIva aura pudgalakarmavargaNAoM kA anAdikAla se ekakSetrAvagAhI sambandha hai| anantAnanta pudgalaparamANu eka-eka jIva ke sAtha sambandhita haiN| caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM bhI jIva kA sambandha ananta pudgalaparamANuoM se hai / yadyapi vaha jIva agale samaya meM siddhatva prApta karane vAlA hai tathA usake sabase nyUna karmavargaNAyeM eka kSetrAvagAharUpa se sambandhita haiM; tathApi karmavargaNAyeM ananta hI hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 paramArthavacanikA pravacana saMsAradazA caudahaveM guNasthAna paryanta hai aura jaba taka saMsAradazA hai, taMba taka ananta pudgalakarmaparamANuoM kA ekakSetrAvagAha sambandha avazya hotA hai| yadyapi siddhazilA meM bhI ananta karmavargaNAyeM rahatI haiM; tathApi ve siddhoM ke sAtha nimitta-naimittika sambandha ke abhAva ke kAraNa ekakSetrAvagAharUpa se sambandhita nahIM haiM, ataH yahA~ para unakI carcA nahIM hai| siddhajIva to pUrNarUpa se zuddha ho cuke haiM, ataeva unakA paramANuoM ke sAtha nimitta-naimittika sambandha bhI nahIM hai; parantu saMsArIjIva to azuddhatA ke nimitta se karmavargaNAoM ko bA~dhatA hai tathA ekakSetrAvagAharUpa sambandha sthApita karatA hai| yahA~ paramArthavacanikA meM unhIM karmavargaNAoM kI carcA hai, jo Atmadravya ke sAtha sambandha banAye huye haiN| una karmavargaNAoM kI yahA~ carcA nahIM hai, jo sAre loka meM tathA siddhazilA meM bhI bharI par3I haiN| yadyapi jIva aura pudgala kA ekakSetrAvagAha sambandha hai, anAdi se ekakSetra meM rahate Aye haiM; tathApi donoM ke svapradeza to bhinna-bhinna hI rahate haiN| AkAza dravya kI apekSA jIva aura pudgala kA ekakSetra kahA jAtA hai, phira bhI vAstava meM pratyeka dravya kA apanA-apanA svapradeza bhinna hI hai| pratyeka jIva asaMkhyAtapradezI hai, ataH pratyeka jIva ke asaMkhya svapradeza haiM, ve arUpI haiN| pratyeka pudgalaparamANu kA apanA ekapradeza hai, vaha rUpI hai| yadi ekakSetra meM anantajIva bhI hoM to bhI pratyeka jIva ke svapradeza jude-jude hI haiM; kyoMki pratyeka dravya apane svacatuSTaya meM rahatA hai, sabakA pRthak-pRthak dravya-kSetra-kAla-bhAva hotA hai| kisI bhI eka dravya kA svakSetra kabhI kisI dUsare dravya meM nahIM miltaa| zrI samayasAra zAstra kI tIsarI gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra kahate haiM ki - "sarvapadArtha apane dravya meM antarmagna rahane vAle apane
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA jIva kI avasthA anantadharmoM ke cakra ko to cumbana karate haiM, sparza karate haiM; tathApi paraspara eka-dUsare ko sparza nahIM krte| atyanta nikaTa ekakSetrAvagAharUpa se rahane para bhI sadAkAla apane svarUpa se cyuta nahIM hote tathA pararUpa pariNamana na karane ke kAraNa jinakI ananta vyaktitA naSTa nahIM hotI, isalie ve TaMkotkIrNa kI bhA~ti sthita rahate haiN|" - isaprakAra anaMtapadArtha eka hI kSetra meM sAtha-sAtha anAdikAla se rahane para bhI pratyeka padArtha kA nijanija svarUpa bhinna-bhinna hI rahatA hai| yadyapi loka asaMkhyapradezI hai; tathApi isameM asaMkhya-asaMkhyapradezI anantajIva rahate haiM tathA ekadravya ke pradeza dUsare dravya ke pradeza ko sparza bhI nahIM krte| yahA~ koI kahe ki jaba loka ke asaMkhyapradezoM meM anantajIva rahate haiM to anantajIvoM ke asaMkhyAtaveM bhAga jIva ekapradeza meM raheMge; parantu isaprakAra kA trairAzika mApa (gaNita se saMbaMdhita) yahA~ vastu ke svabhAva meM anukUla nahIM hotA, kyoMki eka jIva cAhe jitanA saMkucita ho jAya to bhI vaha asaMkhyapradeza meM hI rhegaa| asaMkhyapradezoM se kama pradezoM meM vaha kabhI bhI nahIM rhtaa| jIva ke asaMkhyapradezoM kA svarUpa isaprakAra hai ki yadi unakA atyadhika vistAra ho jAya to eka jIva lokapramANa ho jAya aura lokAkAza ke eka-eka pradeza para jIva ke eka-eka pradeza sthita ho jAyeM; parantu itanA vistAra hone para bhI lokAkAza ke asaMkhyapradezoM ke samAna jIva ke pradeza bhI asaMkhya hI rheNge| aura yadi jIva atyadhika saMkucita ho jAya to lokAkAza kA asaMkhyAtavA~ bhAga hI roke, parantu phira bhI jIva ke pradeza asaMkhyapradezatva kI sImA kA ullaMghana nahIM karate; kyoMki asaMkhyAta meM asaMkhyAta kA bhAga dene para asaMkhyAta hI zeSa rahatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki asaMkhyAta bhI asaMkhyaprakAra kA hotA hai| ... eka-eka jIvapradeza para ananta karmavargaNAyeM rahatI hai, jIva-pariNAma ke nimitta se inakA ekakSetrAvagAharUpa sambandha huA hai| ina karmavargaNAoM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 paramArthavacanikA pravacana meM ananta-ananta pudgalaparamANu rahate haiN| yadyapi isaprakAra kI avasthA anAdikAla se hI haiM; tathApi anAdikAla se ve hI karmavargaNAyeM athavA una hI karmaparamANuoM kA samUha sambandhita ho - aisA nahIM hai| anAdikAla, se pratisamaya ananta pUrvabaddhaparamANu chUTate haiM aura navIna ba~dhate haiN| karmabaMdhana kI prakRSTa sthiti sattara koDAkor3I sAgaropama kI hai| koI bhI karmaparamANu isase adhika purAnA nahIM raha sakatA; bAda meM bhale hI koI rajakaNa mukta hokara punaH jIva ke sAtha baMdhana ko prApta ho jaaye| isaprakAra yaha eka jIvadravya ke sAtha ananta karmarUpa pudgalaparamANu - calAcalarUpa zaktisahita rahate haiN| aho! isase svataMtratA kA siddhAnta hI pratiphalita hotA hai| kaisA alaukika bheda-vijJAna vItarAgI santoM ne zAstroM meM bhara diyA hai| jIva ke sAtha sambandha rakhanevAle karmaparamANuoM meM kSaNa-kSaNa navInaAgamana tathA pUrvabaddha paramANuoM kA gamana hotA rahatA hai, isaprakAra AgamanagamanarUpazakti sahita rahate haiN| jIva dravya to eka hai, usake nimitta se karmoM kA jo AnA-jAnA hotA hai, vaha to unakI svayaM kI pariNamanazakti se hotA hai| AkAza dravya kI apekSA bhale hI jIva aura karma ekakSetra meM hoM, parantu svacatuSTaya kI apekSA to bhinna-bhinna hI haiN| donoM apanI-apanI pariNamanazakti se pariNamana karate haiN| pudgalakarmavargaNAoM meM niraMtaratA kSaNa-kSaNa meM ananta-ananta paramANuoM kI ghaTa-bar3a hotI rahatI hai, vaha usake hI anantAkAra pariNamanarUpa hone se hotI hai| varNa-rasa-gaMdha-sparza athavA prakRtipradeza-sthiti-anubhAga kI apekSA unakA anekAkArapanA to hai hii| - ve pudgala dravya aneka prakAra se baMdhanerUpa aura chUTanerUpa avasthAoM kI apekSA baMdha-muktizakti sahita bhI rahate haiN| jIva ke vikAra ke
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA jIva kI avasthA nimitta se jisasamaya anantakarmaparamANu baMdhate haiM; usIsamaya anantakarmaparamANu apanA phala dekara mukta ho jAte haiN| isaprakAra jIvapudgala Adi samastadravyoM meM ananta-ananta zaktiyA~ vidyamAna rahatI haiN| . jIva va pudgala kI zaktiyoM kA sarasa varNana nATaka samayasAra meM paNDita banArasIdAsajI ne isaprakAra kiyA hai : | samatA ramatA urdhvatA, jJAyakatA sukhabhAsa / vedakatA caitanyatA - yaha saba jIva-vilAsa // tanatA manatA vacanatA, jar3atA jdd'smmel| | gurutA laghutA gamanatA - yaha ajIva ke khel|| AcArya kundakunda ke sarvotkRSTa graMtharAja 'samayasAra' kI TIkA AcArya amRtacandra ne 'AtmakhyAti' nAma se kii| isa TIkA ke bIca-bIca meM saMskRtabhASA meM kalazoM (chandoM) kI racanA huI hai| una kalazoM kI paM. rAjamalajI pANDe dvArA 'bAlabodhinI TIkA' likhI gaI, usameM bhI adhyAtma ke gaMbhIrabhAvoM kA samAveza huA hai| paNDita banArasIdAsajI ne use par3hane ke bAda usake AdhAra para 'nATaka samayasAra' kI racanA kii| inhIM paM. banArasIdAsajI ne yaha paramArthavacanikA nAma kA laghugraMtha bhI banAyA, jisameM adhyAtma aura Agama donoM kA sahArA lekara bahuta gaMbhIrabhAvoM ko thor3e meM vyakta kiyA hai| isaprakAra yahA~ yaha batalAyA hai ki jIva aura pudgala kA svabhAva to trikAla bhinna hai, phira bhI saMsArAvasthA meM jIva aura pudgala kA sambandha anAdi se hai| unameM jIvadravya to eka hai; parantu pudgaladravya anantAnta, calAcalarUpa, AgamanagamanarUpa, anantAkArapariNamanarUpa bandha-muktizakti sahita pariNamate haiN| -*
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ paramArthavacanikA meM yahA~ saMsArI jIva dravya kI avasthAoM kA vicAra kiyA jA rahA hai| aba, jIva dravya kI ananta avasthAe~ - unameM tIna avasthAe~ mukhya sthApita kii| eka azuddha avasthA, eka zuddhAzuddharUra mizra avasthA, eka zuddha avasthA - ye tIna avasthAe~ saMsArI, jIvadravya kI; saMsArAtIta siddha anavasthitarUpa kahe jAte haiN| yahA~ mithyAdRSTi se caudahaveM guNasthAna ke antima samaya taka sabhI saMsArI jIvoM kI avasthA ke mukhyataH tIna prakAra kahe haiM, usameM ananta avasthAe~ samAviSTa ho jAtI haiN| yahA~ saMsAra-avasthA se sahita saMsArI jIvoM kI hI carcA haiN| saMsArAtIta siddhabhagavantoM ko yahA~ nahIM liyA gayA hai; kyoMki ve to saMsAra-avasthA se pAra ho gaye haiM, ataH unheM anavasthita' kahA gayA hai| siddhabhagavAna ko azuddhatA tathA karma kA saMyoga nahIM hai, ataH unheM usaprakAra kA vyavahAra bhI nahIM hai| isI paramArthavacanikA meM siddhabhagavAnoM kI vyavahArAtIta' bhI kahA hai| aba tInoM avasthAoM kA vicAra - eka azuddhanizcayAtmaka dravya, eka zuddhanizcayAtmakadravya, eka mishrnishcyaatmkdrvy| azuddhanizcayadravya ko sahakArI azuddhavyavahAra, mizradravya ko sahakArI mizravyavahAra, zuddhadravya ko sahakArI shuddhvyvhaar| yadyapi svabhAvadRSTi se dekhane para dravya azuddha nahIM hai; tathApi azuddhaparyAya se pariNamita AtmA ko azuddhaparyAya ke sAtha abheda mAnakara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ - 21 azuddhanizcayAtmakadravya kahA hai aura usake sAtha honevAlI azuddhapariNati ko (bhedadRSTi se) azuddhavyavahAra kahA hai| isaprakAra azuddhanizcayadravya ko sahakArI azuddhavyavahAra kA spaSTIkaraNa huaa| isIprakAra sAdhakaparyAyarUpa se pariNamita AtmA ko sAdhakadazA ke sAtha abheda karake mizranizcayAtmakadravya kahA hai tathA usakI sAdhakabAdhakaparyAya ko (bhedadRSTi se) mizravyavahAra kahA hai| isa prakAra mizranizcayadravya ko sahakArI mizravyavahAra kA khulAsA huaa| isIprakAra zuddhaparyAya se pariNamita AtmA ko zuddhaparyAya se abheda karake zuddhanizcayAtmakadravya kahA hai aura usakI zuddhaparyAya ko (bhedadRSTi se) zuddhavyavahAra kahA hai| isaprakAra zuddhanizcayadravya ko sahakArI zuddhavyavahAra kA varNana huaa| yadyapi saMsAra avasthA meM azuddhatA va zuddhatA - donoM ke anantaananta prakAra haiM; kintu adhika bheda na karake prayojanamAtra azuddha, mizra aura zuddha - aise tIna hI bheda kie gaye haiN| inameM hI ananta bhedoM kA samAveza ho gayA hai| aba nizcaya-vyavahAra kA vivaraNa likhate haiM : nizcaya to abhedarUpadravya, vyavahAra dravya ke yathAsthitabhAva; parantu vizeSa itanA ki jitane kAla saMsArAvasthA utane kAla vyavahAra kahA jAtA hai, siddha vyavahArAtIta kahe jAte haiM; kyoMki saMsAra aura vyavahAra ekarUpa batalAyA hai| saMsArI so vyavahArI, vyavahArI so sNsaarii| dravya-paryAya ko abheda mAnakara nizcaya kahA hai aura paryAya ko yathAvasthitabhAva kahakara bheda karake vyavahAra kahA hai| yaha nizcaya to abhedarUpa dravya kA spaSTIkaraNa huaa| yahA~ zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhasvabhAva kI bAta nahIM hai; yahA~ to dravya jisa paryAyarUpa pariNamita huA hai, usa ,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana paryAya ke bhAvapramANa sampUrNa dravya ko bhI vaisA hI kahanA - yaha nizcaya hai| tAtparya yaha hai ki zuddhaparyAya se pariNamita AtmA ko zuddhanizcaya, zuddhAzuddhaparyAya se pariNamita AtmA ko mizranizcaya tathA azuddhaparyAya se pariNamita AtmA ko azuddhanizcaya kahA hai| zrI pravacanasAra zAstra meM bhI yaha bAta lI gaI hai| pravacanasAra kI AThavIM gAthA meM AcArya kundakunda kahate haiM : pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayatti pnnnnttN| tamhA dhammapariNado AdA dhammo munneyvvo||8|| dravya jisasamaya jisabhAvarUpa se pariNamana karatA hai, usasamaya vaha usase tanmaya hai - aisA jinendrabhagavAna ne kahA hai; isalie dharma-pariNata AtmA ko dharma samajhanA caahie| __ aho! kundakundAcArya ke paramAgamoM meM lAkhoM AgamazAstroM kA mUla samAviSTa hai| vizeSarUpa se yahA~ yaha kahA gayA hai ki jahA~ taka saMsAra avasthA hai, vahA~ taka vyavahAra hai, siddhoM ke vyavahAra nahIM hai| arthAt saMsAra hai, vahI vyavahAra hai aura vyavahAra hai, vahI saMsAra hai - isaprakAra saMsAra va vyavahAra donoM ko ekarUpa kahA hai| saMsArI so vyavahArI aura vyavahArI so sNsaarii| isa viSaya ko jAnane se yaha samajhanA cAhie ki jo jIva vyavahAra kA avalambana karatA hai, vaha vAstava meM saMsAra kA hI avalambana karatA hai| ajJAnI jIva vyavahAra vyavahAra karatA hai aura usake avalambana se dharma mAnatA hai| parantu yahA~ to 400 varSa pUrva AgamAbhyAsI paMDita banArasIdAsajI kahate haiM ki vyavahAra aura saMsAra donoM ekarUpa haiN| jo vyavahArI haiM, vaha saMsArI haiN| jo vyavahAra kA avalambana karatA hai, vaha saMsAra meM bhaTakatA hai aura jo zuddhasvabhAva (karmasaMyoga va vikArarahita AtmasvabhAva)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ kA avalambana karatA hai, vaha zuddhatA prApta karake siddha ho jAtA hai, usake vyavahAra nahIM rahatA aura vaha vyavahArAtIta ho jAtA hai| 23 ajJAnI vyavahAra....vyavahAra karatA hai; kintu bhAI! terA to jo vyavahAra hai, vaha bhI azuddha hai, phira bhalA tujhe usa azuddhatA meM se zuddhatA kaise prApta hogI? jinheM zuddhavyavahAra hai ve to vyavahAra ke avalambana meM aTakate hI nahIM, unakI pariNati to zuddhasvabhAva kI ora hI jhukI huI hai| zuddhasvabhAva kI ora jhukI huI pariNati ko hI yahA~ zuddhavyavahAra kahA hai - aisA zuddhavyavahAra ajJAnI ke nahIM hotA / aba tInoM avasthAoM kA vivaraNa likhate haiM : jitane kAla mithyAtva avasthA, utane kAla azuddhanizcayAtmakadravya ashuddhvyvhaarii| samyagdRSTi hote hI caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna paryanta mizranizcayAtmakadravya mizravyavahArI / kevalajJAnI zuddhanizcayAtmakadravya zuddhavyavahArI / yahA~ jo tIna prakAra ke bheda kie, ve kisa-kisa jIva ko hote haiM, yaha batalAte haiM - ajJAnI jIva AtmA ke zuddhasvabhAva ko bhUlakara, rAgAdiazuddhatArUpa hI apane ko mAnatA huA, azuddhatArUpa hI pariNamana karatA hai, ataH usake dravya ko azuddhanizcayAtmakadravya kahA hai / yadyapi azuddhatA to kSaNika paryAya hai; tathApi usake sahakAra se dravya ko azuddha kahA jAtA hai| jaba vahI jIva zuddhapariNatirUpa pariNamana karatA hai, taba zuddhapariNati ke sahakAra se usI dravya ko zuddhanizcayAtmakadravya kahA jAtA hai| - azuddhaparyAya ke samaya bhI zuddhadravyasvabhAva to vidyamAna hI hai; kintu ajJAnI ko isakA bhAna nahIM hai / yadi use svabhAva kA bhAna ho jAya to usako akelA azuddhapariNamana nahIM rahe, balki vaha sAdhaka ho jaay|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana ___ sAdhaka kI AtmA mizranizcayAtmakadravya hai| samyagdRSTi sAdhaka ko zuddhadravya kA bhAna huA hai, usakI pariNati kucha to zuddhatArUpa pariNamita huI hai aura kucha azuddhatArUpa pariNamita ho rahI hai| isaprakAra usakI zuddhAzuddharUpa mizrapariNati hai aura isa mizrapariNati ke sahakAra se usa dravya ko (cauthe se bArahaveM guNasthAna taka) mizranizcayAtmakadravya kahate haiN| usaprakAra kI pariNati se dravya svayaM pariNamita huA hai| ataH usa pariNati ke sahakAra se usa dravya ko bhI vaisA khaa| jinakI pariNati pUrNa zuddharUpa se pariNamita huI hai, aise kevalajJAnI bhagavantoM kI AtmA ko (terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM) zuddhanizcayAtmakadravya kahA hai| _ svabhAva se to vastu zuddha hI hai; parantu avasthA meM bhI zuddharUpa se pariNamana kare taba hI zuddha kahane meM AtI hai| samayasAra kI chaThI gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne kahA hai : "eSa evAzeSadravyAMtarabhAvebhyaH bhinnatvenopAsyamAnatvena zuddha itybhilpyte| ___ yahI AtmA samasta paradravya ke bhAvoM se bhinnapane sevana kiyA gayA zuddha - aisA kahA jAtA hai|" ajJAnI jIva zuddhasvabhAva kI upAsanA nahIM karatA, vastu ko azuddhabhAvarUpa hI anubhava karatA hai tathA azuddhatArUpa hI pariNamana karatA hai; isalie use azuddha kahA jAtA hai| __azuddha, mizra athavA zuddhapariNatirUpa se dravya svayaM pariNamana karatA hai, ataH vaha pariNati usakA vyavahAra hai aura usarUpa se pariNamita huA dravya nizcaya hai| aisA nizcaya-vyavahAra pratyeka jIva meM vartatA hai| jIva ke nizcaya-vyavahAra jIva meM hI samAye hue haiN| pudgala kI pariNati - vaha pudgala kA vyavahAra hai aura jIva kI pariNati - vaha jIva kA vyavahAra hai| jIva ke bhAva jIva meM aura pudgala ke bhAva pudgala meM haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ 25 ataH donoM ke bhAva svataMtra haiM, unameM mAtra nimitta-naimittika sambandha haiM, anya koI sambandha nahIM hai| dravya so nizcaya aura paryAya so vyavahAra; arthAt dravya nizcayakAraNa hai aura paryAya vyavahArakAraNa haiN| jaise- mokSamArga kI paryAyarUpa se pariNamita zuddhAtmadravya nizcaya se mokSa kA kAraNa hai arthAt usako kAraNasamayasAra' kahA hai aura paryAya kA bheda karake kahane para samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa zuddharatnatraya ko mokSamArga kahA hai| isaprakAra abhedadravya kA kathana karanA nizcaya hai aura paryAya ke bheda kA kathana karanA vyavahAra hai| ___ mokSamArga ke prasaMga meM abhedadravya ko mokSa kA sAdhana kahanA nizcaya hai aura mokSamArga kI zuddhaparyAya ko mokSa kA sAdhana kahanA vyavahAra hai| isa vyavahAra meM jo ratnatraya haiM, vaha yadyapi nizcayarUpa zuddha hai, tathApi tIna bheda hone se vyavahAra kahA gayA hai| rAgarUpa vyavahAraratnatraya ko mokSa kA sAdhana kahanA to mAtra upacAra hai aura vaha upacAra bhI jJAnI ko hI hotA hai, ajJAnI ko to upacAra ratnatraya bhI nahIM hai| azuddhapariNatirUpa se pariNamita ajJAnI jIva ko azuddha pariNati hai, vaha usakA vyavahAra hai| vaha azuddhavyavahAra hai aura usa azuddhapariNati se pariNamita dravya azuddhanizcayAtmaka dravya hai| isa azuddhanizcayAtmakadravya ko sahakArI azuddhavyavahAra hai| dekho! yahA~ para nimitta ke sahakAra kI bAta nahIM lI gaI hai| dravya ko to usa-usa samaya vartanevAlI apanI paryAya kA sahakAra hai| tAtparya yaha hai ki mithyAtvaavasthA ke samaya AtmA ko azuddhapariNati ke sahakAra se azuddha kahA hai, parantu karma ke sadbhAva ke kAraNa AtmA ko azuddha nahIM kahA gayA hai| sAdhakajIva ko zuddhAzuddharUpa mizrapariNati hai, aisI mizrapariNatirUpa se dravya svayaM pariNamita huA hai| ataH use mizranizcayAtmakadravya aura usako sahakArI usakI pariNati ko mizravyavahAra kahA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 paramArthavacanikA pravacana isIprakAra jisa AtmA meM kevalajJAnAdi pUrNa zuddhaparyAya pariNamita huI hai, vaha zuddhanizcayAtmakadravya hai aura usakI sahakArI usakI pariNati zuddhavyavahAra hai| dekho! eka dravya kA nizyacaya-vyavahAra kitanA vicitra hai| dravya ko nizcaya aura pariNati ko vyavahAra kahA hai tathA ina donoM ko sahakArI kahA hai| vastu ko kisI para kA sahakAra nahIM hai, apane hI dravya-paryAya meM eka dUsare kA sahakAra hai| __ azuddha upAdAnarUpa pariNamita dravya ko sahakArI azuddhaparyAyarUpa vyavahAra hai| mizra upAdAnarUpa dravya ko sahakArI mizraparyAyarUpa vyavahAra hai|shuddh upAdAnarUpa pariNamita dravya ko sahakArI zuddhaparyAyarUpa vyavahAra hai| ye tInoM prakAra saMsArI jIva ke haiN| jahA~ taka saMsAra avasthA hai, vahA~ taka vyavahAra hai| ata siddhoM ko vyavahArAtIta kahA jAtA hai| yadyapi siddhabhagavAna ko paryAya to hai; parantu yahA~ saMsAra-avasthita jIva kA hI vivecana hone ke kAraNa siddhoM ko anavasthita kahA hai| -* upAdAna-nimitta saMvAda nimitta - kahai nimitta jaga meM baDUyo, moteM bar3au na koy| tIna loka ke nAtha saba, mo prasAdateM hoy||32|| upAdAna - upAdAna kahai tU kahA, cahu~gati meM le jaay| to prasAdateM jIva saba, duHkhI hoMhi re bhaay||33|| nimitta - avinAzI ghaTa-ghaTa base, sukha kyoM vilasata naahiN| zubha nimitta ke yoga bina, pare-pare bilalAhiM // 36 / / upAdAna - zubha nimitta iha jIva ko, milyo kaI bhvsaar| pai ika samyakdarza bina, bhaTakata phiryo gNvaar||37|| - bhaiyA bhagavatIdAsa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA ke tIna vyavahAra nizcaya to dravya kA svarUpa, vyavahAra - saMsArAvasthita bhAva, usakA aba vivaraNa kahate haiM : mithyAdRSTi jIva apanA svarUpa nahIM jAnatA, isalie parasvarUpa meM magna hokara usako apanA kArya mAnatA hai; vaha kArya karatA huA azuddhavyavahArI kahA jAtA hai| samyagdRSTi apane svarUpa ko parokSapramANa dvArA anubhavatA hai, parasattA-parasvarUpa se apanA kArya na mAnatA huA yogadvAra se apane svarUpa ke dhyAna-vicArarUpa kriyA karatA hai; vaha kArya karate hue mizravyavahArI kahA jAtA hai| kevalajJAnI yathAkhyAtacAritra ke bala se zuddhAtmasvarUpa kA ramaNazIla hai, isalie zuddhavyavahArI kahA jAtA hai| yogArUr3ha avasthA vidyamAna hai, ataH vyavahArI nAma kahate haiN| zuddhavyavahAra kI sarahada terahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna paryanta jaannaa| - 'asiddhapariNamanatvAt vyvhaarH|' nigoda se lekara caudahaveM guNasthAna paryanta sabhI saMsArI jIvoM kI avasthA ke prakAra ina tInoM vibhAgoM meM samA jAte haiN| saMsAra ke jIvoM meM bahubhAga to mithyAdRSTi jIvoM kA hI hai| mithyAdRSTi jIva nijAtmasvarUpa jAnatA nahIM hai aura zarIrAdi kI kriyA, vaha maiM hU~, rAga jitanA hI maiM hU~' - isaprakAra mAnakara para svarUpa meM hI magna rahatA hai - arthAt azuddhaparyAyarUpa se hI pariNamatA hai, isaliye vaha azuddhavyavahArI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana hai| anya dravya ke saMyoga se huI manuSyAdi paryAya vaha vAstava meM AtmasvarUpa nahIM hai; kintu ajJAnI to 'maiM hI manuSya hU~' aisA mAnakara hI vartana karatA hai, usako AcArya ne pravacanasAra zAstra meM vyavahAramUr3ha - parasamaya kahA hai| bhAI ! 'manuSyavyavahAra' yaha vAstava meM terA vyavahAra nahIM hai; parantu zuddha cetanA ke vilAsarUpa jo AtmavyavahAra hai, vahI terA vyavahAra hai aura terI zuddhacetanAparyAya hI terA vyavahAra hai / terA vyavahAra tujha meM hogA yA paradravya hogA? are! soca to sahI, terA vyavahAra tujha meM aura para kA vyavahAra para meM - yahI nyAyamArga hai / 28 prazna - vyavahAra ko to parAzrita kahA hai na? uttara - yahA~ abheda so nizcaya aura bheda so vyavahAra - yaha vivakSA hai| bheda ke vicAra meM jaba taka para kA avalambana hai taba taka usako bhI parAzrita kaha sakate haiM; parantu jo bhedarUpa bhAva arthAt paryAya hai, vaha apane meM hI utpanna hotI hai, para meM nahIM hotI hai / - AtmA to caitanyasvarUpa hai, vaha manuSyAdi deharUpa nahIM hai| bhAI ! manuSyavyavahAra to mithyAdRSTi kA hai arthAt cetanAsvarUpa ko bhUlakara 'maiM manuSya hI hU~' - aisI dehabuddhi se ajJAnI pravartatA hai / 'maiM manuSya hI hU~, merA hI yaha zarIra haiM' - isaprakAra ahaMkAra - mamakAra se apane ko ThagAtA huA avicalitacetanAvilAsa-mAtra AtmavyavahAra se cyuta hotA hai, aura samasta kriyAkalApoM se AkaNThapUrita aise manuSyavyavahAra kA Azraya karake rAgI-dveSI hotA hai| isa kAraNa se ajJAnI paradravyarUpa karma ke sAtha saMgati karane se vAstava meM parasamaya hai / " logoM meM mAnavadharma ke nAma se aneka ghoTAle cala rahe haiN| yahA~ santa kahate haiM ki - 'maiM manuSya hU~' aisI mithyAbuddhi to adharma hai| bhAI ! tU to AtmA hai, terA vilAsa cetanArUpa hai; jar3a deha kI kriyA meM terA vyavahAra hai hI kahA~ ? aura rAgAdi azuddha pariNati bhI vAstava meM terA vyavahAra nahIM hai, vaha to azuddhavyavahAra hai| 1. pravacanasAra, gAthA 94 kI TIkA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArAvasthA ke tIna vyavahAra are mUr3ha! tujhe kyA ho gayA hai? aba to samajha! terA zuddha vyavahAra to samyagdarzana-jJAna-cAritra kI zuddhapariNati meM hai, zuddhacetanA pariNati vahI terA AtmavyavahAra hai| ajJAnI ke azuddhapariNati to usakA azuddhavyavahAra hai| are jIva! terA vyavahAra kyA aura terA nizcaya kyA? ise bhI tU nahIM jAnatA, apane bhAvoM ko hI tU nahIM pahicAnatA, to kisa prakAra tU dharma karegA? ataH apane bhAvoM ko tU bhalI prakAra pahicAna, tabhI terA hita ho skegaa| samyagdRSTi apane jJAnAnandasvarUpa ko parokSapramANa se anubhavatA hai| samyak matizrutajJAna meM indriya aura mana ke avalambana binA jo rAgarahita saMvedana hotA hai, usakI apekSA se vahA~ AMzika pratyakSapanA bhI hai; parantu mati-zrutajJAna hone se use parokSa kahA hai| isa sambandhI vizeSa spaSTIkaraNa paNDita ToDaramalajI kI rahasyapUrNa ciTThI ke vivecana meM A gayA hai| svAnubhava se AtmasvarUpa ko jAnA hai, isIkAraNa dharmI jIva para kI kriyA ko athavA para ke svarUpa ko apanA nahIM mAnatA; inase bhinna hI apane jJAnasvarUpa ko jAnatA hai, aura aise nijasvarUpa ke dhyAna-vicArarUpa kriyA meM vartatA hai - yahI usakA mizravyavahAra hai| prazna - isako mizravyavahAra kyoM kahA? uttara - cU~ki sAdhaka ko abhI pUrNa zuddhatA huI nahIM hai, usakI paryAya meM kucha zuddhatA aura kucha azuddhatA - donoM sAtha-sAtha vartatI hai; isaliye usako mizravyavahAra khaa| prazna - mizravyavahAra to cauthe se bArahaveM guNasthAna paryanta kahA hai, vahA~ bArahaveM guNasthAna meM to kiMcit bhI rAgAdi azuddhatA hai nahIM; phira vahA~ mizrapanA kaise kahA? uttara - rAga-dveSa-moharUpa azuddhatA vahA~ nahIM rahI - yaha bAta to ThIka; parantu vahA~ abhI jJAnAdiguNoM kI avasthA apUrNa hai arthAt alpa
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 paramArthavacanikA pravacana jJAnAdi kI apekSA se (udayabhAvarUpa ajJAnabhAva hai isa apekSA se) azuddhatA parigaNita kara mizrabhAva khaa| prazna - yadi aisA hai to kevalI bhagavAna ke bhI yoga kA kampana Adi udayabhAva hai, isaliye unake bhI mizrapanA kahanA cAhiye? uttara - nahIM, kevalI bhagavAna ke jJAnAdipariNati sampUrNa zuddha ho gaI hai aura aba jo yoga kA kampana Adi hai, vaha navIna karma sambandha kA kAraNa nahIM hotA, arthAt unake akelI zuddhatA hI mAnakara zuddha vyavahAra kahA hai| samyagdRSTi ko mizravyavahAra kahA hai| vahA~ AtmA aura zarIra kI milakara kriyA hotI hai - aisA 'mitha' kA artha nahIM hai; kintu apanI paryAya meM kiMcit zuddhatA aura kiMcit azuddhatA yaha donoM ekasAtha hone se mizra kahA hai| AtmA meM samyagdarzana hote hI cauthe guNasthAna se AMzika zuddhatA pragaTI hai, vahA~ se lekara bArahaveM guNasthAna taka sAdhakadazA hai| aisI pariNativAle jIva ko 'mizranizcayAtmakadravya' kahA hai| prazna - samyagdRSTi to apane zuddhadravya ko jAnatA hai, to bhI usako 'zuddha-azuddha-mizranizcayAtmakadravya' kyoM kahA? uttara - samyagdRSTi kI nizcayadRSTi meM - pratIti meM kahIM zuddhAzuddha AtmA nahIM hai, usakI dRSTi meM to zuddhAtmA hI hai; parantu paryAya meM abhI usako samyagdarzana-jJAna tathA svarUpAcaraNacAritrAdi zuddhAMzoM ke sAtha rAgAdika azuddhAMza bhI haiM, ataH usakI zuddha aura azuddha - aisI mizrabhAvarUpa avasthA hai; usa mizrabhAva ke sAtha abhedatA mAnakara usa dravya ko bhI vaisA 'mizranizcayAtmaka kahA hai| dravyadRSTi se dekhane para to dravya zuddha hI hai, azuddhatA usameM hai nhiiN| kahA hai : Navi hodi appamatto Na pamatto jANago du jo bhaavo| evaM bhaNaMti zuddhaM NAo jo so u so cev||6|| arthAt AtmA ko zuddhadRSTi se dekho to vaha apramatta-pramatta athavA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ 31 zuddha-azuddha aise bhedarahita ekarUpa zuddha jJAyaka hai, aura jo yaha jJAyakasvabhAva vikArarUpa nahIM huA - vaha samyagdarzana kA viSaya hai| paryAya meM zuddhaazuddhapanA Adi prakAra haiN| jaba aisA jJAyakasvabhAva upAsya banAyA jAve taba paryAya zuddha hotI hai aura jaba isa svabhAva ko bhUlakara vikAra meM hI lInatA rahe, taba paryAya azuddha hotI hai| isa zuddha athavA azuddha paryAya ke sAtha abhedatA se dravya ko bhI zuddha, azuddha athavA mizra kahA gayA hai; kyoMki usa-usa kAla meM vaise bhAvarUpa dravya svayaM pariNamA hai, dravya kA hI vaha pariNamana hai, dravya se bhinna kisI anya kA pariNamana nahIM hai| dekho! sAdhakadazA meM zuddhatA aura azuddhatA donoM hI eka sAtha eka hI paryAya meM haiM; tathApi donoM kI dhArA bhinna-bhinna hai, zuddhatA to: zuddhadravya ke Azraya se hai aura azuddhatA para ke Azraya se hai-donoM kI jAti judI hai| donoM sAtha hone para bhI jo azuddhatA hai, vaha vartamAna meM pragaTa huI zuddhatA kA nAza nahIM kara detI-aisI mizradhArA sAdhaka ke hotI hai| terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM kevalIbhagavAna pUrNa yathAkhyAta cAritra ke bala se zuddhAtmasvarUpa meM hI ramaNazIla haiN| yadyapi yathAkhyAtacAritra to bArahaveM guNasthAna meM hI pUrNa thA, parantu vahA~ abhI kevalajJAna nahIM thA; aba kevalajJAna aura anantasukha pragaTa hone se pUrNa iSTapada kI prApti huii| sAdhya thA, vaha sadha gayA aura AvaraNa kA atyanta abhAva ho gayA; isaliye zuddhapariNatirUpa zuddhavyavahAra khaa| terahaveM guNasthAna meM yogArUr3ha dazA arthAt yogoM kA kampana hai aura caudahaveM meM kampana nahIM hai; parantu vahA~ abhI asiddhatva hai arthAt saMsArIpanA hai, ataH vahA~ taka vyavahAra kahA gayA hai| siddha bhagavAna saMsAra se pAra haiM, isaliye ve vyavahArAtIta haiN| jahA~ taka asiddhapanA hai, vahA~ taka vyavahAra hai, siddhajIva vyavahAravimukta haiN| vaise to dRSTi apekSA se samyagdRSTi ko bhI vyavahAra-vimukta kahA hai, parantu yahA~ to pariNati apekSA se bAta hai| jahA~ taka saMsAra hai,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana 32 vahA~ taka vyavahArapariNati mAnI gaI hai, siddha ko vyavahAra se rahita kahA hai| zAstroM meM jahA~ jo vivakSA ho vahI samajhanA caahie| . isaprakAra saMsArI jIva kI avasthA ke azuddha, mizra aura zuddha tIna bheda batalAye / saMsAra meM se mokSa jAnevAle pratyeka jIva kI yaha tInoM avasthAyeM ho jAtI haiN| azuddhatA to ajJAnadazA meM sarva saMsArI jIvoM ke anAdi se varta rahI haiM; pazcAt AtmajJAna hone para sAdhanabhAvarUpa mizradazA pragaTa hotI hai, aura zuddhatA vRddhiMgata hote-hote kevalajJAna hone para sAdhyarUpa pUrNa zuddhadazA pragaTa hotI hai, pazcAt alpakAla meM mokSapada prApta hotA hai| azuddhadazA to Asrava - bandhatattva hai, mizradazA meM jitanI zuddhatA hai, utanI saMvara-nirjarA hai tathA alpa azuddhatA hai, vaha Asrava-bandha hai, aura pUrNa zuddhatA pragaTa huI vaha bhAvamokSa hai / dravyamokSarUpa siddhadazA kI bAta yahA~ nahIM lI hai, kyoMki saMsArI jIvoM kI hI yahA~ bAta hai / ajJAnI ke mAtra azuddhatA hai, cauthe guNasthAna se kucha zuddhatA aura sAtha meM rAga bhI hai - isaprakAra mizrapanA hai, bArahaveM guNasthAna meM vItarAgatA hai arthAt vahA~ rAga nahIM hai, parantu jJAnAdiguNoM kI avasthA apUrNa hai, isalie vahA~ bhI mizrabhAva kahA / kevalajJAnI ke jJAnAdi pUrNa ho gaye haiM, isalie zuddhatA mAnI; tathApi abhI (terahaveM - caudahaveM guNasthAna meM ) siddhapanA nahIM hai arthAt asiddhatva hone se unako bhI vyavahAra meM pariNamita kiyA; kyoMki zarIra ke sAtha abhI usaprakAra kA sambandha hai aura pariNati meM usaprakAra kI yogyatA hai| jaba siddhadazA huI taba vyavahAra chUTa gayA aura vyavahAra chUTA, vahA~ saMsAra chUTA arthAt vyavahArAtIta huA, vahA~ saMsArAtIta huA / prazna - yahA~ caudahaveM guNasthAna taka vyavahAra kahA, siddha ko vyavahArAtIta kahA, kintu samayasArAdi meM to samyagdRSTi ko cauthe guNasthAna se hI vyavahAra kA niSedha kahA hai? uttara - bhAI ! vahA~ bhI jo vyavahAra hai, usakA asvIkAra nahIM kiyA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ hai; hA~ usa vyavahAra kA Azraya karane se inkAra kiyA hai| jisa bhUmikA meM jo vyavahAra ho use to jAnanA parantu usakA Azraya mata karanA - aisA vahA~ kahane kA Azaya hai| yadi usake avalambana se lAbha mAnegA to usa vyavahAra ke vikalpa meM hI aTaka jAyegA aura paramArtha kA anubhava nahIM ho skegaa| jinamata meM pravartane ke liye donoM naya jAnane yogya kahe haiM; kintu Azraya karane yogya to mAtra eka bhUtArthasvabhAva hI hai| ataH vyavahAra kA jJAna mata chor3o, kintu usakA Azraya chor3o aura paramArtha kA Azraya karo- aisA upadeza hai| isIprakAra yahA~ bhI saMsArAvasthA meM kisa jIva kA kaisA vyavahAra hotA hai, usakA jJAna karAyA hai; kintu usakA Azraya karane ke liye nahIM khaa| eka trikAlI akhaNDa dravya ko saMsArI aura siddha aise do avasthAbheda se lakSya meM lenA bhI vyavahAra hai, aura usa bheda ke lakSya se nirvikalpatA nahIM hotii| ekarUpa abheda dravyasvabhAva ko dRSTi meM lenA, vaha nizcaya hai tathA usI ke lakSya se nirvikalpadazA kI prApti hotI hai| prazna - kyA vyavahAra mithyAtva hai? uttara - nahIM bhAI! vyavahAra svayaM mithyAtva nahIM hai, vyavahAra to jJAnI ko bhI hotA hai; yahA~ to caudahaveM guNasthAna paryaMta vyavahAra kahA hai, vaha vyavahAra mithyAtva nahIM hai; parantu vyavahAra ke bheda ke avalambana meM aTakakara usase lAbha mAneM to avazya mithyAtva hai| samayasAra nATaka meM kahA hai ki- asaMkhya prakAra ke jo mithyAtvabhAva haiM, ve vyavahAra haiM tathA jisakA mithyAtva chUTA aura samyaktva huA, vaha jIva nizcaya meM lIna hai aura vyavahAra se mukta hai| vahA~ aisA Azaya samajhanA ki jo mithyAtvabhAva hai vaha kisI na kisI prakAra se vyavahArAzrita hai, ataH jitane prakAra mithyAtva ke kahe utane hI prakAra vyavahAra ke kahe; parantu isakA abhiprAya aisA nahIM samajhanA ki jo vyavahAra hai, vahI mithyAtva hai| samyagdRSTi ko vyavahAra to bhUmikAnusAra hotA hai,parantu use
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 paramArthavacanikA pravacana vyavahAra kA Azraya karane kI buddhi nahIM hai; ataH usake mithyAtva nahIM hai| aba saMsAra-avasthA meM sthita jIva kI tInoM avasthAoM kA arthAt tInoM prakAra ke vyavahAroM kA svarUpa kahate haiM :___ azuddhavyavahAra zubhAzubhAcArarUpa hai, zuddhAzuddhavyavahAra zubhopayogamizrita svarUpAcaraNarUpa hai, zuddhavyavahAra zuddhasvarUpAcaraNarUpa hai; parantu vizeSa itanA ki koI kahe ki zuddhasvarUpAcaraNa to siddha meM bhI vidyamAna hai, isaliye vahA~ bhI vyavahAra saMjJA kahanA cAhiye; parantu aisA nahIM hai, kyoMki saMsArAvasthA taka vyavahAra kahA jAtA hai tathA saMsArAvasthA miTane para vyavahAra bhI miTA kahA jAtA hai; aisI yahA~ sthApanA kI hai| isaprakAra siddha vyavahArAtIta kahe jAte haiN| iti vyavahAra vicAra smaapt| ajJAnI ko zubhAcArarUpa tathA azubhAcArarUpa azuddhavyavahAra hai, usa zubhAzubha AcaraNa meM zuddhatA nahIM hai| mithyAdRSTi ko zubhAzubharAga kA hI AcaraNa hotA hai, zuddhAcaraNa nahIM hotaa| koI kahe ki zubhabhAva zuddhabhAva kA kAraNa hai - to kahate haiM ki nahIM hai| zubhAcaraNa svayaM azuddha hai - yaha bAta paNDita banArasIdAsajI bhI 400 varSa pahale spaSTa kaha gae haiM aura jainasiddhAnta meM anAdi se yahI bAta santa kahate Ae haiN| zubhAcaraNa svayaM azuddha hai, vaha zuddhatA kA kAraNa kaise ho sakatA hai? isaprakAra mithyAdRSTi ko jo azubha yA zubha AcaraNa hai, use azuddhavyavahAra jaannaa| . sAdhaka kA mizravyavahAra kaisA hai? usako zubhopayogamizrita svarUpAcaraNa hai, vaha zuddhAzuddha mizravyavahAra hai| samyagdarzana hote hI cauthe guNasthAna se svarUpAcaraNa prakaTa huA, vaha zuddhatA kA aMza hai aura vahA~ zubharAga bhI hai, vaha azuddhatA hai - isaprakAra sAdhaka ko zuddhAzuddharUpa mizravyavahAra hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ 35 prazna - samyagdRSTi ko caturthAdi guNasthAnoM meM azubhabhAva bhI hotA hai, tathApi yahA~ svarUpAcaraNa ko zubhamizrita hI kyoM kahA? azubha kI bAta kyoM nahIM kI? uttara :- samyagdRSTi ke azubha kI pradhAnatA nahIM hai, zubha kI pradhAnatA hai; isalie azubha kI gaNanA nahIM kii| Agama meM azubha kI pradhAnatA . mithyAdRSTi ko hI mAnI gaI hai| samyagdRSTi ko caturtha-paMcama-SaSThama guNasthAna meM zubhopayoga kI pradhAnatA hai, sAtha meM zuddhapariNati bhI hotI hai; ataH usake zuddha ke sAtha zubha kA hI mizrapanA mAnA gayA hai| dekho! isameM yaha bAta bhI A gaI ki samyagdRSTi kA zubhopayoga bhI azuddha hI hai, vaha dharma nahIM hai| prazna :- yahA~ sAdhaka ke mizravyavahAra ko zubhopayogamizrita kahA; parantu Upara bArahaveM guNasthAna meM zubhopayoga to hai nahIM, taba mizravyavahAra kaise hai? uttara :- vahA~ zubhopayoga nahIM hai, yaha bAta to ThIka hai; parantu abhI jJAna-darzana-vIrya-Ananda Adi apUrNa haiM, arthAt jJAna ke sAtha audayika ajJAna bhI hai; isa apekSA se vahA~ bhI mizravyavahAra smjhnaa| siddhAnta meM ajJAna kA udaya bArahaveM guNasthAna taka kahA hai aura asiddhatvarUpa audayikabhAva caudahaveM guNasthAna taka hai| jaba taka udayabhAva hai, taba taka saMsAra hai aura jaba taka saMsAra hai, taba taka vyavahAra hai| kevalI bhagavAna ke zuddhavyavahAra hai, vaha kaisA hai? kevalajJAna sahita zuddhasvarUpAcaraNarUpa zuddhavyavahAra hai| unake aba sAdhakapanA rahA nahIM aura siddhapada bhI abhI prApta huA nahIM, kintu sAdhyarUpa parama-iSTa paramAtmadazA unheM prakaTa ho gaI hai; ataH arihantoM ke zuddhasvarUpAcaraNarUpa zuddhavyavahAra hotA hai| prazna :- zuddhasvarUpAcaraNa to siddha bhagavAna ke bhI hotA hai, aisI dazA meM unake bhI zuddhavyavahAra kyoM nahIM kahate?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 paramArthavacanikA pravacana uttara - isakA spaSTIkaraNa ho cukA hai ki yahA~ saMsAra-avasthAvAle jIvoM kA hI kathana hai, isalie saMsAra-avasthA taka hI vyavahAra kahA hai| caudahaveM guNasthAna taka asiddhatva hai tathA kitane hI guNoM kA vibhAva pariNamana aura karma saMyoga hai; ataH vahA~ taka hI vyavahAra mAnA hai| siddhadazA meM kisIprakAra kA vibhAva tathA karma saMyoga hai nahIM, isaliye saMsArAtIta aise siddha bhagavAna ko vyavahArAtIta kahA gayA hai| bArahaveM guNasthAna meM bhI yathAkhyAta cAritra hai, tathApi vahA~ zuddhavyavahAra na kahakara mizravyavahAra kyoM kahA? isa sambandhI spaSTIkaraNa bhI pahale kiyA jA cukA hai| isaprakAra saMsArI jIvoM meM saMsAra-avasthArUpa vyavahAra hai, usakA svarUpa tIna bheda karake samajhAyA; ataH vyavahAravicAra samApta huaa| aba una saMsArI jIvoM meM AgamarUpa tathA adhyAtmarUpa bhAva kisaprakAra hai - so kahate haiN| aba Agama adhyAtma kA svarUpa kahate haiM : vastu kA jo svabhAva usako Agama kahate haiM aura AtmA ke adhikAra ko adhyAtma kahate haiM; Agama tathA adhyAtmasvarUpa bhAva Atmadravya ke jaannaa| ye donoM bhAva saMsAra-avasthA meM trikAlavartI maannaa| usakA vivaraNa-AgamarUpa karmapaddhati, adhyAtmarUpa shuddhcetnaapddhti| usakA vivaraNa - karmapaddhati paudgalikadravyarUpa athavA bhAvarUpa; dravyarUpa pudgalapariNAma, bhAvarUpa pudgalAkAra AtmA kI azuddhapariNatirUpa pariNAma; una donoM pariNAmoM ko AgamarUpa sthApita kiyaa| aba zuddhacetanApaddhati zuddhAtmapariNAma; vaha bhI dravyarUpa athavA bhaavruup| dravyarUpa to jIvatvapariNAma, bhAvarUpa jJAna-darzana-sukhavIrya Adi anantaguNa pariNAma; ve donoM adhyAtmarUpa jaannaa|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 _ 37 jIvadravya kI ananta avasthAe~ Agama adhyAtma donoM paddhatiyoM meM anantatA maannii| vastu ke svabhAva kA artha yahA~ trikAlIsvabhAva nahIM samajhanA cAhie; kintu paryAya kA svabhAva samajhanA caahie| saMsArI jIva kI paryAya meM vikAra kI paramparA anAdi se calI AI hai tathA usake nimittarUpa karma kI paramparA bhI anAdise calI AI hai, usako yahA~ Agamapaddhati kahate haiN| yaha Agamapaddhati azuddha hai; arthAt usameM AtmA kA adhikAra nahIM kahA, adhyAtmapaddhati zuddhaparyAyarUpa hai; arthAt usameM AtmA kA adhikAra khaa| AgamarUpa azuddhabhAva aura adhyAtmarUpa zuddhabhAva - ina donoM bhAvavAle jIva saMsAra-avasthA meM sadA hote hI haiM; arthAt saMsArAvasthA meM ina donoM bhAvoM ko trikAlavI khaa| saMsAra meM sAdhaka aura bAdhaka jIva sadA rahate hI haiN| saMsAra meM kabhI mAtra azuddhaparyAyavAle jIva hI raha jAveM aura zuddhaparyAyavAle jIva na raheM - aisA kabhI bana nahIM sakatA; athavA sabhI jIva zuddhaparyAyavAle ho jAveM aura azuddhaparyAyavAlA koI jIva na rahe - aisA bhI kabhI ho nahIM sktaa| sArAMza yaha hai ki azuddhabhAvarUpa Agamapaddhati aura zuddhabhAvarUpa adhyAtmapaddhati - yaha donoM bhAva saMsAra meM trikAla vartate haiN| yaha bAta saMsAra meM rahanevAle bhinna-bhinna jIvoM kI apekSA se samajhanA; arthAt koI jIva zuddhaparyAyavAlA, koI azuddhaparyAyavAlA, koI mizraparyAyavAlA hogA - isaprakAra donoM bhAva trikAlavartI mAnanA; kintu eka hI jIva meM yaha bhAva sadA rahate haiM - aisA nahIM samajhanA, anyathA azuddhatA kA abhAva hokara zuddhatA nahIM ho sakegI, athavA zuddhaparyAya bhI anAdi kI tthhregii| eka jIva apanI paryAya meM se azuddhatA kA abhAva karake zuddhatA prakaTa kara sakatA hai; kintu jagata meM sabhI jIvoM ke azuddhabhAva kA sarvathA abhAva hokara zuddhatA ho jAya - aisA kabhI honevAlA nahIM, jagata meM sabhI bhAvavAle jIva sadA rheNge| siddha bhI jagata meM anAdi se hote Ae haiM aura nigodiyA / bhI anAdi se hI haiM, mithyAdRSTi va samyagdRSTi tathA ajJAnI ve kevalajJAnI bhI anAdi se hI haiM: isa bhA~ti se sabhI prakAra ke jIva jagata meM sadA rahanevAle
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 paramArthavacanikA pravacana haiN| koI jIva samasta jagata meM se ajJAna athavA azuddhatA kA abhAva karanA cAhe to yaha kabhI ho sakatA nhiiN| hA~! svayaM apanI AtmA meM se ajJAna aura azuddhatA miTAkara kevalajJAna aura siddhapada prakaTa kara sakatA hai| jitanA zubhAzubha vyavahArabhAva hai, vaha saba Agamapaddhati meM hai; Agamapaddhati, baMdhapaddhati athavA karmapaddhati hai - usameM dharma nahIM hai; dharma to adhyAtmapaddhati meM hai aura vahI mokSamArgarUpa hai, vahI zuddhabhAvarUpa hai| isa zuddhabhAvarUpa adhyAtmapaddhati meM AtmA kA adhikAra kahA, kintu Agamapaddhati meM nahIM; kyoMki vaha AtmA ke svabhAvarUpa nahIM hai apitu vibhAvarUpa hai| yahA~ Agamapaddhati kahI gaI hai, usameM Agama kA artha siddhAntarUpa zAstra mata samajhanA, kintu Agamapaddhati kA artha anAdi se calI AI paramparA athavA AgantukabhAva smjhnaa| vikArI bhAva navIna AgantukabhAva haiM, svabhAva meM ve nahIM haiM, kintu karma ke nimitta se paryAya meM naye-naye utpanna hue haiM aura anAdi se unakA pravAha calA AyA hai| vikAra aura unake nimittarUpa-karma ina donoM kA pravAha anAdise calA AyA hai, usakA nAma Agamapaddhati hai; tathA jIva meM jo navIna apUrva adhyAtmadazA arthAt zuddhaparyAya prakaTa hotI hai, vaha adhyAtmapaddhati hai| ina donoM prakAra ke bhAvoM kA sadbhAva jagata meM sadA pAyA jAtA hai| ataH unakA vivecana aba karate haiN| zuddhacetanApaddhati arthAt zuddhAtmapariNAma; yaha bhI dravyarUpa tathA bhAvarUpa se do taraha ke haiN| dravyarUpa to jIvatvapariNAma tathA bhAvarUpa jJAna-darzana-sukha-vIrya Adi ananta guNapariNAma - ye donoM pariNAma adhyAtmarUpa jaannaa| ina Agamaaura adhyAtma donoM paddhatiyoM meM anantatA maannaa| dekho! yaha sUkSma bAta hai, parantu hai to jIva ke apane pariNAma kI hI baat| jIva ko paryAya meM kisa-kisa prakAra ke bhAva hote haiM, unheM samajhane kI yaha bAta hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravya kI ananta avasthAe~ 39 AtmA kI pariNati meM azuddhatA anAdi se hai, vaha svabhAvagata bhAva nahIM hai kintu Agantuka vikArIbhAva hai| vaha pariNAma svabhAva AkArarUpa nahIM hai; isaliye usako pudgalAkAra kahA hai; kyoMki pudgalakarma usameM nimitta hai| pudgalakarma kI paramparA to dravyarUpa karmapaddhati hai aura usake nimitta se honevAlI jIva kI vikArarUpa paramparA, bhAvarUpa karmapaddhati hai| isaprakAra dravya aura bhAvakarma kI paramparArUpa Agamapaddhati hai| ina donoM bhAvoM ko jIvadravya kA kahA hai| prazna - dravyakarma kI paramparA to pudgala kI paryAya hai phira bhI yahA~ usako jIva kA bhAva kyoM kahA? uttara - vaha pudgala kI paryAya hai, yaha bAta barAbara satya hai; parantu jIva ke azuddhabhAva ke sAtha usakA sambandha hai, jIva ke azuddhabhAva ke sAtha milA huA usakA pariNamana hai, isaliye yahA~ karmapaddhati ko bhI jIva kA bhAva kaha diyA hai| jIva ke sAtha jinakA sambandha nahIM hai, aise dUsare ananta paramANu bhI jagata meM haiM; kintu unakI yahA~ bAta nahIM hai; yahA~ to jIva ke pariNAma ke sAtha jinakA nimitta-naimittika sambandha hai - aise pudgaloM kI bAta hai| makAna-zarIra-vastrAdi kA sambandha to jIva ko kabhI ho aura kabhI na bhI ho, parantu saMsAra meM jIva ko karma kA sambandha to sadaiva hotA hai; isa sambandha ko batAne ke lie usako bhI jIva kA bhAva kahA - aisA samajhanA caahie| Atmadravya aura usake jJAnAdi guNoM ke jo zuddha pariNAma haiM, ve adhyAtmapaddhatirUpa haiN| yaha adhyAtmapaddhati zuddhacetanArUpa hai arthAt usameM vikAra athavA karmoM kA sambandha nahIM hai| dravya ke zuddhapariNAma to dravyarUpa zuddhacetanApaddhati haiM aura jJAna-zraddhA-cAritrAdi guNoM ke zuddhapariNAma bhAvarUpa zuddhacetanApaddhati haiN| isaprakAra ye donoM pariNAma adhyAtmarUpa jaannaa|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 Agama-adhyAtmapaddhati kI anantatA - 7 Agamapaddhati meM saMsAramArga kA aura adhyAtmapaddhati meM mokSamArga kA varNana hai| jinase karmabandhana ho, ve sabhI bhAva Agamapaddhati meM samAviSTa haiN| vyavahAraratnatraya meM jo zubharAga hai, vaha bhI Agamapaddhati meM garbhita hai / zuddhacetanArUpa jitane bhAva haiM, ve adhyAtmapaddhati meM Ate haiN| isaprakAra donoM paddhatiyoM kI dhArA paraspara bhinna hai / ina donoM paddhatiyoM meM anantatA svIkAra krnaa| AtmA ke vikArIbhAvoM meM ananta prakAra haiM aura unameM nimittarUpa karma bhI ananta prakAra ke haiM; AtmA ke nirmala pariNAmoM meM bhI ananta guNoM ke ananta prakAra haiM; jJAnAdi guNoM ke pariNamana meM bhI ananta prakAra haiN| isataraha azuddhatA aura zuddhatA donoM meM hI anantatA smjhnaa| jisaprakAra samayasAra meM ajJAnI ko pudgalakarma ke pradeza meM sthita kahA; usIprakAra yahA~ azuddhapariNAma ko pudgalAkAra kahA; vaha AtmA ke svabhAva kI jAti kA nahIM hai, isalie usako AtmAkAra nahIM khaa| AtmA ke Azraya se pragaTa honevAlA pariNAma zuddha pariNAma hai, vaha AtmAkAra hai; usameM pudgala kA sambandha nahIM hai| AtmA ke svabhAva se sambandhita bhAva hI AtmA ko sukha kA kAraNa ho sakatA hai; pudgala se sambandhita bhAva kadApi AtmA ko sukha kA kAraNa nahIM ho sakatA, ataH vaha bhAva upAdeya bhI nahIM ho sktaa| vaha bhAva to Agantuka hai, vaha andara se pragaTa nahIM huA hai aura andara rahanevAlA bhI nahIM hai| vAstava usa bhAva meM AtmA nahIM hai, mokSamArga nahIM hai; kyoMki kisI bhI zubhAzubhabhAva meM AtmA kA adhikAra nahIM hai; balki Asrava kA adhikAra
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtmapaddhati kI anantA hai, baMdha kA adhikAra hai| yaha vikArI bhAva Asrava-bandhatattva ke adhIna hai, AtmA ke svabhAva ko unakA svAmitva nahIM hai; ataH usameM AtmA kA adhikAra nahIM hai| AtmA kA adhikAra to zuddhacetanApariNati meM hI hai| Agamapaddhati to udayabhAvarUpa hai aura adhyAtmapaddhati upazama kSAyika athavA samyak kSayopazamabhAvarUpa hai| puNya, pApa, Asrava, bandha aura ajIvakarma kA samAveza Agamapaddhati meM hotA hai, tathA saMvara, nirjarA, mokSa evaM zuddhajIva kA samAveza adhyAtmapaddhati meM hotA hai| isaprakAra donoM paddhatiyA~ eka dUsare se vilakSaNa hai, unakA svarUpa pahacAne to bhedajJAna hokara mokSamArga pragaTa ho jAya; arthAt apane meM adhyAtma kI paramparA vikasita hone lage aura Agama kI (karma tathA azuddhatA kI) paramparA murajhAne lage isakA nAma dharma hai| aisI adhyAtmapaddhati kA prArambha caturthaguNasthAna se hotA hai| caturtha se caturdazaguNasthAna taka adhyAtmapaddhati hai; parantu bhUmikAnusAra jitanI azuddhatA aura karma kA sambandha hai, utanI Agamapaddhati hai; usake sarvathA chUTa jAne para saMsAra chUTa jAtA hai aura siddhadazA pragaTa hotI hai; pazcAt pudgalakarma ke sAtha kiMcit bhI sambandha nahIM rahatA aura saMsAra kI anAdi se pravAhita paramparA kA bhI Atyantika mUloccheda ho jAtA hai| ____ ajJAnI Agamapaddhati arthAt vikAra evaM karma ke sambandha ko hI jIva kA svarUpa mAnatA hai, jIva ke vAstavika svarUpa ko jAnatA hI nhiiN| ataH usako to adhyAtma athavA Agama meM se kisI bhI paddhati kA yathArthabodha nahIM hai; kyoMki ajJAnI ne to zubharAgarUpa Agamapaddhati ko hI adhyAtmapaddhati mAna liyA hai| yaha bAta Age vistAra se aayegii| Agama aura adhyAtma kA saccA parijJAna samyagjJAnI ko hI hotA hai| ___ saMsAra meM Agama aura adhyAtma donoM paddhatiyA~ trikAla haiM, kintu vyaktigata eka jIva ko Agamapaddhati anAdi kI hai aura adhyAtmapaddhatirUpa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana sAdhakadazA asaMkhyasamaya kI hI hotI hai| koI bhI jIva sAdhakadazA meM adhikAdhika asaMkhyasamaya taka hI raha sakatA hai, isase adhika nahIM tathA koI jIva sAdhakadazA meM alpa se alpa kAla hI rahakara siddha ho, to bhI sAdhakadazA kA kAla asaMkhyasamaya to hogA hI, yaha niyama hai| saMsAra meM sabhI jIvoM ko ye bhAva adhyAtmapaddhatirUpa hoM, aisA niyama nahIM hai| aba Agama aura adhyAtma paddhatiyoM meM anantatA kA vicAra likhate haiN| - anantatA kA svarUpa dRSTAnta se darzAte haiN| jaise - bar3a ke vRkSa kA eka bIja hAtha meM lekara usake Upara dIrghadRSTi se vicAra kareM to bar3a ke usa bIja meM eka bar3a kA vRkSa hai, bhAvikAla meM jaisA kucha vRkSa honevAlA hai, vaise vistArasahita vaha usa bIja meM vAstavika vidyamAna hai, aneka zAkhA-prazAkhA-patra-puSpa-phalayukta hai, usake pratyeka phala meM aise aneka bIja haiN| isaprakAra kI avasthA eka bar3a ke bIja meM vicrnaa|punH sUkSmadRSTi se dekheM to usa bar3a ke vRkSa meM jo-jo bIja haiM, ve antagarbhita bar3avRkSa saMyukta haiN| isaprakAra eka bar3a meM aneka-aneka bIja aura eka-eka bIja meM eka-eka vRkSa, unakA vicAra kareM to bhAvi naya kI pradhAnatA se na to bar3avRkSa kI aura na usake bIjoM kI maryAdA prApta hoN| isIprakAra anantatA kA svarUpa jaannaa| usa anantatA ke svarUpa ko kevalajJAnI puruSa bhI ananta dekhatejAnate-kahate haiM; ananta kA dUsarA anta hai hI nahIM ki jo jJAna meM bhAsita ho, isaliye anantatA anantarUpa hI pratibhAsatI hai| isa bhA~ti Agama aura adhyAtma kI anantatA jaannaa| anantatA ko samajhAne ke lie yahA~ vRkSa aura bIja kA dRSTAnta diyA hai| vRkSa aura bIja kI paramparA anAdi se hai, pahale vRkSa athavA pahale bIja? bhAI! paramparA kI dRSTi se donoM anAdi se haiM aura sUkSma vicAra karane para pratyeka bIja meM bhaviSya ke ananta vRkSa hone kI zakti hai -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtmapaddhati kI anantA isaprakAra donoM kI paramparA vicAra karane para kahIM pAra nahIM aataa| jIva meM bhI vikAra aura karma kI paramparA anAdi se calI A rahI hai aura zuddhaparyAya kA pravAha bhI jagata meM anAdi se hI hai| prathama siddha yA saMsArI? - donoM anAdi se hI hai| prathama vikAra yA karma? - donoM kI paramparA anAdi se hai| prathama dravya yA paryAya? prathama sAmAnya yA vizeSa? - donoM hI anAdi se hai; inameM prathama pazcAt nhiiN| yadi 'dravya kI prathama paryAya yaha hai' - aisA kaheM to dravya kI hI Adi ho jAyegI aura dravya anAdi nahIM rhegaa| isIprakAra 'dravya kI antima paryAya yaha hai' - aisA kaheM to vahA~ dravya kA hI anta ho jAyegA aura dravya ananta nahIM rhegaa| eka-eka paryAya sAdi-sAMta bhale ho, kintu paryAya ke pravAha kA Adi-anta nahIM hai; arthAt dravya kI yaha paryAya prathama aura yaha antima - aisA AdyantapanA nahIM hai| dravya meM paryAya kA pravAha pahale nahIM thA aura bAda meM prArambha huA, athavA vaha pravAha kabhI avaruddha ho jAye - aisA nahIM hai| jisaprakAra dravya anAdi-ananta hai, usIprakAra usakI paryAya kA pravAha bhI anAdi-ananta varta rahA hai aura vaha saba kevalajJAna meM spaSTa pratibhAsita ho rahA hai| dekho to sahI! isa jagata kI vastusthiti! anAdi ko anAdirUpa se aura ananta ko anantarUpa se jyoM kA tyoM kevalI bhagavAna vikalpa binA hI jAnate haiN| prazna - prathama paryAya kaunasI aura antima kaunasI? kyA yaha bhagavAna bhI nahIM jAnate? uttara - vastu jaisI hai, vaisI bhagavAna jAnate haiM yA usase viparIta? jo anAdi hai usakI to Adi hai hI nahIM, to phira bhagavAna usakI Adi kaise jAneMge? aura jo ananta hai usakA to anta hai hI nahIM, to bhagavAna usakA anta bhI kaise jAneMge? yadi bhagavAna usake Adi-anta ko jAna leM to anAdi-anantapanA hI kahA~ rahA? bhAI! yaha to svabhAva kA acintya viSaya hai| aho! anantatA jisa jJAna meM samA gaI, usa jJAna ko divya anantatA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana lakSya meM lene para jJAna usameM hI (jJAnasvabhAva kI ananta mahimA meM hI) DUba jAtA hai, arthAt jJAna sthira ho jAtA hai, nirvikalpa ho jAtA hai| prazna - yadi ananta kA anta bhagavAna bhI nahIM jAnate, taba to unakA jJAnasAmarthya maryAdita ho gayA? kevalajJAna meM aparimita sAmarthya siddha nahIM huI? uttara - nahIM, bhagavAna yadi ananta ko anantarUpa se na jAnate hoM to unakA jJAnasAmarthya maryAdita kahA jAya; parantu bhagavAna to kevalajJAna kI asIma sAmarthya se ananta ko anantarUpa se pratyakSa jAnate haiN| bhagavAna usakA anta nahIM jAna sake, isaliye use ananta kaha diyA - aisA nahIM hai| bhagavAna ne ananta ko anantarUpa se jAnA hai, isaliye use ananta kahA hai| ananta ko bhI sarvajJa jAnate haiM, yadi na jAneM to sarvajJa kaise kaheM? prazna - jaba bhagavAna ne ananta ko jAna liyA to unake jJAna meM usakA anta AyA yA nahIM? uttara - nahIM, bhagavAna ne ananta ko anantapane jAnA hai, ananta ko antarUpa se nahIM jaanaa| bhagavAna ananta ko nahIM jAnate - aisA bhI nahIM aura bhagavAna ke jAnane se usakA anta A jAtA hai - aisA bhI nhiiN| ananta to anantapane rahakara hI sarvajJa ke jJAna meM jJAta hotA hai| yadi ananta ko antarUpa se jAne to vaha jJAna khoTA; aura yadi ananta ko jAna hI na sake to vaha jJAna apUrNa hai| prazna - jo ananta hai, vaha bhalA jJAna meM kaise jAnA jA sakatA hai? uttara - bhAI! jJAnasAmarthya kI anantatA ati mahAna hai, isalie asIma jJAnasAmarthya ananta ke pAra meM pahu~ca jAtI hai| jJAma kA acintya sAmarthya lakSya meM Ave tabhI yaha bAta gale utara sakatI hai| vikAra meM aTakA huA jJAna maryAdita hai, vaha ananta ko pratyakSarUpa nahIM jAna sakatA; kintu nirvikAra jJAna meM to behada acintyazakti hai| ataH vaha anAdi-anantakAla ko, anantAnanta AkAza pradezoM ko sAkSAt jAna
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtmapaddhati kI anantA letA hai| are! jJAna meM to anantaguNI sAmarthya vikasita huI hai| prazna - yahA~ vRkSa aura bIja ke dRSTAnta dvArA vikAra aura karma kI paramparA bhI ananta kahI, aisI dazA meM vikAra kA nAza hokara mokSa kaise hogA? uttara - vRkSa aura bIja kI paramparA sAmAnyarUpa se ananta hai, parantu phira bhI sabhI bIjoM meM se vRkSa uge hI - aisA niyama nahIM hai; aneka bIja ugane se pahale hI dagdha ho jAte haiM aura unameM se vRkSa banane kI paramparA kA anta A jAtA hai| eka bAra jo bIja dagdha ho gayA, vaha punaH kabhI uga nahIM sktaa| usIprakAra jagata meM sAmAnyarUpa se vikAra aura karma kI paramparA ananta hai, usakA jagata meM se kabhI abhAva honevAlA nahIM, parantu aisA hone para bhI sabhI jIvoM meM vikAra kI paramparA calatI hI rahe - aisA bhI niyama nahIM hai| bahuta se jIva puruSArtha dvArA vikAra kI paramparA tor3akara siddhapada ko prApta karate haiM, unake vikAra kI paramparA kA anta A jAtA hai| jisane ekabAra vikAra ke bIja ko dagdha kara diyA, usako punaH kabhI vikAra hotA nahIM - isaprakAra vikAra kI zrRMkhalA TUTa bhI sakatI hai| prazna - vikAra kI paramparA to anAdi kI hai, to phira usakA anta kaise Ave? uttara - anAdikAlIna paramparA kA anta Ave hI nahIM - aisA to nahIM hai| jaise vRkSa va bIja kI paramparA anAdi kI hone para bhI kisI eka bIja ke dagdha ho jAne para usakI paramparA kA anta A jAtA hai, tadanusAra vikAra kI paramparA anAdi kI hone para bhI samyagdarzana-jJAna-cAritra se dharmIjIva ke dvArA usakA anta A jAtA hai| jisaprakAra mokSamArga anAdi se na hone para bhI usakA navIna prArambha ho sakatA hai; usIprakAra vikAra anAdi kA hone para bhI usakA anta ho sakatA hai| prazna - Agama aura adhyAtma donoM meM anantatA kahI, vaha kisaprakAra?
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 paramArthavacanikA pravacana uttara- vikAra ke anantaprakAra haiM aura unake nimittarUpa karma meM anantAnanta paramANu haiM - isaprakAra Agamapaddhati meM anantatA hai aura jIva ke anantaguNoM kI ananta nirmalaparyAyeM haiM, pratyeka nirmala paryAya ananta gaMbhIra bhAvoM se aura ananta sAmarthya se bharI huI hai; jJAna kI eka choTI-sI paryAya meM bhI ananta avibhAga praticcheda rUpa aMzoM kI sAmarthya hai| isaprakAra adhyAtmapaddhati meM bhI anantatA jaannaa| eka-eka AtmA meM anantaguNa haiM, pratyeka guNa meM ananta nirmalaparyAyeM pragaTa hone kI zakti par3I hai tathA pratyeka nirmalaparyAya ananta sAmarthya sahita hai| terI eka AtmA meM kitanI anantazakti hai, usakA lakSya kare to sva-sanmukhavRtti ho aura apUrva adhyAtmadazA pragaTa ho| ____ eka tarapha to vikAradhArA anAdi se hai aura dUsarI tarapha svabhAva sAmarthya kI dhArA bhI anAdi se sAtha hI sAtha calI A rahI hai, vikAradhArA ke samaya bhI svabhAvasAmarthya kI dhArA kA viccheda nahIM ho gayA hai, abhAva nahIM ho gayA hai; pariNati jaba svabhAva sAmarthya kI ora jhukI, taba hI vikAra kI paramparA kA pravAha TUTA aura adhyAtma kI paramparA prArambha huI; jo pUrNa hokara sAdi-anantakAla taka rhegii| ataH he bhAI! antarmukha hokara apane svabhAva sAmarthya kA vicAra kara, lakSya kara, pratIti kara aura anubhava kr| logoM ko yaha to vizvAsa AtA hai ki eka bIja se itanA vizAla kilomITaroM meM phaila jAnevAlA bar3avRkSa ho gayA, parantu caitanyazakti ke eka bIja meM ananta kevalajJAnarUpa | bar3avRkSoM ko phailAne kI ananta zakti hai - aisA vizvAsa nahIM aataa| yadi caitanya sAmarthya kA vizvAsa kare to usake Azraya se ratnatrayadharma kI aneka zAkhA-upazAkhA pragaTa hokara mokSaphala sahita vizAla vRkSa uge| bhaviSya meM honevAle mokSavRkSa kI zakti vartamAna meM hI tere caitanyabIja meM vidyamAna par3I hai| sUkSmadRSTi se usako vicAra lene para anubhava hokara terA apUrva kalyANa hogaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtma ke jJAtA aba Agama aura adhyAtma meM jo anantatA kahI, usa sambandha meM vizeSa spaSTatA karate haiM aura unake svarUpa kA jJAtA kauna hai - yaha batalAte haiN| usameM vizeSa itanA ki adhyAtma kA svarUpa ananta hai aura Agama kA svarUpa anantAnantarUpa hai; yathArthapramANa se adhyAtma eka dravyAzrita aura Agama anantAnanta pudgaladravyAzrita hai| ina donoM kA svarUpa sarvathA prakAra se to kevalajJAnagocara hai tathA aMzamAtra matizrutajJAnagrAhya hai| ataH sarva prakAra se AgAmI va adhyAtmI (Agama-adhyAtma ke jJAtA) to kevalajJAnI haiM, aMzamAtrajJAtA matizrutajJAnI haiM aura dezamAtra jJAtA avadhijJAnI-mana:paryayajJAnI haiN| ye tInoM (sampUrNajJAtA, aMzajJAtA, dezajJAtA) yathAvasthita jJAnapramANa nyUnAdhikarUpa jaannaa| adhyAtmapaddhati meM eka zuddhAtmA kA hI Azraya hai, tathApi usameM anantaguNoM ke ananta nirmala pariNAma haiM aura eka-eka nirmala pariNAma meM ananta sAmarthya haiM; arthAt adhyAtmapaddhati meM anantatA hai| Agamapaddhati meM vikArapariNAma ke anantaprakAra aura usameM nimittarUpa karma ke bhI anantaprakAra, una karmoM meM anantAnanta pudgalaparamANu - isaprakAra anantAnanta pudgaladravyoM ke Azrita hone se Agamapaddhati anantAnantarUpa haiN| . .... .
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 paramArthavacanikA pravacana ina donoM ke ananta prakAroM kA pUrNa jJAna to kevalajJAnI ko hai| jIvoM ke zuddha-azuddha pariNAmoM meM ananta sUkSmaprakAra haiM; unakA paripUrNasvarUpa to sarvajJa hI jAnate haiM aura sarvajJa anusAra sAmAnyapane ina donoM paddhatiyoM kA jJAna mati-zrutajJAnI ko bhI AMzika hotA hai| ananta prakAroM ko chadmastha pUrA nahIM jAna sakatA; parantu kaunasA bhAva svabhAvAzrita hai? kauna-sA bhAva parAzrita hai? kaunasA bhAva mokSamArga kA kAraNa aura kauna-sA bhAva bandha kA kAraNa hai? kisa bhAva se dharma hai aura kisase dharma nahIM? - aisA prayojanarUpa jJAna samyagdRSTi ko mati-zrutajJAna se bhI hotA hai| vaha jJAna bhale hI thor3A ho, kintu hai to vaha kevalajJAnAnusAra hii| 'yaha vacanikA ke valIvacana anusAra hai' - aisA paNDita banArasIdAsajI svayaM hI isa vacanikA ke anta meM kheNge| ananta prakAra ke zuddha-azuddha bhAvoM meM se apane hitAhita kA pRthakkaraNa kara le - aisI zakti-mati-zrutajJAna meM hai aura avadhijJAna tathA manaHparyayajJAna se bhI ina bhAvoM kA ekadeza pratyakSajJAna hotA hai| isaprakAra Agama va adhyAtma donoM paddhatiyoM ke ananta prakAroM ko kevalajJAnI sampUrNarUpa se jAnate haiM, mati-zrutajJAnI usake aMza ko jAnate haiM aura avadhi-manaHparyayajJAnI usake eka bhAga ko jAnate haiN| ___yaha sabhI jJAna yathAvasthita jAnanevAle haiM; ina yathAvasthita jJAnoM meM bhI nyUnAdhikatA jaannaa| kevalajJAna to sabhI kA samAna kakSA kA hI hotA hai, usameM to nyUnAdhikatA nahIM hotI; parantu mati-zrutajJAna meM athavA avadhi-manaHparyayajJAna meM hInAdhikatA ke aneka prakAra par3ate haiN| ina jJAnoM se apanI hIna-adhika zakti ke pramANa meM Agama-adhyAtma ke prakAroM ko samyagdRSTi-jJAtA jAnatA hai aura ina jJAnoM ke bala se vaha zuddhaadhyAtmapaddhati ko sAdhatA hai| zuddhacetanArUpa adhyAtmapaddhati mokSamArgarUpa hai, vaha apUrva hai; pUrva meM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtma ke jJAtA kabhI nahIM huA - aisA yaha bhAva hai| jagata meM to ina bhAvoM se yukta jIva anAdi se hote Aye haiM; parantu isa jIva ke lie yaha bhAva nayA hai, apUrva hai| AgamapaddhatirUpa zubhAzubhabhAva to anAdi se jIva karatA AyA hai, usameM koI navInatA-apUrvatA nahIM hai aura vaha dharma kA kAraNa bhI nahIM hai| zuddhacetanApaddhati hI dharma kA kAraNa hai aura vaha adhyAtmasvabhAva ke Azrita hai, isaprakAra mokSamArga aura bandhamArga - donoM kI jAti spaSTa bhinna batalAI hai| mokSamArga to AtmA ke Azrita hai, jabaki bandhamArga pudgala ke Azrita hai| prazna - bandhabhAva karatA to AtmA hai, phira bhI use pudgalAzrita kyoM kahA? uttara - yadi jIva nijasvabhAva kA Azraya lekara pariNamana kare to bandhabhAva kI utpatti hI na ho| jaba vaha svabhAva se bAhya para kA Azraya karatA hai, tabhI bandhabhAva kI utpatti hotI hai, aura usa bandhabhAva meM nimittarUpa ananta paramANurUpa karma hote haiM; isaliye use pudgala-Azrita kahakara AtmA ke svabhAva se usakI bhinnatA samajhAI hai, kintu koI karma usa bandhabhAva ko karAte haiM - aisA Azaya usa kathana kA nahIM hai| kartA hokara usa bhAvarUpa pariNamana to jIva svayaM hI karatA hai; parantu vaha pariNamana svabhAva kI tarapha kA nahIM hai, pudgala kI tarapha kA hai - isaliye use pudgala-Azrita kahA hai| usake Azraya se dharma athavA mokSamArga nahIM hai| __zubha kA jo mokSa kA sAdhana mAnatA hai, usake mata meM to pudgalAzrita hI mokSamArga ho gayA, kyoMki zubhabhAva pudgalAzrita hai, vaha kahIM AtmasvabhAvAzrita nahIM hai| mokSamArga to AtmasvabhAvAzrita hai aura pudgalAzrita honevAle bhAva to mokSamArga kA kAraNa kadApi nahIM ho skte| dharma adhyAtmapaddhatirUpa hai| adhyAtmapaddhati arthAt zuddha pariNAma
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana aura vaha AtmasvabhAva ke Azrita hai, para kA Azraya usameM kiMcit bhI nahIM haiN| 50 vAha ! kitanI spaSTa bAta hai! mokSamArga kitanA spaSTa aura svAdhIna !!! are, aise spaSTa mArga ko bhUlakara yaha jIva bAhara meM kahIM na kahIM aTakabhaTaka rahA hai| santoM ne usa mArga ko spaSTa udghoSita karake jagata kA mahAna kalyANa kiyA hai| adhyAtmapaddhati arthAt zuddhaparyAyarUpa mokSamArga meM to mAtra svadravya kA hI Azraya hai aura bandhabhAvarUpa Agamapaddhati meM anantAnta paramANuoM kA skandha nimitta hai| eka nirbandha paramANu ( mAtra paramANu) jIva ko bandha meM nimitta nahIM hotA, anantAnanta pudgala paramANu ikaTThe hokara hI bandha meM nimittarUpa ho sakate haiN| kama se kama sthiti - anubhAgavAlA karma ho, usameM bhI anantAnanta pudgala hI hote haiM / aise anantAnanta pudgala aura unake Azraya se honevAle ananta prakAra ke vikAroM kI paramparA ko AgamarUpa karmapaddhati kahate haiN| abhavya athavA mithyAdRSTi ko sadaiva aisI AgamarUpa karmapaddhati hI hai; adhyAtmarUpa zuddhacetanApaddhati usako kabhI pragaTa nahIM hotI aura Agamapaddhati kabhI nahIM chUTatI / vaha kabhI bhI svabhAva kA Azraya karatA nahIM aura karmAzraya chor3atA nahIM / dharmI ko svabhAvAzraya se adhyAtmapaddhati hone para Agamapaddhati (vikAra kI paramparA) chUTane lagatI hai| ajJAnI to aise zuddhabhAva ko pahacAnatA bhI nahIM / use to vikAra kI paddhati aura rIti kA bhI saccA jJAna nahIM hai| vaha to para se vikAra kI utpatti mAnatA hai, athavA zubharAgarUpa vikAra kI paddhati ko hI dharma kI paddhati mAna baiThatA hai / isaprakAra use eka bhI paddhati kA jJAna nahIM hai - yaha bAta Age kahate haiN| ajJAnI jIva anubhavahIna hone se mokSamArga nahIM sAdha sakatA, ataH usake sambandha meM kathana karate haiM -:
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtma ke jJAtA mithyAdRSTi jIva na AgamI hai, na adhyaatmii| kyoM? kAraNa ki vaha kathanamAtra to granthapATha ke bala se Agama-adhyAtma kA svarUpa upadezamAtra kahatAhai, parantu Agama-adhyAtma ke svarUpa ko samyak prakAra se jAnatA nahIM; isaliye mUDhajIva AgamI bhI nahIM aura adhyAtmI bhI nahIM, nirvedktvaat| (arthAt use usa bhAva kA vedana nhiiN)| anubhavazUnya jJAna ko vAstava meM jJAna kahate hI nhiiN| zAstrajJAna bhale hI kiyA, vikAra aura svabhAva bhinna-bhinna hai - aisA zAstra se bhale hI jAnA; parantu jaba taka svayaM antaraMga anubhava meM una donoM kI bhinnatA nahIM jAnI, taba taka use samyagjJAna nahIM khte| tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi ko Agama athavA adhyAtmapaddhati meM se kisI eka kA bhI jJAna nahIM hotA, ataH vaha na to AgamI hI hai aura na adhyAtmI hii| prazna - ajJAnI Agama-adhyAtma kA jJAtA kyoM nahIM hai? uttara - vaha nirvedaka hai, isaliye Agama-adhyAtma kA jJAtA nahIM hai| arthAt zAstrAdi ke dvArA jaisA jAnapanA kahA hai, vaisA vedana vaha nahIM krtaa| 'AtmA kA zuddha-svabhAva hai aura bandhabhAva usase bhinna hai' - aisA zAstra se jAnatA hai; parantu svayaM apane jJAna meM vaisA bandharahita zuddha svAnubhava kA vedana nahIM karatA, isaliye vaha nirvedaka hai| anubhavarahita jJAna samyak nahIM; anubhavazUnya akelA jAnapanA kisa kAma kA? yadyapi sUkSmadRSTi se to usakA jAnapanA bhI bhUlayukta hai, kyoMki sva-saMvedanarUpa bhedajJAna ke binA saccA jJAna hotA hI nhiiN| jJAnI kadAcit bhASA na bola pAtA ho, zAstrapATha na kara pAtA ho, tathApi antaraMga meM anubhava dvArA sacce bhAvabhAsana se usake samyagjJAna kA pariNamana ho rahA hai aura vaha mokSamArga kA sAdhana kara rahA hai| ajJAnI ko kadAcit kSayopazama kI vizeSatA se zAstrajJAna ho, parantu anubhava meM -ICILL
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana jIvAditattvoM kA saccA bhAvabhAsana nahIM hone se vaha mokSamArga ko sAdhanA nahIM jaantaa| vaha to bandhapaddhati ko hI bhrama se mokSa kA sAdhana mAnakara sAdha rahA hai| ataH vaha na AgamI hai, na adhyaatmii| prazna - ajJAnI ko adhyAtmapaddhati nahIM hai, isaliye use 'adhyAtmI bhale hI mata kaho, parantu Agamapaddhati arthAt vikAra aura karma kI paramparA to usa ajJAnI ko bahuta hai, phira bhI use 'AgamI' kahane se inkAra kyoM hai? uttara - mithyAdRSTi ko vikAra to hai arthAt Agamapaddhati to hai; parantu Agamapaddhati kA jJAna usako nahIM hai, vikAra ko vikArarUpa se vaha jAnatA nahIM hai; isalie usako 'AgamI' nahIM khaa| yahA~ 'AgamI' arthAt 'AgamapaddhativAlA' aisA artha nahIM hai, apitu 'AgamI' arthAt 'Agamapaddhati kA jJAtA' aisA artha hotA hai| ajJAnI Agamapaddhati ko bhI pahacAnatA nahIM hai| vikAra svayaM karatA hai aura karma usameM nimitta hai, yadyapi vaha karma vikAra nahIM karAtA hai; tathApi ajJAnI apane doSa kA utpAdaka paradravya ko mAnatA hai| apane guNa-doSa kA utpAdaka paradravya ko mAnanA to tattva kI moTI bhUla hai, anIti hai| pratyeka vastu aura usake pariNAma para se nirapekSa aura sva se sApekSa haiM - aisA anekAnta hai| jaba aisA vastusvarUpa samajhe, taba apane guNa-doSa kA utpAdana parakRta na mAne arthAt ekatvabuddhi se para meM rAga-dveSa na hoM, vahI jIva bhedajJAna ke dvArA para se pRthak hokara arthAt nirapekSa hokara sva-tarapha jhuka sakatA hai aura sva-sApekSapane arthAt svAzraya se mokSamArga prakaTa kara sakatA hai| pudgala ke pariNAma bhI sva se sApekSa aura para se nirapekSa haiN| jagata ke sampUrNa padArthoM aura unakI paryAyoM ko paramArtha se sva se sApekSapanA aura para se nirapekSapanA hai; kyoMki vastu kI zaktiyA~ para kI apekSA nahIM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama-adhyAtma ke jJAtA rkhtiiN| paryAya kI bhI apanI usaprakAra kI zakti hai, vaha bhI sacamuca para kI apekSA nahIM rkhtii| aise vastusvabhAva ko ajJAnI nahIM jAnatA, isaliye vaha AgamI bhI nahIM aura adhyAtmI bhI nahIM; ataH mokSamArga ko nahIM sAdha sktaa| isaprakAra samyagdRSTi jIva Agama-adhyAtma kA jJAtA hai aura mokSamArga kA sAdhaka hai tathA ajJAnI jIva Agama-adhyAtma ke svarUpa ko jAnatA nahIM, ataH mokSamArga ko nahIM sAdha sktaa| jJAnI aura ajJAnI meM yahI antara hai| -* / cinmUrata dRgdhArI kI mohe ... cinmUrata dRgdhArI kI mohe, rIti lagata hai attaapttii||ttek|| bAhira nAraki kRta dukha bhogai, aMtara sukharasa gttaagttii| ramata aneka surani saMga pai tisa, paranati taiM nita httaahttii||1|| jJAnavirAga zakti nai vidhi-phala, bhogata pai vidhi ghttaaghttii| sadana nivAsI tadapi udAsI, tAteM Asrava chttaachttii||2|| je bhavahetu abudha ke te tasa, karata bandha kI jhttaajhttii| nAraka pazu tiya pa~Dha vikalatraya, prakRtina kI lai kttaakttii||3|| saMyama dhara na sakai pai saMyama, dhArana kI ura cttaacttii| tAsu suyaza gunakI 'daulatake' lagI, rahai nita rttaarttii||4||
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI aura ajJAnI aba mUr3ha tathA jJAnI jIva kA vizeSapanA aura bhI suno - "jJAtA to mokSamArga sAdhanA jAnatA hai, mUr3ha mokSamArga kI sAdhanA nahIM jaantaa| kyoM? - isalie suno, mUr3ha jIva Agamapaddhati ko vyavahAra kahatA hai, adhyAtmapaddhati ko nizcaya kahatA hai; isalie Agama aMga ko ekAntapane sAdhakara mokSamArga dikhalAtA hai, adhyAtma-aMga ke vyavahAra ko nahIM jAnatA - yaha mUr3ha dRSTi kA svabhAva hai; use isIprakAra sUjhatA hai| - kyoM? - isaliye ki Agama-aMga bAhyakriyArUpa pratyakSa pramANa hai, usakA svarUpa sAdhanA sugama hai| usa bAhyakriyA ko karatA huA mUr3hajIva apane ko mokSa kA adhikArI mAnatA hai; kintu antargarbhita jo adhyAtmarUpa kriyA, vaha antardRSTigrAhya hai, usa kriyA ko mUr3hajIva nahIM jaantaa| antardRSTi ke abhAva meM antara kriyA dRSTigocara nahIM hotI, isalie mithyAdRSTi jIva mokSamArga sAdhane meM asamartha haiN|" dekho! isameM mokSamArga kI kitanI spaSTatA AI hai? mokSamArga to antara-anubhava kI adhyAtmakriyA meM hai, usa kriyA ko antardRSTi se dharmI hI jAnatA hai| mokSamArga kI kriyA bAhyadRSTi se jJAta nahIM ho sktii| ajJAnI to zubharAga aura bAhara kI kriyA ko hI dekhatA hai, usI ko vaha vyavahAra kahatA hai tathA mokSamArga bhI usI ko mAnatA hai; antara ke sacce
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI aura ajJAnI 55 mokSamArga ko sAdhanA vaha nahIM jaantaa| bAhara kI kriyA aura zubharAga meM to mokSamArga hai nhiiN| yahA~ to paNDita banArasIdAsajI spaSTa kahate haiM ki bAhyakriyA karatA huA mUDhajIva apane ko mokSamArga kA adhikArI mAnatA hai| vaha akelI azuddhapariNatirUpa Agamapaddhati ko vyavahAra kahatA hai aura adhyAtmapaddhati ke vyavahAra ko arthAt zuddhapariNatirUpa vyavahAra ko pahacAnatA hI nahIM; kintu bhAI! azuddhapariNati kahIM mokSamArga kA vyavahAra nahIM hai, vaha to azuddha vyavahAra hai| mokSamArga meM to mizrarUpa vyavahAra kahA hai arthAt kiMcit zuddhatA aura kiMcit azuddhatA - aisI mizrapariNati mokSamArga meM hotI hai, yahI mokSamArga kA vyavahAra hai| aise vyavahAra ko ajJAnI jAnatA nhiiN| vaha to adhyAtmapaddhati (zuddhapariNati) ko nizcaya aura Agamapaddhati (azuddhapariNati) ko vyavahAra mAnatA hai tathA ekAnta Agamapaddhati ko arthAt zubharAga aura bAhyakriyA ko mokSamArga mAnatA hai| ___ bhAI! nirmala pariNati bhI vyavahAra hai| jitanI zuddha-pariNati hai utanA zuddhavyavahAra hai, vaha adhyAtmapaddhati hai; usake binA mokSamArga hotA nhiiN| zubharAga kI sthUla kriyA ajJAnI ko bAhara meM dikhAI detI hai, ataH usakI bAta zIghra samajha jAtA hai arthAt use hI mokSamArga mAna letA hai| bAhara kI rAgakriyA meM aTake hue jIvoM ko antara kI zuddhaparyAyarUpa mokSamArga sUjhe hI kahA~ se? antarmukha adhyAtmapaddhati aura bahirmukha Agamapaddhati arthAt zuddhatA aura azuddhatA - ina donoM kI bhinnatA ko jo pahacAnatA nahIM tathA mokSamArga va saMsAramArga - ina donoM ke bheda ko jo jAnatA nahIM, vaha bhalA mokSamArga ko kaise sAdhegA? adhyAtmapaddhati aura Agamapaddhati ina donoM kI bhinnatA kA jJAtA hI mokSamArga kA sAdhana kara sakatA hai| ___ abhedadravya, vaha nizcaya aura usakI zuddhaparyAya, vaha vyavahAra hai| zuddhapariNati, vahI zuddha-AtmavyavahAra hai; aise zuddha nizcaya-vyavahAra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana 56 ko ajJAnI jAnatA nahIM aura dehAdi kI kriyA athavA zubharAga ko hI vaha apanA vyavahAra mAnatA hai tathA use hI mokSamArga samajhatA hai; aise vyavahAra meM (rAga va deha kI kriyA meM ) magnajIva mokSamArga ko kaise sAdha sakegA? ajJAnIjIva zuddhapariNatirUpa vyavahAra ko to jAnatA nahIM aura rAgAdi azuddhavyavahAra ko mokSa kA kAraNa mAnatA hai - yaha to mUr3hatA hai| mUr3hajIva hI aise rAgAdi azuddhabhAva se apane ko mokSamArga kA adhikArI mAnatA hai - aisA lagabhaga 400 varSa pahale paNDita banArasIdAsajI spaSTa likha gae haiM aura paramparA se to yahI bAta anAdi se jJAnI santa samajhAte Aye haiN| bhAI ! tujhe rAga kA to anAdi se paricaya hai, isaliye rAga kI bAta tujhe sugama lagatI hai| jaba koI rAga ko mokSamArga kaha de to vaha bAta tere hRdaya meM jhaTa baiTha jAtI hai, kintu vaha rAga mokSamArga nahIM hai| mokSamArga to adhyAtmapaddhatirUpa hai, AtmA ke Azraya se hone vAlI zuddhacetanApariNati hI mokSamArga hai; usake dvArA hI mokSa sugamatA se mila sakatA hai, ataH vahI sarala mArga hai - saccA mArga hai| isake atirikta anya mArga se mokSa prApti durgama hai, azakya hai| zuddharatnatrayarUpa jo 'nizcaya mokSamArga' hai, usI ko yahA~ AtmA kA 'zuddhavyavahAra' - kahA hai| pravacanasAra meM bhI 'zuddhacetanAvilAsarUpa Atma vyavahAra' aisA kahA hai, vaha nirmalaparyAya kI hI bAta hai| yahA~ usakI pahacAna 'adhyAtmapaddhati' kahakara karAI hai| isaprakAra bhinna-bhinna aneka zailiyoM meM bhI mokSamArga kI mUladhArA samAnarUpa se pravAhita hotI calI A rahI hai| 'samyagdarzana - jJAna - cAritrANi mokSamArgaH' - aisA kahA, usameM bhI yahI Azaya hai| sabhI santoM ke batAye huye mokSamArga kA svarUpa eka jaisA hI hai| kahA bhI hai - " eka hoya trayakAla meM, paramAratha kA paMtha / " prazna - yadi zuddhaparyAya mokSamArga hai, jaisA ki Upara kathana kiyA to phira paryAya ko abhUtArtha kahakara chor3ane ke lie kyoM kahate ho ? --
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI aura ajJAnI uttara - are bhAI ! nirmalaparyAya ko chor3a dene ke lie nahIM kahA, parantu usa paryAya kA bheda karake Azraya karane jAoge to vikalpa utpanna hogA; ataH usa vikalpa ko chur3Ane ke lie paryAya bheda kA Azraya chur3AyA hai| paryAya bheda kA Azraya chur3Ane ke lie aura abheda svabhAva kA Azraya karAne ke lie paryAyabheda ko abhUtArtha kahA hai| jaba bheda kA Azraya chor3akara antarmukha abhedasvabhAva kA Azraya karegA, taba paryAya antarasvabhAva meM abhedapane lIna hogI aura nirvikalpa anubhava hogA / aisI sthiti meM paryAya kahIM chUTa nahIM jAvegI / hA~, paryAya kA Azraya avazya chUTa jAvegA, paryAyabheda kA vikalpa chUTa jaavegaa| paryAya ko abhUtArtha kahane para koI nirmalaparyAya ko hI sarvathA chor3a denA prayojanabhUta samajha le to yaha ucita nahIM hai| samayasAra meM bhI 'AtmA apramatta yA pramatta nahIM' - aisA kahakara paryAya ke bheda kA Azraya chur3Akara ekarUpa jJAyakasvabhAva kA anubhava karAyA hai; usa svabhAva ke anubhava meM paryAya nirmala hotI jAtI hai, usakA kahIM niSedha nahIM hai 57 sat ke sabhI pakSoM ko jyoM kA tyoM samajhanA caahie| dekho! yaha mUla prayojana kI sarasa bAta hai / mokSamArga kaise sAdhA jAya, usakI bAta hai| mokSamArga kI prarUpaNA meM Ajakala aneka vivAda cala rahe haiN| koI kahatA hai ki zubhopayoga hI mokSamArga hai, aura koI kahatA hai ki chaThaveM guNasthAna taka zuddhabhAva athavA nizcaya samyaktvAdi hote hI nhiiN| are bhAI! zubhabhAva to puNyabandha kA kAraNa hai, vaha mokSa kA kAraNa kaise hogA? aura nizcaya - samyaktva sahita zuddhabhAva to caturtha guNasthAna se prArambha ho jAtA hai, usake binA mokSamArga athavA dharma hogA hI kahA~ se ? kintu bahirAtmA jIva antara ke zuddha pariNAma ko pahacAna sakatA nahIM, vaha to mAtra bAhya kI sthUla kriyA tathA sthUla rAga ko hI dekhanevAlA hai; rAga se pAra caitanyasvabhAva
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana kI bAta kA utsAha bhI usako nahIM AtA, balki ulTA usake prati anAdara - aruci hI AtI hai| ___mithyAdRSTi jIva ko aise viparItabhAva ke kAraNa hI anAdikAla se saMsAra-paramparA calI A rahI hai, usakA abhAva hokara mokSaprApti kaise ho - usakI bAta yahA~ hai| ___ antara ke aise mArga kA Adara karake bAra-bAra usakA gholana karanA aura usake prati apUrva utsAha jAgRta karanA hI yogya hai| ___antarasvabhAva ke anubhava kA koI apUrva hI svAda hai, vaha ajJAnI ke lakSya meM nahIM AtA; rAga se bhinna koI tattva use dikhAI hI nahIM detaa| jabaki aneka santa aura vidvAn dharmAtmA pUrva meM kaha gae haiM aura vartamAna meM bhI kaha rahe haiM ki 'zubharAga mokSamArga hai hI nahIM, tathA nimittAdi paradravya akiMcitkara haiM' - yaha sunakara apanI vidvattA ke anucita abhimAna meM koI kahane lage ki yaha to bhAvukatA ke pravAha meM unhoMne khIMcakara aisA kathana kiyA hai - vAstavika vastusvarUpa aisA nahIM hai| to suno bhAI! hama bhI aisA kaha sakate haiM ki santoM aura vidvAn jJAniyoM ne jo kahA hai, vaha to parama satya ke pravAha meM rahakara kathana kiyA hai; tuma hI svayaM asat aura dveSa ke pravAha meM khiMcakara unake Upara AkSepa kara rahe ho, tumhArA yaha bar3A dussAhasa hai| prazna :- zAstra meM ajJAnI ko 'mUr3ha' kahA hai, kyA yaha dveSa nahIM hai? uttara :- nahIM bhAI, isameM dveSa nahIM hai; apitu ajJAnabhAva kitanA ahitakara hai, yaha samajhAte hue use chur3Ane ke lie karuNAbhAva hai| kisI ke ghara meM kAlA sarpa par3A ho aura use isakI khabara na ho; aisI sthiti meM dUsarA koI sajjana usako usake ghara meM rahane vAle sarpa kI bhayaMkaratA batAve, to usameM usa batAne vAle kA hetu kyA hai? usakA hetu to yaha hai ki vaha manuSya usa kAle nAga kI bhayaMkaratA jAnakara, use apane ghara se bAhara nikAlane kA prayatna kre| usIprakAra AtmasvabhAva se viparIta
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI aura ajJAnI abhiprAyarUpa bhayaMkara kAlA nAga ajJAnI ke ghara meM baiTha gayA hai aura use usakA bhAna nahIM hai, ulaTA usako hitakArI mAna rakhA hai| santajJAnI usase kahate haiM ki are mUr3ha! aise viSadhara sarpa jaise ahitakArI mithyAbhAva kA tU sevana kara rahA hai! yaha bhAva chor3a!! - aise mithyAbhAva kA sevana to mUr3hatA hai| aba vicAra karo ki yahA~ mUr3ha kahane meM sAmanevAle ke Upara dveSa hai yA karuNA? atyanta ahitakArI mithyAbhAva ke sevana se use bacAne ke lie karuNApUrvaka yaha upadeza hai| sarvajJa ke atIndriya sukha ko aneka prakAra se samajhAne para bhI jo use nahIM mAnate, aise jIvoM ko unakI gambhIra bhUla kI vikarAlatA samajhAne ke lie zrI kundakundAcArya jaise vItarAgI santa pravacanasAra meM kahate haiM ki - No saddahati sokkhaM suhesu paramaM ti vigdghaadiinnN| suNidUNa te abhavvA bhavvA vA taM pddicchNti||12|| arthAt jinake ghAtikarma naSTa ho gaye haiM, unakA sukha sarva sukhoM meM parama arthAt utkRSTa hai - aise sarvajJazakti ke vacanoM ko sunakara bhI jo zraddhA nahIM karate, ve abhavya haiM aura jo zraddhA karate haiM.- svIkAra karate haiM, ve bhavya haiN| yahA~ kisI vyaktivizeSa kI bAta nahIM hai, yaha to satya kI pukAra hai| sarvajJa kA atIndriya sukha batalAkara AtmA ke sukhasvabhAva kI aisI sarasa bAta hama sunAte haiM, yaha sunakara jise antaraMga umaMga se utsAha na Ave, vaha jIva dharma prApta karane ke lie apAtra hai| mumukSu ko to atIndriya sukha kI bAta karNagocara hote hI usakI AtmA ke asaMkhya pradeza sukhotkaMThA se jhanajhanAne lagate haiN| ahA! santoM ne samajhAne meM koI kasara nahIM rkhii| saccI jijJAsA se pAtra hokara samajhanA cAhe to mArga ekadama spaSTa, sIdhA aura sarala hai| jise samajhanA na ho, jhagar3A hI karanA ho, usase kyA kaheM? usakA AtmA isIprakAra pariNamana kara rahA hai, usameM dUsarA koI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 paramArthavacanikA pravacana kyA kare? yahI jIva jaba apane satpuruSArtha se sat ko samajhakara satpariNamana karegA to trilokInAtha ho jaayegaa| mokSamArga to andara kA sUkSma adhyAtmabhAva hai, vaha bAhara se nahIM dikhAI pdd'taa| jaise - do jIva hoM, donoM bAhya meM digambara jaina muni hoM, vastra kA tAnA bhI na ho, mAtra mora-pIMchI va kamaNDalu ho, zubharAga se paMcamahAvrata donoM pAlate hoM, nirdoSa AhAra-vihAra karate hoM, zAstrAnusAra upadeza dete hoM - yahA~ donoM muniyoM kI itanI kriyAyeM to bAhara se ajJAnI ko bhI dikhAI par3atI hai; parantu yaha sambhava hai ki antara meM unameM se eka mithyAdRSTi ho aura dUsarA samyagdarzana-jJAna-cAritra sahita virAjatA ho| vahA~ pahalA muni to Agamapaddhati meM vartta rahA hai, vaha mokSamArga ko nahIM sAdhatA aura dUsarA muni adhyAtmapaddhati meM vartate hue sAkSAt mokSamArga ko sAdha rahA hai| donoM kI bAhya kriyAyeM lagabhaga eka-sI, kintu antara ke sUkSma pariNAma meM kitanA bhArI antara hai? dekho! bAhara kI kriyA meM antargarbhitapane zuddhasvabhAva adhyAtma kriyA eka ke to nahIM vartatI hai, jabaki dUsare ke varta rahI hai| antara kI yahI adhyAtma kriyA vAstavika mokSamArga hai, use ajJAnI kaise pahacAne? vaha to donoM ko samAna mAnakara, bAhara kI kriyA aura paMcamahAvrata ke zubharAga ko hI mokSamArga mAnegA; kintu bhAI! kiMcit antardRSTi se to dekha! mokSamArga kahIM bAhya kriyA meM athavA rAga meM nahIM hai, vaha to antara ke zuddhabhAvarUpa ratnatraya meM hai - isako pahacAne tabhI tujhe muni kI saccI pahacAna ho aura tabhI munivaroM ke prati saccI bhakti jAgRta ho tathA mokSamArga ko sAdhane kI saccI rIti bhI tabhI terI samajha meM aave| aise jJAna binA mokSamArga sAdhA nahIM jA sktaa| isataraha ajJAnI mokSamArga kyoM nahIM sAdha sakatA - yaha yahA~ atyanta spaSTatayA batalAyA gayA hai| -*
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTi dvArA mokSapaddhati kI sAdhanA aba samyagdRSTi jJAtA kisaprakAra mokSamArga sAdhatA hai, vaha kahate "samyagdRSTi kauna hai so suno :- saMzaya, vimoha, vibhrama - yaha tIna bhAva jisameM nahIM, so smygdRsstti| saMzaya, vimoha, vibhrama kyA 'hai? usakA svarUpa dRSTAnta dvArA dikhalAte haiN| so suno :- jaise cAra puruSa kisI sthAna meM khar3e the| una cAroM ke pAsa Akara kisI aura puruSa ne eka sIpa kA Tukar3A dikhAyA aura pratyeka se prazna kiyA ki yaha kyA hai? - sIpa hai yA cA~dI hai? prathama hI saMzayavAna puruSa bolA - 'kucha sudha (samajha) nahIM par3atI ki yaha sIpa hai yA cA~dI hai? merI dRSTi meM isakA nirdhAraNa nahIM hotaa|' dUsarA vimohavAna puruSa bolA- 'mujhe yaha kucha samajha nahIM hai ki tuma sIpa kisase kahate ho aura cA~dI kisase kahate ho? merI dRSTi meM kucha nahIM AtA, isalie hama nahIM jAnate ki tuma kyA kahate ho?' athavA cupa ho rahatA hai, bolatA nahIM gahalarUpa se| tIsarA vibhramavAna puruSa bolA ki- 'yaha to pratyakSapramANa cA~dI hai, ise sIpa kauna kahegA? merI dRSTi meM to cA~dI sUjhatI hai, isaliye sarvathA prakAra yaha cA~dI hai' - isaprakAra tInoM puruSoM ne to usa sIpa kA svarUpa jAnA nahIM, isalie tInoM hI mithyAvAdI haiN| - aba cauthA puruSa bolA- yaha to pratyakSapramANa sIpa kA Tukar3A hai, isameM kyA dhokhA? sIpa...sIpa...sIpa, isako jo koI puruSa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana anya vastu kahe, vaha pratyakSapramANa bhrAmaka athavA andha / usIprakAra samyagdRSTi ko sva- para svarUpa meM na saMzaya, na vimoha, na vibhrama; yathArthadRSTi hai| isalie samyagdRSTi jIva antardRSTi se mokSapaddhati ko sAdhanA jAnatA hai|' 99 62 jisako AtmasvarUpa meM koI sandeha nahIM, jisane ni:zaMkapane AtmasvarUpa ko jAnA hai - aisA samyagdRSTi hI mokSamArga ko sAdhatA hai| svarUpa ke nirNaya meM hI jisake bhUla par3I hai, vaha mokSamArga ko nahIM sAdha sktaa| yahA~ sIpa aura cA~dI ke dRSTAnta se yaha bAta samajhAI hai| deha hI AtmA hogI athavA deha se bhinna AtmA hogA? AtmA deha kI kriyA kA karttA hogA yA akarttA? puNya-pApa se dharma hotA hogA yA nahIM? isaprakAra jise zaMkA hai, kiMcit bhI tattvanirNaya nahIM - aisA saMzayadRSTi vAlA mithyAdRSTi jIva mokSamArga ko sAdha nahIM sktaa| vikAra aura svabhAva kI bhinnatA kA athavA jar3a-cetana kI bhinnatA kA saccA vicAra hI use nahIM hai, ataH saMzayagrasta hai / punazca dUsarA vimohavAna puruSa bhI svabhAva kyA, parabhAva kyA, baMdhamArga kyA, mokSamArga kyA ? - isakA sahI nirNaya nahIM karatA; kabhI | aisA lage ki vItarAgabhAva hI mokSamArga hogA tathA vyavahAra ke pakSa kI bAta sunane para aisA lagane lage ki zubharAga bhI mokSa kA sAdhana hogA isaprakAra anizcayapanA varttatA rahe to usakI pariNati svabhAva kI tarapha kaise DhalegI? niHsandeha dRr3hanirNaya binA pariNati andara meM jhukegI nahIM aura mokSamArga sadha sakegA nhiiN| jaise cA~dI kA Tukar3A hai yA sIpa kA ? isake satyanirNaya binA use chor3anA yA grahaNa karanA - yaha nizcaya nahIM ho sktaa| vaise hI svabhAva kyA aura parabhAva kyA, kaunasA bhAva bandhamArga aura kaunasA mokSamArga ? isake yathArtha nirNaya binA, kaunasA bhAva rakhanA aura kaunasA chor3anA, athavA kaunase bhAva kI tarapha jhukanA aura kaunase -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTi dvArA mokSapaddhati kI sAdhanA bhAva se vimukha honA - yaha nizcaya nahIM ho sakatA arthAt mokSamArga nahIM sadha sktaa| zubharAga chor3ane yogya hai athavA rakhane yogya hai - aisA nirNaya bhI jo na kara sake, usakI pariNati rAga se vimukha hokara svabhAva sanmukha kaise ho? usakI pariNati to asthira hI rahegI arthAt caitanya meM sthira hue binA vaha mokSamArga kA sAdhana nahIM kara skegaa| tIsarA puruSa jo vibhrama-buddhi se sIpa ko cA~dI hI mAnakara aMgIkAra kara rahA hai, use bhI sIpa chor3akara cA~dI grahaNa karane kA avakAza nahIM hai| usIprakAra mUDhajIva bhramabuddhi se zubharAgAdi parabhAva ko hI dRr3hatApUrvaka mokSamArga mAna rahA hai, isalie usako bhI rAga chor3akara vItarAga svabhAva kI tarapha Dhalane kA avakAza nahIM hai arthAt vaha bhI mokSa ko nahIM sAdha sktaa| zubharAga mokSa kA sAdhana hai - aisA viparIta nirNaya karanevAlA jIva rAga se haTakara vItarAga svabhAva meM kahA~ se AyegA? isaprakAra saMzaya, vimoha va vibhramavAlA jIva mokSamArga ko nahIM sAdha sakatA; yathArthavastu ke dRr3hanirNaya vAlA hI mokSamArga ko sAdhatA hai| cauthA puruSa spaSTa jAnatA hai ki yaha to nizcitarUpa se sIpa hI hai, cA~dI nhiiN| vaha sIpa aura cA~dI - donoM ke yathArtha svarUpa ko pahacAnatA hai| hajAra manuSya sIpa ko cA~dI kaheM, tathApi apane samyak nirNaya meM use zaMkA nahIM hotii| usI prakAra dharmI jIva apane cidAnanda svarUpa meM niHzaMka . hai, sva-para tathA svabhAva-parabhAva ko barAbara bhinna jAnatA hai; adhyAtmapaddhatirUpa zuddhapariNati hI mokSamArga hai aura AgamapaddhatirUpa vikArapariNati mokSamArga nahIM hai, vaha to bandhamArga hI hai - aisA vaha nizcita jAnatA hai, usameM vaha atyanta niHzaMka aura dRr3ha hai| haz2AroMlAkhoM manuSya viparIta mAneM yA kaheM to bhI apane samyak-nirNaya. meM use sundeha na par3eM, nirNaya meM kiMcit bhI DhIla na Ave, vahI niHzaMkapane svabhAva kI tarapha Dhalakara mokSamArga ko sAdha letA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 paramArthavacanikA pravacana zAstra meM kahIM nimitta se athavA vyavahAra se zubha rAgAdi ko dharma kA kAraNa kahA ho to bhI dharmIjIva bhramita nahIM hotaa| vaha niHzaMka samajhatA hai ki yaha to mAtra upacAra kathana hai, vAstava meM aisA hai nhiiN| rAga to dharma hai hI nahIM, rAga to nizcitarUpa se vibhAva....vibhAva aura vibhAva hai vaha merA svabhAva nahIM, vaha mokSa kA sAdhana bhI nahIM; jo koI use mokSa kA sAdhana mAnatA hai, vaha nizcita ajJAnI hai; aise dRr3ha-nirNaya ke bala se vaha nijasvabhAva ko sAdhatA hai, svabhAvAzrita mokSamArga ko sAdhatA hai| isataraha samyagdRSTi-jJAtA antardRSTi se mokSapaddhati ko sAdhanA jAnatA hai| yaha samyagdRSTi ke vicAra kA varNana cala rahA hai| samyagdRSTi to nijasvarUpa ke samyak-nirNaya ke bala se adhyAtmapaddhati se mokSamArga ko sAdhanA jAnatA hai, parantu mithyAdRSTi to bhrama se Agama paddhati ko mokSa kA sAdhana mAnakara akelI Agamapaddhati..(azuddha pariNati) meM hI vartatA hai, isalie vaha mokSamArga ko nahIM sAdha sakatA, kyoMki mokSamArga Agamapaddhati ke Azrita nahIM hai| ........... jagavAsI jiya soi kriyA eka karatA jugala, yauM na jinAgama maaNhi| athavA karanI aura kI, aura kare yauM nA~hi // 21 // karaiM aura phala bhogavai, aura bane nahiM em| jo karatA so bhogatA, yahai yathAvata jema // 22 // bhAvakarama karatavyatA, svayaMsiddha nahiM hoi| jo jaga kI karanI karai, jagavAsI jiya soii||23|| jiya karatA jiya bhogatA, bhAvakarama jiycaal| pudgala karai va bhogavai, duvidhA mithyAjAla // 24 // tAtai bhAvita karama kauM, karai mithyAtI jIva / sukha-duHkha Apada-saMpadA bhujai sahaja sadIva // 35 // ___- paNDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra, sarvavizuddhidvAra /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga kI sarasa bAta "samyagdRSTi bAhyabhAva ko bAhyAnimittarUpa mAnatA hai, vaha nimitta nAnArUpa hai, ekarUpa nahIM hai; isalie antardRSTi ke pramANa meM mokSamArga sAdhatA hai| samyagjJAna aura svarUpAcaraNa kI kaNikA jAgane para mokSamArga saccA hai| mokSamArga ko sAdhanA so vyavahAra aura zuddhadravya akriyarUpa so nishcy| isaprakAra nizcaya-vyavahAra kA svarUpa samyagdRSTi jAnatA hai, mUDhajIvana jAnatA hai aura na mAnatA hai| mUDhajIva bandhapaddhati ko sAdhakara mokSamArga kahatA hai, kintu jJAtA isa bAta ko nahIM maantaa| kyoM? isalie ki bandha ke sAdhane se bandha sadhatA hai, mokSa nahIM sdhtaa|" dekho, yaha mokSamArga kI sarasa bAta! dharmI jIva kisaprakAra se mokSamArga sAdhatA hai aura ajJAnI usameM kyA bhUla karatA hai - yahA~ yaha bAta batAI hai| dharmI jIva ko sandeharahita svAnubhavapUrvaka dRr3ha nirNaya hai ki jJAnasvarUpa hI maiM huuN| merA mokSamArga mere jJAnasvarUpa ke Azraya se hI hai| trikAlI zuddhadravya - vaha merA nizcaya aura usake Azraya se prakaTI huI zuddhaparyAya - vaha merA vyavahAra; isake atirikta rAgAdi parabhAva - ve mere se bAhya haiN| dekho, yahA~ vyavahAra kisako kahA? zuddhadravya ke Azraya dvArA nirmalaparyAya se mokSamArga ko sAdhanA, vaha dharmI kA vyavahAra hai| ajJAnI ko aisA vyavahAra hotA nahIM aura aise vyavahAra ko vaha jAnatA bhI nhiiN| zuddhadravya, vaha nizcaya aura zuddhapariNati, vaha vyavahAra - aisA kahakara nizcaya-vyavahAra donoM ko eka hI vastu kA aMga btaayaa| yahA~ rAgAdi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 paramArthavacanikA pravacana anya bhAvoM ko vyavahAra nahIM kahA, kintu 'nimitta' kahakara unako bhinna btaayaa| yaha bahuta sarasa bAta hai| yaha vyavahAra svayaM meM hai aura nimitta para meM hai| nizcaya-vyavahAra - donoM hI eka prakAra ke haiM, eka jJAna jAti ke haiM aura parabhAvarUpa nimitta to aneka prakAra ke haiN| jisaprakAra bAhyadravya nimitta haiM, usake AdhAra se mokSamArga nahIM hai; usIprakAra andara kA zubharAga bhI bAhyadravya ke samAna nimitta hai, usake AdhAra se bhI mokSamArga nahIM hai| mokSamArga meM to jaise anyadravya bAhya (bhinna) hai, vaise hI zubharAga bhI bAhya hai, bhinna hai| antardRSTi se dharmI jIva aise mokSamArga ko sAdhatA hai| svabhAva kI antardRSTipUrvaka hI mokSamArga sAdhA jAtA hai, isa antardRSTi ke binA mokSamArga sAdhA nahIM jA sktaa| aisI antardRSTi binA ajJAnI zubharAga kareM aura isa vyavahAra ratnatrayAdi ke zubharAga ko hI mokSamArga mAna le, tathApi vaha kahIM mokSamArga nahIM hai - vaha to mAtra bhrama hI hai| samyagdarzana ho aura svAnubhava kI kaNikA jAge, taba hI mokSamArga saccA; isake binA mokSamArga nhiiN| are! samyagdarzana aura svAnubhava binA, akele zubharAga ko mokSamArga mAnanA - vaha to vItarAga jainamArga kI virAdhanA hai| jinendra bhagavAna ne aisA mokSamArga nahIM kahA; unhoMne to samyagdarzana-jJAna-cAritra ko hI mokSamArga kahA hai, jo svAnubhavapUrvaka hI hotA hai| svarUpAcaraNa cAritra bhI caturtha guNasthAna meM svAnubhavapUrvaka hI prakaTa hotA hai| svAnubhava binA zubharAga karate-karate mokSamArga prakaTa ho jAye - aisA kabhI bana nahIM sktaa| yahA~ to kahate haiM ki vaha zubharAga bAhyanimittarUpa hai| jo jIva antardRSTi se mokSamArga ko sAdhatA hai, usI ko vaha zubhabhAva bAhyanimitta hai| ajJAnI ko to vaha zubhabhAva mokSamArga kA nimitta bhI nhiiN| upAdAna meM hI jo mokSamArga ko nahIM sAdhatA to phira mokSamArga kA nimitta bhI usako kaisA? adhyAtmapaddhati hI usako nahIM hai, vaha to mAtra bandhapaddhati ko hI mokSamArga mAnakara usameM raca-paca rahA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga kI sarasa bAta mokSamArga meM gamana karate hue bIca meM zubharAga ko nimittarUpa kahA, vaha zubharAga sabhI mokSamArgiyoM ko eka hI prakAra kA hotA hai - aisA nahIM hai; usameM aneka prakAra hote haiN| svabhAva ke pariNAma to eka sarIkhe hoM, parantu vikAra ke pariNAma eka sarIkhe nahIM hote| dravyasvabhAva to trikAla eka sarIkhA hai| akhaNDa-akriya zuddhadravya vaha nizcaya aura usake Azraya se mokSamArga sAdhanA - vaha vyvhaar| mokSamArga arthAt nizcaya-ratnatraya pariNati-vaha dharmI kA vyavahAra hai aura jo vyavahAra-ratnatraya (zubharAgarUpa) hai - vaha to bAhyanimitta rUpa hai| yahA~ mokSamArgaparyAya ko vyavahAra kahA, yaha mokSamArga kahIM rAgavAlA nahIM hai; vyavahAra-ratnatraya rAgarUpa hai, vaha bandhapaddhati meM hai, aura nizcaya-ratnatraya mokSamArgapaddhati meM hai| mokSamArga tathA nizcaya vyavahAra kA aisA svarUpa samyagdRSTi jAnatA hai, mUr3ha - ajJAnI ko usakI khabara hI kahA~ hai? yadi sunane meM bhI A jAve to yaha bAta usake antara meM jamatI nahIM, baiThatI nahIM; vaha to bandhapaddhati ko (rAga ko) hI sAdhatA huA, use hI mokSamArga mAnatA hai| .. bhAI ! rAga to bandhabhAva hai, isase mokSa kahA~ se sadhegA? are, bandhabhAva aura mokSabhAva ke antara kA bhI jise viveka nahIM, use zuddhAtmA kA vItarAgI saMvedana kahA~ se hogA? aura svAnubhava kI kiraNa prasphuTita hue binA mokSamArga kA prakAza kahA~ se prakaTa hogA? ajJAnI ko svAnubhava kI kaNikA bhI nahIM, to phira mokSamArga kaisA? svAnubhava ke binA jitane bhI bhAva kare ve saba bhAva bandhapaddhati meM hI samAviSTa hote haiM, unase bandhana hI sadhatA hai, ve koI bhI bhAva mokSamArga meM nahIM Ate; isalie mokSa nahIM sdhtaa| jisaprakAra rAjamArga kI sIdhI sar3aka ke bIca meM kA~Te-kaMkar3a nahIM hote; usIprakAra mokSa kA yaha sIdhA va spaSTa rAjamArga, usake bIca meM rAga kI rucirUpI kA~Te-kaMkar3a nahIM ho skte| santoM ne zuddhapariNatirUpa rAjamArga se mokSa ko sAdhA hai aura vahI mArga jagata ko darzAyA hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana prazna - yaha rAjamArga hai to dUsarA koI Ubar3a-khAbar3a mArga to hogA. na? uttara-Ubar3a-khAbar3a mArga bhI rAjamArga se viruddha nahIM hotaa| rAjamArga pUrva kI tarapha jAtA ho aura Ubar3a-khAbar3a mArga pazcima kI tarapha jAtA ho - aisA to nahIM bntaa| bhale mArga Ubar3a-khAbar3a ho, parantu usakI dizA to rAjamArga kI tarapha hI hogI na? usIprakAra samyagdarzana-jJAna uparAnta zuddhopayogI cAritradazA - vaha to mokSa kA sIdhA rAjamArga hai, usase to usI bhava meM hI kevalajJAna aura mokSapada prApta ho sakatA hai aura aisI cAritradazA binA jo samyagdarzanajJAna hai, vaha abhI apUrNa mokSamArga hone se Ubar3a-khAbar3a kahA jAtA hai, vaha kucha hI bhava meM mokSamArga pUrNa karake mokSa ko saadhegaa| pUrNa mokSamArga athavA apUrNa mokSamArga, parantu ina donoM kI dizA to svabhAva tarapha kI hI hai; eka kI bhI dizA rAga kI tarapha nahIM hai| rAgAdibhAva to mokSamArga se viparIta haiM arthAt bandhamArga hai, ina rAgAdi se mokSamArga nahIM sadha sktaa| mokSamArga ke Azraya se bandhana nahIM aura bandhamArga ke Azraya se mokSa nhiiN| rAga ke samaya usakA niSedha karanevAlA jo samyagdarzana aura samyagjJAna hai, vahI mokSamArga hai| aisA samyagdarzana-samyagjJAna udita hone para hI saccA mokSamArga prArambha hotA hai| samyagdRSTi svAnubhava ke pramANa meM mokSamArga sAdhatA hai| zubharAga ke pramANa meM mokSamArga nahIM sadhatA- vaha to bandhapaddhati _ "to kyA samyagdRSTi adhyAtma ke hI vicAra meM rahatA hogA? kyA bandhapaddhati kA vicAra hI usako nahIM AtA hogA?" aisA kisI ko prazna utpanna ho to agrima prakaraNa meM usakA samAdhAna kreNge| -*
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAtA kA mizravyavahAra jaba jJAtA kadAcit bandhapaddhati kA vicAra karatA hai, taba vaha jAnatA hai ki isa bandhapaddhati se merA dravya anAdikAla se bandharUpa calA AyA hai; aba isa paddhati kA moha tor3akara prvrt| isa paddhati kA rAga pUrva kI bhA~ti he nara! tU kisalie karatA hai? - isa bhA~ti kSaNamAtra bhI bandhapaddhati meM vaha magna nahIM hotaa| vaha jJAtA apanA svarUpa vicAratA hai, anubhava karatA hai, dhyAtA hai, gAtA hai, zravaNa karatA hai; tathA navadhAbhakti, tapa, kriyA Adi apane zuddhasvarUpa ke sanmukha hokara karatA hai| yaha jJAtA kA AcAra hai, isI kA nAma mizravyavahAra hai| dekho, yaha sAdhaka jIva kA vyavahAra aura usakI vicAra shrennii| isako svabhAva kA kitanA raMga hai| bAra-bAra usakA hI vicAra usakA hI manana, usake hI dhyAna-anubhava kA abhyAsa, usakA hI guNagAna, usakA hI zravaNa, sarvaprakAra se usakI hI bhkti| vaha jisa kisI kriyA meM pravarttatA hai, use usameM sarvatra zuddhasvarUpa kI sanmukhatA hI mukhya hai| isake vicAra meM bhI svarUpa ke vicAra kI mukhyatA hai, isalie kahA ki - jJAtA kadAcit bandhapaddhati kA vicAra kare- taba bhI usa bandhapaddhati meM vaha magna nahIM hotA, kintu usase chUTane kAhI vicAra karatA hai| ajJAnI to saba-kucha rAga kA sanmukhatA se karatA hai, zuddhasvarUpa kI sanmukhatA usako hai nhiiN| vaha karmabandhana Adi kA vicAra karatA hai, to usameM hI magna ho jAtA hai aura adhyAtma eka tarapha paDA raha jAtA hai| are bhAI! aisI bandhapaddhati meM to
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 paramArthavacanikA pravacana anAdi se tU varta hI rahA hai, aba to isakA moha chor3a! anAdi se isa paddhati meM terA kiMcit bhI hita huA nahIM, ataH isakA moha tor3akara aba to adhyAtmapaddhati prakaTa kara! jJAniyoM ne to isakA moha tor3akara adhyAtmapaddhati prakaTa kI hai, kintu abhI rAga kI kucha paramparA zeSa hai, usako bhI adhyAtma kI ugratA se nirasta karanA cAhate haiM arthAt rAga kI paddhati meM ve ekakSaNa bhI magna nahIM hote| dekho, yaha mokSa ke sAdhaka kI dazA! 'tU rUcatAMjaga tanI ruci Alase sau'zuddhAtmArUpa samayasAra kI jahA~ ruci huI, vahA~ parabhAva kI ruci rahatI hI nahIM! are, samasta jagata kI ruci chUTa jAtI hai| jisakI aMzamAtra bhI rAga kI ruci rahe, usake pariNAma caitanya kI ora nahIM jhuka sakate aura mokSamArga nahIM sadha sktaa| rAga kI ruci chor3akara dharmI jIva caitanya ke prema meM aisA magna hai ki bAra-bAra usakA hI svarUpa vicAratA hai, upayoga ko punaH punaH AtmA kI tarapha lagAtA hai, kabhI-kabhI nirvikalpa anubhava karatA hai, ekAgratA se AtmA kA dhyAna karatA hai| 'cetanarUpa anUpa amUrata, siddha samAna sadA pada mero' - isaprakAra siddha jaisA nijasvarUpa kA anubhava karatA hai; isakI bAta sunate hI utsAhita ho jAtA hai, isakA guNagAna evaM mahimAgAna karate hI ullasita ho jAtA hai| ahA! merI caitanyavastu acintya mahimAvanta hai, isake samakSa rAgAdi parabhAva to avastu haiM - isa avastu kI ruci kauna kare? isakI mahimA, isakA guNagAna kauna kare? samyagdRSTi to apane zuddhasvarUpa kI navadhAbhakti karatA hai athavA munirAja kI navadhAbhakti kare, usameM bhI zuddhasvarUpa kI sanmukhatA hai| isa vacanikA ke lekhaka paNDita zrI banArasIdAsajI ne samayasAra nATaka ke mokSadvAra meM jJAnI kaisI navadhAbhakti karatA hai, isakA sundara varNana kiyA hai : zravaNa kIrtana cintavana sevana vandana dhyaan| laghutA samatA ekatA-navadhA bhakti pradhAna // 8 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAtA kA mizravyavahAra (1) zravaNa - upAdeyarUpa apane zuddhasvarUpa ke guNoM kA premapUrvaka zravaNa karanA, vaha eka prakAra kI bhakti hai| jisake prati jisako bhakti ho, usako usake guNagAna sunate hI pramoda AtA hai; dharmI jIva ko nijasvarUpa kA guNagAna sunane para pramoda AtA hai| (2) kIrtana - caitanya ke guNoM kA usakI zaktiyoM kA vyAkhyAna karanA, mahimA karanA hI usakI bhakti hai| (3) cintana - jisake prati bhakti ho, usake guNoM kA bAra-bAra vicAra karatA hai, dharmI jIva nijasvarUpa ke guNoM kA bAra-bAra cintavana karatA hai| yaha bhI svarUpa kI bhakti kA eka prakAra hai| (4) sevana - andara meM nijaguNoM kA punaH punaH adhyayana-manana krnaa| (5) vandana - mahApuruSoM ke caraNoM meM jaise bhakti se vandana karatA hai, vaise hI caitanya svarUpa meM paramabhaktipUrvaka vandanA, namanA, usameM lIna hokara pariNamana karanA; vaha samyagdRSTi kI Atmabhakti hai| (6) dhyAna - jisake prati paramabhakti hotI hai, usakA bAra-bAra dhyAna huA karatA hai; usake guNoM kA vicAra, upakAroM kA vicAra bArabAra AtA hai, usItaraha dharmI jIva atyanta prItipUrvaka bAra-bAra nijasvarUpa ke dhyAna meM pravarttatA hai| yahA~ koI kahe ki hamako nijasvarUpa ke prati prIti aura bhakti to bahuta hai, parantu usake vicAra meM yA dhyAna meM mana bilkula nahIM lagatA to usakI bAta jhUThI hai| jisakI vAstavika prIti hogI, usake vicAra yA cintana meM mana na lage - aisA nahIM ho sktaa| anya vicAroM meM to terA mana lagatA hai aura yahA~ svarUpa ke vicAra meM terA mana lagatA nahIM - isa bAta se tere pariNAmoM kA mApa nikalatA hai ki svarUpa ke prema kI apekSA anya padArthoM ke prati prema tujhe vizeSa hai| jaise ghara meM kisI manuSya ko khAne
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 paramArthavacanikA pravacana pIne, bolane-cAlane meM mana na lagatA ho to loga anumAna lagA lete haiM ki isakA mana kahIM anyatra laga gayA hai; usIprakAra caitanya meM jisakA mana laga jAye, saccA prema jaga jAye, usakA mana jagata ke sabhI padArthoM se udAsa ho jAtA hai aura bAra-bAra nijasvarUpa kI tarapha hI upayoga jhukatA hai| isaprakAra svarUpa ke dhyAnarUpa bhakti samyagdRSTi ke hotI hai tathA aise svarUpa ko sAdhanevAlA jIva paMcaparameSThI Adi ke guNoM ko bhI bhaktipUrvaka dhyAtA hai| (7) laghutA - paMcaparameSThI Adi mahApuruSoM ke samakSa dharmI jIva ko apanI atyanta laghutA bhAsatI hai| ahA! kahA~ inakI mahAna dazA aura kahA~ merI alpatA! athavA samyagdarzanAdi aura avadhijJAnAdi hue, kintu caitanya ke kevalajJAnAdi apAra guNoM ke samakSa to abhI bahuta alpatA hai isataraha dharmI ko apanI paryAya meM laghutA bhAsita hotI hai| pUrNatA kA bhAna hai, isalie alpatA va laghutA bhAsatI hai; jisako pUrNatA kA bhAna nahIM hai, usako to thor3e meM hI bahuta mAlUma hone lagatA hai| (8) samatA - samasta jIvoM ko zuddhabhAva kI apekSA samAna dekhanA, usakA nAma samatA hai; pariNAma ko caitanya meM ekAgra karane para samabhAva pragaTa hotA hai| jisaprakAra mahApuruSoM ke samIpa meM krodhAdi viSamabhAva nahIM hote, usIprakAra caitanya ke sAdhaka jIva ko krodhAdi upazAnta hokara apUrva samatA prakaTa hotI hai| (9) ekatA - ekamAtra AtmA ko hI apanA mAnanA, zarIrAdi ko para jAnanA, rAgAdi bhAvoM ko bhI svarUpa se bhinna jAnanA aura antarmukha hokara svarUpa ke sAtha ekatva karanA - aisI ekatA abhedabhakti hai, vahI mukti kA kAraNa hai aura vaha samyagdRSTi ko hI hotI hai| vAha! dekho yaha samyagdRSTi kI navadhAbhakti! vaha zuddha AtmasvarUpa ke zravaNa, kIrtana, cintavana, sevana, vandana, dhyAna, laghutA, samatA, ekatA - aisI navadhAbhakti se mokSamArga sAdhatA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAtA kA mizravyavahAra prazna - jJAnI navadhAbhakti karatA hai yaha to ThIka, kintu vaha tapa bhI karatA hai kyA? uttara - hA~, jJAnI tapa bhI karatA hai, kintu kisa rIti se? apane zuddhasvarUpa ke sanmukha hokara vaha tapa vagairaha kriyAyeM karatA hai - yaha jJAnI kA AcAra hai| jJAnI ke aise antaraMga-AcAra ko ajJAnI pahacAnatA nahIM hai, vaha to mAtra zArIrika kriyA ko hI dekhatA hai| zuddhasvarUpa kI sanmukhatA se jitanI zuddhapariNati huI, utanA hI tapa hai - aisA dharmI jAnatA hai|aisaa tapa ajJAnI ke hotA nahIM, ataH vaha use pahacAnatA bhI nhiiN| tapa vagairaha kA zubharAga bAhyanimitta hai tathA deha kI kriyA to AtmA se atyanta bhinna vastu hai - usake badale ajJAnI to isako hI mUlavastu mAna baiThA hai aura vAstavika mUlavastu ko bhUla gayA hai| zubharAga aura sAtha meM bhUmikA yogya zuddhapariNati - yaha jJAnI kA AcAra hai aura isI kA nAma mizravyavahAra hai| mizra kA artha hai - kiMcit zuddhatA aura kiMcit ashuddhtaa| usameM jo azuddha aMza hai, vaha dharmI ko bhI Asravabandha kA kAraNa hai aura jo zuddha aMza hai, vaha saMvara-nirjarA kA kAraNa hai| isaprakAra Asrava-bandha aura saMvara-nirjarA - yaha cAroM bhAva dharmI ko ekasAtha varttate haiN| ajJAnI ke mizrabhAva hai nahIM, usake to akelI azuddhatA hI hai tathA sarvajJa ke mizrabhAva nahIM, akelI zuddhatA hI hai| mizrabhAva sAdhaka dazA meM hI hotA hai aura usameM zuddha pariNati ke anusAra vaha mokSamArga ko sAdhatA hai| __ ahA! dharmAtmA kI yaha 'adhyAtmakalA....alaukika hai bhAI, alaukika... yaha kahanA hI sacamuca sAdhane jaisA hai aura isI kA pracAraprasAra karane jaisA hai, kyoMki vAstavika sukha isI adhyAtmakalA se prApta hotA hai| adhyAtma vidyA ke atirikta anya laukika vidyAoM kI kImata
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 paramArthavacanikA pravacana dharma meM kiMcit bhI nhiiN| 'sA vidyA yA vimuktaye' - AtmA ko mokSa kA kAraNa na ho, aisI vidyA ko vidyA kauna kahe? . jisane adhyAtma vidyA jAnI hai, aise jJAnI ke mizravyavahAra kahA hai arthAt zuddhatA aura azuddhatA - donoM hI ekasAtha usake hotI hai; parantu eka sAtha hone para bhI zuddhatA aura azuddhatA eka dUsare meM mila nahIM jaatii| jo azuddhatA hai, vaha kahIM zuddhatArUpa nahIM ho jAtI aura jo zuddhatA hai, vaha kahIM azuddhatArUpa (rAgAdirUpa) nahIM ho jaatii| eka sAtha hone para bhI donoM kI bhinna-bhinna dhArA hai| isaprakAra 'mizra' zabda donoM kA bhinnatva sUcaka hai ekatva sUcaka nhiiN| usameM se jo zuddhatA hai, usake dvArA dharmI jIva mokSamArga ko sAdhatA hai aura jo azuddhatA hai, usako vaha heya samajhatA hai| -* paNDita banArasIdAsajIkRta upAdAna-nimitta dohA guru upadeza nimitta bina, upAdAna balahIna / jyoM nara daje pA~va bina, calave ko AdhIna // 1 // hauM jAne thA eka hI, upAdAna ko kAja / thakai sahAIM pauna bina, pAnI mA~hi jahAja // 2 // jJAna baina kiriyA carana, doU zivamaya dhAra / upAdAna niha* jahA~, taha~ nimitta vyavahAra // 3 // upAdAna nijaguNa jahA~, taha~ nimitta para hoya / bhedajJAna paravAna vidhi, viralA bUjhe koya // 4 // upAdAna bala jaha~ tahA~, nahiM nimitta ko daav| eka cakra sau ratha cale, ravi ko yahai svabhAva // 5 // sadhai vastu asahAya jaha~, taha~ nimitta hai kauna / jyoM jahAja paravAha meM, tire sahaja bina pauna // 6 // upAdAna vidhi niravacana, hai nimitta upadesa / basai ju jaise deza meM, kare su taise bhesa // 7 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla heya arthAt tyAgarUpa to apane dravya kI azuddhatA, jJeya arthAt vicArarUpa anya SadravyoM kA svarUpa, upAdeya arthAt AcaraNarUpa apane dravya kI shuddhtaa| usakA vivaraNa - guNasthAna pramANa heyajJeya-upAdeyarUpa zakti jJAtA kI hotI hai| jyoM-jyoM jJAtA kI heyajJeya-upAdeyarUpa zakti vardhamAna ho, tyoM-tyoM guNasthAna kI bar3havArI kahI hai| guNasthAna pramANa jJAna, guNasthAna pramANa kriyaa| usameM vizeSa itanA ki eka guNasthAnavartI aneka jIva hoM to anekarUpa jJAna kahA jAtA hai, anekarUpa kriyA kahI jAtI hai| bhinna-bhinna sattA ke pramANa se ekatA nahIM miltii| eka-eka jIvadravya meM anya-anyarUpa audayikabhAva hote haiM, una audayika bhAvAnusAra jJAna kI anyaanyatA jaannaa| vizeSa itanA ki kisI jAti kA jJAna aisA nahIM hotA ki parasattAvalambanazIlI hokara mokSamArga sAkSAt khe| kyoM? avasthA pramANa parasattAvalambaka hai| (parantu) parasattAvalambI jJAna paramArthatA nahIM khtaa| jo jJAna svasattAvalambanazIlI hotA hai - usI kA nAma jJAna hai| dekho, yaha dharmI kI vicAradhArA! dharmAtmA paradravya ko to apane se bhinna jAnatA hI hai, vaha to bhinna hI hai| arthAt usameM kucha tyAgapanA aura grahaNapanA to AtmA ke hai hI nahIM, ve samasta paradravya to jJeyarUpa haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana aba, z2o kucha bhI grahaNa -tyAgarUpa hai, vaha saba apane meM hI hai| apanI avasthA meM jo azuddhatA hai, vaha heya hai; azubharAga ho yA zubharAga ho - vaha azuddha hai, isaliye heya hai; usake kisI bhI aMza ko dharmI jIva upAdeya nahIM maantaa| 76 apane dravya kI zuddhatA hI upAdeya hai| zuddhadravya ko dRSTi meM lekara usameM ekAgratA karane para paryAya bhI zuddha hotI jAtI hai| paryAya apekSA se pUrNa zuddhatArUpa mokSa upAdeya hai, samyagdarzanAdi zuddha paryAya bhI upAdeya hai| zuddhadravya ko zraddhA - jJAna meM lene para hI zuddhadravya ko upAdeya kiyA- aisA kahA jAtA hai| isataraha apane dravya kI zuddhatA hI upAdeya hai; isake atirikta samasta paradravya to mAtra jJeya haiM, heya athavA upAdeya nahIM / prazna paradravya heya - upAdeya nahIM to kyA siddhabhagavAna Adi paMcaparameSThI bhI upAdeya nahIM ? uttara - bhAI ! dhaiya pUrvaka yaha bAta samajhane jaisI hai| kyA siddha bhagavAna yA paMcaparameSThI meM se unakA eka bhI aMza tere meM AtA hai ? jaba unakA koI bhI aMza tere meM nahIM AtA, to tU unako upAdeya kisaprakAra karegA ? hA~, tujhe yadi paMcaparameSThI pada vAstava meM priya aura upAdeya lagatA hai to apane dravya kI zuddhatA kI ora jA ! aura usameM se zuddhaparyAyarUpa parameSThIpada pragaTa kara! isataraha tU svayaM hI paMcaparameSThI meM mila jA! isalie kahA bhI hai ki - 'paMcapadavyavahAra se, nizcaya Atama mA~hi' arthAt Atmasanmukha honA hI paMcaparameSThI ko upAdeya karane kI rIti hai / siddha vagairaha ko yahA~ jJeya kahA hai, ataH unakA svarUpa vicAra kara ! jo unako vAstava meM jJeya banAve to usa jJAna meM apanA zuddhAtmA upAdeya hI ho jAya - aisA niyama hai| apane zuddhAtmA ko jo jJAna upAdeya nahIM karatA, vaha jJAna siddha vagairaha paMcaparameSThI kA saccA svarUpa bhI nahIM pahacAna sakatA arthAt unako vAstava meM jJeya nahIM banA sakatA, sAtha hI parabhAvoM ko heya bhI nahIM banA sktaa| isaprakAra jahA~ zuddhAtmA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla kA upAdeyapanA hai, vahA~ hI siddha vagairaha kA jJeyapanA aura parabhAvoM kA heyapanA hai| heya, jJeya aura upAdeya kI aisI paddhati dharmAtmA ke hI hotI hai, ajJAnI ke to usameM niyama se viparItatA hotI hai| ___ zuddhAtmA ko upAdeya karake jaise-jaise svasanmukhatA vRddhiMgata hotI jAtI hai, vaise-vaise parabhAva chUTate jAte haiM aura jJAnazakti bar3hatI jAtI hai; tathA zuddhatA bar3hane para guNasthAna bhI bar3hatA hai| jJAnI ke jaise-jaise guNasthAna bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise heya-jJeya-upAdeya zakti bhI bar3hatI jAtI hai| prazna - jJAnI ke jaise-jaise guNasthAna bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise azuddhatA chUTatI jAtI hai aura zuddhatA bar3hatI jAtI hai arthAt heya aura upAdeya zakti to bar3hatI jAtI hai; parantu guNasthAnAnusAra jJAna bhI bar3hatA hai - yaha kisaprakAra? kisI ko caturtha guNasthAna hI ho tathApi avadhijJAna hotA hai jabaki kisI ko bArahavA~ guNasthAna ho to bhI avadhijJAna na ho - aisI dazA meM guNasthAna bar3hane para jJAna zakti bhI bar3hatI hai - yaha niyama to nahIM rahA? uttara - yahA~ svajJeya ko jAnane kI pradhAnatA hai, kyoMki yahA~ mokSamArga ke sAdhane kA prakaraNa hai| mokSamArga kahIM avadhijJAna se nahIM sadhatA, vaha to samyak mati-zrutajJAna dvArA svajJeya ko pakar3ane se sadhatA hai. aura svajJeya ko pakar3ane kI aisI jJAnazakti to guNasthAna bar3hane para niyama se bar3hatI hI hai| caturtha guNasthAnavAle avadhijJAnI kI apekSA, avadhijJAnarahita bArahaveM guNasthAnavAle jIva ke jJAna meM svajJeya ko grahaNa karane kI zakti vizeSa bar3ha gaI hai| svajJeya kI tarapha DhalanevAlA jJAna hI mokSamArgarUpa prayojana ko sAdhatA hai| guNasthAna pramANa jJAnazakti bar3hatI jAtI hai, parantu eka guNasthAna meM bahuta se jIva hoM to sabakA jJAna eka-sA nahIM hotA aura una sabakI kriyA bhI samAna nahIM hotii| eka guNasthAnavartI aneka jIvoM ke jJAnAdi meM tAratamyatA hotI hai, kintu unakI viruddha jAti nahIM hotii| caturtha
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 paramArthavacanikA pravacana guNasthAna meM asaMkhya jIva haiM, unakA udayabhAva bhinna hai, phira bhI sabhI jJAniyoM ke jJAna kI jAti to eka hI hai| sabhI jJAnI jIvoM kA jJAna svAzraya se hI mokSamArga jAnatA hai; parAzraya se mokSamArga mAne - aisA kisI jJAnI kA jJAna nahIM hotaa| eka guNasthAna meM sabhI jJAniyoM kA audayika bhAva tathA jJAna kA kSAyopazamika bhAva bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai, tathApi usa udayabhAva ke AdhAra se jJAna nahIM hai, jJAna to svajJeyAnusAra hai| sva-jJeya kA jJAna sabhI jJAniyoM ko hone kA niyama hai, parantu amuka udayabhAva honA cAhiye athavA amuka bAhara kA jAnapanA honA cAhie - aisA koI niyama nahIM hai; kyoMki AtmAnubhava hI mokSamArga hai, anya koI mokSamArga nhiiN| isa sambandha meM paM. rAjamalajI pANDe ne 'samayasAra kalaza TIkA' meM (kalaza 13 kI TIkA) meM sarasa bAta kI hai| ve kahate haiM : "AtmAnubhava paradravya kI sahAyatA se rahita hai, isakAraNa apane hI meM apane se AtmA zuddha hotA hai.... jIvavastu kA jo pratyakSarUpa se AsvAda, usako AtmAnubhava - aisA kahA jAya athavA jJAnAnubhava - aisA kahA jAya; donoM meM nAmabheda haiM, vastubheda nahIM hai; ataH aisA jAnanA ki AtmAnubhava mokSamArga hai| isa prasaMga meM aura bhI saMzaya hotA hai ki koI jAnegA ki dvAdazAMgajJAna kucha apUrvalabdhi hai| usake prati samAdhAna isaprakAra hai ki dvAdazAMgajJAna bhI vikalpa hai| usameM bhI aisA kahA hai ki zuddhAtmAnubhUti mokSamArga hai; isaliye zuddhAtmAnubhUti ke hone para zAstra - par3hane kI kucha aTaka nahIM hai|" dvAdazAMga bhI aisA hI kahatA hai ki zuddhAtmA meM praveza karake jo zuddhAtmAnubhUti huI, vahI mokSamArga hai| jahA~ zuddhAtmAnubhUti huI, yahA~ phira koI niyama yA Teka nahIM hai ki itane zAstra jAnanA hI cAhie athavA itane zAstra jAne, tabhI mokSamArga bane; vizeSa zAstra jJAna ho yA na ho, . parantu jahA~ zuddhAtmAnubhUti huI - vahA~ mokSamArga ho hI gyaa|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla ___ sAdhaka ke jJAna meM kucha parAvalambana bhI hai, parantu usase usakA jJAna mithyAjJAna nahIM ho jAtA; phira bhI jJAnI usa parAvalambana ko mokSamArga nahIM mAnatA; zuddhAtmAnubhUtirUpa jJAna hI mokSamArga kA sAdhaka hai - aisA jJAnI mAnatA hai| bAraha aMga meM bhI zuddhAtmAnubhUti hI karane kA upadeza hai aura usI ko jinazAsana kahA gayA hai| jisane zuddhAtmA kI anubhUti kI, usane bAraha aMga kA sAra prApta kara liyA; pazcAt amuka zAstroM kA paThana karanA hI par3e - aisA koI pratibandha nahIM hai| bAraha aMga kA jJAna ho to ho, aura na ho to bhI svasattA ke avalambanarUpa svAnubhUti se jJAtA mokSamArga ko sAdhatA hai| ___ udayabhAva ho, parantu usakA avalambana jJAnI ko nahIM hai| udayabhAva avasthA ke pramANa meM hai avazya; kintu usake avalambana se jJAna nahIM hai, jJAna to svAnubhavapramANa hai| parasattAvalambanazIla jJAna - vaha paramArtha nahIM, mokSamArga nahIM; svAnubhUtirUpa svasattAvalambanazIla jJAna hI paramArtha hai aura vahI mokSamArga hai| ___ aho! svAnubhUti kI hI mahimA hai, yahI saccI vidyA hai: isake atirikta bAhara kI vidyA athavA zAstrapaThana kI vidyA mokSa kI sAdhaka nahIM, svasanmukha jhukanevAlI vidyA hI mokSa kI sAdhaka hai| are! jJAnI kA bhI parAvalambI jJAna mokSa kA sAdhana nahIM to ajJAnI ke parAvalambI jJAna kI kyA bAta kareM? bhAI! parAzrayabhAva ke pahAr3a bhI mokSamArga kA udbhava karane meM samartha nahIM aura svAlambana kI kaNikA meM se hI mokSamArga kA udaya hotA hai| isaprakAra jJAnI svasattAvalambanazIlI jJAna ko hI mokSamArga samajhatA hai, udaya se athavA bAhara ke jAnapane ke avalambana se vaha mokSamArga nahIM maantaa| are, udayabhAva se yA bAhara ke jAnapane ke AdhAra se guNasthAna kA mApa nahIM nikalatA; kintu andara kI zuddhatA ke AdhAra se yA svasattA kA avalambana kaisA hai - usake AdhAra se guNasthAna kA mApa nikalatA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana hai| cauthe guNasthAna meM asaMkhyAta jIva haiM; sAmAnyapane to sabako samAna guNasthAna hai, dRSTi bhI sabakI samAna hai; kintu jJAna kA kSayopazama sarvaprakAra se samAna nahIM hotaa| kSayopazamabhAva tathA udayabhAva kA aisA svabhAva hai ki usameM bhinna-bhinna jIvoM ke bIca meM tAratamyatA hotI hai| kSAyikabhAva meM tAratamyatA nahIM hotI, usameM to eka hI prakAra hotA hai| lAkhoM kevalI bhagavAna terahaveM guNasthAna meM virAjate haiM; una sabhI kA kSAyikabhAva samAna hai, kintu audayikabhAva meM bhinnatA hai| cauthe guNasthAna meM sthita asaMkhyAta jIvoM meM se udayabhAva meM kisI manuSyagati kA udaya, kisI ke narakagati kA udaya, kisI ke hajAra yojana kI bar3I avagAhanA kA udaya, kisI ke eka hAtha jitanI choTI avagAhanA, kisI ke alpAyu kA udaya, kisI kI asaMkhyAta varSoM kI Ayu, kisI ke asAtA aura kisI ke sAtAisaprakAra aneka bhA~ti kI vicitratA hotI hai| isItaraha jJAna meM bhI kSayopazama kI vicitratA aneka prakAra kI hotI hai| abhI sAdhaka ko jJAna avasthA meM kucha parAvalambana bhI hai, kyoMki jaba taka indriyajJAna hai, taba taka parAvalambana bhI hai; parantu usa parAvalambana meM jJAnI mokSamArga nahIM maantaa| kisI bhI jJAnI kA jJAna aisA nahIM hogA ki parAzraya se mokSamArga maane| parAzritabhAva se mokSamArga mAne to vaha jJAna 'jJAna' nahIM, 'ajJAna' hai, jJAnI ke jJAna meM amuka parAvalambIpanA hone para bhI mithyApanA nahIM hai, kyoMki parAvalambIpane ko vaha upAdeyarUpa athavA mokSamArga mAnatA nhiiN| mokSamArga to svAzrita hI hai - isaprakAra heya-jJeya-upAdeya kA svarUpa vaha niHzaMka jAnatA hai| .. . upAdeyarUpa apanI zuddhatA; heyarUpa apanI azuddhatA aura jJeyarUpa anya chaha drvy| yahA~ jJeyarUpa 'anya chaha dravya' kahe; unameM svadravya jJeyarUpa to hai, kintu usako upAdeyarUpa grahaNa kiyA gayA hai; kyoMki zuddhadravya ko jAne, tabhI to upAdeya kare na? isaprakAra upAdeya kahane para
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla 'jJeyapanA' to A hI gayA arthAt mAtra jJeya meM usakI bAta nahIM kii| hA~, anya jIvAdi chaha dravya to mAtra jJeyarUpa hI haiN| jJeyarUpa to sabhI tattva haiN| upAdeyarUpa zuddhajIva tathA saMvara-nirjarAmokSa haiN| heyarUpa puNya-pApa Asrava aura bandha haiN| ajIvatattva heya nahIM hai, upAdeya bhI nahIM hai, mAtra jJeya hai; arthAt jar3akarma bhI vAstava meM heya-upAdeya nahIM, vaha mAtra jJeya hai| tathApi usake Azraya se honevAle parabhAvoM ko chur3Ane ke lie (aura svadravya kA Azraya karAne ke lie) upacAra se usa ajIva karma ko 'heya' bhI kadAcit kaha diyA jAtA hai; vahA~ sacamuca to paradravya ke Azraya se honevAlI azuddhatA kA hI heyapanA batAne kA Azaya hai| ajJAnIsvadravya ko bhUlakara paradravya kA grahaNa-tyAga karanA cAhatA hai, vaha viparIta buddhi hai; jJAnI ko para meM grahaNa-tyAga kI buddhi nahIM hotii| mujhe chor3ane yogya yadi kucha hai to merI azuddhatA aura grahaNa karane yogya kucha hai to merI shuddhtaa| ahA! aisI buddhi hone para kisI ke Upara rAga-dveSa nahIM rahA, kiMcit bhI parAzrayabuddhi nahIM rahI, mAtra nija meM hI dekhanA raha gyaa| bhAI! tU dUsare ajIva ko athavA para ko chor3anA cAhatA hai, so prathama to ve tujhase , chUTe hI haiM; tathA dUsare yaha ki AkAza ke ekakSetra meM rahanerUpa unakA saMyoga to siddhoM ke bhI hai arthAt unake bhI nahIM chuutttaa| jagata meM chahoM dravya sadAkAla ekakSetrAvagAharUpa rahane vAle haiM, isalie para ko chor3ane kI terI buddhi mithyA hai| isIprakAra para kA eka aMza bhI kabhI tere svarUpa meM AtA nahIM, isalie para ko grahaNa karane kI buddhi bhI mithyA hai| jJAnI ke para ke grahaNa-tyAga kI aisI mithyAbuddhi nahIM hotI, jJAnI kI cAla (paddhati) to anokhI hai| usakI pariNati antara meM grahaNa-tyAga kA jo kArya kSaNa-kSaNa meM kara rahI hai, vaha bAhara se pahicAnane meM nahIM AtI; vaha kSaNa-kSaNa meM zuddhasvabhAva ko grahaNa karatA hai aura parabhAvoM ko chor3atA hai| svabhAva
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana kA grahaNa aura parabhAva kA tyAga-aise grahaNa-tyAga kI kriyA se vaha mokSa kA sAdhana kara rahA hai, isIlie use sAdhaka kahA hai| paradravya mujhe azuddhatA karAte haiM - aisA jo mAnate haiM, ve paradravya ko heya mAnakara dveSa karate haiM, kintu apanI azuddhatA ko chor3ane kA upAya nahIM krte| para ke Azraya se mujhe zuddhatA hotI hai - aisA jo mAnate haiM, ve paradravya ko upAdeya mAnakara usake rAga meM ruka jAte haiM; kintu svadravya kA Azraya karake zuddhatA ko nahIM saadhte| isaprakAra nimittAdhIna dRSTi meM aTake hue jIva, svabhAva kA grahaNa tathA parabhAva kA tyAga nahIM kara sakate arthAt mokSa ko nahIM sAdha skte| aho! eka bAra yaha samajha le to vItarAgatA prakaTa ho jAya, pariNati svAzraya kI tarapha jhukakara mokSonmukha calane lage - yaha dharmI kI bAta hai| paNDita banArasIdAsajI ne upAdAna-nimitta ke dohe bhI race haiN| dohe to kevala sAta hI haiM, kintu usameM spaSTatA vizeSa hai| usameM ve kahate haiM - "sadhai vastu asahAya jahA~, tahA~ nimitta hai kauna?" . jahA~ samasta vastue~ asahAyapane anya kI sahAyatA binA hI sadhatI haiM, vahA~ nimitta unameM kyA karegA? kucha bhI nhiiN| nimitta kucha sahAyatA kara sakatA hai - aisA banatA hI nhiiN| jaise bAhya nimitta sahakArI nahIM, vaise hI mokSamArga meM zubharAgarUpa nimitta bhI sahakArI nahIM, vaha bhI mokSamArga meM bilakula akiMcitkara hai - yaha bAta vizeSarUpa se samajhanA Avazyaka hai| prazna - jIva kI zuddhatA-azuddhatA meM paradravya nimitta hai ki nahIM? uttara - hai| prazna - kyA vaha nimitta heya hai? uttara - nhiiN| prazna - to kyA nimitta upAdeya hai? uttara - nahIM; are! nimitta heya bhI nahIM, upAdeya bhI nahIM; nimitta to jJeya haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla paradravyarUpa jo nimitta hai, vaha to heya-upAdeya nhiiN| yahA~ to rAgAdirUpa azuddhavyavahAra ko bhI nimitta kI zreNI meM rakhA hai, aura zuddhasadbhUtavyavahAra ko hI dharmI ke vyavahAra meM parigaNita kiyA hai| yahA~ zubharAgarUpa jo nimitta kahA, vaha heya hai; kyoMki vaha apanA azuddhabhAva hai, ataH heya hai - aisA abhiprAya jaannaa| azuddhabhAva se mokSamArga nahIM sadhatA; zuddhatA kI vRddhi anusAra hI mokSamArga sAdhA jAtA hai| ajJAnI heya-jJeya-upAdeya ko barAbara pahacAnatA nahIM, arthAt heyajJeya-upAdeya kI zakti usameM nahIM haiN| dharmI jIva heyarUpa parabhAvoM ko heya jAnatA hai, upAdeyarUpa apane zuddha dravya-paryAyoM ko upAdeya jAnatA hai aura jJeyarUpa samasta padArthoM ko jJeya jAnatA hai; arthAt heya-jJeya-upAdeya ke jAnane kI zakti usake pragaTa huI hai| jJAtA kI yaha zakti guNasthAnAnusAra bar3hatI jAtI hai| cauthe guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya kA tyAga hai, samyaktva va svarUpAcaraNarUpa zuddhi prakaTI hai tathA svajJeya ko jAnA hai| ___ pA~caveM guNasthAna meM anantAnubandhI tathA apratyAkhyAna - ina donoM kaSAyoM kA tyAga huA hai, tathA svarUpAcaraNacAritra ke uparAnta dezasaMyamacAritra kI zuddhi prakaTI hai arthAt heya-upAdeya zakti bar3hI hai aura svajJeya ko pakar3ane kI zakti bhI bar3hI hai| ___chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM tIna kaSAyoM ke tyAga jitanI zakti pragaTa hI aura saMyamadazA ke yogya zuddhatA bar3hI hai| isaprakAra vahA~ heya-upAdeya zakti bar3hI hai aura svajJeya ko pakar3ane kI zakti vizeSatayA vRddhiMgata huI mA bar3hA hai| isataraha guNasthAna anusAra azuddhatA heya hotI jAtI hai (chUTatI jAtI hai); zuddhatA upAdeya hotI jAtI hai; isaprakAra heya upAdeya zakti bar3hatI jAtI hai aura jJAna kI zakti bhI bar3hatI jAtI hai, tathA usa-usa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana guNasthAna ke yogya kriyA (zubharAga evaM bAhya kriyA) hotI hai| yadyapi eka guNasthAna meM bhI bhinna-bhinna aneka jIvoM kI alaga-alaga kriyA hotI hai, tathApi vaha kriyA usa guNasthAna ke yogya hI hotI hai - usase viruddha nahIM hotii| jaise - karor3oM muni chaThaveM guNasthAna meM hoM, unameM se koI svAdhyAya, koI dhyAna, koI AhAra, koI vihAra, koI AlocanA, koI prAyazcitta, koI upadeza, koI tIrthavandanA, koI jinastavana, koI divyadhvani-zravaNa - ityAdi bhinna-bhinna kriyAoM meM pravartate hoM; kintu koI vastra pahanatA ho, pAtra meM bhojana karatA ho, athavA sadoSa AhAra letA ho - aisI kriyAyeM chaThe guNasthAna meM saMbhava nahIM hai| isIprakAra cauthe guNasthAna meM jinaprabhu kI pUjA, munirAjoM Adi ko AhAradAna, svAdhyAya, zAstrazravaNAdi zubhakArya tathA vyApAra-ArambhAdi azubhakArya, yadAkadA svarUpa kA dhyAna Adi kriyAyeM hotI haiM, kintu kudeva-kuguru kA sevana, buddhipUrvaka trasahiMsA athavA mAMsa-bhakSaNAdi kriyAyeM saMbhava nahIM haiN| isaprakAra rAga aura bAhya kriyAyeM yadyapi nimitta haiM, tathApi ve guNasthAna ke anusAra hotI haiN| terahaveM guNasthAna meM kevalajJAnI prabhu ke yoga kA kampana, divyadhvani, gagana meM maMgalavihAra Adi kriyAyeM hotI haiM; kintu vahA~ roga, AhAra athavA bhUmigamana jaisI kriyAyeM nahIM hotii| jisa bhUmikA meM jaisI kriyA aura jaisA rAga saMbhava na ho, vaisI kriyA aura vaisA rAga vahA~ mAne to usako usa bhUmikA kA bhI saccA jJAna nahIM hai; aura usa bhUmikA ke yogya honevAle nimittoM kI bhI saccI pahacAna nahIM hai| . aba heya ke sambandha meM suniye :- jisa bhUmikA meM jisaprakAra kI azuddhatA zeSa ho, use vahA~ heyarUpa jAne; parantu usa bhUmikA meM jisaprakAra kI azuddhatA kA abhAva hI ho, vahA~ heya kisako karanA? jaise chaThaveM guNasthAna meM mithyAtva-avratAdi bhAva chUTa hI cuke haiM arthAt aba unakA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla chor3anA kyA? isaliye vahA~ heyarUpa meM una avratAdi ko nahIM lenA; apitu usa bhUmikA meM jo mahAvratAdi sambandhI zubharAga vidyamAna hai - vartta rahA hai, vaha rAga hI vahA~ heyarUpa hai| kAraNa ki chor3aneyogya to nija meM honevAlI - rahanevAlI azuddhatA hai, kintu apane meM jo azuddhatA hai hI nahIM, usako kyA chor3anA? isaliye heyapanA bhI guNasthAna anusAra jaannaa| kevalI bhagavanta ko aba koI mithyAtva athavA rAgAdika ko heya karanA nahIM rahA, unake to ve bhAva chUTa hI cuke haiM; unakA chor3anA kyA? isataraha sarva guNasthAnoM meM jo azuddhatA vidyamAna ho, usakA hI heyapanA smjhnaa| jaise-jaise guNasthAna bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise heyarUpa bhAva ghaTate jAte haiM aura upAdeyarUpa bhAva bar3hate jAte haiN| anta meM heyarUpa samasta bhAva chUTakara, sarvathA prakAra se upAdeya - aisI siddhadazA pragaTa hotI hai| phira vahA~ heya-upAdeyapane kI koI pravRtti zeSa nahIM rahatI - vahA~ kRtakRtyapanA hai| - dekho, jaise-jaise heya-upAdeyazakti bar3he, tadanusAra guNasthAna bhI bar3hatA hai - aisA khaa| heya-upAdeyarUpa to apane azuddha-zuddhabhAva hI kahe; kintu paradravya ke grahaNa-tyAgAnusAra guNasthAna bar3hatA hai - aisA nahIM khaa| vastrAdi tyAge, isalie guNasthAna bar3ha gayA - aisA niyama nahIM hai; apitu mithyAtvAdi parabhAva chor3ane ke pramANa meM hI guNasthAna bar3hatA hai| guNasthAna bar3hane para usa-usa guNasthAna anusAra bAhya tyAga (jaise chaThaveM guNasthAna meM vastrAdi kA tyAga) to sahajarUpa se svayaM hotA hai; usa tyAga kA kartRtva AtmA ko nahIM hai, AtmA ke to usakA mAtra jJAtRtva hI hai| AtmA ko vaha bAhya tyAga jJeyapane hai, upAdeyapane nhiiN| heya-jJeya-upAdeya sambandhI jJAtA ke vicAra to aise hI hote haiM, isase viruddha vicAra hoM to ve ajJAnI ke vicAra haiN| mokSamArga kahIM do prakAra kA nahIM hai, mokSamArga to eka hI prakAra kA hai; svAzrita-bhAvarUpa eka hI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 paramArthavacanikA pravacana prakAra kA mokSamArga hai, parAzritabhAva vaha mokSamArga nahIM hai| parAzritabhAva ko mokSamArga mAnanevAle kI cAla mokSamArga se viparIta hai| svAzrita mokSamArga kA varNana karate huye samayasAra gAthA 276-277 meM kahA hai ki - AcArAMga kA jJAna, navatattva kI bhedarUpa zraddhA athavA chaha jIvanikAya kI dayA kA zubhapariNAmarUpa vyavahAracAritra - aise jo parAzritabhAva, unake Azraya se samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga mAnane meM doSa AtA hai; kyoMki aise parAzrita jJAnAdibhAva ajJAnI ke bhI hote haiM, kintu usake mokSamArga nahIM hotaa| jJAnI ke UparI dazA meM aise parAzritabhAva nahIM hote to bhI mokSamArga hotA hai, ataH parAzritabhAvoM meM mokSamArga hai nhiiN| zuddhAtmA hI samyagdarzana-jJAna-cAritra kA Azraya hai aura vahA~ avazya mokSamArga hai| jahA~ zuddhAtmA kA Azraya nahIM hai, vahA~ mokSamArga bhI nahIM hai| isaprakAra mokSamArga svAzrita hI hai, parAzrita nahIM; ataH parAzrita aisA vyavahAra niSedha karane yogya hai, heya hai| svasattA ke avalambana se hI dharmI jIva mokSamArga ko sAdhatA hai, parAvalambI jJAnAdi ko mokSamArga nahIM maantaa| .. are jIva! terI jJAnadhArA meM bhI jitanA parAvalambana hai, vaha mokSa kA kAraNa nahIM hai to phira sarvathA parAvalambI rAga mokSa kA kAraNa hogA hI kaise? aura phira bAhyanimitta to kahA~ raha gaye? are, aisA durlabha avasara pAkara bhI he jIva! yadi tUne apane svajJeya ko nahIM jAnA aura svAzraya se mokSamArga nahIM sAdhA to terA jIvana vyartha hai| yaha avasara bIta jAne para tU pchtaayegaa| prazna - nimitta aura vyavahAra ko Apa mahattva nahIM dete aura mAtra adhyAtma ko hI mahattva dete ho, kintu jagata meM adhyAtma kI bAta ko pUchatA hI kauna hai? vyavahAra aura nimitta kI bAta ko to sabhI jAnate haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya-jJeya-upAdeyarUpa jJAtA kI cAla 87 jaise : // nimitta kahai mokoM sabai, jAnata hai jaga loy| / tero nAma na jAna hI, upAdAna ko hoya? (bhaiyA bhagavatIdAsa) uttara - bhAI, jagata ke ajJAnI aisI adhyAtma bAta ko bhale na jAneM, kintu jagata ke sabhI jJAnI aura sarvajJa to yaha bAta barAbara jAnate haiN| jaise upAdAna kahe re nimitta! tU kahA kare gumaan| | mokoM jAne jIva ve, jo haiM samyak jJAna / (bhaiyA bhagavatIdAsa) jo isa adhyAtma kA svarUpa jAnate haiM, ve hI mukti ko pAte haiM; ajJAnI ko to nizcaya-vyavahAra kI kucha khabara hI nahIM hai arthAt vaha yaha bAta jAnatA nahIM hai aura mAnatA bhI nahIM hai| jo jIva yaha bAta jAna lete haiM, ve ajJAnI rahate nahIM haiN| yaha to Atmahita kI apUrva alaukika bAta hai| aise svAvalambI mokSamArga kA svarUpa jo samajha leM, usako mokSamArga * pragaTa hue binA nahIM rhe| -* samyagdRSTi kaisA hai, vaha kyoM nahIM DaratA? usake (samyagdRSTi ke) hRdaya meM AtmA kA svarUpa daidIpyamAna pragaTarUpa se pratibhAsatA hai| vaha jJAnajyoti ko lie Anandarasa se paripUrNa hai| vaha apane ko sAkSAt puruSAkAra, amUrtika, caitanyadhAtu kA piNDa, ananta akSaya guNoM se yukta, caitanyadeva hI jAnatA hai| usake atizaya se hI vaha paradravya ke prati raMcamAtra bhI rAgI nahIM hotaa| vaha apane nijasvarUpa ko jJAtA-dRSTA, paradravyoM se bhinna, zAzvata aura avinAzI jAnatA hai aura paradravya ko tathA rAgAdika.ko kSaNabhaMgura, azAzvata, apane svabhAva se bhalIbhA~ti bhinna jAnatA hai - isalie samyagjJAnI kaise Dare? - paNDita gumAnIrAmajI : samAdhi-maraNasvarUpa .. (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 340
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaddhatirUpa svAzrita mokSamArga yahA~ koI prazna kara sakatA hai kiM jJAnI ko bhI sAdhakadazA meM parAvalambI aneka audayikabhAva to hote haiM, aisI dazA meM ve mokSamArga kyoM nahIM? isake samAdhAna meM paNDita zrI banArasIdAsajI kahate haiM ki :usa jJAna ko sahakArabhUta-nimittabhUta aneka prakAra ke audayikabhAva hote haiN| jJAnI una audayikabhAvoM kA tamAzagIra hai; kintu unakA karttA nahIM hai, bhoktA nahIM hai, avalambI nahIM hai| isalie koI aisA kahe ki sarvathA amuka prakAra kA audayikabhAva ho, tabhI amuka guNasthAna kaheM, to yaha jhUTha hai; usane dravya ke svarUpa ko sarvathA prakAra se jAnA nhiiN| kyoM? kAraNa ki anya guNasthAnoM kI to bAta kyA kaheM, kevaliyoM ke bhI audayika bhAva kA nAnApanAanekapanA jaannaa| kevaliyoM ke bhI audayikabhAva eka-sA hotA nahIM; kisI kevalI ke daNDa-kapATarUpa (samudghAtarUpa) kriyA kA udaya hotA hai, kisI kevalI ke vaha nahIM hotaa| isaprakAra kevaliyoM meM bhI udaya kI anekarUpatA hai, to anya guNasthAnoM kI to bAta kyA kaheM? isaliye audayikabhAvoM ke bharose jJAna nahIM hai, jJAnasvazaktipramANa hai| sva-paraprakAzaka jJAna kI zakti, jJAyaka-pramANa jJAna, tathA yathAnubhavapramANa svarUpAcaraNacAritra - yaha jJAtA kA sAmarthyapanA hai| .. bhUmikAnusAra parAzritabhAva hoM, vaha alaga bAta hai tathA usa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaddhatirUpasvAzrita mokSamArga parAzritabhAva ko mokSamArga mAna lenA, alaga bAta hai| parAzritabhAva to jJAnI ko bhI hotA hai, kintu vaha usako mokSamArga nahIM mAna letaa| jJAnI to zuddhasvabhAva ke Azraya se mokSamArga sAdhatA jAtA hai aura parAzritabhAvoM ko tor3atA jAtA hai; kucha zeSa bhI raha jAya to usakA tamAzagIra rahatA hai| ikkIsa prakAra ke audayikabhAva haiM, unameM se mithyAtvAdirUpa audayikabhAva to jJAnI ke hote hI nahIM aura zeSa jo audayikabhAva vartate haiM; ve jJAna ke jJeyapane varttate haiN| jJAnI unakA kartA nahIM, unakA bhoktA bhI nahIM, aura jJAna meM unakA avalambana bhI nhiiN| antara meM svabhAva kA avalambana jJAna hI mokSamArga hai| bAhya kA jAnapanA hIna bhI ho to bhI jJAnI ko kheda nahIM aura vizeSa jAnapanA ho to usakI bhI kucha mahattA nahIM, kyoMki bAhara ke jJAna se mokSamArga kA hai nhiiN| yahA~ taka ki avadhi-manaHparyaya jJAna ho to zIghra mokSa prApta ho, aura na ho to vilamba lage - aisA bhI koI niyama nahIM hai| mokSa kA sAdhana to svAnubhUti kI ugratAnusAra hI hai| punazca jJAna ke sAtha (ekapane nahIM, kintu sahakArIpane) jo jo audayikabhAva varttate haiM, unako jJAnI jAnatA hai; kintu usake unakA Agraha athavA pakar3a nahIM hai| aisA hI rAga aura aisI hI kriyA ho to ThIka - aisI parAvalambana kI buddhi usake nahIM hai| eka hI guNasthAna meM bhinna-bhinna vikalpa aura bhinna-bhinna kriyAyeM hotI haiM, eka jIva ko bhI eka hI prakAra kA vikalpa sadA rahatA nahIM, aneka prakAra ke vikalpa hote haiN| kundakunda svAmI, vIrasena svAmI, jinasena svAmI athavA samantabhadra svAmI - ye sabhI munivara chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM - mokSamArga meM varttate the| phira bhI unameM se eka ko samayasAra jaisA adhyAtma zAstra racane kA vikalpa AyA, dUsare ko SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA jaise karaNAnuyoga ke zAstra nirmANa kA vikalpa huA, tIsare ko tIrthaMkaroM ke purANa kI racanA rUpa kathAnuyoga - prathamAnuyoga racane kA bhAva AyA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana aura cauthe ko ratnakaraNDa zrAvakAcAra jaise caraNAnuyoga ke upadeza kI vRtti uThI; isaprakAra bhinna-bhinna vikalpa hone para bhI bhUmikA sabakI eka-sI thii| amuka vikalpa ho to hI amuka guNasthAna ho - aisA vikalpa kA pratibandha nahIM hai| phira bhI jo vikalpa hogA, vaha bhUmikA kA ullaMghana kare - aisA vikalpa (jaise chaThaveM guNasthAna meM vastra pahanane Adi kA) nahIM hogaa| isa saMbaMdha meM vistRta vivecana pahale ho cukA hai| sAdhakabhAva kI eka hI dhAra hai ki 'antara meM caitanya kI svasattA kA jitanA avalambana hai, utanA hI sAdhakabhAva hai' aise svAzrayabhAva kI eka kaNikA bhI jisake jAgRta nahIM huI, vaha parAzraya bhAva ke cAhe jitane pahAr3a khoda DAle to bhI 'khodA pahAr3a nikalI cUhiyA' vAlI kahAvata ke anusAra vaha kucha bhI hAtha meM prApta nahIM kara sakegA; usake to "khodA parAzrayabhAva kA pahAr3a aura nikalI saMsArarUpI cUhiyA' - yahI siddha ho skegaa| 90 prazna - koI svacchandI prazna kare ki hameM to saMsAra saMbaMdhI khAnepIne Adi ke azubhavikalpa hI Ate haiM, kintu dharmasambandhI bhaktipUjana - svAdhyAya Adi ke zubhavikalpa nahIM aate| vikalpa to bhUmikAnusAra Ate haiM - aisA Apane hI to Upara kahA hai / uttara - hA~, bhAI ! terI bhUmikA ke lie vaha vikalpa yogya hai, kyoMki svacchandatA kI bhUmikA meM to aisA viparIta hI vikalpa hotA hai na! dharma kI rucivAle jIva kI bhUmikA meM dharmasambandha vicAra Ate haiM aura saMsAra kI rucivAle jIva kI bhUmikA meM saMsAra kI ora ke pApavicAra Ate haiN| jisako saMsAra ke pApabhAva kA tIvrarasa hogA, usako dharma ke vicAra AveMge hI kahA~ se? aise jIva kI to yahA~ bAta hI kahA~ hai ? yahA~ to sAdhakajIva kisa bhA~ti mokSamArga sAdhatA hai aura usa mokSamArga ke sAdhanakAla meM kaise-kaise bhAva bIca meM Ate haiM - unakI bAta hai / use
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaddhatirUpa svAzrita mokSamArga mokSamArga ke sAdhaka zubhabhAva bhI U~cI zreNI ke hI hote haiM, tIvrapApa ke bhAva to usake kabhI hote hI nhiiN| bhUmikA se aviruddha jo zubha yA azubhabhAva hote haiM, unakA bhI dharmIjIva jJAtA rahatA hai, sAkSI rahatA hai, taTastha rahatA hai; audayikabhAva ke pravAha meM vaha svayaM pravAhita nahIM ho jaataa| do kSAyikasamyagdRSTi jIva hoM - unameM se eka dhyAna meM baiThA ho aura eka yuddha meM khar3A ho; vahA~ yuddha meM khar3e honevAle ke aisI zaMkA nahIM hotI ki are, yaha dhyAna meM aura maiM yuddha meM; ataH merA samyagdarzana kucha zithila ho gayA hogA? athavA mere jJAna meM kucha doSa hogA? - aisI zaMkA samyaktvI ko kadApi hotI nhiiN| yaha niHzaMka hai ki merA samyagdarzana mere svabhAva ke avalambana se hai, vaha isa audayikabhAva meM malina athavA abhAvarUpa nahIM ho jaayegaa| rAga ke samaya rAga se bhinna eka caitanyadhArA jJAnI ke vartta rahI hai - isa dhArA kA nAma adhyAtmapaddhati hai aura vaha sIdhI kevalajJAna meM jAkara mila jAtI hai| vAha! 'mokSamArga svAzrita hai, parAzrita nahIM' - yaha siddhAnta paNDitajI ne kitanA spaSTa kara diyA hai| jIva kA parAzrita kSayopazama bhAva bhI mokSa kA kAraNa nahIM, to phira parAzrita audayikabhAva mokSa kA kAraNa kaise hogA? bAhara kI bAta to nikAla hI DAlI, rAga bhI nikAla diyA aura andara kA kSayopazamabhAva bhI jo parAzrita hai, usako bhI mokSamArga meM se nikAla diyA; mAtra svAzritabhAva hI mokSamArga hai| mokSamArga ke sAtha meM udayabhAva ho athavA rAgAdirUpa azuddhavyavahAra ho, kintu kyA unake avalambana se mokSamArga hai? nahIM, samyagdRSTi ko to usa vyavahAra se mukta kahA hai| kyoMki usako usakA avalambana nahIM hai| jisaprakAra kevalIprabhu udaya ke jJAtA haiM; usIprakAra chadmasthajJAnI bhI udaya kA jJAtA hai, usakI pariNati udayabhAva ko tor3atI huI adhyAtmadhArA ke bala se Age bar3hatI jAtI hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana dekho to sahI, gRhastha zrAvakoM ko bhI adhyAtma kA kaisA prema hai aura kaisI sarasa carcA kI hai| ina paNDita banArasIdAsajI ne upAdAna - nimitta ke sAta dohoM kI bhI racanA karake upAdAna kI ekadama svataMtratA pramANita kI hai| koI kahe ki yaha to unhoMne upAdAna kI bhAvukatAvaza likha diyA hai, kintu bhAI! tU bhI to nimitta kI bhAvukatAvaza usakA nakAra kara rahA hai / upAdAna kI svataMtratA kA siddhAnta tujhe nahIM jamatA, nahIM ja~catA; isaliye hI 'bhAvukatA' kahakara usako ur3A rahA hai| paNDitajI ne to vastusvarUpa kA satya siddhAnta prasiddha kiyA hai aura satya siddhAnta ke pakSa bhAvukatA bhI ho to isameM kyA doSa hai ? tujhe to abhI bAhara kI kriyA ( jar3a kI kriyA) kA akarttApanA bhI nahIM baiThatA to phira 'samyaktvI udayabhAva kA bhI akarttA hai' - yaha bAta jamegI hI kaise ? aura 'bahirlakSI jJAna bhI mokSa kA sAdhaka nahIM hai', yaha bAta tujhe kauna samajhAyegA ? dharmIjIva jJAna kI svasaMvedanadhArA se mokSa legA / jaba bAhara kI dhArA hI mokSa nahIM degI to phira rAga yA jar3a kI kriyA to mokSa kahA~ se degI? 92 itanA jAna lene para bAhara ke jJAna kA vizeSa kSayopazama ho athavA puNyodaya prabala ho, to bhI usakA garva jJAnI ko nahIM hotA / are! jo mere mokSa kA kAraNa nahIM, usakA garva kaisA ? svAnubhava meM jo mere kAma na AveM, usakI mahimA kyA? dvAdazAMga jAnatA na ho, tathApi jJAnI ko kadAcit aisI labdhi ughar3a jAya ki zrutakevalI jaisA hI niHzaMka uttara sUkSmatattvoM ke sambandha meM bhI de de, to bhI isa ughAr3a kA garva yA mahattA jJAnI ke nahIM hai| jJAnI kI vAstavika zakti svasaMvedana meM hai / svasaMvedana ko pahacAne, tabhI jJAnI kI saccI mahimA kA bodha ho ske| kisI jJAtA bAraha aMga kA jJAna na ho to bhI svAnubhava ke bala se kevalajJAna kI upalabdhi kregaa|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaddhatirUpasvAzrita mokSamArga ___.93 parAzrita rAga yA parAzrita jJAna, vaha mokSamArga nahIM hai; svAnubhUti kA sAmarthya hI mokSamArga hai| parAzrayabhAvazUnya mokSamArga jJAtA hI sAdha sakatA haiM, ajJAnI to use jAna bhI nahIM sktaa| aho! yaha to arhantoM kA - zUravIroM kA mArga hai, yaha kAyaroM kA mArga nahIM hai| samasta parabhAvoM ko heya karake aura zuddhatA ko upAdeya karake mokSamArga meM sthiti prApta karanA - svAzraya karanevAle zUroM kA hI kArya hai, parAzraya karanevAle kAyaroM kA nhiiN| vItarAgI mokSamArga kA DaMkA pITate hue santa kahate haiM ki are, rAga ko dharma mAnane vAle kAyaroM! tumheM caitanya kA vItarAgamArga nahIM mila sakatA, caitanya ko sAdhane kA svAdhIna puruSArtha tuma pragaTa nahIM kara skte| svAdhIna caitanya kA tumhArA puruSArtha kahA~ gayA? tuma dharma karane nikale ho to caitanyazakti kA zaurya apane meM pragaTa karo; isa vItarAgI vIratA meM hI mokSamArga sdhegaa| vyavahAra kI ruci kI upasthiti meM jIva ko antarasvabhAva meM jAne kI umaMga nahIM aatii| ataH rAga kA rasa chor3akara caitanyasvabhAva kA utsAha karo, jisase svasattA ke avalambana kI tarapha jJAna jhuke aura mokSamArga sdhe| aho! aise svAnubhavajJAna se mokSamArga ko sAdhanevAle jJAnI kI mahimA kI kyA bAta? isakI dazA ko pahicAnane vAlA jIva nihAla ho gayA hai| dekho, ina paNDita banArasIdAsajI ne isa vacanikA meM jJAnI kI cAla arthAt jJAnI kI dazA kaisI hotI hai, vaha kisaprakAra mokSamArga sAdhatA hai - isa sambandha meM bahuta sundara vivecana kiyA hai| unhoMne isameM jJAnI kI adhyAtmapaddhati kI mahimA aneka prakAra se samajhAkara mokSamArga kA svarUpa atyanta spaSTa kiyA hai| -*
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra aMta meM upasaMhAra karate hue kahate haiM ki - ina bAtoM kA vivaraNa kahA~ taka likheM, kahA~ taka kaheM? vacanAtIta, indriyAtIta, jJAnAtIta hai, isaliye yaha vicAra bahuta kyA likheM? jo jJAtA hogA, vaha thor3A hI likhA bahuta karake smjhegaa| jo ajJAnI hogA, vaha yaha ciTThI sunegA sahI; parantu samajhegA nhiiN| yaha vacanikA jyoM kI tyoM sumatipramANa kevalIvacanAnusArI hai| jo ise sunegA, samajhegA, zraddhAna karegA - use kalyANakArI hai; (yathAyogya) bhaagyprmaann|| ___aho, jJAtA ke sAmarthya kI mahimA koI acintya hai| adhyAtmapaddhatirUpa mokSamArga arthAt antara kI zuddhapariNati, vaha vacana athavA vikalpa se pakar3I jA sake - aisI nahIM hai| 'svabhAvo'tarka-gocaraH' - tarka se svabhAva kA pAra nahIM pAyA jA sakatA, yaha to svAnubhavagamya hai| ataH kahate haiM ki cAhe jitanA vistAra se likheM, phira bhI antara meM jo mahimA pratibhAsita huI hai, vaha zabdoM meM vyakta nahIM kI jA sktii| jo jIva jJAtA hoMge, pAtra hoMge; ve to thor3e meM bhI antaraMga kA rahasya pakar3a leMge; kintu jo ajJAnI haiM, viparIta rucivAle haiM; ve to cAhe jitanA spaSTa aura vistRta vivecana kie jAne para bhI samajheMge nahIM, antardRSTi kI yaha bAta unheM hRdayastha hogI nhiiN| isa ciTThI meM paramArtha kA rahasya bharA hai, ataH ise 'paramArthavacanikA' kahA hai| yaha paramArthavacanikA kevalI ke vacana anusAra hai aura yathAyogya merI sumati se likhI gaI hai| isa ciTThI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 upasaMhAra meM likhita adhyAtmabhAvoM ko jo samajheMge, unakA avazya kalyANa hogaa| 'mokSamArga kyA aura bandhamArga kyA" - ye donoM hI isameM spaSTa bhinna batAye gae haiM, tadanusAra hI samajha lene se samyagdarzana hokara svAzrita adhyAtmapaddhati pragaTa hogI arthAt mokSamArga prArambha hogA - yahI apUrva kalyANa hai| isa vacanikA ke paramArtha bhAvoM ko samajhakara sabhI jIva apUrva kalyANa prApta kareM - aisI bhAvanA hai| isaprakAra paNDita zrI banArasIdAsajI dvArA likhita adhyAtma rasa bharapUra 'paramArthavacanikA' samApta huii| -* soI samakitI bhavasAgara taratu hai jAke ghaTa pragaTa viveka gaNadhara ko sau, hiravai harakhi mahAmoha ko haratu hai| sAcauM sukha mA. nija mahimA aDola jAne, Apu hI maiM Apanau subhAu le dharatu hai| jaise jala-kardama katakaphala' bhinna karai, taiseM jIva-ajIva vilachanu karatu hai| Atama sakati sAdhaiM gyAna ko udau ApasAthai, soI samakitI bhavasAgara taratu hai||8|| - paNDita banArasIdAsajI, nATaka samayasAra, maMgalAcaraNa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthavacanikA pravacana AdhyAtmika kavivara paNDita zrI banArasIdAsajI dvArA racita upAdAna-nimitta kI ciTThI kA eka aMza ___ jahA~ mokSamArga sAdhA, vahA~ kahA ki 'samyagdarzana-jJAnacAritrANi mokSamArgaH' aura aisA bhI kahA ki 'jJAnakriyAbhyA~ mokssH'| usakA vicAra-caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAnaparyanta mokSamArga kahA, usakA vivaraNa-samyak rUpa jJAnadhArA, vizuddharUpa caaritrdhaaraa| donoM dhArAyeM mokSamArga ko calIM; vahA~ jJAna se jJAna kI zuddhatA, kriyA se kriyA kI zuddhatA hai| vizuddhatA meM zuddhatA to yathAkhyAtarUpa hotI hai| yadi vizuddhatA meM vaha nahIM hotI to kevalI meM jJAnaguNa zuddha hotA, kriyA azuddha rahatI; parantu aisA to nahIM hai| usameM zuddhatA thI, usase vizuddhatA .. yahA~ koI kahe ki jJAna kI zuddhatA se kriyA zuddha huI - so aisA nahIM hai| koI guNa kisI guNa ke sahAre nahIM hai, saba asahAyarUpa ___aura bhI suna! yadi kriyApaddhati sarvathA azuddha hotI to azuddhatA ko itanI zakti nahIM hai ki mokSamArga ko cale; isalie vizuddhatA meM yathAkhyAta kA aMza hai, isIlie vaha aMza krama-krama se pUrNa huaa| ___ he bhAI prazna karane vAle! tUne vizuddhatA meM zuddhatA mAnI yA nahIM? yadi tUne vaha mAnI to kucha aura kahane kA kAma nahIM hai; yadi tUne nahIM mAnI to terA dravya isIprakAra pariNata huA hai, hama kyA kareM? yadi mAnI to zAbAza! - paNDita banArasIdAsajI : upAdAna-nimitta kI ciTThI (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 359)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ misi Namo arihaMtANaM Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe sada