Book Title: Nadi Darpan
Author(s): Krushnalal Dattaram Mathur
Publisher: Gangavishnu Krushnadas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020491/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org zrIH / nADIdarpaNaH / pAThakajJAtIyamAthura zrIkRSNalAlatanayadattarAmeNa saGkalitaH svakRtabhASATokAvibhUSitaH saMzodhitazva / KOOD sa ca Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrIkRSNadAsAtmaja gaGgAviSNunA svakIye lakSmIveGkaTezvara mudrAyantrAlaye'Gkitam / mA.zrI. kailAsasAgara mrari jJAna maMdira mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobA kalyANa (mumbaI) saMvat 1950 zake 1815 asya granthasya punarmudraNAdyadhikAraH 1867 tamAbdikarAjaniyamAnusAreNa prakAzakAdhInaH / For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kallassagars 1zrImadgosvAmitulasIdAsakRta rAmAyaNa (saTIka) pNddit-jvaalaaprsaadkRtttiikaa| lIjiye rAmAyaNa saTIkabhI lIjiye asala pustaka zrIgusAIjIkI lipike anusAra va sampUrNa kSepakoM sahita jisameM zaMkA samAdhAna adyaparyaMta vistArapUrvaka likheM haiM isake TIkAkI racanA aisI uttama aura apUrva manabhAvana sukhaupajAvana rAmayazapAvana hai ki, paDhate 2 kadApi tRpti nahIM hotI tulasIdAsajIkA jIvanacaritra rAmavanavAsa tithipatraM mAhAtmyabhI sammilitahai kImata 8 sa. DAkamahasUla 20 2 rAmAyaNa bddaa| sahita zlokArtha zUDhArtha chandArtha stutyartha zaMkAsamAdhAna aura tulasIdAsajIkA jIvanacaritra, rAmavanavAsatithipatra, rAmAzvamedha lavakuzakANDa, mAhAtmya aura baravArAmAyaNake jismeM paMcIkaraNakA baDA nakzA aura 3800 kaThina 2 zabdoMke artha likhehaiM akSara atyaMta moTA glejakAgajakA kI0 ru.rapha kAgajakAru0 3rAmAyaNa mjholaa| Uparake saba alaMkAroMsahita isakA sAMcA choTA hai akSara sAmAnyahai kImata 2 // ru0 raph 1 // ru. 4 rAmAyaNa guttkaa| yahabhI pUrvokta saba alaMkAroMse pUritahai sAdha tathA dezATanakaranevAloMko atyaMta upayogIhai kImata bahutahI thoDI kevalaruhai. For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir shaaktprmod| dazamahAvidyAoMkA aura paJcadevoMkA paJcAMga / sampUrNa bhAratanivAsi dvijottamoMpara vidita ho ki, yaha alabhya kliSTatAse prApta paramagupta atyuttama navIna graMtha hamAre yahAM chapA hai isameM Adizakti jaganmAtAke dazosvarUpa arthAt kAlI, tArA, tripurasuMdarI, bhuvanezvarI, chinnamastA, tripurabhairavI, dhUmAvatI, bagalAmukhI, mAtaMgI, kamalAtmikA, tathA paMca devatA durgA, ziva, gaNeza, sUrya, viSNu, aura vedokta, zAstrokta maMtrokta, taMtrokta, vistArapUrvaka likhIhai jinake citra (stabIreM) bhI phoTUgrAphAnusAra yathAvat khIMcIgaIheM isa graMthakA mUlya5 mudrA. mnusmRtiH| sAnvaya atyuttama sarala hiMdibhASATIkAsahita chapakara vikrayArtha prastuta hai aisA uttama graMtha adyAvadhiparyaMta kahIM nahIM chapAthA bhAratavarSake rAjA mahArAjA tathA vipragaNa isIke anusAra rAjanIti aura prajApAlana dharmazAsana karate haiM yahA~taka ki zrImanmahA rAja aMgreja bahAdUrabhI isakA avalamba lete haiM yahagraMtha paramasuMdara moTe Taip aura jADe vilAyatI kAgajapara chapAhai kI. 3 ru? zrImadbhAgavata saMskRta tathA bhASATIkA sahita / zrIvedavyAsapraNIta zrImadbhAgavata aThArahoM purANoMmeseM zrImadbhAgavata sabase kaThinahai aura isakA pracAra bhAratakhaNDameM sabase adhika hai yaha graMtha kliSTatAke kAraNa sarva sAdhAraNa logoMko TIkA honeparabhI acchIrItIse samajhanA kaThinathA koI 2 sthalameM baDe 2 paNDitoMkI buddhi cakkarameM uDajAtIthI isaliye vinAsaMskRta paDhe sarva sAdhAraNa paNDita va svalpavidyA jAnanevAle bhagavatbhaktoMke lAbhArtha saMskRtamUla atipriya brajabhASATIkA sahita joki hindI bhASAoMme ziromaNi aura mAnanIyahai usI bhASAmeM TIkA banavAkara prathamAvRttI chapAyAthA o zrIkRSNacandra AnandakaMdakI kRpAkaTAkSaseM bahutahI jaldI hAthoMhAtha vikagaI aba iskI dvitIyAvRttI prathamAvRttIkI apekSA acchItaraha zuddha karavAke moTe akSarameM chapAyAhai aura saMbaMdhita kathAoMke zivAya uttamottama bhaktijJAnamArgI 500 atIva manoharadRSTAMta diye haiM ki jinake zravaNase zrotAoMkA mana bhAvanAnusAra magna hojAtA hai kAgaja vilAyatI baDhiyAM lagAyAhai mAhAtmyaSaSTAdhyAyI bhASATIkA sahita iske sAthahI hai prathamAvRttImeM mUlya 15 rupayAthA isa AvRttImeM kevala 12 vArAhI rupayA rakkhAhai jyAdA prazaMsA bAhumUlyamAtrahai (dohA) ekaghaDI AdhIghaDI, tAhUkI puniAdha // nemasahita jo nitapaDhe, kaTaikoTi aparAdha // 1 // gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa "lakSmIveMkaTezvara" chApAkhAnA kalyANa-muMbaI. For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir shrii| naaddiidrpnnsyaanukrmnnikaa| viSaya patra | | viSayapatra maMgalAcaraNa .... .... 1 jala sthala jIvoMkI gatike anusAra vAgbhaTa .... .... .... 2 | nADIkI gati parIkSaNAya .... 6 rogoMke AThasthAna .... " sadgurudvArA nADIko gati paThanIya.... " vaidyoMke sukhArtha graMthanirmANa " nADIko kAlaparatva vilakSaNatA .... nADIko mukhyatatva .... " vairAgya aura svasthAvasthA meM nADauMko nADIjJAnakI AvazyakatA .... 3 | vilakSaNatva .... .... .... 7 nADIjJAnavinA vaidyakI apratiSThA.... " nADIkI avasthA sarvadA jJAtavyatva / nADIjJAnavinA vaidyako adhamatva.... " nADIke spandanakA kAraNa .... sarva rogameM prathama nADI dekhanA ...." nADIke nAma .... .... .... nADI jJAnake vinA dhana dharma aura nADIke bheda .... .... ..... " ___ yazakI aprApti .... .... " suSumnA nADIkA varNana .... nADI mUtrAdi jJAnake pazcAta auSadha nAbhimeM gopucchasamAna nADIyoMkA / kathana denA .... ..... ...... .... 4 .... .... nADI dekhanemeM vINA tantukA dRSTAMta sADetInakaroDa nADI .... .... nADI jJAnavinA nidAnadvArA roga nADiyoMke sADetInakaroDa mukha tinameM ekahajAra aura bahattara sthUnirNaya kA vaidyako adhamatva ...." | la nADI .... .... .... nidAna aura nADIke lakSaNa milA , sAtoM nADI aura unake karma .... ___ kara cikitsA karanekI AjJA " " yaha deha nADIyoM maiM mRdaMgake tulya vaidyake prati AjJA .... " | maDhAhai .... .... ..... nADIparIkSAkathana .... " covIsa nADiyoMko mukhyatva .... " nADIjJAnakI paripATI .... 5 dehadhAriyoMke kUrmakI sthiti aura nADIjJAnakI utkRSTatA .... ___ dhamanI nADiyoMkI gaNanA ...." nADIdarpaNa paDhanekA kAraNa " strIke vAmabhAgakI aura puruSoMke " parakSiAko mukhyatva | dakSiNabhAgakI nADI dekhanA.... nADIparIkSaHmeM abhyAsakAraNa ...." chaH nADI draSTakara.... .... .... " yogAbhyAsake tulya nADIjJAnakathana! 6 nAbhI AdikI nADI dekhanA ..... " For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anukramaNikA solaha nADInke dekhanekI AjJA.... 12 |nADInkA sparza .... .... kaMThanADI .... .... " kAlaparatva nADIkI gati ...... nAsAnADI .... .... " vAtAdi svabhAvakrama .... uktanADiyoMkA pramANa .... .... " uktazlokakA virodhI vacana ..... 20 jIvako nADIke AdhInatva nADIcakra.... .... .... parIkSaNIya .... .... " uktazlokakA puSTikartA dRSTAMta nADIjJAnakA samaya .... graMthakArakA mata ..... .... niSiddha kAla vAdAtikoMkI kramasai gati nADI dekhaneyogya vaidya .... vAtAdikoMkI vizeSa gati mUDha vaidya .... .... .... dahaja nADIkI cAla .... nADI dekhaneyogya rogI prakArAntara .... .... nADI darzanameM ayogya .... tridoSakI nADI .... parIkSA prakAra ..... .... sAmAnyatApUrvaka sukhasAdhyatva dUsarA prakAra .... .... asAdhyatva .... .... jIvanADI .... .... .... " asAdhyatvameM pramANAntara.... .... striyoMke vAmahAtha pairakI aura puru- . asAdhya nADIkA parihAra.... SoMke dahanehAtha pairakI nADI ra prasaMgavaza kAlanirNaya .... lake samAna parIkSA kare .... " mAsAMtameM maraNa nADI.... aMguSThamUlakI nADI parIkSaNIyahai .... 17 sAtadivasamRtyu jJAna svasthaprANIkI nADIparIkSA .... " caturthadivasa mRtyujJAna .... sparzanAdiko mukhyatva honesaiM unakA tRtIyadivasa mRtyujJAna varNana .... .... .... " ekadivasameM mRtyu.... .. gurudvArA nADIke parIkSAkA prakAra 18 tathA .... zAstra aura pavanapravAhake anusAra asAdhya nADI .... .... tathA gurUkI AjJAnusAra nADI dvitIyadivasa mRtyukA jJAna parIkSA " saptarAtrimeM rogIkI mRtyukA jJAna / trivAra nADIparIkSA karanekI AjJA ekapakSameM maraNakA jJAna .... .... tIna uMgaliyoMse nADI parIkSAkA trirAtri jIvanakA jJAna .... .... krama .... .... .... ...... nADIdvArA anya asAdhya lakSaNa .... rogarahita manuSyakI nADI .... " ekapraharama mRtyukA jJAna..... .... nADIke devatA dvitIyadina mRtyukA jJAna .... nADInke varNa .... ......... " vArapraharameM mRtyukA jJAna..... .... For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anukramaNikA jvAlAvadhi jIvanakA jJAna .... , zUlarogameM arddhapraharameM mRtyu.... 1, pramaharogameM eka praharameM mRtyu.... .... , viSaviSTaMbhagulmajJAna tIsare dina mRtyu .... .... gulmarogameM paMcamadivasa mRtyu..... .... ..... 33 / bhagaMdararAgameM .... .... .... nADIdvArA AyukA jJAna.. vAntAdi jJAna ..... .... nADIdvArA mojanakA jJAna nADIspandana saMkhyA .... nADIdvArA rauMkA jJAna .... prANa phala daMDa Adi saMjJA mAMsAdi lakSaNakI nADI .... .... matAMtaramaiM spandana saMjJA .... upavAsa aura saMbhogakI nADI ... nADIspandanameM kAraNa .... kupathyavasa nADIkI cAla.... .... ati kSINanADIkA kAraNa tejapuMjAdi nADIkI gati .... jvarake pUrvarUpameM nADIkI cAla ..... caMcalA aura tejapuMjA gati jvarake rUpameM .... durbalA aura kSINa nADI..... .... vAtajvarameM sukhIpuruSakI nADI .... .... pittajvarameM .... yukti aura anumAnAdidvArA nADI kaphajvarameM .... __ ko jAnanA .... .... .... dvaMdvaja nADIkI gati nADI darzanAnaMtara hastaprakSAlana .... rudhirakopajA nADo .... tathAca .... .... .... AgaMtuka rUpabheda .... / yUnAnImatAnusAra tathA viSamajvarameM .... .... .... nADIparIkSA. jvara udvega krodha kAmameM nADIkI gati 38 hayavAnI napsAnI nADI.... .... prasaMgavasavyAyAma bhramaNAdikI nADI , suriyAn nADI .... .... .... pakvAjIrNa rudhirapUrNa aura Ama- asava nADI __ vAtakI nADI.... .... .... .. cAra uMgaliyoMse nADI parIkSaNa.... dIptAgni maMdAgni kSINadhAtu aura na- nADIkI gijAlI gati .... .... STa agnimeM nADIko gati ..... 39 |maujI gati .... .... grahaNIroge .... .... .... dAha gati .... grahaNI atisAra vilaMbikA aura umalI gati .... atisAra rogameM nADIkI gati , minzAra gati ..... viSUcikAjJAna .... .... ....,' janvalphAra gati.... AnAhamUtrakRcchrameM .... ...., mAlI gati ..... For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anukramaNikA julphikarat gati.... .... ...., uThane baiThane AdimeM nADIkA vicAra | 55 murttaida gati saudAvI .... ...., aphIma Adi uSNabhojanameM nADImurtaisa (saudAsapharA viziSTa) 49 | kI gati .... .... mutilA gati .... .... .... nADI dekhanekI vidhi .... munkhaphija gati.... ...... .... ArogyAvasthAkI nADI .... zAhak vulanda gati .... .... avasthAnusAra nADIgaticakra darAja aura tavIla gati.... .... rogAvasthAkI nADI .... .... kasIra amoka aura arIja gati | iMgrajI saMjJA. galve kasara araklAta .... .... "phrIkaiMTa gati .... .... vAkiyutvasta nADI .... ..... 50 in phrIkTa gati .... yUnAnImatAnusAra nADIcakra .... " regyUlara gati .... nabja kahanekA kAraNa .... ...." iregyUlara gati nADI dekhaneke niyama .... .... inTaramiTeMTa gati.... imbasAta aura inki vAjagatiyoMkA lAgiti.... ..... __varNana aura cakra vakra .... .... .... ." "ismAla gati .... khilta varNana ..... .... ..... .... " aiDIpalta gati .... pratyeka doSameM do do guNa hArDa gati .... cakradArA imvasAtake bheda sAphTa gati-.... dUsarA cakra .... .... .... , kvIka gati .... kutara arthAt prastAra .... .... , slo gati .... .... .... nADInkA prastAra cakra .... ...., nADIdarzaka yaMtra arthAt sphigmogrAabaiMglaMDIyamatena nA- | phakA varNana .... .... .... DIparIkSA. sphigmogrApha lagAnekI vidhi .... 61 palsasaMjJA aura usakA bheda ...., DAkTarI matAnusAra nADIcakram .... , iti nADIdarpaNa viSayAnukramaNikA samAptA pustakamilanekA ThikAnA gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa "lakSmIveGkaTezvara" chApAkhAnA kalyANa-mumbaI. For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir OXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO ACTORATKI DN Voebeasoose . . auSadhAlaya yA rA HARA davA ravAnA. SHES rogI parIkSA aura rogacikitsA OOOOOOOOOOOXOXOXOOOOOOOOOO OXOXOXOXOXOXOXOXOXOSJOOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXO auSadhItaiyArakaratehai. ONArANAzA For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sphigmogrApha yaMtrakA racarUpa ISH RAAAAAAAAAAAAAAAAAAAYER nADIkI aksa paDanekA svarUpa `kh mUtrajanya padArtha IVARAN RRRRRRRORTYRIRRRRRRRRRRRRRRRRASS For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mUtrajanya dvitIya prakArake padArtha khurdabIna. rA RAN JAIATIM . . mUtradarzaka khurdavIna For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 558 dhamanI pradarzaka citra. 8 isa dhamanIpradarzaka citrameM kha ga dhamanI mUla yaha ardhvA bhimukhI, pazcAd gAmI tathA nimna muravI ye tIna azoM meM vibhakta hai. ...ravaga ....... kapa FIR "ravata naka gaTata taka caGa TaDaja...... jaTa gagha daka kapAlastha dhamanI udarastha nADIjhana galastha dhamanI nalakAsthIya dhamanI. g| kaMThastha dhamanI jAnupazcAt dhamanI. ka. kakSa nADI jAnustha sanmurava nADI. ja dhamanI skaMdha vA vakSastha mUla nADI rakha ta parzakAbhyaMtara dhamanI tuGa udarastha mUlanADI. haka pragaMDIya nAr3I TaGa jayaMtara (bhItarakI) bastinADIta ka maNibaMdhastha nADI jaTa bAhya (bAharakI) bastinADI | gadha prakoSTIya dhamanI - For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir shriishNvnde| zrInikuJjavihAriNe nmH| atha naaddiidrpnnpraarmbhH| maGgalAcaraNam / zrImantaM jagadIzvaraM gadagadAdhArazca dhanvantarimambAM zrIjagadambikApratikRti zrIkRSNalAlAbhidham / tAtaM kRSNaparAvatAramahimaM natvA muhuH saMyataH shriikRssnnaaghisroruhdvysudhaadhaaraamilindaayitH||1|| zrImanmAthuramaNDalAbhijananaH zrIdattarAmAbhidho dRSTvA tantrasamUhamUhavidhayA''loDya svayaM ytntH| bAlAnAM sukhahetave matimatAmAnandasaMprAptaye nADIdarpaNanAmadheyakamimaM granthaMkaromyAdarAt // 2 // yugmm| artha-zrImAn jagadIzvara roga aura Arogyake AdhAra aise zrIdhanvaMtari bhagavAn tathA jaganmAtA ( lakSmI) ke tulya ramA nAmaka apanI mAtAko tathA kRSNakA parAvatAra aise zrIkRSNalAla (kanhaiyAlAla ) nAmaka apane pitAko vAraMvAra yatnapUrvaka namaskArakara zrIkRSNacaraNakamalayugalAmRtadhArAko pAnakaratA bhramara aura zrImadhupurImaMDala athavA mAthurAdvija ( cove ) nako maMDala kahiye samUha tAmeM nivAsa jAkoM, athavA janma jAko aisA jo dattarAma saMjJaka meM so aneka zAstrasamUhako dekha aura svayaMvidhipUrvaka yatnasaiM mathanakara bAlakoMke sukhakeliye aura paMDitoMke AnandakI prAptIkeartha isa nADIdarpaNa nAmaka graMthako paramaAdarasaiM karatAhUM / yahagraMtha yathAnAma tathA guNoMmeMbhI hai arthAt jaise darpaNase isaprANIke saMpUrNa guNadoSa prakaTahotehai usIprakAra isagraMthasaiM nADiyoMke saMpUrNa guNadoSa uttama rItisai pragaTahotehai // 1 // 2 // For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / vaagbhttH| rogamAdau parIkSeta tadanantaramauSadham // tataH karma bhiSak pazcAjjJAnapUrva samAcaret // 3 // artha-vAgbhaTa graMthameM likhAhai vaidyako ucitahai ki prathama rogakI parIkSA kare rogajAnaneke anaMtara auSadhakI parIkSA kare roga aura auSadha donoM jAnaneke pazcAt jJAnapUrvaka arthAt sAvadhAnIkesAtha cikitsAkare yAnI auSadha deva // 3 // lakSayitvA dezakAlau jJAtvA rogavalAvalam // cikitsAmArabhedyo yazaH kIrtimavApnuyAt // 4 // artha-deza aura kAlakA lakSa karake aura rogako balI aura niliva jAnake jo vaidya cikitsAkA prAraMbha karatAhai vaha yaza, aura kIrtiko pAtAhai // 4 // rugNAvasthAM tato nADI bheSajaM pathyameva ca // dezaM kAlaJca pAtraJca yo jAnAti sa vaidyarAT // 5 // artha-jo rogIkI avasthA, nADI, auSadha, pathya, deza, kAla, aura pAtrako jAnatAhai / usako vaidyarAja kahatehai // 5 // rogoMke aatthsthaan| rogAkrAntazarIrasya sthAnAnyaSTau parIkSayet // nADI mUtraM malaM jihvAM zabdasparzagAkRtim // 6 // artha-vaidya rogI manuSyake ATha sthAnoMkI parIkSAkare, jaise ki nADIparIkSA, mUtraparIkSA, malaparIkSA, jihvAparIkSA, zabdaparIkSA, sparzaparIkSA, netraparIkSA aura rogIkI AkRtikI parIkSA // 6 // nAnAzAstravihInAnAM vaidyAnAmalpamedhasAm // nADyAdhaSTaparIkSAzca sukhArtha prabhavanti hi // 7 // artha-aneka zAstra paDhanekarake rahita alpa vuddhi vaidyoMke liye yaha nADI Adi aSTavidhaparIkSA sukhake artha hovegI // 7 // AyaM tAvannADikAvijJAnAdeva vAtapittakaphajanitAnAmAtaGkAnAM sAdhyAsAdhyakaSTasAdhyasabhedakavijJAnaM sukaratvena bhiSagbhiravApyate'ta eva tAvanirUpyate // 8 // For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA (3) artha-tahAM prathama vaidyoMko nADIke dekhanesaihI vAta, pitta, aura kaphajanita rogoMkA sAdhyAsAdhya aura kaSTasAdhya sabhedavijJAna sahajameM prApta hosaktAhai; ataeva prathama usI nADIparIkSAkA varNana karatehai / prathama nADIdekhanekI AvazyakatA dikhAte hai / / 8 // nADIjJAnakI aavshyktaa| nADIjJAnaM vinA vaidyo na loke pUjyatAM vrajet // atazcAtiprayatnena shikssyedbuddhimaanrH||9|| artha-nADIjJAna ke vinA vaidya saMsArameM pUjya ( mAnanIya ) nahIM hotA ataeva buddhimAn manuSyako ucitahai ki nADIjJAnako sadgurusaiM ati yatnapUrvaka sIkhe arthAt nADI dekhanekA anubhava kare // 9 // bodhahInaM yathA zAstraM bhojanaM lavaNaM vinA // patihInA yathA nArI tathA nADI vinA bhiSak // 10 // artha-jaise bodhavinA zAstrapaDhanakI zobhA.nahIM, vinA lavaNa bhojanake padArtha priyanahIM, aura pati ke vinA strIkI zobhA nahIM, usIprakAra nADI jJAnake vinA vaidyakI zobhA nahIMhai // 10 // nADIjihvAtavAdonAM lakSaNaM yo na vindti|| mArayatyAzuvai jantUnsa vaidyo na ca zobhanaH // 11 // artha-jo nADIparIkSA, jivhAparIkSA, aura strIke ArttavakI parIkSA nahIM jAne vaha mUDhavaidya tatkAla rogIyoMko mAratAhai isIkAraNa aisA mUDhavedya uttama nahIMhai // 11 // Adau sarveSu rogeSu nADIjihAgranetrakam // . mUtrArttavaM parIkSeta pazcAgugNaM cikitsayet // 12 // artha-vaidya prathama saMpUrNa rogoMmeM nADI, jihvA, netra, mUtra, aura ArttavakI parIkSA kara phira rogIkI cikitsA kare // 12 // nADIjJAnaM vinA yo vai cikitsAM kurute bhiSak // sa naiva labhate lakSmI na ca dharma na vai yazaH // 13 // artha-jo vaidya vinA nADIparIkSAke jAne cikitsA karatAhai vaha dhana, dharma, aura yazako nahIM prAptahotA paraMca usako apayazakI prAptI aura mUrkha kahalAtAhai // 13 // For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (4) naaddiidrpnnH| nADyA mUtrasya jihvAyAH kuru pUrva parIkSaNam // auSadhaM dehi tajjJAne vaidya rugNasukhAvaham // 14 // artha-he vaidya prathama nADI, mUtra, aura jivhAkA parIkSaNa kara jaba nADI mUtra aura jivhAko parIkSAdvArA rogakA nizcaya karaleve taba rogIko sukhakArI auSadhI de // 14 // yathA vINAgatA tantrI sarvAnAgAnprabhASate // tathA hastagatA nADI sarvAnogAnprakAzate // 15 // artha-jaisaiM vINAkA tAra saMpUrNa rAgoMko sUcanA karatAhai, usI prakAra hAthakI nADI sarvarogoMko prakAzita karatIhai isa zlokakA tAtparya yaha hai vINAkA tArabhI jo bajAnevAlehai unhIko usa tArake rAgakI pratIta hotI hai usIprakAra hAthakI nADIbhI jo nADIke jAnane vAle hai unhIko rogaprakAzita karatIhai jaise mUrkhake vAste tAradvArA rAga nahIMmAlumaho usIprakAra mUrkhavaidyako nADIdekhanA niSprayojanahai / / 15 / / nADIlakSaNamajJAtvA nidaangrnthvaakytH|| cikitsAmArabhedyastu sa mUDha iti kIrtyate // 16 // artha-jo vaidya nADIke lakSaNa vinA jAne kevala nidAnagraMthake vAkyoMse rogaparIkSA kara cikitsA karatAhai vaha mUDha ( mUrkha ) aisA kahalAtA hai // 16 // nidAnapaJcakAdInAM lakSaNaM vaidysttmH|| nADItu saMvalIkRtya cikitsAmAcaretkhalu // 17 // artha-isIkAraNa uttamavaidya nidAna paMcakAdike lakSaNa jAnake aura unameM nADIke lakSaNabhI mizrita ( sAmila ) karake cikitsAkA prAraMbha kare // 17 // kiyatsvapi ca cihneSu jJAteSvapi cikitsitam // niSphalaM jAyate tasmAdetacchRNvekacetasA // 18 // artha-aba kahate hai ki bahutase cinha jAnane parabhI cikitsA niSphala hojAtI hai ataeva isanADIdarpaNagraMthameM jo kahA jAtAhai usako hevedya! tU ekAgra cittasaiM suna 18 tatrAdau procyate naaddiipriikssaatiprytntH|| nAnAtantrAnusAreNa bhiSagAnandadAyinI // 19 // artha-tahAM prathama aneka graMthoMke anusAra vaidyoMko AnaMdadAyinI yatnapUrvaka nADIparikSA kahatehai // 19 // For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA kvcidnthaanusNdhaanaadeshkaalvibhaagtH|| kvacitprakaraNAcApi nADIjJAnaM bhavedapi // 20 // artha-aba nADIjJAnakI paripATI kahatehai ki kahIMto nADIjJAna graMtha paDhanese hotAhai, kahIM deza kAlake jAnanesaiM, aura kahIM prakaraNa vazaseM nADIkA jJAna hotA hai, tAtparya yahahai ki vaidya kevala graMthakehI bharosaiM na rahai, kiMtu kucha apanIbhI buddhisai vicAre yaha kauna sthAna hai, kaunasA kAlahai, aura ye rogI kyA AhAra vihAra karake AyAhai, isaprakAra acchI rIti- vicArakara nADIko kahe / / 20 // sadgurorupadezAcca devatAnAM prsaadtH|| nADIparicayaH samyak prAyaH puNyena jAyate // 21 // artha-aba nADIjJAnakI utkRSTatA dikhAtehai ki saguru arthAt sadvaidyake batAnesaiM aura devatAoMkI prasannatAsai tathA pUrvajanmake puNyakarake nADIparicaya hotAhai, kiMtu apane Apa paDhaneseM aura vinAdeva kRpAke tathA adharmI nAstikako nADI dekhanekA jJAna nahIM hotAhai, ataeva jisako nADIjJAnakI AvazyakatA hove vo sadguru aura devasevA tathA dharmameM tatpara hoya // 21 // nADIparicayo loke na ca kutrApi dRzyate // tena yatkathyata cAtra ttsmaarymuttmH||22|| artha-nADIkA paricaya arthAt nADIdekhanekA jJAna isasaMsArameM kahIM nahIM dIkhatA isIkAraNa jo isagraMthameM kahAjAtAhai vo uttamapuruSoMko avazya jAnanA cAhiye // 22 // parIkSaNIyAH satataM nADInAM gatayaHpRthak // na cAdhyayanamAtreNa nADIjJAnaM bhavediha // 23 // artha-vaidyako racitahai ki niraMtara nADIkI gatikI parIkSA karAkare kyoMki kevala paDhanehIse nADIkA jJAna nahIM hotA // 23 // na zAstrapaThanAdApi na bahuzrutakAraNam // nADIjJAne manuSyANAmabhyAsaH kAraNaM param // 24 // artha-nADIke jJAnameM zAstrapaThanesaiM athavA bahutanADI saMbaMdhI vArtAoMke sunanesaiM nADIkA jJAna nahIM hotA, kiMtu nADIjJAnameM manuSyoMko kevala abhyAsahI parama kAraNahai issaiM abhyAsakare // 24 // For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ( 6 ) www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNa: / nADIgatimimAM jJAtaM yogAbhyAsavadekataH // zakyate nAnyathA vaidya upAyaiH koTizairapi // 25 // artha- vaidyako isa nADIkI gatI jAnane meM samarthahonA kevala yogAbhyAsake sadRza nADIdekhane ke abhyAsahI hosakatA hai, anya karoMDo upAyAMsa bhI nADI jJAna nahIM hotA / jalasthalanabhacArijIvAnAM gatibhiH saha gatayo hyupamIyante nADInAM bhinnalakSaNAH // 26 // artha - jala, sthala, aura AkAzameM vicaranevAle jIvoMkI gati (cAla) karake bhinna lakSaNA nADiyoMkI gati anumAna karIjAtI hai, arthAt jalacara jIva ( joMka, meMDaka Adi) sthalacarajIva (sarpa, haMsa, mora Adi) aura AkAza cArIjIva (lavA, vaTera, Adi) e jaise calate hai inake sadRza nADI calatI hai, inameM jisa dopakI jaisI cAla nADIkI likhI hai usako usI prakArakI dekhakara vaidya nADIko vAtapittAdikakI nADI batAve, anyathA nADIkA jJAnahonA kaThina hai || 26 // kasya kIdRggatistatra vijJAtavyA vicakSaNaiH // adhyetavyaM ca tacchAstraM sadgurorjJAnazAdinaH // 27 // artha- vaidya honevAle prANIko ucita hai ki uttama jJAnavAn zAstra ke jJAtA gurU maiM kisa jIvakI kaisI gati hai isako sIkhe aura jo isanADI viSayake graMtha hai unako paDhe, kisI jage hamane aisA likhA dekhA hai ki dazavarSato vaidyakake graMtha paDhe, aura guruke Age anubhava (AjamAyasa) kare, kyoMki yaha vidyA paDhanekA samaya bahuta uttama hai, isa samaya graMtha he aura rogIdono upasthita hai jo graMtha meM paDhe usako guruke Age rogI para parIkSA kare, yadi jo bAta samajhameM na Ave to usako usIsamaya gurUseM pUchaleya tA saMdeha nivRtta hojAve, phira dazavarSa vana meM rahakara banavAsiyoM se arthAt mAlI, kAchI, bhIla, gvAriyA, AdisaiM auSadhakA nAma aura usake guNa tathA parIkSA sIkhe taba isako vaidyaka karanekA adhikAra hotA hai || 27 // kalyANamapi vAriSTaM sphuTaM nADI prakAzayet // rujAM kAlika vaiziSTayAdbhavetsApi vilakSaNA // 28 // artha - kalyANa (zubha) aura ariSTa (azubha) ina donoMko nADI pratyakSa prakAzita For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA kare | tathA kAlake vaiziSTya karake rogake samaya nADI vilakSaNa hojAtI hai // 28 // yahakSaNA tu nairujye noditAyAM tathA ruji // vayaH kAlarujAM bhedaibhitrabhAvaM vibhati sA // 29 // artha - jaisI Arogya puruSakI nADI hotI hai aisI rogAvasthAmeM nahIM rahatI isakA yaha kAraNa hai ki avasthA, kAla, aura rogoMke bhedakarake nADI bhinna bhAvakoM dhAraNa karatI hai | arthAt viparItatA grahaNa karatI hai // 29 // tadavasthAmataH prAjJaH sarvathA sArvakAlikIm / jJAtuM yateta matimAn lakSaNaiH susamAhitaH // 30 // (7) artha - isI catura vaidyako ucita hai ki usa nADIke sarvakAlakI sadaiva lakSaNoM ke jAnanekA yatna sAvadhAnatA pUrvaka karatA rahai // 30 // nADIke spaMdanakAkAraNa / parivyApyAkhilaM kAyaM dhamanyA hRdayAzrayAH / vahantyaH zoNitasrotaH zarIraM popayanti tAH // 31 // hRdayAkuJcanAai kiyadutputya dhAmanIm / tatsaJcitaM tadutthaJca pravizya cAparAsvapi // 32 // vrajitvA nikhilaM dehaM tato vizati phupphusam / phupphusAddhRdayaM yAti kriyaivaM syAtpunaH punaH // 33 // rudhirotplavavegena dhamanI spandate muhuH / utplavapra kRterbhedAdbhedaH syAtspandanasya ca // 34 // sthaulyAdikaM dhamanyAzca tatprakRtyaiva jAyate / tatprakArAnsamAsena buve vatsa ! nizAmaya // 35 // artha - aba nADIke calanekA kAraNa kahate hai ki hRdayake Azrita dhamanI nADI saM For Private and Personal Use Only 2 [vayaHkAla rujAbhedaiH ] isa likhane kA yaha prayojana hai ki jaisI nADI bAlyAvasthA meM hotI hai aisI yauvana avasthAmeM nahIM aura jaisI yauvana avasthA meM hotI hai aisI vRddhAvasthA meM nahIM hotI isIprakAra prAtaHkAla, madhyAnha aura sAyaMkAlameM pRthak pRthak bhAvase calatI hai tathA pratyeka rogoM meM nADIkI gati vilakSaNa hotI hai / arthAt jaisI jvaravAnakI nADI hotI hai aisI atisAravAnkI nahIM hotI aura jaisI atimArIkI hotI hai aisI grahaNIrogavAlekI nahIM hotI ityAdi / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8) nADIdarpaNaH / pUrNadehameM vyAptaho rudhirako srotake dvArA vahana karatIhai / usI rudhirake vahane se zarIrako poSaNa karatI hai / una saMpUrNa dhamanI nADiyoMkA Azraya hRdayastha raktAdhAra yaMtrahai, raktAdhAra yaha eka sthUlamAMsanalikA UparakI tarapha kucha uThIhuIhai / yaha nalI samudAya dhamanI nADIkA mUlabhAgahai / isI sthAnasaiM dhamanI nADiyoMkI aneka zAkhA prazAkhA nikalIhai ye saMpUrNa dehameM vyApta hai / isa samasta sUkSma nalAkRti mAMsanalIkA nAma dhamanI hai dhamanI mArgasaiM hRdayakA saMcita rudhira sakaladehameM paribhramaNa karake dehakA poSaNa karatA hai // 31 // 32 // hRdayayaMtra svabhAvaseMhI sadaiva khulatA mudatA rahatA hai, jaise bhistIkI sachidra jalapUrNa masakako Upara se dAbanesaiM usa musakake bhItarakA jala jaisaiM chidrameM hokara baDe. vegasaiM nikalatAhai, usIprakAra hRdayake mudanasaiM hRdayastha rudhirakA kitanAhI aMza uchalakara tatsaMlagna sthUla dhamanImeM praveza kare hai / yaha AkuMcana arthAt hRdayakA mudanA jitanI dera meM hotAhai utane kAlameM vahautplata rudhira dhamaniyoMke dvArA samasta dehameM paribhramaNa karake phupphusameM jAyakara prApta hotAhai, phupphusase phira dUsarIvAra hRdayameM AtAhai, aura usIprakAra jAtA hai, jItehue dehameM isIprakAra yaha kriyA eka niyamake sAtha vAraMvAra hotI rahatI hai, isa rudhirake utplava (uchalane) se saMpUrNa dhamanI spandana kahiye phaDakatI hai / rudhira hRdayameMsaiM dAraMvAra uchalakara dhamanIke chidrameM praveza hokara vegake sAtha calatAhai, isI kAraNa dhamanI nADIbhI vAraMvAra taDaphatIheM / yaha rudhirake utplava prakRti bhedasaiM dhamanIke taDaphamaiM bheda hotAhai / [ arthAt yadi rudhira maMdavaMgasaiM uchale to nADI maMda pratIta hotIhai, aura rudhira zIghra uchale to nADIbhI zIghra cAriNI hotI hai ] evaM rudhirake svabhAvAnusAra nADImeM sthUlatA, sUkSmatA, aura kaThinatvAdi dharma utpanna hotehai / aba jo jo avasthA nADIseM jaise jaise lakSaNa hotehai una sabako maiM Age kahatAI // 33 // 34 // 35 // nADIke nAma / hiMsrA snAyurvasA nADI dhamanI dhAmanI dhraa| tantukI jIvitajJA ca zirA paryAyavAcakAH // 36 // artha-hiMsrA, snAyu, vasA, nADI, dhamanI, dhAmanI, dharA, taMtukI, jIvitajJA, aura zirA, ye nADIke paryAyavAcakazabda hai, arthAt e nADIke nAmAMtara hai // 36 // nADIke bheda / tatra kAyanADI trividhA / ekA vAyuvahA / anyaa| muutrviddsthirsvaahinii| aparA AhAravAhinIti // 37 // For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADI parIkSA artha-tahAM dehakI nADI tIna prakArakI hai, eka pavanako vahatI hai dUsarI mala, mUtra, haDDI, aura rasako vahatI hai / tIsarI AhArako vahatI hai // 37 // kandamadhye sthitA nADI suSumneti prakIrttitA / tiSThante paritaH sarvAzcasminnADikAstataH // 38 // artha - nAbhIke madhya meM suSumnA nADI sthita hai, isI nAbhicakra aura suSumnA nADIke cAroM tarapha saMpUrNa nADI sthita hai ||38|| nAbhimadhye sthitAnADI gopucchAkRti sarvataH // tiSThante paritaH sarvAstAbhirvyAptamidaM vapuH // 39 // artha- saMpUrNa nADI nAbhike bIca meM gopucchake sadRza sthitahI sarvatra phela rahI haiM / jinase yaha deha vyApta horahAMhe jaise gaukI pUcha Uparake bhAgameM moTI hotI hai aura nIceko kramasaiM patalI hotI hai, usIprakAra nADInako jAnanA ye saba nAbhIse nikalakara cAroM tarapha phaila gaI hai // 39 // sArddhastrikoTyo nADyohi sthUlAH sUkSmAzca dehinAm // nAbhikandanibaddhAstAstiryagUrdhvamadhaH sthitAH // 40 // artha - ina manuSyoMke dehameM choTI aura baDI saba milakara 35000000 sADetIna karoDa nADI hai, vo saba nAbhirauM baMdhI huI tirachI, Upara, aura dehake adhobhAgameM sthita hai // 40 // tisraH koTyo'rddhakoTI ca yAni lomAni mAnuSe // nADImukhAni sarvANi gharmabindUnkSaranti ca // 41 // artha - Uparake loka meM jo sADetIna karoDa nADI kahI haiM, vo manuSyake dehameM jita - me romahe vo saba una nADiyoMke mukhahai, unase pasInA jhaDatA rahatA hai // 41 // dvisaptatisahasrantu tAsAM sthUlAH prakIrtitAH // dehe dhamanyo dhanyAstAH paJcendriyaguNAvahAH // 42 // artha-jana sADetIna karoDa nADiyoMmeM 1072 ekahajAra aura bahattara sthUla nADI hai, vo dhamanI dehameM pavanako dhamAtI hai / aura paMcendriyoM ke guNa ( zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha ) ko bahatI hai // 42 // tAsAMca sUkSmasuSirANi zatAni sapta svacchAni yairasakRdannarasaM vahadbhiH // For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 10 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / ApyAyate vapuridaM hi nRNAmamISAmambhaH sravadbhiriva sindhuzataiH samudraH // 43 // artha-una pUrvokta nADIyoMmeM choTe chidravAlI svaccha 700 sAtasau nADI hai vo saba annarasake vahanevAlI hai, usa rasameM saMpUrNa dehakA poSaNa hotAhe jaise saiMkaDoM nadiyoMke jala samudra tRpta hotAhai // 43 // ApAdataH pratatagAtramazeSameSAmAmastakAdapi ca nAbhipuraH sthitena // etanmRdaGga iva carmacayena nadvam kAyaM nRNAmiha zirAzatasaptakena // 44 // artha - nAbhisthAnasthita sAtasauM nADInseM mastakasaile pairoMtaka saMpUrNa deha vyApta hai jaise mRdaMgameM sarvatra carmakI rassI khicIhuI hotI hai, usIprakAra manuSyakI deha ina sAtasauM nADiyoMseM baddha horahI hai // 44 // saptazatAnAM madhye caturadhikA viMzatiH sphuTAstAsAm // rai parIkSaNIyA dakSiNakaracaraNavinyastA // 45 // artha- pUrvokta sAtasauM nADIyomeM 24 covIsa nADI mukhya hai, unamebhI puruSake dahane hAtha aura paira meM sthita mukhya eka nADIkI parIkSA karanI cAhiye "caturadhIkA " isapadake kahane se yaha prayojanahe ki dhamanI nADI covIsa hai jaise likhAhai // 45 // tiryakkUma dehinAM nAbhideze vAme vakraM tasya pucchantu yAmye // Urdhve bhAge hastapAdau ca vAmau tasyAdhastAtsaMsthitau dakSiNau tau // 46 // vakre nADI dvayaM tasya pucche nADI iyantathA // paJca paJca kare pAde vAmadakSiNabhAgayoH // 47 // artha- manuSyoMke nAbhidezameM tirachA kUrma ( kachavA ) sthita hai, vAMI tarapha usakA mukhahai aura dahanI tarapha pUMcha hai, Uparake bhAga meM vAMItarapha hAthahai, aura nIce dakSiNa 1 zatAni sapta yastu kathitA yAH zarIriNAm / saMbhUyAMguSThamUle tu zirAmekAmadhiSThitA / For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA 11 paira hai usa kacchapake mukhameM nADI, pUMcha meM do, aura hAtha pairoMmeM dahanI aura vAMI tarapha - pAMca pAMca nADI jAnanI // 46 // phira usI lokakI vyAkhyA karate haiM "tAsAMmadhye eketi" isa padalikhanekA yaha prayojana hai ki yadyapi hAtha pairomeM pAMca pAMca nADIhai paraMtu unameM bhI puruSake dahane hAtha pairakI eka eka nADI mukhya hai aura strIke vAma hAtha perakI eka eka nADI mukhyahai yaha arthAzaMse jAnA jAtA hai ataeva vaidyakoM inhIkI parIkSA karanI cAhiye jaise likhA hai74 vAme bhAge striyA yojyA nADI puMsastu dakSiNe || iti prokto mayA devi sarvadeheSu dehinAm // 48 // artha- strI vAmabhAgakI aura puruSake dahane bhAgakI nADI dekhe hedevi ! yaha sarvadehadhAriyAM meM dekhane kI vidhi mene kahI hai, paraMtu jo napuMsaka hai unameM prathama yaha parIkSAkare ki yaha strI SaMDha hai yA puruSaSaMDha pazcAt strI SaMDhakI vAmahAthakI aura puruSa SaMDhake dahane hAtakI nADI dekheM inameM samAnatA sarvathA nahIM hosakatI, aura kRtrima ( banehue) hijaDe hote hai unakI nADI yathA prakRtimeM sthita hotI hai aura "caraNeti" isa padake dharaneseM koI kahatA hai ki vAma pairakI nADIko dahanI gAMThake pichADIke pArzvabhAgameM dekhanI aura dahane pairakI nADI vAI graMthike pichADIke pArzvameM dekhanI yaha zreSThapuruSoMkI AjJA hai koI chaH sthAnoMkI nADI dekhanA likhatA hai yathA // 48 // aGguSTamUle karayoH pAdayorgulphadezataH // kapAlapArzvayoH SaDbhyo nADIbhyo vyAdhinirNayaH // 49 // artha- hAthoMkI nADI aMgUThekI jaDameM dekhe, aura pairoMkI nADI TakanAoMke nIce dekhe, mastakakI nADI dono kanapaTIyoMmeM dekhe, isa prakAra ina chaH sthAnakI nADI dekhane se vyAdhikA yathArtha nirNaya hotA hai // 49 // nAbhyoSThapANipAtkaNThanAsopAnteSu yAH sthitA // tAsu prANasya saJcAraM prayatnena vibhAvayetH // 50 // artha - nAbhI, hoTha paira, hAtha, kaMTha, aura nAsikA ke samIpa bhAgameM jo nADI sthita hai unameM prANoMkA saMcArako yatnapUrvaka jAne, arthAt ina sthAnoMmeM sadaiva prANa pavanakA saMcAra hotA hai, isIMseM atyaMta upadravameM ina sthAno kI nADI dekhanI cAhiye // 51 // For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naaddiidrpnnH| paannipaatknntthnaasaakssikrnnjihvaantmedrgaaH|| vAmadakSiNato lakSyAH SoDaza praannvodhkaaH||51|| artha-hAta, paira kaMTha, nAsikA, netra, kAna, jivhAkA aMtyabhAga aura medra (yoni liMga ) inake vAmabhAga aura dakSiNabhAgameM nADI dekhanI kyoMki e 16 nADI prANabodhakahai aisA jAnanA // 51 // knntthnaaddii| AgantukaM jvaraM tRSNAmAyAsaM maithunaM kramam // bhayaM zokaM ca kopaJca kaNThanADI vinirdizet // 52 // artha-AgaMtukajvara, tRSA, parizrama, maithuna, glAni, bhaya, zoka, aura kopa itane rogoMko kaMThanADI dekhakara kahe // 52 // naasaanaaddii| maraNaM jIvanaM kAmaM kaNTharogaM zirorujAm // zravaNAnilajAn rogAnAsAnADI prakAzayet // 53 // artha-maraNa, jIvana, kAmabAdhA, kaMTharoga, mastakaroga, kAnake, aura pavanake rogoMko nAsikAkI nADI prakAzita karatI hai // 53 // ukta nADiyoMkA pramANa / hastayozca prakoSTAnte maNibandhe'Ggalidvayam / pAdayonAMDikAsthAnaM gulphasyAdho'Ggulidrayam // 54 // kaNThamUle'GgalidvandaM nAsAyAmaGgulidvayam / evamapyaGgulidvandvamagrataH karNarandhrayoH // 15 // artha-aba anyanADI kisa kisa bhAgameMhai aura vo kitanI baDI hai yaha kahate hai / tahAM dono hAthake prakoSThAntameM jahAM maNibaMdha arthAt pahucAhai usajage do aMgula nADI dekhanekA sthAnahai aura pairoMmeM TakanAke nIce do aMgula nADIkA sthAna hai tathA kaMThakI jaDameM arthAt hasalImeM do aMgula evaM nAsikAmeM do aMgula nADIkA sthAnahai / isIprakAra dono karNake chidrake agrabhAgameM bhI do do aMgula nADIke parIkSAkA sthAnahai / tAtparya yahahai ki jaba hAthakI nADI pratIta nahove taba ina sthAnokI nADI dekhanI55 For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA nistuSayava ekastatpramANAkulaM syAt tadubhayamitasadmanyeva naaddiiprcaarH|| na bhavati yadi tasmin gehinI gehamadhye kathamiha gRhamedhI tatra jIvastadA syAt // 56 // artha-chilakA rahita eka yavake pramANa isa jage aMgula mAnA hai / aiseM do aMgula pramANa sthAnameM nADI rahatI hai yadi deharUpa gharameM nADIrUpa strI na hove to jIvarUpa jo gRhasthI hai so kyAkare, arthAt yAvatkAla dehameM nADI rahatIhai tabataka jIvahai vinA strIke gharameM rahanA niMditahai "dhiggRhaM gRhiNIM vina " tAtparya yahahaikI jIva puruSa, nADI strI anyonyaekake vinA dUsarA nahIM rahasakatA // 56 // priikssnniiy| vAtaM pittaM karpha dvandvaM sannipAtaM tathaiva ca / sAdhyAsAdhyavivekaJca sarva nADI prakAzayet // 17 // artha-vAta pitta kapha dvaMdvaja doSa aura sannipAta evaM sAdhyAsAdhya (cakArasaiM kaSTasAdhya ) inakI saMpUrNa vivecanAko nADI prakAzita karatI hai // 17 // iti zrImAthurakRSNalAlasUnunA dattarAmeNa saGkalite nADIdarpaNe prathamAvalokaH / ___ nADIjJAnasamaya / prAtaH kRtasamAcAraH kRtAcAraparigraham / sukhAsInaH sukhAsInaM parIkSArthamupAcaret // 1 // artha-aba nADI dekhanekA samaya kahate hai ki cikitsaka prAtaHkAlameM prAtaHkRtyasamAptike anaMtara nADIparIkSArtha rogIke samIpa prAptaho rogIke prAtaHkRtya samAptike pazcAt usako sukhapUrvaka baiThAkara isIprakAra svayaM Apa sukhapUrvaka baiThakara yathAvidhAna nADI parIkSA kare / isajage prAtaHkAlakA to upalakSaNa mAtrahai kiMtu madhyAnha aura sAyaMkAlameMbhI nADIparIkSA kare jaisai likhAhai " madhyAnhe coSNatAnvitA" ityAdi // 1 // niSiddhakAla / sadyAnAtasya bhuktasya kssuttRssnnaatpsevinH| vyAyAmAkAnta For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 nADIdarpaNaH / dehasya samyaG nADI na budhyate // 2 // tailAbhyakte raterante bhojanAnte tathaiva ca / udvegAdiSu nADI ca na samyagavabudhyate // 3 // suptasya " artha - tatkAla snAna karA ho, tatkAla bhojana karA ho, athavA 66 arthAta nidrita, kSudhita, tRSArtta, garamI ghabaDAyA huA, tathA vyAyAmadvArA thakita deha jisakA aise manuSyakI nADI bhaleprakAra pratIta nahIM ho usIprakAra jisane tela lagAyA ho; maithunAntameM bhojanake madhyameM udvega Adi samaya meM nADIkI yathArthagati nizcaya nahIM ho ataeva vaidya ina samayoMmeM nADI parIkSA na kare kiMtu rogIkA citta jisasamaya svasthahoya taba nADI dekhe paraMtu vAta mUcchadika kSaNika rogoMma yaha uktaniyama nahIM hai // 2 // 3 // nADIdekhane yogya vaidya | sthiracittaH prasannAtmA manasA ca vizAradaH / spRzedaGgulibhirnADIM jAnIyAddakSiNe kare // 4 // artha - aba nADI dekhane yogya vaidya kahate hai ki jo sthiracitta aura prasanna AtmA tathA manakarake catura aisA vaidha tIna uMgalIyoMseM dahane hAthakI nADIkA sparza karake usakI gatIkI parIkSA kare // / 4 // maDhavaidya | pItamadyazcaJcalAtmA malamUtrAdivegayuk / nADIjJAne'samarthaH syAllobhAkAntazca kAmukaH // 5 // artha - jisane madya pIrakkhAho, aura caMcalacitta, mala mUtra bAdhA laga rahIM ho, lobhI aura kAmIho aise vaidyako nADI na dikhAve, kyoMki yaha nADIke jAnanemeM asamartha hai / / 5 // nADI dekhane yogya rogI / tyaktamUtrapurISasya sukhAsInasya rogiNaH / antarjAnukarasyApi nADI samyak prabuddhayate // 6 // artha - aba nADI dekhaneke yogya rogI kahate hai, ki jo malamUtrakA parityAga 1 tailAbhyaMge ca supte ca tathA ca bhojanAntare / tathA na jJAyate nADI yathA durgatarA nadI iti pAThAntaram / For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedAktanADIparIkSA karacukAho, aura sukhapUrvaka ghA~TuoMke bhItara hAthako kare sAvadhAnI se baiThAho, aise rogIkI nADIko vaidya dekhe, kyoMki aise manuSyakI nADI bhalI rItisaiM jAnI jAtI hai // 6 // nADIdarzanameM ayogya / dhUrttamArgasthavizvAsarahitAjJAtagotriNAm / vinAbhizaMsanaM vaidyo nADIdraSTA ca kilviSI // 7 // artha-aba kahate / aise manuSyoMkI nADI vaidya na dekhe, ki jo dhUrta hai tathA mArgameM calate calate dikhAne lage, aura jinako vizvAsa nahIMhai tathA jisakI jAta pA~ti vaidya nahIM jAne, aura vinakahe arthAt jabataka rogI athavA usa rogIke bAMdhava na kahe tabataka vaidya nADI na dekhe, yadi uktamanuSyoMkI vaidya nADI dekhe to pApabhAgI hotAhai // 7 // priikssaaprkaar| savyena rogadhRtikUparabhAgabhAjApIDyAtha dkssinnkraanggulikaatryenn| aGguSTamUlamadhipazcimabhAgamadhye nADI prabhaJjanagatiM satataM parIkSet // 8 // artha-aba nADI parIkSAkA prakAra likhate haikI rogake dhAraNa karane vAlI jo pahuce nADI hai usako dahane hAthakI tIna uMgalI (tarjanI , madhyamA aura a. nAmIkA ) maiM dAbakara tathA rogIke hAthakI kohanIko dusare hAthamaiM acchI rItiseM pakaDakara usake aMgUThekI jaDake nIce vAtagatI nADIkI vAraMvAra parIkSA kare tAtparya yaha hai ki prathama dahane hAthamaiM kohanIko pakaDe phira vAhasaiM hAthako haTAya nADIko dAve, aura vAai hAthamaiM rogIke hAthako sAdhakara nADIkI parIkSA kre| isajage " dakSiNakarAGgulikAtrayeNa" yaha pada kevala upalakSaNa mAtrako dharAhai kiMtu nADI vAmahAthasaiM bhI dekhe yadi aisA na mAnoMge to phira apanI nauDIkA dekhanA kisaprakArahogA / aura vAje vaidya dahane hAthakI nADI vAmahAthasaiM aura vAmahAthakI dahanasaiM dekhatehai yaha ThIka hai / kadAcit koI zaMkAkare ki ekahI hAthakI nADI dekhenesaiM roga jAnAjAtAhai phira dono hAthakI dekhanA vyarthahai isaliye kahatehai ki bahuta se manuSyoMke vAma For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / aMgahI ceSTAvAle hote hai, ataeva aise manupyoMke vAmaaMgakI jabataka nADI nahIM dekhIjAya tabataka yathArtha jJAna nahIM hotA / dUsare doSoMke bhedasaiM nADIke vAma dakSiNa meM bheda hojAtAhai athavA yaha paraMparAhai isIse lokaviruddhabhayasai dekhate hai // 8 // ___ dUsarA prakAra / ISadvinAmitakaraM vitatAGgulIyaM bAhuprasArarahitaM pripiiddnen| ISadvinamrakRtakUparavAmabhAgahaste prasAritasadaGgulisandhike ca // 9 // aGguSThamUlaparipazcimabhAgamadhye nADI prabhaJjanagati prathamaM parIkSet // 10 // artha-vaidya rogIke hAthako kiMcinmAtra navAyakara aura hAthakI uMgalIyoMko ekatra kara tathA bhujAko bahuta laMbI na honede aura hAtha paTTI AdisaiM baMdhA na ho kyoMkI paTTiAdike baMdhanasai nADIkIgati rukajAtAhai phira rogIke kUpara (kohanIke vAmabhAga ) ko pakaDa aMgulI aura unakI saMdhisahita hAthako pasAra rogIke aMgUTheke pichalebhAgameM prathama vAtakI parIkSA kare, kAraNa yahahai ki AdimeM vAtakA sthAnahai ataeva prathama vAtakI parIkSA karanI cAhiye // 9 // 10 // pradarzayedoSanijasvarUpaM vyastaM samastaM yugalIkRtaM ca mUkasya mugdhasya vimohitasya dIpaprabhAvA iva jiivnaaddii||11|| artha-yaha jIvanADI gUMgeke mRTake aura mohitapuruSake pRthak pRthaka aura mile tathA chaidvaja doSoMkA jo nijasvarUpa hai usako dikhAtI hai, jaise dIpaka apane prakAzamaiM gharameM sthita padArthIko dikhatAhai // 11 // strINAM bhiSagvAmahaste vAme pAde ca ytntH| zAstreNa saMpradAyena tathA svAnubhavena c||priikssedrtnpccaasaavbhyaasaadev jaayte||12|| artha-vaidya striyoMke dhAmahAtha aura vApaparameM zAstrakI saMpradAyaseM aura apane anubhavadvArA ratnake samAna nADI parIkSAkare, yaha parIkSA kevala abhyAsasAdhyahai For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA ( 17 ) tAtparya yaha hai ki jaise joharI ratnaparIkSAmeM abhyAsa karaneseM ratnakI parIkSA karatA hai usIprakAra isa nADIkA dekhanAbhI ratnaparIkSAke samAna hai, ataeva isake dekhane meM vaidya abhyAsakare // 12 // karasyAGguSTamUle yA dhamanI jIvasAkSiNI / tacceSTayA sukhaM duHkhaM jJeyaM kAyasya paNDitaiH // 13 // prabhaJjanagatiryatra iti nADyantaranirAsaH satatam iti susthadazAyAmapi parIkSaNIyA / artha-tahAM nADIdekhanekA sthAna kahate hai, jaiseki hAtha ke aMgUThekI jaDameM jo jIvasAkSiNI dhamanI nADI hai usakI ceSTA karake isaprANIke dehakA sukha duHkha vaidyajana jAne, 8 ke zlokameM "prabhaJjanagatiryatra " isa likhane se yaha sUcanAkarI ki aMgUTheke saMnikaTa nADIko dekhanI anya nADiyoMko na dekhanA tathA " satataM " isa padake dharaneMseM yaha prayojana hai ki vaidya rogAvasthAhI meM nADI na dekhe kiMtu svastha dazAmeMbhI nAChat parIkSAkare. kAraNa ki jisakI nADI svasthAvasthA meM dekhI hai yadi usake roga praga TahonevAlA hoveto usa rogakA nizcaya nADIdvArA bahuta sugamatAsa hosakatA hai isI likhAhai yathA // 13 // bhAvirogAvabodhAya susthanADIparIkSaNam // 14 // artha - arthAt honahAra rogajJAnake artha vaidyako svastha ( rogarahita) manuSya kI nADIparIkSA karanI cAhiye // 14 // sparzanAdibhirabhyAsAnnADIjJo jAyate bhiSak / tasmAtparAmRzennADIM susthAnAmapi dehinAm // 15 // sparzanAtpIDanAdghAtAdvedanAnmardanAdapi / tAsu jIvasya saJcAraM prayatnena nirUpayet // 16 // artha- granthAntaroMmeM likhA hai ki sparzanAdike abhyAsa arthAt pratyekakI nADI dekhanese yaha vaidya nADIkA jAtA hotA hai ataeva yaha vaidya svastha manuSyoMkIbhI nADI dekhAkare usa nADIke sparzaseM, pIDana ( dAvane ) saiM, ghAtasaiM ( UMgaliyoMmeM laganeseM 1 yadyasti nADI sarvatra zarIre dhAtuvAhinI / tathApyaGguSThamUlasthA karasthA sarvazobhanA ||1|| vilasati maNirandhre granthiraguraSTamUle tRdadharaNAmitAbha ruyaGgulIbhirnipIDya / sphuraNamasakRdeSA nADikAyAH parIkSA padmanubuTikAdho'GguSThamUle tathaiva // 2 // 1 3 For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (18) naaddiidrpnnH| vedana (taDapha) se aura mardanakaranA ina kAraNoM se vaidya una nADiyoMke jIvasaMcArako nirUpaNa kare // 15 // // 16 // guruto'tra prayatnena vaiyena shubhmicchtaa| jyeSThenAGguSTamUlena nADIpucchaM parIkSayet // 17 // artha-yazecchu vaidya yatnapUrvaka gurusaiM arthAt gurudvArA aMguThekI jaDamaiM nADIpucchakI parIkSAkare, tAtparyArtha yahahai ki jo vaidya apane hitakI cAhanA kare vo gurudvArA nADIparIkSA sIkhe svayaMhI na dekhanelage jyeSTha kahanesaiM aMgUThekA bRhanimnabhAga jAnanA // 17 // nADI vAyupravAhena zAstraM dRSTvA ca buddhimAn / gurUpadezaM saMsmRtya parIkSeta muhurmuhuH // 18 // artha-buddhivAn vaidya pavanake saMcArakarake aura zAstrake anusAra tathA gurUke upadezako smaraNakara bArabAra nADIkI parIkSA kare // 18 // vAratrayaM parIkSeta dhRtvA dhRtvA vimucya ca / vimRzya bahudhA buddhayA rogavyaktiM tu nirdizet // 19 // artha-bArabAra nADIpara u~galirakhe aura haTAyale arthAt nADIko kucha davAyake DhIlI choDadeve isaprakAra karanese nADIkI sabalatA aura nirbalatA cauDAva laMbAva tathA zIghratA aura maMdatAkA jJAna hotAhai / isa prakAra tInavAra parIkSAkara saMpUrNa nADIkI vyavasthA apane manameM vicArakara phira rogavyakti kahe arthAt isarogIke dehameM amuka rogahai aisai vinA vicAre na kahe // 19 // aGgalitritayai spRSTvA krmaaddoptryodbhvaiH| mandAM madhyagatAM tIkSNAM tribhirdoSaistu lakSayet // 20 // artha-nADIko tInau~galiyoMke sparzase tInodoSoMkarakai manda, madhya, aura tIkSNa gati jAnanI, arthAt prathama u~galImeM madhyasparzahonemaiM vAtakI, aura bIcakI u~galImeM tIkSNasparza honese pittakI, aura aMtakI u~galI ( anAmikA ) meM maMdasparza honesaiM kaphakI nADI jAnanI // 20 // rogrhitmnussykiinaaddii| bhUlatA bhujagaprAyA svacchA svAsthyamayI shiraa| sukhitasya sthirA jJeyA tathA balavatI matA // 21 // For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA artha-svastha avasthAkI nADI kaiMcuA aura sarpake samAna TeDhIgatisaiM aura puSTa tathA jaDatA rahita hotI hai yaha nairogya puruSakI nADIke lakSaNahai tathA sukhI puruSakI nADI sthira aura balavAn hotIhai // 21 // nADIke devatA / vAtanADI bhavet brahmA pittanADI ca shNkrH| zleSmanADI bhavedviSNustridevA nADIdevatAH // 22 // artha-vAtanADIkA brahmA, pittanADIkA zaMkara, aura kaphanADIkA pati vissnnuhai|22| nADInke varNa / vAtanADI bhavennIlA pittanADI tu paanndduraa| zvetA tu kaphanADI syAdevaM varNAni saMvadet // 23 // __ artha-vAtakI nADIkA varNa nIlahai, pittakI nADIkA pIlA, kaphanADIkA zveta, isamakAra nADIke varNa kahane cAhiye // 23 // nADIkA sparza / pittanADI bhaveduSNA kaphanADI tu zItalA / vAtanADI bhavenmadhyA evaM sparzavinirNayaH // 24 // artha-pittakI nADI sparzakaranese garama pratIta hotIhai, kaphakI nADI zItala, aura yAtakI nADIkA sparza madhyama hotAhai isaprakAra nADIkA sparza jAnanA // 24 // kAlaparatva nADIkI gati / prAtaH snigdhamayI nADI madhyAhne cossnntaanvitaa| sAyAhne dhAvamAnA ca rAMcI vegavivarjitA // 25 // artha-svabhAvasa~hI nADI prAtaHkAla snigdha, madhyAnhameM uSNa, aura sAyaMkAlameM vegavatI, tathA rAtri vegavarjita hotI hai // 25 // atha vAtAdisvabhAvakrama / Adau ca vahate vAto madhye pittaM tathaiva ca / ante ca vahate zleSmA nADikAtrayalakSaNam // 26 // artha-aba vAtAdikakA svabhAva krama kahatehai, jisasamaya vaidya kohanIko pakaDatAhaiM / usake dvitIyakSaNameM prathama vAtakI nADI phira madhyameM pittakI aura aMtameM kaphakI nArDa 1 cirAdrogavivarjiteti pAThAntaram / javata vA nATikA samaya For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (20) nADIdarpaNaH / calatIhai / yaha dvitIyAdikSaNoMmeM jAnanI koI kahatAhai ki AdimeM vAtakI bIcameM pittakI aura aMtameM kaphakI nADI calatI hai yaha bAta sarvathA nirmUla hai kyoMki sthAnakA niyama kisI jage nahIM karA, vizeSa Age kahate hai yathA // 26 // uktazlokakA virodhIvacana / Adauca vahate pittaM madhye zleSmA tathaiva c| ante prabhacano jJeyaH sarvazAstravizAradaiH // 27 // artha-AdimeM pittakI madhyameM kaphakI aura aMtyame vAtakI nADI sarvazAstrajJAtA vaidyoMkarake jAnanI // 27 // nADIcakramidam vAta pitta / __ kapha nADIke nAma zyAma harita pIta lAla nIla sapeda nADIke varNa brahmA zIva viSNu nADIke devatA na garama na zIta la kiMtu madhyama garama zItalanADIkA sparza viSama dIrgha hasva nADImApa gaMdhahIna tIvragaMdha madhyamagaMdha nADIkA gaMdha tiryaggamana Urdhvagamana adhogamana nADIkA gamana halakI halakI bhArI nADIkA gurutA aura laghutA nADIke balavA nahonekA samaya rAtridivAbalI divAbalI / rAtribalI - For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA uktalokakA puSTikarttA dRSTAnta / tRNaM puraHsaraM kRtvA yathA vAto vaheilI / zeSasthaM ca tRNaM gRhya pRthivyAM vaRgo yathA // 28 // evaM madhyagato vAyuH kRtvA pittaM purassaram / svAnugaM kaphamAdAya nADyAM vahati sarvadA // 29 // ( 21 ) artha - isa vAkyako dRSTAnta dekara puSTa karate hai ki jaise prabalavAta arthAt AMdhI. tinakAoMko agADI karake aura kucha pichADIke tinakAoM ko lekara Apa bIcameM Ter3hI hokara calatI hai / isIprakAra madhyarAta vAyu pittako agADIkara aura apane pichADI kaphako karake bIcameM Apa TeDhI hokara calatI hai // 28 // 29 // ataeva ca pittasya jJAyate kuTilA gatiH / vakrA prabhaJjanasyApi proktA mandA kaphasya ca // 30 // pittAgre'sti gatiH zIghrA tRNasyeti vizyatAm / mandAnugasya vakrA vai mAruto madhyagasya ha // 31 // tathAtraiva ca jJAtavyA gatidapatrikodbhavA / nAnyathA jJAyate snAyugatiretadvinizcitam // 32 // artha- isIMseM nADImeM pittakI gati kuTila hai, aura vAtakI gati TeDhI evaM kaphakI mandagati pratIta hotI hai / pittakI zIghragati so AMdhI meM tRNake dekhane teM pratyakSa hotI hai / aura jaiseM AMdhI meM pichADIke tRNakI maMdagati hotI hai usIprakAra nADImeM pichADI kaphakI maMdagati hai / aura jaiseM AMdhI ke bIcameM pavanakI gati TeDhI tirachI hotI hai / usIprakAra isanADIke bIca meM vAtakI gati TeDhI tirachI pratIta hotI hai isa prakAra hI nADIkI gati pratIta hotI hai / anyaprakArasaiM nahIM // 30 // paraMtu hamako zaMkA ki nADIkA aura AMdhIkA kyA saMbaMdha hai, kyoMki AMdhI meM Age pIche aura bIcameM pavanahI kahAtI hai, paraMtu nADIme to nyAre nyAre doSahai, jaiseM vAta pitta, tathA kapha, aura pavanakA ekahI karma hai paraMtu ina tInyo doSoM ke karma pRthak pRthak hai isa kAraNa yaha dRSTAntahI asaMbhava hai hamAre manako haraNa kartA nahIM hai // 31 // 32 // For Private and Personal Use Only graMthakarttA kA mata idAnIM kathayiSyAmi svamataM zAstrasaMmatam / mithyAropita Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122) nADIdarpaNaH / vAdasya khaNDanaM lokaraJjanam // 33 // vAtamagre vadantyeke pittamagre ca kecana / hAsyAspadamidaM sarva natu satyaM manAgapi // 34 // artha-aba hama zAstrasaMmata tathA manuSyokI raMjanA (prasannatA ) ko aura mithyAropita vAdakA khaMDanarUpa apane matako kahatehai / jaise koI to vAtakI, aura koI pitta kI nADIko Age batalAtAhai yaha kevala unake hAsyakA sthAnahai kiMtu kiMcinmAtrabhI satya nahIhai isaprakAra mAnanesaiM baDAbhArI anartha hotAhai jaise Age likhatehai // 34 // sati pittabhave vyAdhau buddhacatikramato yadi / vAtakopavazAdevamAdau jJAtvA dharAgatim // 35 // pradedveSajaM ghuSNaM taddopavinivRttaye / tadA nUnaM bhavenmRtyuH pittakopena bhUyasA // 36 // artha-kadAcit kisIrogIke pittakI vyAdhihove aura vaidyabuddhibhramaseM vAtakopako nADI agrabhAgameM samajhakara usa rogIko doSa dUra karaneko usa uSNa (zuMThyAdi) auSadha deya to kaho ekato pittadoSakI garamI aura dUsare garama hI dInI auSadha aba kaho vaha rogI pittakI garamIke mAre maregA ki vacegA? kiMtu avazyahI maregA / sati vAtabhave vyAdhau buddhyatikramato yadi / nADIgatiM pittavazAdAdau jJAtvA tato bhiSak // 37 // pradadenepanaM zItaM tadoSavinivRttaye / tadA nUnaM bhavenmRtyutikopena bhUyasA // 38 // artha-isIprakAra rogIke dehameM vAtajanya rogahoya aura vaidyabuddhike bhramasaiM pittakI nADI jAnakara yadi usarogIko pittanAzaka zItala upacAra kare to kahI atyaMta zarada auSadhasaiM rogI saradIke mAre maregA yA vacegA? kiMtu avazyahI maregA // 37-38 // atyAzcaryamidaM loke varttate dRzyatAM yathA / vadantyeke dinaM - rAtri ke'pi rAtri dinaM tathA // 39 // evaM svecchAbhilApe For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA (23) na svalpalobhena mAnavAH / rogiNAM supriyA prANAnharanti jnyaanvrjitaaH||40|| artha-isa maMsA meM atyaMta Azcarya hai dekho koI dinako rAtri aura koI rAtriko dina kahatAhai / isaprakAra apanI apanI icchAnusAra vakatehai aura e mUrkha vaidya thoDeseM lobhake kAraNa rogiyoMke paramapriya prANoMko haraNa karate hai | kaho inase baDhakara kauna pAmarahai jo vinA vicAre anartha karate hai bhAI yaha vaidyavidyA khela nahIM hai // 40 // ata evaM mayA citte sarvamAnIya tttvtH| kathyate nAsti nAstIha naaddiisthaanvicaarnnaa|| 41 // kintu nADIgatiH zreSThA zAstrakAraiH prakIrtitA / na ca tatrahi sandeho leza mAtro'pi vidyate // 42 // tatprakAropyayaM jJeyaH sAvadhAnatayA kila / yathA sarpajalaukAdigatirvAtasya gadyate // 43 // na tatra kurute ko'pi pittazleSmabhavaM bhramam / kuliGgakAkamaNDUkagatiH pittasya kIrtyate // 44 // na tatra ko'pi kurute vAtazleSmabhavaM bhramam / kapotAnAM mayUrANAM haMsakukkuTayorapi // 45 // yA gatiH sA ca vijJeyA kaphasyaiva gtinRbhiH| na tatra ko'pi kurute vAtapittabhavaM bhramam // 46 // artha-ina Uparakahehue sarvakAraNoMko apane cittameM bhaleprakAra vicArakara hama kahate hai ki nADIke jo Adi madhya aura aMtya ye sthAna kisIne kahe haiM so nahIM haiM nahIM haiM / to kyAhai? isaliye kahate hai ki nADIkI jo gati hai vo satyahai kyoMki isameM sarvagraMthakartAoMkI saMmatihai aura isameM lezamAtrabhI saMdeha nahIM hai, usaprakArako tuma sAvadhAnatAkarake suno, jaisaiM sarpa aura jokakI gati vAtakI hai isameM koI bhrama nahIM kare ki yaha pittakI nADIhai yA kaphakI usIprakAra kuliMga kAka aura maMDUkakI gati pittakI hai isameM vAta tathA kaphakI nADIkA koI bhrama nahIM karatA, isIprakAra kapota, mora, haMsa, aura kukuTa inakI jo gatihai vaha kaphakI hai isameM koI yaha nahIM kahe ki ye gati kaphakI nahIM hai vAtapittakI hai, isIse hamArAto yahI siddhAMtahai ki nADIke sthAna asatya aura gati satyahai // 41 // 42 // 43 // 44 // 45 // 46 // For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 24 ) nADIdarpaNaH / vAtAdikoMkI krama gati / vAtAkagatA nADI capalA pittavAhinI / sthirA zleSmavatI jJeyA mizrite mizritA bhavet // 47 // artha- bAta tirachI bahatI hai, ataeva vAtakI nADI TeDhI calatI hai, agri caMcala ho Uparako jAtI hai ataeva pittakI nADI UparakI tarapha vahatI hai aura capala hai, jala nIceko jAtA hai, isI se prabala nahIMhaM ataeva kaphakI nADI bhI sthira hai aura jo mizrita nADI hai unakI gatibhI milI huI hotI hai / isse yaha dikhAyA ki dvidoSajameM doaipake cinha hote hai, tridoSameM tInoM doSoMke cinha hote haiM, kadAcita koI praznakaroka ekahI nADI capala aura sthira kaise hosakatI hai ? isseM kahate hai ki samaya bheda hone dono gati hotI hai // 47 // vAtAdIkI vizeSagati / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sarpajalaukA digatiM vadanti vibudhAH prabhaJjane nADIm / pitte ca kAkalAvakabhakAdigatiM viduH sudhiyaH // 48 // rAjahaMsamayUrANAM pArAvatakapotayoH / kukkuTAdigatiM dhatte dhamanI kaphasaMvRtA // 49 // artha - sarpa aura jokhakI gati paMDitajana vAtakI nADIkI gati kahate hai arthAt jaise sarpa aura jokha TeDhe tirache hokara calate hai usIprakAra vAdIkI nADI calatI hai / Adi zabda se vichUkI gatikA grahaNa hai / usI prakAra pittameM kAka kauA lAvaka (lavA ) aura bheda (maiMDakA) kI gatike sadRza nADI calatI hai arthAt jaisaiM kauA, lavA, aura meMDakA bhudakate uchalate calate hai usI prakAra pittakI nADI calatI hai / Adizandase kuliMga aura ciDA AdikI gatikA grahaNahai / evaM rAjahaMsa ( vataka) mora khabutara, kapota ( piMDukiyA) aura muragA ina pakSiyoMkIsI arthAt e pakSI jaise maMdamaMda gati calate hai isaprakAra kaphakI nADI calatI hai / AdizabdasaiM hAthI aura uttama khIkI cAlakA grahaNa hai arthAt jaise hAthI aura uttama strI jhUmatI huI maMda maMda calatI hai usI prakAra kaphakI nADI calatI hai // 48 // 49 // nADIkI cAla | muhuH sarpagata nADIM muhurbhekagatiM tathA / vAtapittadvayo- tAM pravadanti vicakSaNAH // 50 // bhujagAdigatiJcaiva rAja For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedAktanADIparIkSA haMsagati dharAm / vAtazleSmasamudbhUtAM bhASante tadvido janAH // 51 // maNDUkAdigatiM nADI mayUrAdigati tathA / pittazleSmasamudbhUtAM pravadanti mhaadhiyH||52|| artha-bArabAra sarpagati ( TeDhI ) aura bArabAra meMDakAkI gati ( uchalatI) nADI cale usako caturavaidya vAtapittakI nADI kahatehai / tathA kabhI sarpagati aura kabhI rAjahaMsakI gatisaM nADI cale usako paMDitajana vAtakaphakI nADI kahatehai / evaM kabhI meDaka aura kabhI morakI cAla calaM usa nADIko pittakaphakI vRddhi vAn vaidya kahatehai // 51 // 52 // prakArAntara / vAte'dhike bhavennADI pravyaktA tarjanItale / pitte vyaktA madhyamAyAM tRtIyAGguligA kaphe // 53 // tarjanImadhyamAmadhye vAtapittAdhike sphuTA / anAmikAyAM tarjanyAM vyatA vAtakaphe bhavet // 54 // madhyamAnAmikAmadhye sphuTA pittakaphe'dhike / aGgulitritaye'pi syAtpravyaktA saanipaattH||55|| artha-vAtAdhikya nADI tarjanIkaM nIcaM calatI hai / pittakI nADI madhyamA UMgalIke nIce / aura kaphakI nADI tIsarI UMgalI arthAt anAmikAke nIce calatI hai / vAtapittakI nADI tarjanI aura madhyamAke nIce calatI hai / vAtakaphakI nADI anAmikA aura tarjanIke nIce calatI hai / madhyamA aura anAmikAke nIce pittakaphAdhika nADI calatIhai / aura tInI UMgaliyoMke nIce sannipAtakI nADI gamana karatI hai // 53 // 54 // 55 // vakramutpatya calatI dhamanI vAtapittataH / vaheDakraJcamandaJca vAtazleSmAdhikaM tvcH||56|| utptya mandaM calati nADI pittkphe'dhike| artha-vAtapittAdhikyasai nADI TeTI aura uchalatI huI calatI hai / vAtakaphasaiM TeDhI aura mandagamanakaratI hai pittakAdhikyameM nADI uchalIhuI maMda gamana karatI hai // 56 // For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 23 nADIdarpaNaH / tridoSakInADI / uragAdilAvakAdi haMsAdInAJca vibhratI gamanam // 57 // vAtAdInAJca samaM dhamanI sambandhamAdhatte / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir artha - vAtAdi tridoSa ke samAna hone se nADI sarpa, lavA, aura haMsa Adi pakSiyoM ke samAna gamana karatI hai / samake kahane se nyUnAdhikyakA tyAga yadi nADI tIno doSoMkI kramasa cale to asAdhya nahIM hai // 57 // lAvatittiravArtAkagamanaM sannipAtataH // 58 // kadAcinmandagamanA kadAcicchIghragA bhavet / tridoSaprabhave roge vijJe yA hi bhiSagvaraiH // 59 // artha-lavA tItara aura vaTerakI cAla nADI saMnipAtake kopasaiM karatI hai kabhI maMdagamana kare, aura kabhI zIghragamanakare, aisI nADI tridoSajanya rogameM vaidyoMko jAnanI cAhiye isa tridoSa meM pittake kramasaiM sAdhyAsAdhya aura kRcchrasAdhya jAnanA arthAt adhika pitta sAdhya, madhyasai kaSTasAdhya, aura pitta sarvathA nADImeM na hoyato vaha rogI asAdhyahai || 58 // 59 // sAmAnyatApUrvaka sukhasAdhyatva / yadA yaM dhAtumApnoti tadA nADI tathAgatiH / tathA hi sukhasAdhyatvaM nADI jJAnena budhyate // 60 // artha - nADI jisasamaya jisadhAtumeM prAptahoya usasamaya yadi usakA prakRti anusAra calanA hoya to pIDA sukhasAdhya aise nADIjJAnakarake jAnI jAtI hai isakA niSkRSTArtha yaha hai ki aparAhnAdi kAlameM vAtolbaNA nADI prathama vAtakI gati karake cale, phira kramasaiM pitta aura kaphakI cAlacale, kiMtu pittolbaNA vAtagatiseM na cale to sukhasAdhya jAnanI yadi ise viparItahoya to viparIta arthAt asAdhya jAnanI jaise kisIne kahA hai " nADI yathA kAlagatistrayANAM prakopazAntyAdibhireva bhUyaH // 60 // asAdhyatva | mandaM mandaM zithilazithilaM vyAkulaM vyAkulaM vA sthitvA sthitvA vahati dharmanI yAti nAzaM ca sUkSmA / For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA nityaM sthAnAtskhalati punarapyaGguliM sNspRshedraa| bhAvairavaM bahuvidhavidhaiH sannipAtAdasAdhyA // 6 // artha-jo nADI kabhI prakharatArahita maMdamaMda gamana kare, kabhI skhalita bhAvasaiM kabhI vyAkula vyAkulavat ( jaise trAsita manuSya calatAhai ) kabhI Thahara Thaharake cale aura jo saMpUrNa rUpase luptahojAya athavA bahuta sUkSma vahe arthAt yaha pratIta nahoya ki yaha nADI calehai yA nahIM cale aura jo nityasthAna arthAt aMguSThamUlako parityAgakarade, isIprakAra kuchakAlameM phira apane sthAnameM pragaTahoya UMgaliyoMko AghAtakare, aise aneka prakArake bhAvoMkarake nADIko mRtyukI kAraNa jAnanI // 61 // mahAdAhe'pi zItatvaM zItatve tApitA shiraa| nAnAvidhagatiryasya tasya mRtyurna saMzayaH // 62 // artha-jisa prANIke dehameM atyaMta tApa hoya paraMtu nADI zItala hoya, evaM deha atyaMta zItala hoya aura nADI uSNa pratItaho, tathA jisanADIkI anekaprakArakI gati hoya usarogIkI nizcaya mRtyu hoya, isa zlokameM mahAzabda pittakRta dAhake nivAraNArtha hai // 62 // tridoSe spandate nADI mRtyukAle'pi nizcalA // 63 // artha-saMnipAtAvasthAmeM mRtyukAlameM bhI nADI sAmAnya bhAvaseM calatI hai kyoMkI atIsArAdi rogoMmeM hAthapaira meM svedAdika karaneseM nADIkA taDaphanA pratIta hotA hai // 63 // pUrva pittagati prabhaJjanagati zceSmANamAvibhratIm / svasthAnabhramaNaM muhurvidadhatIM cakrAdirUDhAmiva / tIvratvaM dadhatI kalApigatikA sUkSmatvamAtanvatIm / no sAdhyAM dhamanIM vadanti sudhiyo nADIgatijJAninaH // 6 // artha-prathama pittagatimaiM cale ( arthAt prathama vAtagati calanA cAhiye so tyAga de yaha viparIta krama dikhAyA) phira vAtagati aura phira kaphakI gatisaiM' cale tathA apane sthAnako choDa vAraMvAra aneka prakArasaiM cakra (cAka ) para baiTha cAkapherIke sadRza bhramaNakare, kabhI tIvravegaseM cale aura kabhI morakI gatike samAna 1 bhImatvaMdadhatIM kadAcidapi vA iti pAThAMtara / For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / uttarottara maMda paDajAve aisI nADIko nADIke jJAtA sAdhya nahIMkahate, kiMtu asAdhya kahatehai // 64 // yAtyuccA ca sthirAtyantA yA ceyaM mAMsavAhinI / yA ca sUkSmA ca vakrA ca tAmasAdhyAM vidurbudhaaH||65|| artha-jo nADI atyaMta UMcI, atyaMta sthira. aura jo mAMsavAhinI kahiye mAMsAhArakaranese jaisI cale aisI calane lage aura jo atyaMta sakSma, aura TeDhIho usako vaidyajana asAdhya kahatehai / / 65 / / asAdhyanADIkA parihAra / bhArapravAhamUrchA bhyshokprmukhkaarnnaanaaddii| saMmUcchitApi gADhaM punarapi sA jIvanaM dhatte // 66 // artha-atyaMta vojhAke uThAneseM, athavA viSavega dhArAke vahanesa, rudhiradekhaneke kAraNa jo mUrchita ho gayAho rAkSasAdi darzanakarake bhayabhItatAse dhanaputrAdi naSTa honeke zokasaiM jo nADI atyaMta spandarahitabhI hogaIho vA phirabhI sAdhyatAko prApta hotIhai koI bhAvapravAha aisA pAThamAnatAhai so asathai // 66 // patitaH sandhito bhedI nahazukrazca yo nrH| zAmyate vismayastasya na kiJcinmRtyukAraNam // 67 // artha-jo uccasthAnAdiseM girAho, haDDI Adike joDanesaiM, atIsAra roga vAlA, jisakaiM yakSmA Adi rogake kAraNa athavA ramaNakaraneke kAraNa zukrakSINa hogayAho, aise manuSyoMkI yadi nADI atyaMta kSINabhI hogaIho tathApi mRtyukA kAraNa nahIMhai, arthAt asAdhyake vismayako dUrakarahai // 67 // tathA bhUtAbhiSaGge'pi tridoSavadupasthitA / samAGgA vahate nADI tathA ca na krmNgtaa| apamRtyuna rogAGgA nADI tatsannipAtavat 68 artha-evaM bhUtAbhiSaMga arthAta bhUtapretabAdhAmeM yadi nADI sannipAtake sadRza cale tathA vaha nADI vAta pitta kapha svabhAvakramavAlIho kiMtu ve krama na hoya to usa sannipAtake sadRza nADIsaiMbhI mRtyukA bhaya nahIMhai // 68 // svasthAnahIne zoke ca himAkAnte ca nirgadAH / bhavanti nizcalA nADyo na kiJcittatra dUSaNam // 69 // artha-uccasthAnasaiM giranesaiM zoka aura hima ( barpha kohala AdikI zaradI) For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA se yadi nADI nizcala hAya phirabhI pragaTa hoya isse mRtyu zaMkAkA bhaya nahIM hai isa zlokameM "nirgadA " jo padahai so asaMgatahai / kyoMki nirgadA nADIbhI nizcalA hotIhai // 69 // stokaM vAtakapha juSTaM pittaM vahati dAruNam / pittasthAnaM vijAnIyAdreSajaM tasya kArayet // 70 // artha-kiMcinmAtra vAtakaphayukta aura pitta jisameM prabala hoya to usa rogIkA yatna karanA cAhiye, vo asAdhya nahIM hai // 70 // svasthAnacyavanaM yAvaddhamanyA nopajAyate / tAvacikitsA satve'pi nAsAdhyatvamiti sthitiH // 71 // artha-jabataka nADI svasthAna kahiye aMguSThamUlasaiM cyuta na hoya, tAvatkAlataka cikitsA kare yaha asAdhya nahIM hai // 71 // prasaGgavazakAlanirNaya kahatehai bhUlatA bhujagAkArA nADI dehasya saMkramAt / vizIrNA kSINatAM yAti mAsAnte maraNaM bhavet // 72 // artha-kabhI nADI keMcuaike sadRza kRza aura TeTo cale, kabhI sarpake samAna puSTa balayukta aura tirachI cale, tathA kabhI alakSa aura atikRzatApUrvaka gamanakare evaM kabhI deha sUjana AdiseM sthUla hojAve aura kabhI kRzaho jAya to vaha rogI dUsare mahinameM mare // 72 // kSaNAdgacchati vegena zAntatAM labhate kSaNAt / saptAhAnmaraNaM tasya yadyaGga zothavarjitaH // 73 // artha-kabhI nADI jaldI cale kabhI calanasaiM rahi jAve aura dehameM zotha hoya nahIM, to usa prANIkI sAtadinameM mRtyu hoya // 73 // nirIkSA dakSiNe pAde tadA caiSA vishesstH| mukhe nADI vahannityaM tatastu dinaturyakam // 74 // artha-purupake dahane paira aura strIke vAmapaira meM yadi nADI vizeSa saMcArakare tathA AdimeM nitya nADI cale to vahara gI cAradina jIve / AdizandamaiM isa jage tarjanI UMgalI jAnanI // 7 // - 1 tatsthAcidasya satpIti pATAntaram / For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naaddiidrpnnH| himavadizadA nADI jvaradAhena tApinAm / tridoSasparzabhajatAM tadA mRtyudinatrayAt // 79 // __ artha-sannipAta jvara dAhasaiM saMtapta rogIkI nADI yadi zItala aura nirmala hoya to vaha rogI tIna dinameM mare // 75 // gatintu bhramarasyeva vahedekadinena tu / artha-jisa prANIkI nADI bhramarake sadRza gamana kare arthAt jaimeM bhaurA kucha dUra uDakara calA jAtAhai aura phira usIjage Aya jAtAhai isaprakAra nADI calanesaiM usakI ekadinameM mRtyu hoya // kandana spandate nityaM punarlagati nAGgalau // 76 // maraNe DamarUkArA bhavedekadine na tu / artha-maraNameM nADI DamarUke AkAra hotI hai, vo 1 dinameM mare // 76 // dRzyate caraNe nADI kare naivAdhi dRshyte| mukhaM vikasitaM yasya taM durAtparivarjayet / / 77 // artha-jisake caraNameM nADI pratIta hoya aura hAthameM na mAlamaho, tathA jisakA mukha khulagayAho usai vaidya tyAgadeya // 77 // vAtapittakaphAzcApi trayo yasyAM smaashritaaH| kRcchrasAdhyAmasAdhyAM vA praahuvaidyvishaardaaH||78|| artha-jisakI nADImeM vAtapitta aura kapha e tInoMdoSa hoya usarogIko buddhivAna vaidya kRcchrasAdhya athadA asAdhya kahatehai / / 78 // zIghrA nADI malopetA zIlatA vAtha dRshyte| dvitIyadivase mRtyu DIvijJAtRbhASitam // 79 // artha-jisa rogIkI nADI bahudhA maladUSita hokara zIghra cale, kiMvA zItala pratItaho usa rogIkI dUsare dina mRtyuhoya, isaprakAra nADIjJAna pAraMgata vaidyoMne kahAhai // 79 // mukhe nADI vahettIvA kadAcicchItalA vahet / AyAti picchalasvedaH saptarAtraM na jIvati // 80 // For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedAktanADIparIkSA artha-vAtanADI tIvragati, tathA kabhI maMdavahaM tathA aMgameMsaiM gADhA pasInA nikale to vaha rogI sAtarAtri nahIM vace // 80 // dehe zaityaM mukhe zvAso nADI tIvrA vidaahinii| mAsAdha jIvitaM tasya nADIvijJAtRbhASitam // 81 // . artha-zarIrameM zItalatA, mukhasai atyaMta zvAsa choDe, tathA nADI tIvradAhayukta cale, usakA ardhamAsa AyuSyahai, aise nADIjJAtAoMne kahAhai // 81 // mukhe nADI yadA nAsti madhye zaityaM bahiH kumH| yadA mandA vahevADI trirAtraM naiva jIvati // 82 // artha-jisa kAlameM vAtanADI cale nahIM aMtargata zItaho tathA bAhara glAnIhokara maMdamaMda nADI cale to vaha rogI tInarAtri nahIM jIve // 82 // atisUkSmAtivegA ca zItalA ca bhvedydi| tadA vaidyo vijAnIyAtsa rogI tvAyuSaH kSayI // 83 // artha-jisakAlameM nADI ati sUkSma kiMvA ativegavAn aura zItala vahe to rogI kSINa Ayuhai aise vaidya jAne // 83 // vidyuddogiNAM nADI dRzyate na ca dRshyte| akAlavidyutpAteva sa gacchedyamasAdanam // 84 // artha-jisa rogIkI nADI kabhI kabhI bijalIke samAna phaDakajAve aura phira asta hojAve, vo rogI akasmAt jaise bijalI giratI hai, isaprakAra rogI yamarAjake ghara jAya // 84 // tiryaguSNA ca yA nADI sarpagA vegvttraa| kaphapUritakaNThasya jIvitaM tasya durlabham // 85 // artha-nADI uSNa vakragati tathA sarpake samAna bahuta vegavAnahI, tathA kaMTha kase ghirajAve aisA rogIkA jIvana durlabha jAnanA // 85 // calA calitavegA ca nAsikA dhaarsNyutaa| zItalA dRzyate yA ca yAmamadhyeca mRtyudA // 86 // artha-jisakI nADI kAMpanevAlI tathA caMcala nAsikAke zvAsocchAsake mAdhArase calanevAlI aura zItala aisI pratItaho vo rogI ekapraharameM mare aisA jAnanA // 86 // For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 33 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / zIghrA nADI malopetA madhyAhnegrisamo jvaraH / dinaikaM jIvitaM tasya dvitIye'hni mriyeta saH // 87 // artha - jisa rogIkI tridoSayukta nADI bahuta jaldI cale, tathA jisako madhyAhnameM anake samAna jvara Ave, usa rogIkI Ayu ekadinakI hai dUsare dina mRtyu hoya 87 // skandena spandate nityaM punarlagati nAGgalau / madhye dvAdazayAmAnAM nRtyurbhavati nizcitam // 88 // artha- jo nADI apane mUlasthAna meM phaDake nahI aura UpalIyoMkA sparza na kare usakI bAraha praharameM mRtyuhIya. aisA jAnanA // 88 // sthitvA nADI mukhe yasya vidyudayotirivekSate / dinaikaM jIvitaM tasya dvitIye mriyate dhruvam // 89 // artha - jisa rogIkI nADI mUlasthAnake agrabhAgameM Thaharakara bijalI ke sadRza taDaphajAve vaha ekadina jIve, dUsare dina nizcaya mare // 89 // svasthAnavicyutA nADI yadA vahati vA na vA / jvAlA ca hRdaye tIvrA tadA jvAlAvadhi sthitiH // 90 // artha- jisa rogIkI nADI apane sthAnaseM vicyuta ho ( chaTa ) kara kabhI cale kabhI nahIM aura hRdayameM tIvra dAhahoya to jabataka hRdayameM jvAlA tAvatkAla rogIkA jIvana hai // 90 // aGguSThamUlato bAhye vyaGgule yadi nADikA / praharAda himRtyuM jAnIyAcca vicakSaNaH // 91 // artha - aMguSTamUla arthAt tarjanI UMgalI dharaneke sthalamaM yadi nADIkI gati pratIta naho, kevala madhyamA aura anAmikA ina do aMgulI se praptItahoya to usa rogIkI ardha praharake uparAMta mRtyu hoya // 91 // sArddhadvayAlAdvA yadi tiSThati nADikA / praharaikAdvahirmRtyuM jAnIyAcca vicakSaNaH // 92 // artha - nADI mUlasthAnaseM 2 // aMgula aMtara arthAt yadi kevala anAmikAke zeSArddha mAtrameM phaDake usakI praharauparAMta arthAt dUsare prahara meM mRtyuhoya // 92 // pAdAGgulagatA nADI caJcalA yadi gacchati / tribhistu divasaistasya mRtyureva na saMzayaH // 93 // For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA artha-yadi nADI tarjanIko sarvAza aura madhyamA UMgalIke caturthAMzameM vyAptaho pratIta hove aura madhyamAke avaziSTa pAdatraya aura anAmikAke sarvAMzameM na pratIta hoya to usa rogIkI tInadinameM mRtyu hoya // 93 / / pAdAGalagatA nADI koSNA vegavatI bhvet|| paJcabhirdivasaistasya mRtyurbhavati nAnyathA // 94 // ___ artha-nADI pUrvavat tarjanI aura madhyamAke caturthAMzameM vyApakaho jaldI jaldI cale aura kiMcinmAtra garama pratIta hoya to usarogIkI cAradinameM nizcaya mRtyuhoya // 9 // pAdAGgulagatA nADI mandamandA yadA bhavet / paJcabhirdivasaistasya mRtyurbhavati nAnyathA // 95 // artha-nADI pUrvavat samagra tarjanI aura madhyamAke caturthAMzameM vyAptaho mandamanda cale to usarogIkI pAMcave dina mRtyuhoya // 95 // nADIdvArA AyukA jJAna ! vAmanADI dIrgharekhA bAhumUle ca spandate / jIvetpaJcazataM varSa nAtra kAryA vicAraNA // 96 // artha-jisa rogI vAmanAr3I dIrgharekhAke AkAraseM bhujAkI jaDameM taDaphe vo 105 varSajIve isameM saMdeha nahIM // 96 // dIrghAkArA vAmanADI karNamUle ca spndte| jIvetpaJcazataM sArddha dhaniko dhArmiko bhavet // 97 // artha-jisakI vAmanADI AkArameM laMbI hokara kAnakI jaDameM pratIta hoya vaha sArdhapaMcazatavarSa jIve aura dhanika tathA dhArmika hoya // 17 // vAmanADI svalparekhA hanumUle ca spndte| paJcavarSAdhikaJcaiva jIvanaM nAtrasaMzayaH // 98 // artha-jisakI vAmanADI svalparekhAmeM ho ThoDIkI jaDameM taDaphe vo pAMcavarSa adhika jIve isameM saMdeha nahIM // 98 // nADIdvArA bhIjanakA jJAna / puSTistailaguDAhAre mAMse ca lguddaakRtiH| kSIre ca stimitA vegA madhure bhekavadgatiH // 59 // rambhAguDavaTAhAre rUkSaza For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 34 www.kobatirth.org nADIdarpaNaH / SkAdibhojane / vAtapittArttirUpeNa nADI vahati niSka mam // 100 // artha - tela aura guDake khAneseM nADI puSTa pratIta hotI hai, mAMsake khAneseM nADI lakaDI ke AkAra calatI hai. dUdhapIne se maMdagatiseM calatI hai / madhura AhArasaiM nADI meMDakake samAna calatI hai kelA, guDa, vaDA rUkSavastu, aura zuSkadravyAdi bhojanaseM jaisI vAtapittaroga meM nADI calatI hai usapramANa cale hai // 11 // 100 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atha rasajJAnam / madhure barhigamanA tikte syAlatAgatiH / amle koSNA tvagatiH kaTuke bhRGgasannibhA // 101 // kaSAye kaThinA mlAMnA lavaNe saralA drutA / evaM dvitricaturyoge nAnAdhamavatI dharA // 102 // artha - miSTa padArtha bhakSaNaseM nADI morakIsI cAla calatI hai kaDuI dravya bhakSaNa seM sthUlagati, khaTTe padArtha khAneseM kucha uSNa aura maiDakAkIgati hotI hai, caraparI dravya khAneseM bhaurA ke AkAra gati hotI hai, kaselI dravya khAneseM nADI kaThora aura mlAna hotI hai, nimakIna padArtha khAneseM sarala ( sIdhI ) aura jaldI calanevAlI hotI hai, isIprakAra bhinna bhinna rasake ekahI samaya sevana karaneseM nADI anekaprakArakI gati . vAlI hotI hai // 101 // 102 // amlaizca madhurAmlaizca nADI zItA vizeSataH / cipiTairbhaSTadravyaizva sthirA mandatarA bhavet // 103 // kUSmANDamUlakaizcaiva mandamandA ca nADikA / zAkaizca kadalaizcaiva raktapUva nADIkA // 104 // 1 tikte syAtsthUlatA gateH / artha - khaTTe padArtha athavA madhurAmla ( miSTa aura khaTTAmilA bhojanaseM nADI zItala hotI hai ciravA au bhunI huI ( canA, voharI ) dravya bhakSaNase nADI sthira aura maMdagati calatI hai peThA mUlI athavA kaMdapadArthake bhakSaNaseM nADI maMda maMda calatI hai zAka ( patrapuSpAdikakA) aura kelekI phalI bhakSaNa karaneseM nADI raktapUrNake sadRza cale hai // 103 // 104 // 2 kapa kaThinAmvA iti vA pATha: / For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA 35. mAMsAtsthiravar3A nADI dugdha zItA valIyasI / guDaiH kSIrezva piSTaizca sthirA mandavahA bhavet // 105 // drave'tikaThinA nADI komalA kaThinApi ca / dravadravyasya kAThinye komalA kaThinApi ca // 106 // artha- mAMsa bhakSaNaseM nADI maMdagAmini hotI hai, dUdhake pIneseM nADI zItala aura balavatI hotI hai, tathA guDa, dUdha, aura piSTapadArtha ( cUnake, piTTI Adike padArtha) bhakSaNa nADI caMcalatArahita maMdagAminI hotI he, dravapadArtha ( kaDhI, pane, zrIkhaMDa Adi ) bhojanase nADI kaThina hotI hai aura kaThora (laDDuke suhAra Adi nADI komala hotI hai yadi dravapadArtha kucha kaThora hoyato nADI komala aura kaThora ubhaya svabhAvavatI hotI hai // 105 // 106 // upavAsAdbhavetkSINA tathA ca drutavAhinI / saMbhogAnnADikA kSINA jJeyA drutagatistathA // 107 // artha - upavAsa ( nirAhAra ) se nADI kSINa aura zIghravAhinI hotI hai evaM strI saMbhoga se nADI kSINa aura zIghra calanevAlI' hotI hai // 107 // kupadhyavasanADIkIcAla | uSNatvaM viSamAvegA jvariNAM dadhi bhojanAt // 108 // artha - yadi jvaravAn puruSa dahi khAya to usakI nADI garama aura viSamabegabatI hotI hai // 108 // iti zrImAthurakRSNalAlAGgajadatta rAmeNasaGkalite nADIdarpaNe dvitIyAvalokaH aba isake uparAnta kitaneka rogoMkI nADIkI jaisI avasthA hotI hai, usako likhate hai, tahAM roganirUpaNa meM pradhAnatA karake prathama jvaranirUpaNa karate hai / jvara ke pUrva rUpa meM / agraheNa nADInAM jAyante mantharAH plavAH / plavaH prabalatAM yAti jvaradAhAbhibhUtaye // 1 // sAnnipAtikarUpeNa bhavanti sarvavedanAH / artha-jvara AnevAlI avasthA ke kitaneka kSaNa pahile aMgameM pIDA hone lage, nADI maMthara ( maMda) bhAva se maMDakAkI ' cAla calane lage tathA dAha jvarakI pUrvAva For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / sthAke vA dhArAmeM vahanevAle maiMDakAke samAna tathA sAMnipAtika svarakI pUrva ava sthAke pramANa nAnA AkRtiseM gamana kare // 1 // jvarake rupmeN| jvarakopena dhamanI soSNA vegavatI bhavet // 2 // artha-jisa kAlameM isaprANIko jvara caDhaAtAhai usa samaya nADI garama aura vegavatI hotI hai // 2 // uSmA pittAhate nAsti jvaro nAstyUpmaNA vinaa| uSNA vegadharA nADI jvarakope prajAyate // 3 // artha-vinA pittake garamI nahIM aura vinA garamIke jvara nahIM hotA ataeva jvarake vegameM nADI garama aura vegavAna hotI hai // 3 // jvare ca vakrA dhAvantI tathA ca mArutaplave / ramaNAnte nizi prAtastathA dIpazikhA yathA // 4 // artha-jvarake kopameM aura vAdImeM nADI TeDhI aura doDatI calatI hai tathA maithunakaraneke pichADI rAtrimeM aura prAtaHkAla meM nADI dIpazikhAke samAna maMda gamana karatI hai // 4 // vAtajvare / saumyA sUkSmA sthirA mandA nADI shjvaatjaa| sthUlA ca kaThinA zIghrA spandate tIvramArute // 5 // vakrA ca capalA zItasparzA vAtavare bhavet / artha-svAbhAvika vAyuke dvArA nADI komala, sUkSma, sthira, aura maMda vegavAlI hotI hai / tIbavAyudvArA nADI sthUla, kaThina, tathA jaldI calanevAlI hotI hai / aura vAtajvarameM TeDhI, capala, tathA zItala sparzavAn nADI hotI hai // 5 // drutA ca saralA dIrghA zIghrA pittajvare bhavet / zIghramAhananaM nADyAH kAThinyAcalate tathA // 6 // artha-pittajvarameM nADI zIghra calanevAlI, sarala, dIrgha, aura kaThinatAke sAtha zIghra phaDakanevAlI hotI hai // 6 // nADI tantusamA mandA zItalA shlepmdossjaa| 9 maMdAca musthiga zItA picchalA shlopminaaye| iti pAThAMtaram / For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA malAjINe nAtitarAM spandanaM ca prakIrtitam // 7 // artha-kaphake prakopameM nADI taMtuvat sUkSma, maMdavegavAlI, aura zItala hotI hai / aura malAjIrNameM atyaMta nahIM phaDakatI // 7 // dvaMdvajanADI caJcalA taralA sthUlA kaThinA vAtapittajA / iMSacca dRzyate tUSNA mandA syAccheSmavAtajA ||8||nirntrN kharaM rUkSaM mandazleSmAtivAtalam / rUkSavAte bhavettasya nADI syaatpittsnibhaa||9|| sukSmA zItA sthirA nADI pittazleSmasamudbhavA // 10 // artha-vAtapittakI nADI caMcala, tarala, sthUla, aura kaThora hotI hai / vAtakaphakI nADI kucha garama aura maMdagAminI hotI hai / jisa nADImeM kiMcinmAtra kapha aura adhika vAta hotI hai / vaha atyaMta khara aura rUkSa hotI hai / jisake nADImeM . vAyukA atyaMta kopa hoya usakI pittake sadRza arthAta atyaMta vakra aura atyaMta sthUla hoya, pittakaphajvarameM nADI sUkSma zItala, aura mandavegavAlI hotI hai // 10 // rudhirkopjaanddii| madhye kare vahenADI yadi santApitA dhruvam / tadA nUnaM manuSyasya rudhirApUritAmalAH // 11 // artha-madhya karameM arthAt madhyamAMgulI nivezasthala meM nADI saMtApita hokara taDaphe to jAneki vAtAdi doSatraya raktaprakopakarake paripUrNa hai / arthAt rudhirasaiM dUSitahai // 11 // __ AgantukarUpabhedamAha / bhUtajvare seka ivAtivegAt dhAvanti nADyo hi yathAbdhigAmAH / artha-bhUtajvarameM nADI atyaMta vegasaiM calatI hai jaiseM samudrameM jAnevAlI nadiyoMkA pravAha vegasaiM calatA hai // 12 // tthaa| ekAhikena vacana pradUre kSaNAntagAmA viSamajvareNa // 1 vakrA ca IpaJcapalA kaThinA vAtapita,jA iti pAThAntaram / For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / dvitIyake vAtha tRtIyaturye gacchanti taptA bhramivat krameNa 13 artha-ekAhikajvarameM nADI saralamArgako tyAgakara kSaNakSaNameM pArzvagAminI hotI hai tathA dvitIya, tRtIya (tijArI ) aura cAturthanAmaka viSamajvarameM upNa hokara itastato dhAvamAnA hotI hai // 13 // anyatrApi / uSNavegadharA nADI jvarakope prajAyate / udvegakrodhakAmeSubhayacintAzrameSu ca / bhavet kSINagatirnADI jJAtavyA vaidyasattamaiH14 artha-garama aura vegavAn nADI jvarake kopameM hotI hai udvega, krodha, kAmabAdhA bhaya, cintA, aura zrama inameM nADI kSINagativAlI hotI hai arthAt maMda maMda gamana karatI hai // 14 // prsnggaadaah| vyAyAme bhramaNe caiva cintAyAM shrmshoktH| nAnA prabhAvagamanA zirA gacchati vijvare // 15 // artha-vyAyAma ( daMDakasarata ) karanesaiM, DolanemeM, ciMtA, zrama, aura zokasaiM, evaM jvararahita manupyakI nADI anekaprabhAvase gamana karatIhai // 15 // ajIrNarUpamAha / ajINe tu bhavennADI kaThinA parito jddaa| prasannA ca drutA zuddhA tvaritA ca pravartate // 16 // artha-AmAjIrNa aura pakkAjIrNa donoMmeM nADI kaThora aura donopAryoMmeM jaDa hotI hai isIprakAra kabhI nirmala nirdoSa tathA zIghravegavAlI hotI hai // 16 // tatra vizeSamAha / / pakkAjINe puSTihInA mandaM mandaM vhejjddaa| amRkpUrNA bhavet koSNA gurvI sAmA garIyasI // 17 // artha-pakkAjarNimeM nADI puSTatArahita maMda maMda calatI hai / tathA bhArI hotI hai evaM rudhirakarake paripUrNanADI garama, bhArI hotIhai aura AmavAtakI nADI bhArI hotI hai // 17 // ladhvI bhavati dIptAstathA vegavatI mtaa| For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . M . AyurvedoktanADIparIkSA mandAgneH kSINadhAtozca nADI mandatarA bhavet / / mande'nau kSINatAM yAti nADI haMsAkRtistathA // 18 // artha-dIptAgnivAle manuSyakI nADI halakI aura vegavatI hotI hai, maMdAnivAlekI aura kSINadhAtukapuruSakI nADI maMdatara hotI hai, isIprakAra jisa manuSyakI jaTharAgni sarvathA maMdahoI ho usakI nADI haMsake samAna atizaya maMdahotI hai // 18 // AmAzrame puSTivivardhanena bhavanti nADyo bhujgaagrmaanaaH| AhAramAnyAdupavAsato vA tathaiva naaddyo'grbhujaabhivRttaaH||19|| __ artha-Ama, aura parizrama na karanesaiM tathA dehameM atyaMta puSTatA honesaiM nADI sarpake agrabhAgake sadRza hotI hai isIprakAra thoDA bhojana karanesaiM yA upavAsa karanesaiM nADI bhujAke agrabhAgameM sarpake agrabhAga samAna hotI hai // 19 // grhnniiroge| pAde ca haMsagamanA kare maNDUkasaMplavA / tasyAgnermandatA dehe tvathavA grahaNIgade // 20 // artha-jisakI pairakI nADI haMsake samAna aura hAthakI nADI maiMDakAke samAna cale usake dehameM maMdAgnihai athavA saMgrahaNI rogahai aisA jAnanA // 20 // bhedena zAntA grahaNIgadena nirvIryarUpA tvatisArabhede / vilambikAyAM plavagA kadAcidAmAtisAre pRthutA jaDA ca21 - artha-saMgrahaNIkA dastahoneke uparAMta nADI zAMtavegA hotI hai atisArarogakA dastahoneke uparAMta nADI sarvathA balahIna hojAtIhai vilaMbikArogameM nADI maiMDakAke tulya calatI hai isIprakAra AmAtisArameM nADI sthUla aura jaDavata hotI hai / vicikAjJAnam / nirodhe mUtrazakRtorvigrahe tvitarAzritAH / viSUcikAbhibhUte ca bhavanti bhekavatkramAH // 22 // artha-kevala mala vA kevala mUtra athavA malamUtra dono esAtha baMda hojAve bA icchApUrvaka inake vegako rokanesaiM evaM vicikA rogameM nADIkI gati maiMDa. kAkI cAlake samAna hotI hai // 22 // anAhamUtrakRcchre / anAhe mUtrakRcchre ca bhvennaaddiigrisstthtaa| For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naaddiidrpnnH| __ artha-anAha apharA aura mUtrakRcchra rogameM nADI gurutara arthAt bhArI hotI hai / shuulroge| vAtena zUlena marutplavena sadaiva vakrA hi zirA vhntii| jvAlAmayI pittaviceSTitena sAdhyA na zUlena ca pussttiruupaa||23|| artha-vAyuzUlameM aura vAyuke prakharatA nibaMdhanameM nADI sadaiva atyaMta TeDhI calatI hai pittake zUlameM yaha atizaya garama hotI hai| aura AmazUlameM puSTiyukta hotI hai // 23 // prmehjnyaan| pramehe granthirUpA sA sutaptA tvaamduussnne| artha-prameha rogameM nADI graMthi arthAt gAMThake AkAra pratIta hoyahai aura AmavAta rogameM nADI sarvakAlameM uSNa hotI hai // viSaviSTambhagulmajJAnam / utpitsurUpA vipariSTakAyAM viSTambhagulmena ca vkruupaa| atyarthavAtana adhaH sphurantI uttaanbhedinysmaaptkaale||24|| artha-viSabhakSaNa vA sAdi daMzajanya ariSTalakSaNa prakAzita honeseM ta. kAlameM nADI dekhanesaiM bodhahoyahaiM / ki isake yaha rogakI navIna utpanna hotaahai| aura viSTaMbha tathA gulma rogame viSake tulya aura vizeSatA yaha hotIhai ki usanADIkI gati vakrarUpa hotI hai| ina donoM pIDAmeM atyaMta vAyukA prakopa honese nADI adhasphurita hoya evaM inakI asaMpUrNAvasthAmeM arthAt pUrvarUpAvasthAmeM nADI atyaMta Urdhva gatihoya // 24 // gulme vizeSamAha / gulmana kampAtha parAkrameNa pArAvatasyeva gatiM karoti // 25 // artha-gulmarogameM nADI kaMpitaho balapUrvaka khavutarakI tulya gamana karatI hai / atha bhagandarajJAnam / vraNAthai kaThine dehe prayAti paittikaM kramam / bhagandarAnurUpeNa naaddiivrnnnivedne||26||pryaati vAtikaM rUpaM nADIpAvakarUpiNI artha-vraNarogakI apakkaavasthAmeM nADIko gati paittika nADIke tulya hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA ( 41 ) bhagaMdara tathA nADIvraNa rogamaM nADIkI gati vAtanADIke tulya aura atyaMta uSNa hotI hai // 27 // vAntAdijJAnam / vAntasya zalyAbhihatasya jantorvegAvarodhAkulitasya bhUyaH / gatiM vidhatte dhamanI gajendramarAlamAneva kapholvaNena // strIrogAdikamapi raktAdijJAnakrameNa jJAtavyam // 28 // artha-mita (jisane radda karIho ) zalyAbhihata ( jisake kisI prakArakA bANa Adi zalya lagAho ) aura vegarodhI ( jisane mala mUtrako dhAraNa kara rakkhAho ) aise prANiyoM kI nADI tathA kapholvaNA nADI hAthI aura haMsAdika - kI gati ke samAna calatI hai / isIprakAra raktAdi jJAnakara ke anukta jo strIke roga pradarAdika unakobhI vaidya apanI buddhi mAnI se jAnaleve yaha nADI parIkSA zaMkarasenake matAnusAra likhihai // 28 // nADI spandanasaMkhyA | SaSTAspandAstu mAtrAbhiH padapaJcAzadbhavanti hi / zizoH sadyaH prasUtasya paJcAzattadanantaram // 29 // catvAriMzattataH spandAHpatriMzadyauvane tataH / prauDhasyaikonatriMzatsyuvardhake' STau ca viMzatiH // 30 // artha - aba nADIke phar3akanekI saMkhyA kahate hai, jaise ki 60 dIrgha akSara ucAraNa karane meM jitanA kAla lagatA hai utane samaya meM arthAt 1 palameM tatkAla hue bAlakI nADIkI spaMdanasaMkhyA 56 vAra hotI hai / isake uparAnta avasthA baDhane - ke anusAra 10 tathA 40 vAra hotI hai / yauvana avasthA arthAt javAnImeM 36 vAra hotI hai | aura prauDha avasthAme 29 vAra, aura buDhApemeM 28 vAra, ekapalameM nADI phaDakatI hai // 29 // 30 // puMso'tisthavirasya syurekatriMzadataH param / yoSitAM puruSANAMca spandAstulyAH prakIrttitAH // 31 // prauDhAnAM ramaNInAMta drayadhikAH sammatA budhaiH // 32 // artha - ati vRddhahoneseM nADIkI saMkhyA phira baDhaneM lagatI hai arthAt ekapalameM 31 vAra tar3aphatI hai yaha avasthAbheda karake saMpUrNa spandana saMkhyA likhi gaI hai / 6 For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (42) nADIdarpaNaH / yaha saMkhyA strI aura puruSa donoMmeM samAna kahI hai / paraMtu kevala mauDhAvasthAmeM strIkI nADI saMkhyA puruSa saMkhyAkI apekSA adhika adhika arthAt prauDha puruSakI spandanasaMkhyA pratipalameM 29 vAra hotI hai / aura prauDhA strIkI saMkhyA 31 vAra hotI hai // 31 // 32 // dazagurvakSaroccArakAlaH prANaH pddaatmkaiH|| taiH palaM syAttu tat SaSTayA daNDa ityabhidhIyate // 33 // artha-eka dIrghavarNauccAraNa karanemeM jitanA samaya lagatA hai usako eka mAtrA athavA nimeSa kahate hai / 10 mAtrAkA 1 prANa 6 prANakA 1 pala 60 palakA 1 daMDa hotAhai / ataeva eka palakA sATha bhAga usameM eka bhAgako vipala kahatehai usIko mAtrA kahate hai // 33 // ___ matAntareNa / svasthAnAM dehinAM dehe vyovsthaavishesstH| pravahanti yathA nADyastatsaMkhyAnamihocyate // 34 // artha-aba matAntarase kahate hai ki svasthapuruSoMke dehameM AyukI avasthA vizeSakarake jaise nADI calatI hai unakI saMkhyA isagraMthameM likhate hai // 34 // sArthadvayapalaH kAlo yAvadgacchati jnmtH| tAvatprakampate nADI catvAriMzacchatAdhikam // 35 // artha-bAlakake janmalenesaiM yAvat 2 // pala vyatIta nahIM ho utane samayameM 140 vAra nADI vAraMvAra kaMpana hotI hai // 35 // tadUrva hAyanaM yAvatsAIdayapalena saa| muhuH prakampamAdhatte triMzadvAraM zatottaram // 36 // artha-phira 1 varSakI avasthAparyaMta bAlakakI nADI 2 // palameM 130 vAra taDaphatI hai // 36 // - upariSTAdAdvitIyAttAvatkAle zarIriNaH / tataH prakampate nADI dazAdhikazataM muhuH // 37 // artha-varSa dinaseM lekara jabataka yaha bAlaka do varSakA hotAhai tAvatkAlaparyaMta nADI DhAI palameM 110 vAra vAraMvAra taDaphatI hai // 37 // tatastrivatsaraM vyApya dehinAM dhamanI punH| For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org AyurvedoktanADIparIkSA muhuH prakampate tadvatsArddhadvayapale zatam // 38 // artha - phira do varSa se uparAMta tIna varSatakake bAlakakI nADI 2 || palameM 100 vAra vAraMvAra taDaphatI hai // 38 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tatastvAsaptamAdvarSAnnavatiH syAtpravepanam / dhamanyAstanmite kAle pratyakSAdanubhUyate // 39 // artha - phira tIna varSasaiM sAta varSatakake bAlakakI nADI 2 || palameM 90 vAra vAraMvAra calatI hai // 39 // tatazcaturdazaM tAvatpaJcAzItiH pravepanam / triMzadvarSamabhivyApya tato'zItiH prakIrttitam / zatArddhavatsaraM vyApya kampanaM paJcasaptatiH / tato'zItau prakathitaM paSTivAraM pravepanam // 40 // r artha - phira sAta varSasaiM lekara caudaha varSa kI avasthAtaka isa prANIkI nADI 2 // palameM 85 vAra taDaphatI hai / aura caudaha varSakI avasthAseM lekara 30 varSakI avasthAparyaMta DhAI palameM 80 vAra taDaphatI hai / tIsa varSake uparAMta paMcAsa varSa paryaMta 75 vAra kaMpana hotI hai / aura paMcAsa varSaseM lekara assI varSakI avasthAtaka isa prANIko nADI 2 || palameM 60 vAra kaMpa hotI hai // 40 // ( 43 ) vayo'vasthAkrameNaivaM kSIyante gatayo muhuH / sArddhadrayapale kAle nADInAmuttarottaram // 41 // artha - phira jaise jaise avasthA kSINa hotI jAtI hai usI prakAra nADIkA gamanabhI 2 // palameM kSINa hotA jAtA hai // 41 // 1 For Private and Personal Use Only evaM bahuvidhAdrogAttattaliGgAnubodhanI / nADInAM ca gatistadvadbhavetkAlAtpRthak pRthak // 42 // artha - isaprakAra anekavidha rogoMseM unhI liGgokI bodhana karanevAlI nADiyoMkI gati pRthaka pRthaka kAlameM pRthaka pRthaka hotI hai // 42 // hRdayasya bRhadbhAgaH saMkocaM prApyate yadi / prasArayettadA nADI vAyunA raktavAhinI // 43 // artha-jisa samaya hRdayakA bRhadbhAga saMkucita hotA hai aura khulatA hai usasamaya raktavAhinI nADiyoM kI gati pavanake vegasa praspandana hotI hai // 43 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (44) naaddiidrpnnH| nADIgatiratikSINA bhvenmlvibhedtH| jIrNajvarAdalparaktA durbalatvAca tAdazI // 44 // artha-malake nikalanese nADIkI gati atyaMta kSINa hotI hai / usIprakAra jIrNajvarasaiM alparudhirasaiM aura durbalatAsaiMbhI nADI atikSINa hotI hai / / 44 // tarpayantyasRjaM dehe vyaaghaatairgtibhedtH| tejaHpunA caJcalA ca durbalA kssiinndhiirkaiH||45|| artha-ye saMpUrNa raktavAhinI nADI AyAtakarake aura apanI gatike bhedasaiM dehameM rudhirako tarpaNa karehai arthAt sarvatra phailAtI hai| unakI gati bheda kahatehai / jaise teja:puMjA, caMcalA, durbalA, kSINadA, aura dhIragAminI, ye nADiyoMkI pAMca prakArakI gatI hai // 45 // caMcalA aura tejaHpuMjagati / raktoSNe zIghragA nADI jvare ca caJcalA bhavet / jvarArambhe tathA vAte tejaHpunA gatiH zirA // 46 // artha-tahAM rudhirake kopameM garamImeM nADI zIghra calatI hai, usIprakAra jvarameM caMcalA nADI hotI hai aura jvarake AraMbhameM tathA vAtake rogameM nADIkI tejaHpuMjA gati hotI hai // 46 // durblaaaurkssiinnnaaddii| durbale jvararoge ca atisAre prvaahike| durbalA kSINadA nADI prabalA prANaghAtikA // 47 // artha-durbalatAmeM jvarameM atisAra aura pravAhikArogameM nADIkI durbalA gati hotI hai, kSINadA nADIpravala prANoMkI nAzaka hotI hai // 47 // bahukAlagatA rogAH sA nADI dhiirgaaminii| artha-jisaprANIke bahutadinoMse rogahove usakI nADI dhIragAminI hotI hai / sukhiipurusskiinaaddii| haMsagA caiva yA nADI tathaiva gjgaaminii| sukhaM prazastaM ca bhavettasyArogyaM bhavetsadA // 18 // artha-jisaprANIkI nADI haMsakIsI athavA hAthIkIsI cAla cale usako uttama sukhahoya aura sadaiva Arogyarahe // 18 // For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AyurvedoktanADIparIkSA suvyaktatA nirmalatvaM svasthAnasthitireva c| amandatvamacAJcalyaM sarvAsAM zubhalakSaNam // 49 // artha-uttama prakArasaiM pratItaho nirmala apane sthAnameM sthiti, amaMdatva aura cAMcalyatA rahitaho yesaMpUrNa nADiyoMke zubha lakSaNa jAnane // 19 // doSasAmyAca sAdRzyAdanuktAsu rujaasvpi| jJAtavyA dhamanIdharmA yuktibhishcaanumaantH||50|| artha-yaha kitaneeka rogoMmeM nADIkI prakRti likhI hai, issai bhinna anya samasta rogoMmeM jaisI jaisI nADiyoMkI gati hotI hai usako vaidya anumAna aura yuktidvArA jAne, arthAt jisa rogakI jisa jisa rogake sAtha sAdRzyatAhai athavA jisakisI rogameM saMpUrNa kupitadoSoMke sAtha anya kisIrogake kupita doSoMkI sAmyatA mile una una roga samastoMmeM nADIkI ekavidha gati hotI hai aisA jAnanA // 50 // nADIdarzanAnaMtarahastaprakSAlana / nADI dRSTvA tu yo vaidyo hastaprakSAlanaM caret / rogahAnirbhavecchIghra gaMgAsnAnaphalaM labhet // 51 // artha-jo vaidya rogIkI nADI devakhakara hAthako jalaseM dhotAhai, to jisarogIkI nADIdekhI usakA roga zIghra naSTahoya, aura vaidyako gaMgAsnAnakA phala prAptahoya // 51 // tathAca / yo rogiNaH karaM spRSTvA svakaraM kssaalyedydi| rogAstasya vinazyanti paGkaHprakSAlanAdyathA // 52 // artha-jo vaidya rogIkI nADI dekha apane hAthako dhotAhai isakarmasai jaise dhone sai kIca jAtI hai isaprakAra usa rogIkA roga dUra hotAhai // 52 // iti zrIpAThakajJAtIyamAthurakRSNalAlasUnunA dattarAmaNa nirmite AyurvedoddhAre bRhannighaMTuratnAntargate nADIdarpaNe AyurvedoktanADIparIkSAvarNanaMnAmacatustriMzastaraGgaH // 34 // For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (46) naaddiidrpnnH| atha yUnAnImatAnusAranADIparIkSAmAha // nADInAmAntaraM najaM yUnAnI vaidyake mtH| vidhAsye takramaM cAtra vaidyAnAM kautukAya ca // 1 // artha-yUnAnI vaidyanADIko nabja kahate hai usa nanjakA krama arthAt nabjaparIkSAkomeM vaidyoMke kautukanimitta likhatAhU // 1 // hayavAnIcaiva naphasAnI rUhadvayamudAhRdam / hRdayasthaM zirasthaM ca dehI dehasukhAvaham // 2 // artha-rUha do prakArakI hai eka hayavAnI dUsarI naphasAnI hayavAnI hRdayameM rahatI hai / aura naphasAnI mastakameM rahatI hai / e dono dehadhAriyoMkI dehako sukhadAyaka hai // 2 // tatsaGgatAstu yA nADyaH zariyAnasavaHkramAt / hatpane yAstu sallagnAH samantAtprasphuranti taaH||3|| 1 mAnasika zirAke parivartanako nADI kahate, vaha manake praphullita aura saMkucita honeseM calatIhai / isakA yaha kAraNahai ki usake vikasita honaseM vAharI pavana bhItara jAtIhai, isIse hayavAnorUha jo manameMhai vaha prasanna hotIhai / aura uSNa pavanake dUrakaraneko hRtpadma saMkucita hotAhai, ina dono kAraNoMsaiM manupyake saMpUrNa dehakI ceSTA aura usake roga tathA svasthatAkA jJAna hotAhai isa nADIke daza bhedoMse zarIrakI ceSTA pratIta hotI hai| prathamato yaha ki yaha kitanI vikasita aura kitanI saMkucita hotIhai, isake vistAra (laMbAva ) Ayata ( coDAva ) aura gaMbhIrAdi bhedasaiM nau bheda hotehai, arthAt kitanI lavI, kitanI cauDI, aura kitanI gaMbhIra inatInoko adhika nyUna aura samAnatAke sAtha pratyekake guNana karaneseM nau bheda hojAtahai / jaisai 1 dIrgha 2 hakha 3 samAna 4 sthUla 5 kRza aura 6 samAnavistRta 7 bahirgati atyucca 8 aMtargati atinIca 9 uccanIcatvasamAna / 1 ati laMbanADImeM ati uSNatAke kAraNa rogakI AdhikyatA pratIta hotAhai / 2 nyUnalaMbanADImeM garamIke nyUna honesaiM rogako nyUnatA pratIta hotIhai, 3 samAna laMbanADomeM prakRtikI uSNatA yathArtha rahatIhai, / 4 adhika vistRtameM zaradI adhika hotIhai / ataeva yaha nAnI apane anumAnase adhika coDI hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yUnAnImatAnusAranADIparIkSA (47) artha-usa rUhake sAtha lagIhuI jo nADI hai vo do hai eka zuriyAna dUsarI asada inameM zuriyAna nADI hRtpadmameM lagarahI hai usse sarvatra sphuraNa hotAhai // 3 // zirontargisambaddhAstAbhizceSTAdikaM bhavet / zreSTho jIvanivAsodrAjJo rAjyAsanaM yathA // 4 // artha-aura dUsarI asava nAmaka jo nADI hai, vaha zirontarabhAga arthAt ma. stakake bhItara lagarahIhai, ina nADIyoMkarake isadehakI ceSTAdi hotIhai / jaise rAjA rAjasiMhAsanapara sthitaho zobhita hotAhai / usIprakAra jIvakA zreSThanivAsa hRdaya sthAna hai // 4 // tadbhavAdhamanI mukhyA mnussymnniibndhgaa| parIkSaNIyA bhissjaahyngguliibhishctsRbhiH||5|| artha-una hRdgatanADIyoMmeM manuSyake pahucekI dhamanI nADI mukhyahai / usako vaidya cAra uMgalI rakhakara parIkSA kare / apane zAstrameM tIna uMgalIseM parIkSA karanA sikhAhai paraMtu yUnAnI vaidya cAra doSoMko cAra uMgaliyoMse dekhanA kahate hai // 5 // yathaiNagatiparyAyastadvadutnutya gacchati / gijAlI gatirAkhyAtA pittkopvikaartH||6|| artha-jaise mRgakAbaccA uchalatA kRdatA calatA hai isa prakAra nADIkI gatiko gijAlI kahatehai / yaha pitta kopa vikArako sUcita karatI hai // 6 // taraGganAmamojasyAt mojiigtiritiiritaa| nivedayativarmasthaM vAyorUSmANameva saa||7|| artha-yUnAnI jalakI laharako mauja kahate hai usa mauja sadRza nADIkI gatiko maujI gati kahate hai yaha dehastha pavanakI garamIko jAhira karatI hai // 7 // dUdasyAtkrimiparyAyo dUtI tasya gatiH smRtaa| zleSmANasaMcayaM cAmaM prakaTIkurute hi sA // 8 // artha-dRda ( kAnasalAI Adi ) kRmikA paryAya hai ataeva tadviziSTA nADIkI gatiko dRdI gati kahate hai / yaha kaphake saMcayako aura Amako prakAzita karatI hai // 8 // umalapipIlikAmora umalI tadgatiH smRtaa| For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (48) naaddiidrpnnH| yasya nADI tathA gacchenmRti tasyAzu nirdizet // 9 // artha-umala caiTI (kIDI ) aura morakA nAmahai ataeva inho kisI gatiko umalI gati kahate haiM / jisa puruSakI nADI aisI arthAt mora caiTI kIsI cale vo prANI jaldI mRtyuko prAptaho // 9 // asipatrasya paryAyo bhinzAra iti kiirtitH| yathAsyAttatkramaH kApTe minzArI sA gatirbhavet // 10 // tadgatiM dhamanIdhatte bAhyAntaH zotharogiNaH / artha-ArekA paryAya yUnAnImeM minzAra hai vo jaise lakaDIke Upara calatA hai isaprakAra nADIke gamana karanekI minzArI gati kahatehai / isaprakArakI nADI bAharabhItara sotha rogIkI calatI hai // 10 // janvalaphAranAmnIyA gatirmUSakapucchavat // 11 // pittazleSmaprakopeNa dhamanyAH sambhavetkila / artha-jisa nADIkI gati mUSaka (cUhe ) kI pucchasadRzaho arthAt eka aurasaiM moTI aura dUsarI tarapha kramaseM patalIho usako janavalaphAra gati kahate hai| yaha pittakaphake kopameM hotI hai // 11 // mAlI zalAkA sahazI sUkSmA dhIrA balAtyayAt // 12 // gatyAghAtadvayaM yasyAmadhastAdagulebhavet / julaphikarattatsmRtA pittazleSmadagdhaprabodhinI // 13 // artha-jo nADI salAIke AkAra atyaMta sUkSma aura dhIragAminI hoya vaha mAlI kahAtI hai yaha bala nAza honese hotI hai aura jo nADI madhyamAMgulImeM dovAra AghAtakare vaha pittakapha dagdhako bodhana karatI hai isako julaphikarat kahate dai|| 12 // 13 // murttaida prasphurantIyA gatiH koSTasya rUkSatAm / vidmahatvaM ca saudAvI vicArAn jJApayatyapi // 14 // artha-jisa nADIke prasphuraNase koTheko rUkSatA pragaTahove usako murtaida kahate hai aura isIse malaqdhakA jJAna hotAhe yaha saudAvI (vAdIkI ) nADIke vicArase jAne // 14 // For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yUnAnImatAnusAranADIparIkSA itizA kampaparyAyastadviziSTA tu yA bhavet / murttaizUnAma sA jJeyA saphAsaudAvikArayuk // 15 // artha- kaMpakI phArasI itizA kahate hai usake samAna jo nADI ho usako isa nADI kahate hai yaha saphara (pitta) aura saudA donoMke mizritAvasthA meM hotI hai // 11 // mutilA pUrti tUddiSTA'sRjosyAM mustilI tu sA / tamaH kaphAdadhogAyA munkhaphij sA prakIrttitA // 16 // artha- paripUrNako phArasI meM mumatilA kahate haiM, ataeva jisa nADIMseM rudhirakI paripUrNatA pratIta ho usa nADIkI gatiko mutalI kahate hai jI nADI tamoguNa yA kaphaseM adhobhAgameM gamana kare usako mumukhaphijU nADI kahate hai // 16 // urdhvamutputya yA gacchetkicinmAyuprakopataH / zAhakbulanda sA khyAtA dhamanI saMparIkSakaiH // 17 // 49 artha- jo nADI pittake prakopa seM uchalakara Uparako gamanakare usako nADIke jJAtA vaidya zAhabulanda nAmaka kahate hai // 17 // caturaGgulisaMsthAnAdapi dIrghA tavIlasA / darAja iti paryAyastasyA eva nipAtitaH // 18 // artha- jo nADI cAraaMgula se bhI adhika laMbIho usako tavIla aisA kahate hai aura usI nADIkA nAmAntara darAja hai || 18 || parimANAnyUnarUpA sAkasIra samIritA / amIka nimnagA yA ca arIja AyatI smRtA // 19 // artha - jitanA nADIkA parimANa kahA~ hai yadi usseM nyUnahI usako kasIra kahate hai aura adhogAminI nADIko amIka kahate hai aura laMbI nADIko arIja kahA hai // 19 // yathA gatistu doSANAM dhatte prAjyatvahInate / galave kasUra arakAta tAratamyena nirdizet // 20 // For Private and Personal Use Only artha- doSoMke yathAgati anusAra nADIko balI aura nirbalI jAnanA inakevalI nirbalI Adi nADiyoM ko galave kasUra aura araklAtake tAratamyase kahe // 20 // 7 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ArA TIT For Private and Personal Use Only samAna nahIM hotI, kucha na kuncha bheda rahatAhI hai vaidya jisa svasthamanuSyakI nADI rAkA taDaphanA hai vaha pratyeka manuSyakI prakRti, deza, kAla, avasthAoMke bhedasai yUnAnI bhASAmeM nADIko nabja kahanekA yaha kAraNahai ki nabjakA artha zi | mRgake bacceke samAna jo nADI uchalatI kUdatI cale usako gijAlI kahatehai yaha pittAdhikyasai hotI hai| | jo nADI jalakI taraMgake samAna gamanakare usako mojI gati kahate / hai / yaha tarIko sUcita karatI hai| athavA dehakI nirbalatAko sUcita krehai| | jo nADI kIDAke samAna maMda maMda gamanakare vo kapha aura Ama do Sako sUcita karatI hai| isa nADIkI gatiko dUdI khtehai| | jaise lakaDIke Upara ArA calatA isaprakAra kharadarATa liye jo nADI UMgaliyoMkA sparzakare vo vAhara aura bhItara sujanako sUcita karatI hai| isa gatiko minzArI gati kahatehai / / jo nADI cUhekI pUchasadRza gamana kare usako janavalphAragati kahatihai / yaha kaphapittake kopase hotI hai / __ jo nADI caiTI aura morakI gatike samAna gamana kare usako numalI mI. bhagati kahatehai / aisI nADI rogIkI zIghra mRtyu sUcanA karatI hai| __ jo nADI salAIke samAna dono prAMtoM meM patalI aura bIcameM moTI hokara gamana kare usako matalIgati kahatehaiM / yaha nirbalatA sUcanA karatI hai| jo nADI hathoDe ke samAna uMgaliyoMko vAraMvAra coTa deve usako ma- Y. tarakI gati kahatehai / yaha atyaMta garamIkI sUcanA karatIhai / | jo nADI gamana karate karate Thahara jAve usako jUphikaragati kahate hai| hai| yaha dilakI kamjorI sUcita karatI hai prAyaH yaha zoka samaya hotiihai| | jisa nADIkA TaMkoradenA jisa vakhtameM denAucitahai ussai pUrvahI jAstI TaMkora dedeve yaha zvAsAdhikya nirbalatAmeM hotI hai| mUMsekI mora.TI zalAI hADA zAvaka mRga gijAli mojI dudI minzArI numalI matalI matarakI julApha vAma samAna koradenA zokAkrAMta viSama TaM karata philavasta yUnAnImatAnusAra nADI koSTakam. yUnAnI matAnusAra nADIparIkSA kahI hai isakA vistAra maine bhASAmeM kahAhai // 20 // artha-svastha prANIkI nirdoSa nADIko vAkiyulvasta kahatehai yaha mene saMkSepase vistarastu mayA prokto bhASAyAM janahetave / iti saMkSepato nADIparIkSA kathitA budhaiH||21|| vAkiyulvastanirdoSA svasthasya prikiirtitaa| nADIdarpaNaH / www.kobatirth.org / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yUnAnImatAnusAranADIparIkSA anekavAra dekhI hogI yadi phira usakI rogAvasthAmeM dekhegA to usako usakI nADIkA jJAna yathArtha hogA, anyathA jJAna honA ati dustara hai / nADIdekhane vAleko vA dikhAne vAleko ucita hai ki kisIvastukA hAthako sahArA na deve, na koI vastu pakaDa rakhkhIho, tathArogIke hAthameM paTTIAdi baMdhanAdika na hove, yadyapi bahutame vaidya pahuce, kanapaTI, gudA, Takane Adi aneka sthAnakI nADI dekhate hai, paraMtu bahudhA hAthakI dekhanekA yaha kAraNahai ki anyanADI saba thoDI thoDI pragaTahai zeSa hADa mAMsameM praveza honeke kAraNa asta horahI hai usajage uMgalIyoMko sparza pratIta nahIM hosakatA paraMtu hAthakI nADI vizadahai ataeva isapara uMgalI uttamarItilai dharI jAtI hai paraMtu mukhya kAraNa isakA yaha hai ki kisI strIkI nADI dekhanekI AvazyakatA hove to vo anyonya aGgokI nADI lajjAke pasa nahIM dikhA sakatI. paraMtu hAthake dikhAnemeM kisikobhI saMkoca nahIM hotA ataeva sarvatra hAthakI nADI dekhanA prasiddha hai // aba kahatehai ki yUnAnI vaidya nADIkI gati doprakArakI varNana karate hai / prathama imvisAta dUsarI inkibAja / ___imbisAta (bAhyagati ) , inkivAja ( abhyaMtaragati) imvisAta usagatiko kahate haiM jaba nADI inkivAja usagatiko kahatehai ki jaba bAhara Anakara UMgalIyoMkA sparza nADI UMgaliyoMkA sparzakara bhItarako karatI hai| praveza krtiihai| doSaH khilta iti proktaH sa caturdhA niruupyte| saudA sapharA tathA valgam turIyaM khUna ucyate // 21 // yUnAnImeM doSa zabdako khilta kahatehai vaha cAra prakArakAhai jaise saudA ( vAta ) sapharA ( pitta valgam (kapha) aura cauthA doSa khUna (rudhira) hai paraMtu apane zAstrameM dRpyahonesaiM isako dopa nahIM mAnA yaha zArIrakameM hama likha Aehai // 21 // pratyekadoSameM dodogaNahai ythaa| tatra saudA dharAtatvaM rUkSaM zItaM svbhaavtH| pittamagneH svarUpantu sapharA rUkSauSNakam // 22 // valgamavArisvarUpaM syAtsakaphaH snigdhazItalaH / atraM vAyuH khUna iti strigdhoSNaM teSu tadaram // 23 // For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / tahAM saudA arthAt vAtameM pRthvItatva adhikahai ataeva vAtasvabhAvase hI rUkSa aura zItalahai pittameM agnitatva vizeSahai ataeva sapharA pitta rUkSa aura uSNa hai valgama (kapha) meM jalatattva adhika honese snigdha zItala guNavAlAhai khUna ( rudhira ) meM vAyutatva adhika honasaiM snigdha aura upNahai ataeva anya doSoMkI apekSA yaha rudhira zreSTha hai| isa prakAra doSoMke guNoMkA vicArakara ukta nADIke lakSaNoMseM milAkara dvaMdvaja guNa apanI buddhisai kalpanA karai / jaise jo nADI dIrgha aura sthalaho usako garamatara guNaviziSTa honese rudhirakI jAnanI aura jo nADI dIrgha tathA patalI hove usameM garama aura khuSka guNa honesaiM pittakI jAnanI jo hasva aura moTIho vuha zarada aura tara guNavAlI honese kaphakI jAnanI aura jo nADI hrasva aura patalI hove usameM zarada aura khuSka guNahonesaiM vAtakI nADI jAnanI cAhiye / imvasAtake bheda / tavIla (dIrghAkAra ) | arIja ( sthUlAkAra) / umaka (bahirgatyAkAra ) muadila kasIra / tavIla | arIja jyayakavA muadila suzaripha munakhaphija muadila samAna 3 hrasva 2 1 dIrgha sthUla (kRSa) samAna | bahirgata aMtargata samAna | yadi nADI cAra aMgulaseM kuchabhInyUnAdhika naho kiMtu samaho to usaprANIke zaradI garamI samAna jaannii| aura cAra aMgulasaiM nyUna hove to vo zaradIke lakSaNa vAlI jAnanI arthAt aise puruSake zaradI jAnanA / / al jo nADI pahucesaiM bhujAke prati cAra aMgulasaiM adhika laMbI pratItaho to vo garamIke lakSaNavAlI jAnanI / yadi nADI tarjanI uMgalIse lekara kaniSThikA paryaMta sthUla pratIta hove to vo tara arthAt jaisai rudhira aura kareM / mA jo nADI patalI pratItahove usko rUkSa arthAta khuSka ka-IA bahatehai / jaise pitta aura vAtakopame hotIhai / / | jo nADI na sthUlaho na kRzahove kiMtu samAnaho usame taHT jo nADI atyaMta uchalakara valapUrvaka uMgaliyoMko sparza kre| usameM garamIkI AdhikyatA pratIta hotaahai| | jo nADI hRdasaiM kamuMcI uThe arthAt dhAre uMgaliyoM ko spa kare garamI usameM nyUnatA pratIta hotIhai / kiMtu zaradIko | jo nADI na bahuta ubharI huIho na bahuta bilakula davI huI ho kiMtu samAnaho isameM garamI hotI hai|| ga ThIkaThIka hotaahai| dyotana krtiihai| a aba jAnanA gahiye ki hikamatameM doSa cAraprakArake kahe hai yathA / For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private and Personal Use Only jo nADI uMgaliyoM ke mAMsameM jora se dhakkAdevekara UMcI uThAve to hRdayakI prabalatA jAne | zIghracAriNI maMdacArI aura yadi nADI uMgaliyoMko sparzakara davajAve to hRdayakI durbalatA jAnanI / aura jo nADI na bahuta jora lage na atyaMta dhIre lage vo dilakI samatAko pragaTa karatI hai| samatA jo nADI zIghra AvA gamanakare vo dehameM garamIkI vizeSatA dyotana karatI hai / aura dhIre dhIre AvA gamanakare vo dehameM saradIkI AdhikyatA dyotana karatI hai / samatA maMdacArI vatI zIghracArI moadila garama sakhakta jo nADI madhyama cAlasaiM AvA gamana kare vo saradI garamIkI samAnatA pragaTa karatI hai / jo nADI dAvanesai sahaja davajAve usako tarasnigdha kahate hai, ise phArasI meM lIna kahate hai / aura jo davAne na dave vaha khuSka jAnanI usako phArasI meM satva kahate hai / jisameM madhyama guNaho arthAt na bahuta kaThora na bahuta namra vo motadila jAnanI / jo nADI moTI aura zIghra calatIho vaha rudhira aura mavAdase bharI huI jAnanA athavA jIvase paripUrNa jAnanA / mumatilA moahila khAlI mAddila garama uSNa zIta sarada moaddila sama ustavA pUrvasadRza aura jo nADI khAlI hotI hai vo maMda aura patalI hotI hai usameM thoDA rudhira aura mavAda jAnanA | aura jaba nADI na bharIho na khAlIho vo samAna kahalAtI hai / isameM mavAda ThIka hotA hai.. jisa samaya nADIkA sparza garama pratItahoM tava rudhira meM jvara vA garamI jAnanA / aura jisa samaya sparzameM zItalatA pratItaho tava rudhira meM saradIkI AdhikyatA jAne / jisa samaya nADI meM zIta uSNatA samAna pratItaho usako sama kahate hai / jo nADI kamse kam 31 vAra TaMkora deke Thehara jAve vo sAdhya hai / jo 35 vAra TaMkora denemeM kaI vAra TUTajAve arthAt Thahara kara cale vo asAdhya hai / jo bahutavAra na TUTe kintu alpavAra TUTakara phira zIghra calane lage usako thApya jAnanA / jo nADI uMgaliyoMko sparzakarake zIghra nIce calIjAve vo nirbala jAnanI / jo nADI uMgaliyoMko kuchakAlataka sparzakare usako balavAn kahate hai / aura jo samAna rItiseM uMgaliyoM kA sparzakare usako samAna sthiti vAlI jAnanI / sabala durbala motadila sarI muTu kaThiNa sama rudhirapUrNa svalparudhira samatA ikhtilApa viparIta moadila samatA mutabAtara atyaMta mutaphAvata dhairya moddila samatA lAbala (nADIkA ba- nADIkA vilaMba honA 2 AkRti pramANa sparza sAdhyAsAdhya rU 8 6) anyacakra yUnAnImatAnusAranADIparIkSA Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / pratyeka prastArake no no bheda hotehai laMvAva cauDAvA aura gaharAI ina tInoMke pramANako hakIma loga kutara kahatehai / una do tIna kutaroMko ekatra karo arthAt prastAra karo to dopastAra 27 sattA. Isa sarttAIsa ke hotehai jaise Ageke dono cakroMmeM likhe hai dono prastAra karanekI yaha rItihai ki tInaprakArake laMvAvako tIna prakAroMkI coDAIke sAtha guNadeve to no hovegI isIprakAra laMbAI aura gaharAiyoMko tathA cauDAI aura gaharAIkI tIna tIna prakAroMke sAtha milanesaiM no no bheda hotehai isaprakAra tIno sattAIsa sattAIsa bheda hotehai isakA udAharaNa Age cakrosaiM samajhanA cAhiye isa guNanako phArasIvAle sanAI kahatehai / nADInAM prastAracakram / sanAI (dviguNa) / salAsI (triguNa) da haha ha ya ya yAda dadadada dadada yasa kAya sa ka ya va Aya va aya hra * Ww to Ro | | how he "n her he too | kaka | |24 12424 LANANA.A. da| da da ha ha ha ya ya ya ha ha ha ha ha ha haha vaya va aMya va aMya Aya va Aya va aMya | sa sa sa ka ka ka ya | yaya kakakAala||ya ya ya ya ya ya ya ya ya va aMya va sa sa sa ka ka ka ya ya yA Aya va a ya va aMya va aMya va Aya ina dono cakroMmeM jo akSara hai unameM da se dIrgha, ha maiM hasva, aura ya maiM yathArtha kahiye samAna jAnanA usIprakAra sa se sthUla, ka se kRza va saiM bahirgata a maiM aMtaragatakI samasyA jAnalenI cAhiye / iti zrIbRhannighaMTuratnAkare nADIdarpaNe yUnAnImatAnusAra nADIparIkSaNe taraGgaH PULSE EXAMIN. abaiMglaMDIyamatena nADIparIkSA aiMgalaMDIyabhASAyAM nADI palseti zabditA / tasyAH parokSAparokSabhedena dvividhA gatiH // 1 // draSTuryAGgulisaMsparza For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gaMglaMDIyamatAnusAranADIparIkSA parokSA na karoti saa| karoti yA sA'parokSAGgalisparzaJca pshytH||2|| artha-iMglaDa arthAt aMgarejImeM nADIko palsa Tulse kahatehai vaha do prakArakI hai eka parokSa aura dUsarI aparokSa tahAM jo nADI dekhanevAlekI UMgaliyoMkA sparza na kare vaha parokSa kahAtI hai aura jo uMgaliyoMkA sparza kare vo aparokSa arthAt pratyakSa nADI kahAtI hai| utthAnApekSayA puMsa Asane tadapekSayA / zayane nADIkA vego mandI bhavati nAnRtam // 3 // sAyaMtanAddhi samayAprAtaHkAle'dhikA gataH / vegasaMkhyA bhavenidrAkAle hrAsaM ca gacchati // 4 // artha-khaDe honekI apekSA ( vanisavata ) vaiThanameM aura baiThanekI apekSA sonemeM nADIkI gati ghaTajAtIhai / usIprakAra sAyaMkAlakI apekSA prAtaHkAlameM nADIkI gati baDhajAtI hai / aura nidrAmeM nADIkI saMkhyA ghaTajAtI hai // 4 // bhojanasyAtha samaye vegasaMkhyA vivarddhate / ahiphenasurAdI nAmuSNAnAM yadi bhojanam // 5 // bubhukSAvasare nADI gateveMgo hrasatyalam / eSA nADI gatedeMgacaryA sAmAnyato matA // 6 // artha-yadi aphIma madya Adi garamavastu khAyato usa garama bhojanake kAraNa nADIkI saMkhyA baDhajAtI hai, aura atyaMta zItalavastu khAnesaiM nADIkI saMkhyA nyUna hojAtI hai, yaha arthAzamaiM jAnA jAtAhai / usIprakAra bhojanake samaya nADIkA vega maMda hojAtAhai, yaha nADIkI sAmAnya gati saMkhyA kahI hai / nADIkI vyavasthA jAnaneke liye vaidyako prathama itanI vastuoMkA jAnanA ati Avazyakahai / jaise prathama nADI dekhanekI vidhi dUsare ArogyAvasthAkI nADI tIsare rogAvasthAkI nADI aura caturtha nADI dekhanekA yaMtra / 1 nADIdekhanekI vidhi-nADI dekhaneke jo niyama vaidyoMne nizcitakara rakhehai, yadi unake anusAra na dekhI jAveto hama jAnatehai ki nADIkA yathArthajJAna honA ati asaMbhavahai / ataeva aba una niyamoMko varNana karatehai / prathama-vaidya yA rogI kahIse calakara AyAho to ucitahai ki thoDIdera vizrAma For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADIdarpaNaH / lekara phira nADI dekhe yA dikhAve, tathA parizramakI avasthAmeM aura zodhaka vicArake samayabhI nADI na dekhe aise samayakI nADI vizvAsa yogya nahIM hai / dUsare-rogIko biThalAkara yA liTAkara yadi koI AvazyakatA hoyato khaDA karake reDiala ArTarI Radial Artery (jo pahucemeM aMgUThekI jaDameM tvacAke bhItarahai usapara varAvara tIna uMgalI rakhakara nADI dekhanA, paraMtu kabhI pahucekI dekhanA asaMbhava hoyato anyonya sthAnakI dekhe, jaisaiM mastaka saMbaMdhI rogameM kanapaTIkI nADI tathA gaThiyAmeM pahucepara paTI baMdhAho athavA dono hAtha kaTagae ho to pragaMDa ( vAjU ) kI nADI dekhe, aura kabhI pairameM Takaneke nIce bhItarakI tarapha posTIriara TIvIala Posteriar Tiljial nADIko dekhate hai / / tIsare-vaidyako rogIke donoM hAthoMkI nADI dekhanI cAhiye, isakA yaha kAraNa ha ki aisA dekhA gayAhai, ki eka orakI nADI dusarI nADIsaiM bar3I hotI hai / aura yahabhI smaraNa rakhanA ki dahane hAthakI vAmahAthasaiM aura vAmahAthakI dehane hAthasaiM nADI dekhe isameM saralatA rahatI hai| caturtha-strIkI nADI dahane hAthakI apekSA vAmahAthakI uttamarItilai vidita hotI hai issaiM pratIta hotAhai ki striyoMkI vAe hAthakI nADI kucha vaDI hotI hai| hiMdusthAnI vaidya jo strIke vAmakarakI nADI dekhatahai kadAcit usakA yahI kAraNa na hoya / pAMcave-nADIkI spandana saMkhyA arthAt zIghragati aura maMdagati jAnaneke pazcAt usake balAbala jAnaneko kucha davAkara phira DhIlI choDadeve, jissai yaha pratIta hojAve ki nADI dabAnesaiM kitanI davatI hai / parantu itanI na davAve ki jissai rudhirakA bhramaNa vandahojAve, kevala itanI dAveki jissai nADIkI taDapha pratIta hotI rahe / chaTe-dhairyarahita puruSoMkI yA atyaMta DarapokakI nADI dekhaito unakA dhyAna vArtAlApameM lagAya leve, isakA yaha kAraNahai ki aise manuSyoM tucchakAraNase hRdayakI khaTaka nyUna hojAtI hai| ataeva nADIkA vRtAnta ThIka ThIka nizcaya nahIM hotaa| ___ ava kahatehai ki rudana karanese aura macalanesai bAlakoMke pahucekI nADIkA dekhanA kaThinahai / isavAste unako godImeM baiThAla khilaune AdikA lobha deke unake chAtIpara kAna lagAkara hRdayakI dhaDadhaDATakA nizcaya karanA / yadi nADIkAhI dekhanA jarUrI hoveto nidrA avasthAmeM dekhanI cAhiye / . 'sAtame-nADI dekhaneke samaya yahabhI avazya dhyAna rakhanA cAhiye ki nAhI. For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aiMglaMDIyamatAnusAranADIparIkSA (57) para kisI prakArakA davAva nahI jaise baMdha, athavA saMgI, yA rasaulI, vA ghoTU AdikA sahArA nahove / kSaNika aura mAnasika rogoM meM anekavAra nADI dekhanI / cAhiye ki jissai roga bhaleprakAra samajhameM AyajAve / ArogyAvasthAkI naaddii| madhyama zreNIke yuvApuruSoMkI nADI ArogyAvasthAmeM sAtha prabaMdhake kucha davane vAlI aura kucha bharIhuI hotI hai| paraMtu cinha bheda aura avasthA tathA svabhAvA. di bhedase nADImeM aMtara hojAtAhai aura bAlikAoMkI nADI puruSoMkI apekSA kucha choTI hotI hai aura zIghracAriNI hotI hai daMbhI prakRtivAloMkI nADI bharIhuI, kaThora, aura zIghragAminI hotI hai komalasvabhAvavAle manuSyoMkI nADI dhIre dhIre cale hai aura namra hotI hai / vRddhAvasthAmeM kaThora hotI hai / nADIkI spandanasaMkhyA ( jinakA nizcaya karanA nADIkI aura avasthAoMse sugamahai ) sadaiva hRtpadmake saMkucita khaTakeke samAna hotI hai / issaiM kadApi adhika nahIM hotI, paraMtu apasmAra Adi cittake roga aura mUrchA AdimeM eka do gati, nyUna hojAtI hai| choTe vAlakakI nADIkI gati adhika hotI hai, phira jaise jaise avasthAkI vRddhi hotI hai usI prakAra kramasaiM nADIkI spandana saMkhyA nyUna hotI jAtI hai paraMta vRddhAvasthAmaiM phira kucha kucha baDhatI hai / avasthAnusAranADIkIgati isa cakrameM jo nADIkI saMkhyA hai vaha ArogyapuruSake liye ThIka hai| paraMtu gatipramANa rogAvasthAteM nyUnAdhika hojAtI hai / yadi sadyaHprasUta bAlakakI nairogyapuruSakI nADIkI gati 1 miTameM 20 se 130 72 vAra ho aura strIkI 82 pAra hoya ddhapInevAle bAlakakI to ThIka jAnanI, strIkI 10 gati puru5 varSasai 6 varSa takake bAlakakI se sadaiva adhika hotI hai / aura garmI. 15 varSatakavAle navayuvAvasthAmeM sUjana, jvara, atidubalatA, nAganA, pe, -----thorAke prathamadarjAselAdhira. krodha, | 35 varSataka ArthAt yuvAvasthAmeM joza AdimeM 70 yA assIsaiM 100 35varSase lekara 50 varSa vAloMkI yA 120 varaMca 200 taka nADIkI ga____ arthAt vRddhAvasthAmeM -ti saMkhyAM pratyeka miMTameM ho jAtI hai ati vRddhAvasthAmeM .vaM saradI alasya, nidrA, kucha thakAsTa, avasthA taka 100 75 seM 80 For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (58) nADIdarpaNaH / kSudhAmeM, havAke davAvameM, bephikarImeM, ityAdi kAraNoMse nADIkI gati aisI myUna hojAtI hai ki pratyeka minaTameM 60 yA 35 takahI raha jAtI hai / rogAvasthAkI nADI / rogAvasthAmeM nADIkI gati saMsthA aura anya anya lakSaNoMmeM vizeSa aMtara hotAhai jaise Age likhata hai / jvara, pradara, vamana, virecana, vuharAna, ityAdi rogoMmeM nADI itanI zIghra calatI hai ki gaNanA karanA kaThina hojAtA hai yadi jvarAvasthAmeM akasmAt nADI maMdapaDajAve tathA usake sAtha anya azubha lakSaNoMkI AdhikyatA hove to usaprANIke mastakameM kisIprakArake vighnaMseM sattA yA pakSaghAta hokara rogIke maranekA bhaya rahatA hai| gati saMkhyAke zivAya nADImeM jo vRttAnta nizcaya hotAhai, usako Age kahate hai / nADIkIiMgrejIsaMjJA / AnandAditarAvasthA svAnaMdApekSayA gteH| vegasaMkhyA vaIte sA nADInphrIkeMTazabditA // 1 // artha-AnaMdakI apekSA jisa nADIkI saMkhyA adhika vegavAn ho usako iMgrejImeM Freequent phrIkeMTa kahate hai / AnandAditarAvasthA svAnaMdApekSayA gtteH| vegasaMkhyA hrasati sA nADInkrIkeMTazabditA // 2 // artha-jisa nADImeM AnandakI apekSA spandana saMkhyA nyUna hoya usamaMda cAriNI nADIko aMgrejImeM Infreequent inaphrIkeMTa kahate hai / cirakAladhRtAyAM ca nADyAM saMkhyA na vrddhte| na vA hasati vegasya sA ca regyUlarAbhidhA // 3 // arya-jisa nADIpara bahutaderItaka hAthavaraneparabhI kucha nyUnAdhikya pratIta na hoya usa nADIko iMgrejImeM Reguler regyUlara kahate haiM / cirakAladhRtAyAJca nADayAM saMkhyA vivrddhte|| mandI bhavati cAvasthA sereMgyUlarazabditA // 4 // artha-jo nADI bahutaderI hAtharakhanesaiM kucha nyUnyAdhikya pratIta hoya usa ava sthAko DAkTaraloga Irregular iregyUlara kahate hai / For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org aiMglaMDIyamatAnusAranADIparIkSA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sakRdaGgulisaMsparzAdantardhAnantu gacchati / inTaramiTeMTA bhiyA sA'sRkkaphAzayadUSiNI // 5 // artha- jo nADI ekavAra u~galiyoMkA sparzakara chipajAve, vaha rudhira aura kaphAzayako dUSitakarttA hRdayasaMbaMdhI vyAdhiko utpannakare isako iMglaMDI yavaidya Intermittent inTaramiTeMTa kahate hai // 5 // yadA raktena pUrNatvamApannA nADIkA bhavet / ( 59 ) tadA phula zabda vikhyAtAthavA lArjeti vizrutA // 6 // artha - jisa samaya nADI rudhiraseM paripUrNa hotI hai usako DAkTaraloga phula yA Full Large lArja aisA kahate hai // 6 // yasyAM hRtkamalocchvAsAdraktamalpaM vahettu sA / riktAnADI smAla saMjJA samAkhyAtAbhASayA // 7 // artha - jisa samaya hRdaya rudhira alpapragaTahoya usa riktanADIko pAzcimAtyavaidya - Egual ismAla aisA kahate hai || 7 || yA vai guNavadAtanvI nADI kSINatvazaMsinI / raktAtAM dyotayantI sA threDIpalsasaMjJitA // 8 // artha- jo nADI Doreke mAphika bahutavArika pratIta hoya vaha kSINatA aura raktakI alpatAko prakAza karane vAlIko Thready pulse threDIpalsa kahate hai // 8 // aGgulIbhiryadA nADI pIDitApi na namratAm / vrajettadAtirukSatvadyotinIhADezabditA // 9 // artha - jo nADI u~galiyoMke pIDanaseMbhI arthAta dAbane saiMbhI namra na hove vo rUkSa tAkI dyotanakaratA nADIko DAkTarajana Hard hArDa aisA kahate hai // 9 // aGgulIbhiryadA nADI pIDitA namratAM vrajet / sArddhatvadyotinI mRdI sAphTa zabdena zabditA // 10 // artha-jo nADI uMgaliyoMke dabAneseM dabajAve usa mRdunADIko sAphTa aisA kahate hai yaha Ardratvako dyotana karatI hai // 10 // pratispandaM zIghratAyAM saMkhyA yasyA na varddhate / sakRcchredhyadharA tUrNaMgA nADI kI zabditA // 11 // For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 60 ) nADIdarpaNa: / artha - jisa nADImeMkI pratyeka taDapha zIghrabhI hoya paraMtu spandana saMkhyA na baDhe kiMtu ekavArahI jaldIkare usa tRrNagAminI nADIko iMglaiMDIya vaidya Quick kIk aisA kahate hai yaha nirbalatAko dyotana karatI hai // 11 // . yasyA mandagatiryA ca nADI pUrNA bhavettu sA / slozabdazabditA jJeyA raktakopaprakAzinI // 12 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir artha - jo nADI maMdagatiho aura paripUrNaho vaha rudhirakopake prakAza karanevAlI mADIko iMglaiMDIya vaidya Slow slo kahate hai // 12 // khUnakI gati ke kAraNa nADIke aneka bheda hai jaiseM AryoTA Poorta Water Hamr vATara hemara Bounding bauMDiMga Lavauering levariMga Thriling Pulse thriliMga palsa Readondled riDavala Dierratores yA DAIkroTasa aura isITeTaAdi hai / jo laharake samAna uMgaliyoMko lagakara haTajAve usako jarkiMga arthAt jhaTake dArI kahate hai / kivAroMkI rigaDake mAphika AyoTA hotI hai / uchalanevAlI nADIko bauDiMga kahate hai, jo nADI kA~patI ho usako thriliMgapalsa kahate hai / isIprakAra anya saba nADiyoMkI gatiko buddhivAn DAkTaradvArA aura unake graMthoMse jAnanI isajage graMthavistArake bhaya nahIM likhI / nADIdarzaka yaMtra / nADI dekhane ke liye aMgrejI DAkTaroMne eka yaMtra nirmANa karA hai usako aMgrejI bolImeM sphigmogrApha Sphygmograph kahate hai isameM aneka TukaDe hote hai vinA dRSTigocara huye unakA samajhanA musakila hai isaliye usa yaMtrakI tasabIra jo isa nADIdarpaNagraMthake pichADI haiM usseM samajhanA usake Avazyaka vibhAgoM kA kucha isa jage varNana karate hai / a- paTalIke calAne aura rokanekA khUTI / ka-tAlIla gAnekI kamAnI / - nADI kamadhika davavi karanekA golAkAra cakravizeSa | Ta - kajjala se raMjita kAgaja dharanekI jagaha | - cinhita honeke pazcAt jo kAgaja nikalatA hai / pa - jinase kAgajapara cinha hote hai vo sUI / isa yaMtra ke lagAnekI yaha vidhi hai ki jaba hAMtIdAMtavAle sthAnako reDiyalpara dharakara yaMtrako kAma meM lAte hai to nADIkI taDapha kamAnIko lagatI hai jisake dvArA sUIseM kAgajapara laharadAra rekhA prakaTa hotI hai / ki jinaseM hRdayake ghaDanekA For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra For Private and Personal Use Only nADIyoMkI vyavasthA saMskRtanAma iMgrejIakSa nAnA0 iMgrejI nAma saMkhyA hRdayakai khaTakAke saMkhyAnusAranADI doprakArakIhai pahalI phrIkveMTa isameM Arogya avasthAkI zIghracA apekSA gati saMkhyA adhikhotiihai| riNI Friquent phrikveMTa | dUsarI inphrIkveMTa isakI dazA phrIkaiTasaiM viparIta hotAhai yaha strIyoMke vAtagulma rogameM hotaahai| maMdagAminI Infriquent__ ina phrikreTa hRdayakI gatike prabaMdhAnusArabhI nADIkI do avasthA pAI jAtIhai eka regyUlara, nADInmeM kramAnusAra rudhira jAne- sAvadhAnatA vAlI nADIko regyUlara kahatehai isapara hAtha rakhanejhaiM gati ekasI mAlUmaho aura kabhI bIcameM aMtara nahIM pdd'taa| sUcaka ___Regulars aiyUlarsa dUsarI iraregyUlara arthAt nADInmeM kramake viparIta rudhira jAya isapara hAtha rakhanesai gati ekasI prati nahIM asAvadhAna hotI aura bIcameM aMtara paDha jAtAhai rogAvasthAmeM nADIkA saprabaMdhita arthAt kramapUrvaka calanA acchAhai / Irregulars iraregyUlarsa | tA sUcaka jisa nADIke taDapha hone meM jitanA kAla jAtAhai ussai adhika hojAya arthAt dUsarI gati kAbhI kAlavyatIta hojAve usako iMTaramiTa kahatehaiM paraMtu gatike bhedase yaha doprakArakIhai eka sAMtarika Intermittent iMTaramiTeMTa rigyUlara inTamiTeMTa aura dUsarI iraraigyUlara inTamiTeMTa hai| mtakake sajanemeM anyakAraNoMse nADImeM adhika rudhira pahuce aura uMgaliyoMke nIce nADIkA utplavana adhika dhaka pratItaho to usanADIko phula yA lArja kahatehai yaha adhika rudhira vRddhi meM athavA kaThorarogoM pratIta hotiihai| paripUrNa Full yA Large phala yA lArja | jo nADI phala lArjake viparItaho arthAt nADImeM alpa rudhira pahace aura nADIkA utplavana kA Esmal ismAla uMgaliyoMkoM thor3A pratItaho usanADIko smAla arthAt bArIka nADI khtehai| | jaba nADI atyaMta sUkSmamUtake samAnaho to usako iMgrejImeM aiDIpalsa kahatehai yaha rudhira sUkSmatara Thready Pulse aiDIpalsa kI nyUnAvasthA athavA durbalatAmeM dekhI jaatiihai| nADIkI divArakI lacakake tulyanADIkI dogati hotIhai eka hArDa arthAt kaThora isaiM kiMcinmA Hard bhI dabAnesaiM uMgaliyoMko kaThoratA pratIta hotAhai yaha nADIkI adhika lacakake kAraNa hotaahai| dvitIya sAphTa yA namra jisakI dazA hArTa nADIke viparIta hotIhai yaha nADIke anurodha Soft ( nADIkI divAra ) kI lacakasaiM aura dehake nirvalatAmeM pAI jaatiihai| sAphTa __nADIkI gatimeM jo samaya vyatIta hotAhai usake anusAra nADI dvividha hotIhai eka kvIka arthAt zIghracAraNI| zIghragA nADIkI pratyeka gAta zIghra zaghriho paraMtu eka athavA mAnasika rogomeM jinameM svabhAva duSTaho unameM pAIjAtIhai / minI quick kvIk jo kvIka nADIke viparItaho arthAt sustaho usako slau nADI khtehai| dhIragAminI Slow / slo __ atha DAkTarImatAnusAra nADIcakram aiMglaMDIyamatAnusAranADIparIkSA www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (61) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (62) naaddiidrpnnH| hAla aura rupiragaNakA vRttAnta uttamarItIse pratIta hotA hai / pratyeka lahara meM eka rekhA uThanekI hotI hai phira mukhnekI aura phira utaranekI tathA utaranekI laharameM do lahara pragaTa hotI hai ina laharoMkAbhI cinha sphigmogrApha yaMtrameM likhA hai so dekhlenaa| khaDIrekhA hRdayake saMkoca honese hotI hai aura muraDanekA konA nADiyoMke kisIprakAra saMkoca se hotAhai aura jisasamaya hRdayake saMkocasai rudhira ayATImeM pahu~catAhai to pahalI rekhA pragaTa hotI hai phira apArTIke kivADa baMdahonese dUsarI lahara khAMcetaka vanatI hai ayAIke sukaDaneke pIche rudhira Ageko baDhajAtAhai aura dUsarI lahara paripUrNa hokara ekavAra hRdayake khaTakekI cinhatarekhA saMpUrNa hojAtI hai / iti nADIdarpaNe aiMglaiMDIyanADIparIkSAvarNanaM nAma paJcamAvalokaH / iti zrImAthura kRSNalAlaputradattarAmeNa ruilite AyurvedoddhAre bRhannivaNTuranAkarAntargate nADIdarpaNe aiMglaiMDIyanADIparIkSAvarNanaM nAma paJcamAvalokazcASTatrizastaraGgaH // 38 // samAptoyaMnADIdarpaNAkhyo grnthH| pustaka milanekA ThikAnA ___ gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa "lakSmIveGkaTezvara" chApAkhAnA kalyANa-muMbaI. For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lakSmIveGkaTezvarAya namaH / kokilAvratamAhAtmyasra sUcanApatram / iha tAvadbrahmANDAntarvartinavakhaNDabhUmaNDalazikhaNDIbhUta karmakANDasthala bharatakhaNDe svavarNAzramadharmAcaraNazraddhAvatAM janAnAm ihAmutreSTaphalAvAptisAdhanAni nityanaimittikakAmyAni nAnAvatakamAdIni prasiddhAni santi / tathaiva tattadratAdividhipratipAdakatratA kaMtratarAjAdayopi granthAH prasiddhaH / teSu strINAM janmani janmAntareca saubhAgyAdi priyayogabhogadaM kokilAnAmakaM vrataM tadevatArcanodyApanAdividhista ditihAsazca kathitosti khalu / tathApi sa saMkSipta eva / ato mayA bahuprayatnataH kasyacit vidviprasya sakAzAt skanda purANAntargata kanakAdvikhaNDasyai katriMzadadhyAyAtmakaM zivanAradasaMvAdarUpaM sAdyantaM manoramaM kokilAvratotpattihetubhUtaM dagdhadehapArva tyAH kokilAjanmaprAptikathopahitaM kokilAmAhAtmyaM samAhRtya zAstribhiH zodhayityA saTippaNam kArayitvA ca asmalakSmIveGkaTezvarAkhyenayaNtre salalitasIsakAkSarai budvitamasti / yasmin varSedhikApAThastasminneva varSe zuddhApAThapUrNinAmArabhya mAsaparyantaM pratyahaM snAnadAnAcenamAhAtmyazravaNavidhiyuktakokilAvratAcaraNaM strIbhiH kAryamityuktam / sa vratAcaraNakAlo'sminnetra varSe'dhikApADhaprApterAganteti saMpratyevaitanmAhAtmyopayogaH sarvAsAM vratAcaraNa zIlAnAM samyag bhaviSyatIti jJAtvA jJAviti saMmuya prakAzitam / tasmAt tanmudraNAyAsam asti yAdakAH saphalIkurvantviti savinayeyaM matprArthanA ! grAhakANAM mAhAtmya pustakAni yogyamUlyena miliSyantItya N vistareNa / For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tanizlokyAkhyayA bhUSaNAkhyayA rAmAnujI yAkhyayA ca vyAkhyayA sametasya zrIvAlmIkirAmAyaNasya prasiddhipatrikA | bho bho vidyApArAvArapArINA idaM vidAGkurvantvatrabhavantaH - tanizlokyAkhyayA bhUSaNAkhyayA rAmAnujIyAkhyayA ca vyAkhyayA sametaM zrIvAlmIkirAmAyaNam atyuttamatailaGgadezIyapustakamAlocya paNDitaiH saMzodhitaM tacca samprati suvyaktaiH sthUlasUkSmAkSarelakSmIveGkaTezvaramudraNayantre muyate, tasya ca nAgezaprabhRtivinirmitAH santi yadyapi bahvaco vyAkhyAH, tathApi sahRdayahRdayAhlAdakanAnAvidhA'pUrvArthAnveSaNe prayatamAnairAryakulocitadharmamaryAdAvicArazIlairmahAzayairnirvizeSatvena savizeSatvena ca bahmasvarUpapratipAdakavedAntavAkyAnAM samIcInatarkasahakRta viSayabhedavyavasthApanena tAtparyArthanirNAyakatayA zrIvAlmIkyabhiprAyAnugA rAmAnujIyavyAkhyAtanizlokIvyAkhyAsametA bhUSaNAkhyavyAkhyA'vazyaM nirIkSaNIyeti, manye'haM nirIkSaNenAbhijJAnAmavazyaM jivRkSA bhavediti / vyAkhyAdvayopetasya bhagavadguNadarpaNAkhyasya zrIviSNusahastranAma bhASyasya prasiddhipatrikA | anuSTup zlokAtmakaniruktyAkhyavyAkhyAsametaM, nAmanirvacanopayogiprakRtipratyayapradarzaka nikhilatantrapradhAnIbhUta pANinIyasmRtisUtragarbhitanirvacanAkhyadvitIyavyAkhyAsametaM ca, sahRdayahRdayAhlAdakaM zrIbhagavadguNadarpaNAkhyaM zrIviSNusahasranAmabhASyamAsIttailaGgadezAkSaraidraviDadezAkSaraizva mudritam, taccAsmadIyadeze'tIvadurlabhataramiti manasi nidhAya sakalajanopakataye'tiprayAsena tacca tailaGgadezAdihAnAyya devArairlekhayitvA muhurmuhurabhijJajanadvArA saMzodhya ca, sthUlasUkSmAkSare - manoharaM mudrayate, yeSAM mahAzayAnAM syAjjivRkSA, tairdvatataram sUcanA kAryA, yatastatpustakapreSaNe'hamuvyatobhaveyamiti me vijJaptiH zrIkRSNadAsAtmajo gaMgAviSNuH "lakSmIveMkaTezvara " mudraNayantram kalyANa - ( muMbaI ) For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir WVI nADIjJAnaprakAza bhASATIkA sahita hama hava.fara mAIza munzI ghAsIlAla bA sAhaba tAjira kutaMva ke chApAgayA dehalI mata bajhajeba kAzI meM munzIzAdI lAla ke prabaMdha se chapAsaM09852 WITUALIPANVI For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADIprakAza zrI gaNezAyanamaH athanADIjJAna prkaash|| jagannAthakRta likhyate prathamaMgalAcaraNAli zloka dhyAyeta vAlaMprabhAte vikasita vadanA phullarAjIvanevAmuktAvaidUryagarbhara cirkuunkbhuussnnbhuussitaagiim||vi chatakITichaTAmApari malavahalodi vyU siMhAsanasthAMgI? vItasyaidAsIma vatisaravananandana kailigehm||1|| TIkA-hama prAtasameM zrIvAlAjIkAdhyAna karatehaiM kaisI haivAlA ki praphullita hai mukhaphUle kamalakesamAnanevamotI moravaidUrya mariNI jaTitasaMdarasava kebhUSaNakarkebhUSita haiM dehakoTi vijalIkesamAna prakAza bahutasIsagaMdayuktadeha zreSTa siMhAsana para sthitaaisI vAlA kAjomunuyyadhyAna karatA hai tisapuruSa kI sarasvatIdAsI hogIradeva tokAnaMdana vana kIDAkA sthAna ho| dhUtete naragAMbrajasva hRdayemAta royo nizatasyAsyaparinartatepratidina vAggadyapadyAtmikA lakSmIstasyagRha - - - For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir h - mewww - - - ( nADI prakAza-3. sthitAkaratalamuktiHsthitAHmiyAhU rivibhUSitAzcanidhayAntiSTratinityamudA .. TIkA-hemAtajo manuSya tere caraNa kamaloM ko niraMtara apane deza meM dhyAna kartA hai tisake mukha megadyaracanArUpIsarasvatInitya nAcatI hai sake gharameM lakSmI sthira rahe mokSausake hAthameM sthirarahai aSTa sidha aura navanidhitisa ke hAra para nitya prazannatApUrvakazAbhAvamAna sthi rarahaiM punaH dohA ... jayajaya gurupadapadanarajavadIvAraMvAra bhavabhepanavararUjasamanadamanazokasaMsArapunivedausiMdurabadanazaMbhusUnugaNArAja vidhanaharanamaMgalakaranarAvatajanakAlAjavedodhavasaricaraNa aru azvinIkumAra vizvarogabhayaharaNAkAlI no jina avatAra girajA girajApatisahitavadodojakarajora nADIjJAnaprakAzakoracayathAmatamora. zloka nADIjJAnaM binAyovecikitsokarate bhiSakasanevalabhatelakSmInadharmana veyshH||3|| TIkA-nADIkejAne vinAjovaidya oSadhiarthAtarogIkocikitsA karatAhaivovaidyadhanadharmora yazako nahiM paataa||3|| atha vaidyalakSaNAmAhali. - - - For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza 4 ) paMca tatvAtmakaM sarva veti yasmAda zeSa taH // tasmAdvidya iti kSAtI loke bha 'vati nyAnyathA // TIkA- jo isa paMca tatvAtmaka zarIra ko sarva prakAra se jAnatA hai isI se use vaidya kahate hai / zAsa guru mukho dIzI mAdAyo pAsya cA sakRta // yaH karma kurate vaidyaH saMvaidya nya tuta skarAH // | TIkA- jo guru ke mukha se kahe bhaya zAstra ko adhyayana kari ke mora vAraM vAra guru samIpa anubhava lekeM vaidya karma karatA hai usI ko vaidya kahate haiM aura saba cora hai // anyaca aikaM zAkhaM madhi yAnona vidyA cchAkha nizvayaM // tasmAdvahu kataH zAkhaM vi jA nIyA cikitmaka : // TIkA- tahAM bhI eka zAstra ke adhyana se zAstra kA nizcaya barAvara jAnane meM nahIM AtA hai isa vAste zAstra pradhyayanaka ranA cAhiye prathIt par3hanA cAhiye // proSadhaM kevalaM kartayo jAnAtina cA mayaM // vaidya karma sayatkuryA dvadhimarhati rAjataH // TIkA- jo vaidya roga ko nahIM pahicAnatA hai aura auSadhi kara tAhe aisA manuSya jo vaidya karma karato vo vaidya rAz2a se badha kara For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - - (nADIprakAza 5) ne yogya hai| tathAca AyurvedaM tato'dhItya sakA prAtsadguro bhiSaka // cikitsA rogiNo kuryA danyathA pApa bhAgbhavet // TIkA- isa vAste prathama guruse Ayurveda kA madhya yatna karake vaidya rogoM kI cikatsA kareM nahi tA pApa kA bhAgI hotA hai| nADInAMgatamAha vakA tAbrA maMdagA ghAta pitazleSmabhyaH syAnnATikAhi kameNa ||biirgaa taMtrIsa va rAga prakAzAta dvannADI sarva roga pra kaashaa|| TIkA- avanAr3I kI gati arthAt cAla kahate haiM vaka arthAt TeDhI tIvra arthAt capala maMda arthAt dhIrI ye tIna cAla nA DI kI he so vAta pita kapha ina tInoM ko kama se jAnI jaise vINA ke tAra meMse aneka prakAra kI gati nikalatI haiM nai sehI usa manuSya kI nAr3I meMbhI samasta rogoM kI gati AnI jAtI hai| yathA bIzA' gatA taMtrI sarvAna rogAna prakAzataH // tathA hasta gatA nADIsa vAna rAgAn prbhaasste| TIkA jaise vINA kA tAra sava rogoM ko batAtA hai taise hI hAtha kI nAhI zarIra ke samasta rogoM ko batAtA hai| For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - - ( nADI prakAza nADyA mUtrasya nihAyAlakSayo nividte||maary tyAvejatUnasa vadyAna yazAlabhet // 19 // TIkA-nADI kI ora mRga kI aura jIbha kI jo vaidyAloga parIkSA nahiM jAnate haiM vaha vaidya manuSyoM ko jaldI mAra DAlate haiM aura yaza konAhi pAte haiN| prathanADIjJAna yogya baidya sthira cito niro gazvasukhAsInaH prsnndhiiH|| nAr3I jJAna samarthaHsvA dtyaahHprimrssyH||12|| TIkA-sthira cita niroga gukha sukha hA prasannahi romA vidha nADI dekhane meM samartha hotA hai // 12 // - - - Menu sthiracitaHsannAtmA manasAca vishaardH||spd gulibhinI jAnIhI ikSiNA kare // 13 // TIkA-cita sthira hoya aura prazanna prArIra hoya manameM catura hoya resA vaidya dahine hAtha ko apanI magaliyoM se sparza karke nAr3I ko jaane| 1 Prone Mara / pItamadyazvacalAtmA mana mUtrAdi vgyuk|| nADI jJAna samarthaHsthA For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADI prakAza ) llomAkAMta zva kA mukaaH||14|| TIkA-jisane madarA piyA hoya aura jisakA mana caMcala hoyao rajisako mala mUtrAdi tyAgine kI icchA hoya aura lobhI hoya aura kAma kari ke pIDitahoyarosA beTA nAr3I dekhane meM asama rtha hotA hai| nADIayogyarogI madyasmAtasya muktasya tathA tailA canA hinH||kss tRpayA~ tasya sutasya nADI samyakana vudhyte||14|| TIkA-jisane natkAla snAna kiyA hoya vo bhojana kiyA hoya thavA tela mardana karAyA ho athavA bhUkha tathA pyAsa karika pIData hoya athavA sotAhoyarose rogI kI nAdI acchI taraha nahi dekha ne meM AtI // 14 // nADI dekhane yogyarogI tyakta mUtra purI pasyasarakhAmonasya rogiyaa| aMta jInu karasyApina DIsamyaka priishyet||15|| TIkA-jo manuyya manna sUtra kA tyAgana karake baiThA hoya tA hoya aura donoM jAnU ke bIca meM hAtha kiye hoyoserogI kI nADIma nI bhAti se dekhanA / / 15 / / stI purSanADIbheda -ananesamand * sukha sace Awa m-- -- For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - (nADI prakAza) masyA se vApi rtnvt|| TIkA-ava khI puruSa kI nADI kA bheda kahate he khI ke vAma aMga meM mora puruSa ke dakSiNa aMgameM vaidya sAkSAta apane pra nu seva karikeM aura abhyAsa karake jAnatA hai jaise joharIratnoM kI parIkSA karatA he taisehI rogI kI parIkSA kre|| nAr3Isparzanavi0 Ipa dvinA mitakara vitato gulIyam prA ha prasArya rahite pari pIDinena // paMguSTa mUla pari pazcima bhAgamadhye nADI prabhA tasamaye prathamaM priksset|| TIkA-ava nAr3I dekhane kI vidha kahate haiM vaidya ko cAhiye ki rogI puruSa ke dahine hAtha kI sIdhI aMgulI karake sora thoDI navAya ke aura ese na pakar3e jisse rogI ko duHkha mAlUma hoya ora aMgaThA kI naDa meM nADI ko prAta kAla ke samaya prathama dekheN| pranyaca vAratraye parI kSetaghratvA |dhtvaa vimu. vyaca // vimaryavahadhA vudhyA tato rAga vini dishite|| TIkA vaidya ko cAhiye ki rogI kI nADI para apane hAtha kI aMguliyoM ko tIna bAra dharadhara kara uThAya le aura acchI tara hase vicAra kara roga ko khe| amerammarginamainamutnaseenasmeer mem eme For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAzI Iya dvinA mita maye bitatA guliMca vAle nigRdha kara mAmi pino janasya ||pusop sacya mapi savya karegA pa. zye nADyA cazazvadapa savya karAM gulii||20|| piti samIraNa mathohi kaphaMkrameNa ghra guSTa mUlata iti prava durti vaidyaaH| nAyostu vAsa mapa savya kareMgadhIraH saMgRhya savya karako guli mista thevaH // 29 // TIkA- rogI purSa ke dahine hAtha ko sIdhI aMgulI karikeM / / aura thoDI navAya ke apane vAreM hAtha se pakar3a kara nAr3I ke viya aMgUThe kI jaDa se lekara apane dAhine hAtha kI tIna aMguliyoM arthAt tarjanI 1 madhyama anAmikA 3dana tInoM ko rakha kara kama se dekhe tarjanI ke nIce pitta madhyamA ke nIce vAyu aura anAmikA ke nIce kapha ko dekhanA / / __ ora strI kA vAma hasta isI kamase devnaa|| anyaca puMso dakSiNa hastasya stiyA bAma para rasyat // aMguSTa mUlagA nADI parIkSeta bhipamvara // 22 // TIkA-puruSa ke dAhine hAtha kI aura strI ke vAre sAtha kI / aura aMgUThe ke mUla meM nAhI kI parIkSA karanI yogya hai // 22 // . -- For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 1. (nADI prakAza 90) anyaca strINAM vAma kare svIraNA bAga kare nADI puravA gAMca dakSiNo parIkSeta vibhiSaka samyaka dhRtvA dhRtvA vimucyaca // 23 // TIkA // strI ke vAma kara kI nAr3I dekhanI cAhiye aura puruSa ke dAhine hAtha kI isa taraha se vaidya parIkSA kareM aura aMguli yo ko bAra bAra ghara 2 kara dekhe // 23 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir karasyAM guTa mUle yAdha manI jIvasA kSiNI // taceSTayA sakhaM duHkhaM jJeyaM kA yasya pahite // 24 // TIkA / agUThe ke jar3ameM arthAt pahuMca meM jo nADI calatI hai vo jIva kI sAkSI hai usa kI ceSTA ko dekha kara vaidya jo hai so sukha dukha jAna leM // 24 // vAtAdhi kA he madhye tvanethahati pitalA // prete zleSma gati bhaiyA mizrato mizratA bhavat // 24 // TIkA / vAta adhika hone se nADI madhyameM calatI hai aura pita kI nAr3I Adi meM calatI hai aura kapha kI nADI aMta meM vahati hai| aura jaisA jaisA doSa kA mela hoya hai vaisI vaisI cAla nADI cala tI hai arthAt vAta pita kI cAla calatI hai aura kapha pitta meM ka pha pita kI cAla calatI hai aura kapha bAta kI cAla calatI hai / tathA vidoSa meM tInoM doSoM kI milI huI cAla nADI calatI hai : // 25 // For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza 11) nAr3I vaka gati sarpavadve gvtraa|| mukha vikasita yasya tasya mRtyu nsNshyH|| 26 // ttiikaa| jisa rogI manuSya kI nADI TeDI cale mora sarpa kese ghere vAlI hoya aura usa rogI manuSya kA mukha khila jAya tisa rogI kI nissaMdeha mRtya jaannii||26|| Romamar cAtA dvaka gatidhate pitA datya gAminI // kaphAnmanda gati yA sanni yAtAdati dutaa|| 27 // ttiikaa||vaat kI sADI TeDhI calatI hai pitta kI kUdatI huI cala tI hai aura kapha se maMda maMda gati calatI hai tathA sannipAta se| ati zIghra nADI calatI hai / / 2 / vakra mutlatya calata dhamanI vAtapi ttH|| vahe.Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ( nADIprakAza 12) nADI kSINa calatI hai // 6 // pranyaca vAtA dhike bhavevADI pravya tAmadhya mA tale // pitte vyaktAtu tarjanyA tRti yAM guligA bhavet // 30 // TIkA- vAta kI adhikatA se nAr3I madhyamA ke nIce vizeSa calatI hai pitta ko adhikatA se tarjanI ke nIce aura kapha | kI adhika tAse anAmikA ke nIce pragaTa hotI hai| tarjanI madhyamA madhye vAta pittAdhi ke sphuTA // anAmikAyA tajavya tApitta kaphe bhavet // 39 // . TIkA- vAta aura pitta ina donoM doSoM ke milane se nA DI tarjanI aura madhyama ke nIce meM calatI hai aura pita kapha ke milane se anAmikA aura tarjanI ke nIce phaDatI hai|| 39 // madhyamA inAmikA madhya sphuTA vAta kaphAdhike / aMgulI vitaya 'pi syA tpavyaktA santi paattH|| 32 // TIkA-tathA vAta kapha pravala honese madhyamA pora anAmi kA ke madhya bhAga meM nADI calatI hai aura sanni pAta meM tInoM pAliyoM ke nIce nADI samAna calatI hai // 32 // mAnyaca - - - For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza 91) sapAdi gati kA nAr3I kA kAdi gati kA tathA // vAta pitAmayonmazrAMpra vadanti bhiSa gvarA // 13 // TAkA-jisa rogI kI nADI kabhI sarpa gati cale aura kabhI kA ga gati calai tesa ko vaidya loga vAta pita kI mitrata nAr3I jAne daMda zUka gatiM nADI kadAci Isa gAmi nii||kph vAtAbhayo mizrI pravadaMti miSagvarA // 34 // TIkA-jogADI kabhI sarpa kI gati cale mora kabhI haMsa gati cale use zreSTa vaidya kapha vAta mizrita nAr3I kahate haiN|| 34 // maNDa kAdi gatiM nAr3I kadAci dama gA bhinii|kphpitaamyaa mizrA prabada ti miSa gvraa|| 35 // TIkA-jonADI kadI meDaka kI gati aura kabhI haMsa kI gati se cale usako vaidya kapha pitta kI nADI kahate hai // 35 // anyaca kSo vakA kSaNe tIvrA madhyamA tarjanI tale // sphuTA bhavitAsa nADI vAtapi tta gadA drvH||36|| TIkA-jo nAr3I kSaNA meM vaka gati prarthAt daMdI cale aura kSaNA tIvra gatise cale aura tarjanI aura madhyamA ke nIce pra kaTa hoya use vAta pitta roga kI nADI jAno // 36 // | phuTA vakA camadAcamadhyamA'nimi - - - - - For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mom (nADI prakAza94) kAtale ||yaabhvtsaahi vijJeyAkapha vAtasamudbhavA // 37 // TIkA jonADI kSaNAkSaNA meM vaka aura maMda maMda gati se madhya mA aura anAmike nIce pragaTa hoya usa nADI ko vAta kapha kImi thita kahate haiM // 37 // kSaNa maMdA kSo tIbrA'nAmikA ta janItale ||sphuttaasyaatsaadhraajnyyaa kaphApitta smudrvH||38|| TIkA jo nADI kSaNa meM tIna gati calai aura kSaNA meM maMda gati cale aura anAmikA aura tarjanI ke nIce pragaTa hoya use kapha pita mizrita nAhI volate hai||38|| pranyaca nADIdhatte maru kopejalokA sarpa. yo gti||kliNg kAka meDUka gati, pitasya ko ptH||hNs paravata gati dhate zleSmaHprako ptH|| 38 // TIkA vAyuke koya vAlInADI joka tathA sarpa kIsI TeodI cA lacalatI hai aura pita kI nADI kulaMga aura kAka ArthAt kauro kI | sI tathA meDaka kIsIcAla calatI hai aura kapha ke vegase nADI hNs|| aura kabUtara kIsI cAla calatI hai // 3 // pranyuca sarpa jalo kAdigativadanti hivudhA * prasaMjane naaddii|pickaaklaav For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nAhI prakAza 15) kamekAdi gatiM tyaacplaaN||4|| ttiikaa||vaan adhika hone se nADI sarpa joMka kIsI cAlacalatI hai aura pita kI adhikatAse koro kIsI tathA meDaka kIcAlaca latI aura capala bhI calatI hai|4 atarAvaca pitasya jJAyateca palA gtiH||vkaa pramajanasyA pivedhe meM daakphsyc|| 49 // ttiikaa||is vAste vaidyoM ne pita kI nADI kI capala gati kahI hai| ora vAyu kI vaka gati aura kapha kI maMda gati kahI hai| anyaca karAMguSTa mUlo dravA prANabhUtAnRNA rogIgAsAkSiNI saukhya bhaajaa||j lo koragAnI gati nADikA yo bite nirutA cvaataatmikaasaa||42|| ttiikaa||haath ke aMgUThe ke mUla meM arthAt jar3ameM manuSyoM ke sarava durava kI sAkSI dena vArI nADI kahiye vo nADI joka vA sarpa kIsI cAla caleto vAta kI adhikatA jaaniye||42|| vidhuta gatiM kAka maMDakuyAyImu jIndra nirutaacaapitaasikaasaa|| zirAhaM sayArAvatA nAM gati yAda dhAti sthira zleSmako pAnvitA saa||43|| ttiikaa|aur jo nADI kAka meMDaka kIsI gati cale to muniyoM ne use pitta kI nADI kahI hai aura jo haMsa kabUtara kI cAla cale For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 - - - a anaramatiPasana arunaamwantinumrartermad (nAr3I prakAza 16 / use kaphAdhika jaaniye|| anyaca nADI caMcalatA kAcacchathilatAzetyaM kvaci duSNA to ||dhte maMdagatidvi doSa kupitasthAnacyuti kssiigaataa|| 44 // vUkA kAra gati kvaci dbita nune prAmo nikampa kRcida kalapamvidadhAti yA ti kupitA mAsAMntare sAnizam TIkA-dvi doya ko nADI caMcala kabhI sithala kabhI zItala ka bhI garama ora maMda aura vikalatA ko prApta bhaI gamana karatIhai| aura sthAna ko chor3a deya pora bahuta dhIre dhIre cale aura ka bhI TeDhI cale mora kabhI kAMpI vikalatA ko prApta bhaI aisI | nADI eka mahIne ke bhItara rogI ke prANoM ko haratI hai| vidoSA nvitA nADikA caMcalo emA sphura dvi viruyA tvarAyu vibhinnaa|| gA~te tetaroyaM vidhateti kaMpamkSagAMkSI gatAM yAti mUrcha vcitsaa|| 46 // TIkA-sanni pAta kI nADI capala aura garama aura do tIna prakAra kI cAla calai vo nADI jaladI mAyake kATane vAlI hai| ora tItara kIsI cAla cale aura bahuta kApe aura maMda maMda cale aura kabhI calane meM rahi jAya use sIta kI nAr3I jAnoM maane For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADIprakAza91) - - - - - lavA titara vatInAM gamanaM sanmipAva tH||kdaa vinmanda gamanA kadAvi dega vaahinii||tridoss kopa to jJeyAI tica sthaanviytaa||47|| TIkA-jisa rogI kI nADI vaTera tItara kIsIcAlacaleuse sanni pAta kI nADI kahate hai aura do doSoM kI nAr3I kabhIdhI rIcalatI hai aura kabhI jaldI calatI hai aura jonADI-apa ne sthAna ko tyAgade usa nAr3I ko prANoM ke harane vAlI jAnA sthitvA sthitvA cala niyAsA smRtA prArA nAzinI // avikSIgA cazI nAva jIvitaM haMtya sNshyH|| 40 // TIkA-jo nAr3I daza pAMca vAra calake vanda hoya ke cale yA ati dhIrI cale mora ati hI ThaMDI hoya to rogI prANoM ke harane vAlI jaanii|| zirA yasya vAtA ditA pita dagyA kaphe nAni kopena nADI kRtAsA / / 'gadI solyu kAlena mRtyo didIroI mukha yAscata daMta daMSTA bhikIroM // // 48 // - - - - - - - For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 14 (nADI prakAza 18 ) ttiikaa| jisarogI kI nADI vAta karikeM dukhita pita karike dagdha aura kapha ke kopa karike khadita hoya vaha rogI thor3e hI kAla meM mo na ke khule huai daMta DhADhA karikeM yukta aime mukhameM jAya gA // nADI vega batI cohamA jvarAtsaM jA yate nRNAm // *prati sUkSmAti vegA dyA bhItAta prANa nAzinI // 50 // TIkA- nADI vega se calatI ho aura garama hoya to jvara jAnanA pratyaMta sUkSma hoya mora atyaMta vega se cale aura pratyaMta ThaMDI hoya vo nADI prANoM ke nAza karane vAlI hai // 50 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyaca spaMdate caika mAnena viMza dvAraM yadA dharA // svasthAne nayadA nyUna rogI jI vati nAnyathA // 59 // TIkA-jisa rogI kI nADI eka saMga apane sthAna para tIma vAra phar3ake to vo rogI jIve nahiM prarthAt zIghra hI mRtyu ko prA pra hoya // 59 // anyaca sthirA nAr3I bhavedyasyavidya. vidya ti rivekSate // dinekaM jIvitaM tasya dvitIye mRtyu re baca // 52 // TIkA-jisa rogI kI jADI sthira hoya aura bijalI ke samA na rahi ke caleM tisa rogI kI mAyu eka dina kI hai dUsare dina - For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mara (nADIprakAra) mRtyu hoya // 52 // ati sUkSmAcavegAvA zItalA ca bhave dyadi tadA vaidyo vijAnIyA dayaM rogI vinshyti||53|| TIkA- jisarogI kI nADI prati sUkSma cale athavA kati vega se calatI hoya to vaidya apane manameMjAna leya ki yaha rogI jasara mregaa||5|| anyaca mahe nADI cahe tAdAkadAcicchI talA vhet.||aayaati picchalA: svedaHza raavsjiivti||54|| TIkA-jisa rogI kI nADI agADI se ati zIghra cale aura kadAcita ThaMDI bhI hoya aura zarIra meMse cikanA pasInA nika le aisA rogI sAta dina jiive|| 54 // pranyaca maMdaMmanda zithila zithilaM vyAkulaM vyAkulaMvA sthitvA sthitvAvahatidha manIMyAti sUkSmA narAyaNA // nitya sthA nAtsarvalati punara pyaM mUlI se spRhA bhAvairevavaha bidhi tairesa ciyAve tvatAdhyA // 54 // TIkA-jisarogI kI nADI maMda maMda mora zithila zithila yana | - - - - - - For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - (nADIprakAza27) vyAkula vyAkula calatI hoya aura Thahara Thahara ke prati sUkSa samora niraMtara sthAna ko chor3a kara phirabhI aMgulI ko chuve aise aneka lakSaNa hoya to vo nADI sati pAta kI asA dhya hai| arthavedyabinodAt svasthAna vicyutAnADI yadA bahita vAnavA ||jvaalaac hadaye tIvrAtadA jvAlA vathi sthiti // 56 // TIkA-jisa rogI kI nAhI apane sthAna ko chor3a keka bhI cale kabhI na cale aura hRdaya meM jvAlA kA ati pagi hoyato jaba taka jvAlA rahegI taba taka vaha rogI jiivegaa| anighaMTaratnAkare zirAyasyasUkSmA tizItAnvitAvA sarogI najIvetya yatneHkadAcit ||v ladvitrirUpA tridoSAnvitA vAsarogI yamasyAlaye shiighrgtaa:||5|| TIkA-nisa rogI kI nADI ati maMda cale mora zIghra karike yukta ho vo rogI yama pura ko jAve cAhe jaisA vedya loga yatna ka re tobhI navacai aura jisa rogI kI nADI tridoSa yukta do tIna prakAra kI cAla calatI hoya vo rogI yama rAja ke ghara zIghra tathA vahuta jaldI phuNcegaa| anyaca For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( nADIprakAza 21) jvara ko pena dhamanI sosmA vegavatI bhvet||kaam krodhAdvaga mahAkSINA citAbhayA prtaa||5|| TIkA-jvara kI nADI garama hotI hai mora jaldI calatI hai. kAmA tara kI ora kodha vAna kI nAhI calatI hai ciMtA vAna kI aura bhayabhIta kI nADI kSINa hotI hai| kSmA nAga sadRzI pAyaHvacchavastha sya vaizirA ||surkhii tasya sthirA jJeyA tathA bala batI mtaa|| TIkA-suratI manuSya kI nADI keMcuro jAna vara kIsI cAlaca latI hai aura svaccha sthira ghara saMyukta hotI hai| pAla snigdhatarA nADI madhyA nhe pyu matAnvitA // sAyAnhe ghAma mAnAva jJeyA roga vivrjitH|| TIkA-niroga manuSya kI nAr3I prAta kAla ke samaya sthira / / aura sacicaraNa calatI hai aura madhyAnha samaya meM kucha garamI saMyukta nADI calatI hai aura sAyaM kAla ke samaya zIghra gati se calatI hai| madhure vahigA nADItine sthUla gati bhvet||amle bheka gati koA kaTu kairbhaga snibhaa|| TIkA-jisa manuSya ne madhura bhojana kiyA hoya usakI nAr3I mayUra kI cAla calatI hai aura nikta bhojana khAne se sthUla gati For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 (nADIprakAza 22) hotI hai khaTAI khAne se kiMcita udyama aura meMDaka kI gati calatI hai| aura kaDave bhojana karane se bhramara kIsI cAla calatI hai // 61 // anyaca svasthA nahI nAzo ke ca himA kAM te cAne gadA : // bhavanti nizvalA nA Dyo na kicatatra vabhayam // 62 // TIkA / zoka meM nAr3I kI gati sthira hotI hai aise hI zIta se nA DI kI gati sthira hotI hai use sAdhya kahate haiM // 62 // puSTi smaila gur3A hAre mAye cala guDA, kRtiH // kSIro stimita vegAca madhure haMsa gAminI // 63 // TIkA || tela aura guDa ke khAne se nADI puSTa hotI hai aura ur3a da ke bane hue bhojana ke khAne se lakUTa ke AkAra nADI hotI hai dUdha pInese maMda gati hotI hai aura mIThe bhojana karane se haMsa kI gati nADI calatI hai // 63 // mArtaDAta maithunAM tebhave cchAghA saralA pica nADikA // zrAkezrva kadalai zvevarakta puro vasA bhavet // 64 // ttiikaa| jisa manuSya ne maithuna karma kiyA hoya usa puruSa kI nA DI zIghra aura sarala calatI hai mora malA jIzI meM natuparI kI kiM cit 2 calatI hai // 64 // pradare rakta pIte ca zvete granthi vadacche For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - (nADI prakAza) niH||ksst kAze tathA rAjayakSmAgi grNthrupinnii||65|| ttiikaa|jin striyoM ke pradara roga hoya una kI nADI kI phicaan| likhate haiM ki lAla vargAkuM pradara meM pIre varga ke meM sveta varga keme nADI graMtha rUpa calatI hai taisehI kSataroga vAle kI tesehI kAsaro gavAle kI taisehI kSayI roga vAlekI nADIbhIgraMthi rUpa calatI hai||65|| tathAca maMdAgne kSINa dhAtozva nADI manda tarAbhavet ||ask purgAbhavatko mAgurvI saamaagriiysii||66|| ttiikaa|| maMdAgni vAle manuSya kI ora dhAtukSINA vAle kInADI ati dhIrI arthAta bahuta maMda maMda cannatI hai aura rakta vikAra vAle manuSya kInAr3I kiMcit garamasIhoya patthara ke samAna bhArIcala tI hai aura pAma saMyukta puruSa kI nADI mahiSa ke samAna cAlacala niihai||66|| pranyaca ajIrNo tuma vennAr3I kaThinA pari tojar3A / pUkkA jIrNA puSTi hInA maMda maMda prvrtte||6|| ttiikaa||jis manuSya ko ajIrNa roga hoya usa manuSya kI nADIka Thina mora jaDavata hoyatIhai aura pakkAjIrNa vAle manuSyakInADI puSTI hIna aura maMda gati se calatI hai // 6 // - - - For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza 240 anyaca ladhvI ba hatidInAne tayA vega vatI mtaa||sukhitsy sthirA jJeyA tathA balavatI smRtaaH|| TIkA- jisa manuSya ke agni dIpta hai usa manuSya kI nAr3I hala kI aura zIghra yAnI jaldI calatI hai mora Arogya manuSya kI nAr3I sthira aura balavAna hotI hai aura bhuurkhe| kI capala aura bhojana kare kI sthira calatI hai| vizU cikAibhibhUte canADikAbheka sNkrmaa||prmehe copa deza caM graMthI ra pAtharA smRtaaH|| TIkA-vizU cikA roga meM nAr3I meMDaka kI gati calA karatI hai aura prameha vAle manuSya kI aura upadaMza vAle manuSya kI nAr3I yAnI mAtazaka vAle kI nADI graMthIrUpa hotI hai| anyaca bhUtA vezaSu tasyApi naSTa zakasyanA DikA // vidoSa gamanA cApi sUkSmA ca pina mRtyu daa|| TIkA- jisa manuSya kI deha meM bhUtakA Aveza hunmA hoy| tisa kI mora dhAtu kSIzA vAle manuSya kI nAr3I vidoSa gati bhI calatI hai aura ina roga vAle manuSyoM kI nAr3I sUkSma ga sti yAnI manda manda bhI calatI hai to bhI ye nAhI mRtyu dAyaka nahiM hai||7|| For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org (nADI prakAza 25) pratha prasAdhya nADI lakSaNa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Po zIghA nAr3I malo petA madhyAnhe gni samo jvaraH // dinekaM jIvite ta sya dvitIye nhi gniye tasAH // 79 // TIkA- jisa rogI manuSya kI nADI mala yukta hoya aura madhyA ndra samaya meM pragni samAna jvara hoga aisA rogI eka dina jIve dUsare dina mRtyu hoya // guSTamUleto vA dhvaM gule yadi nA DikA || praharAddhIddha hi mRtyu jAnIyA cvaM vicakSaNaH // 72 // TIkA- pragUThe kI jaDa se do aMgula haTake nADI calatI ho ye to vo rogI madhe pahara pIche mRtyu hoya // For Private and Personal Use Only anyaca tRpyate caro nAr3I kare naiva bi dRzyate // mukhaM vilasitaM yasya jI vitaM tasya durlabham // 73 // TIkA- jisa rogI ke paga kI nAhI calatI hoya aura hAtha kI nADI nahiM calatI hoya aura mukha rogI kA phaila rahA hoya. to aise rogI kA jInA kaThina jAno // 73 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 5 (nADI prakAza- 26) kASTa kaSTo yathA kASTaM kuhate cAti vegataH // sthitvA sthitvA tathA nA .DI saci pAte bhaveddhavam // 74 // TIkA / jaise kASTa ke phAr3ane vAlA kASTa ko yama thama ke phAr3a tA hai tesehI sati pAta meM nADI jAno // kaMmpate syadate 'tyaM taM puna:spRza ti cAMgulI // tAma sAdhyA vijAnI yA nnAr3I dUregA varjayet // 75 // TIkA / jisa rogI kI nADI kaMpe mora calatI baMda ho jAya aura phira aMgulIna ko sparza karane lage aise rogI ko asA dhya jAna ke baidya dUra sehI tyAgana kare // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyaca sukhe nADI yadA nAstI madhyezetya vahi lamaH // yadA mandA vahe nADI satri rAtraM na jIvati // 76 // TIkA / jisa manuSya kI pita kI nADI naSTa hogaI hoya aura rAdhya meM bAta kI nAhI zItala hogaI hoya aura bAhara ra glAni ho mora nAr3I maMda maMda gati cala rahI hoya to aisA rogI tIna rAta nahiM jAvegA // 76 // madhye rekhA samA nADI yadi tiSTa tinizvalA // pUDa bhimva haraista sya mRtyu jJeyA cicakSaNA // 77 // TIkA / jisa rogI kI nAr3I bAta sthAna se jo rekhA sarIkhI For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza- 27) nizvala calatI hoya vo rogI cha pahara pIche maregA / / 77 // vAtasthAne cayA tI vAvAta pita gadodbhavA ||mNdaa vAta kaphonmi yAta kezaH naamikaamtl|| ttiikaa||jo nADI madhyamA aMgulI ke nIce jo vAta sthAna hai ta hAM tIva gati cale to vA nADI ko kapha vAna kI jaano| kAsthAne cayA tIbrA kapha pita gado davA ||vkaa leSma maru nmi zrAta kezaH nAmi kA tle||79|| ttiikaa|| jo nADI anAmikA ke nIce kapha ke sthAna meM tIvra gati calatI hoya usa nADI ko kApha pita kI nADI kahate haiN| aura jo vaha nADI vaka gati calai to kapha vAta kI nADI jAnoM anyaca pita sthAne cayA tIvrA pita vAto dravAcasA ||mNdaapit kaphA taMka saMbhavA tarja nItale // 8 // ttiikaa|jo nADI tarjanI aMgulI ke nIce pita ke sthAna meM vaka gati se cale to usa nADI ko vAta pita kI nADI kahate haiN| aura jo vo nAr3I maMda gati cale to use kapha pita kI jAna le nA // 1 // pranyaca For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nAr3IprakAza-30) patAko prApti hoto vo nAr3I caur3I hai| aura tarI kI nAr3I vaha hai jise aguliyoM meM davAnese chIne meM naramAI mAlUma ho|| aura isase khilApha hoya to usa nADI ko khuza kI kI kahate haiN| aura jisa manuSya ke zarIra meM koI roga nahoya usakI nADI rAkasI cAla calatI hai| ora jo nAr3I rAka cAla para nahIM to use doSa yukta nA ddiijaannaa|| aura jo nADI hirana kIsI cAla uchalatI cale use gi jAkI nADI kahate haiN| ora jo lahara kI taraha se cale vo mojI hai| aura kAmA tura puruSa kI aura aura bhayabhIta nADIkSI ra calatI hai| ora maMdAgnivAle kI ora prameha vAle kI nADI ceTI kI cAla calatI hai| maura strIyoM kI nAr3I se puruSo kI nADI vala vAna hotI hai aura baccoM kI nADI narama calatI hai| ora javAva sAdamI kI nAr3I cor3Ava meM pora lambAva meM vizeSa hotI hai| ora vRddha avasthA vAle kI tathA bala hIna puruSa kInADI susta calatI hai| avasthAgata nAr3I For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza- 39) janma kAla se pala paramita kAla pIche eka barSa paryata eka pala meM ya 2vAra nADI calatI hai // aura eka varSa pIche do varSa taka eka pala meM 44 vAra calatI hai // aura do varSa pIche tIna varSa taka eka pala meM 40 bAra calatI hai / aura tIna varSa pIche sAta varSa kI avasthA taka eka pala meM 34 bAra calatI hai / aura caudaha varSa se lagA kara tIsa varSa taka eka thala meM vAra calatI hai // aura tIsa varSa se lagA kara pacAsa varSa taka eka pala meM vAra calatI hai // aura pacAsa varSa se lekara assI varSa taka eka pala meM aura dasa kama se kama cale to zaridI jAno aura jyA dA caleto garamI jAnoM // iti nADI jJAna prakAzasaM For Private and Personal Use Only 31 li. manohara lAla za0 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (nADI prakAza 32) izatihAra praghaTa ho ki hamArI ikAna para hara kisma kI pustakeM nAgarI. uradU,phArasI, aMgrejI, aravI gura murakhI mora eka vima sa hasanAma moTA akSara kA bhASA TIkA bahuta umdA hamane ma pane mata vajeva kAzI meM chApA hai aura panA paMDita jiyA lAla kA bhI hameMzA bahuta sahata ke sAtha isI mata basa meM chapatA hai pasa jina sAhiyoM ko cAhiye talava kare sirpha rakhata pAne para kitAveM bhejI jaayegii| dahalI bAjAra darIve kalA dUkAna mungrI zAdI lAla ghAsI lAla tAjira kutv|| For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving Jin Shasan 045749 gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only