Book Title: Karananuyoga Part 3
Author(s): Pannalal Jain
Publisher: Bharat Varshiya Digambar Jain Mahasabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090247/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI AdinAthAya namaH // karaNAnuyoga dIpaka tRtIya bhAga lekhaka - paM. (DA.) pannAlAla jaina sAhityAcArya zrI varNI digambara jaina gurukula atizaya kSetra, pisanahArI kI mar3hiyA, jabalapura (ma. pra. ) Shang -saujanya sezrImatI vimalA jaina dharmapatnI zrI pArasamala jI pATanI dvArA mesarsa rAja invesTameMTsa bI-6, dvitIya tala, sTaiNDa roDa, kalakattA phona: 2433893 2432934, 2433995 nivAsa: 3377542, 2349032 d prakAzaka zrI bhAratavarSIya digambara jaina ( dharma saMrakSiNI ) mahAsabhA ( prakAzana vibhAga ) kendrIya kAryAlayaH zrI nandIzvara phlora milsa, mila roDa, aizabAga lakhanaU-226004 ( u0 pra0) phona / phaiksa: ( 0522) 267287 854489 E mail: mahasabha@yahoo. com - - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lun anAdikAla se saMsAra kA pratyeka prANI ati dRr3ha karma zrRMkhalAoM ke bandhana se baddha hai| caitanyamayI AtmA ke sAtha kamoM kA yaha sambandha kyoM, kaise, kisake dvArA, kitanA aura kisa prakAra kA hai ? yaha saba jAnane ke tathA inaseTane bAva, kA uca1 e puruSArtha jIka ne Aja taka nahIM kiyaa| karuNAvanta AcArya nemicandra ne ina saba praznoM kA saralatA se bodha karAne hetu SakhaNDAgama se karmakANDa grantha kA avataraNa kiyaa| prAkRta evaM saMskRta bhASA kI jaTilatA dUra karane hetu mahAmanA paM. ToDaramala jI ne isa grantha kI TIkA Adi kA DhUMDhArI bhASA meM rUpAntara kiyaa| viSaya ko aura spaSTa karane hetu viduSI AryikA 105 zrI AdimatI mAtAjI ne isa para apanI lekhanI uThAI, jisakA sampAdana karaNAnuyoga ke marmajJa vidvAna sva. paM. ratanacandajI mukhtAra sahAranapura vAloM ne kiyaa| jaina jagat ke manISI vidvAna paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ne uparyukta praznoM ko saralatApUrvaka samajhane hetu 300 praznottaroM dvArA grantha ke chArda ko samAja ke samakSa rakhakara sarAhanIya kArya kiyA hai| AzA hai Atma hitaiSI bhavya jIva isa anupama kRti kA sadupayoga kara karmoM se chUTane kA sat prayAsa kareMge, yahI merI maMgala bhAvanA hai| - AryikA vizuddhamatI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '' Amukha praznottara zailI meM 'karaNAnuyoga' ke viSayoM kI saMkSipta kintu prAmANika jAnakArI dene vAlI pustikAoM ke krama meM paM. pannAlAlajI sAhityAcArya racita yaha tIsarI pustaka hai| prathama do pustakoM kI bhA~ti isakA bhI prakAzana karaNAnuyoga dIpaka - tRtIya bhAga ke rUpa meM zrI bhAratavarSIya digambara jaina ( dharma saMrakSiNI ) mahAsabhA dvArA kiyA gayA hai / gommaTasAra jIvakANDa kA AdhAra lekara karaNAnuyoga dIpaka kA prathama bhAga likhA gayA thaa| dUsarA bhAga gommaTasAra karmakANDa para AdhArita thaa| donoM meM kramazaH 166 aura 300 praznottara haiN| isa tIsare bhAga meM loka- racanA se sambandhita 258 praznottara haiM, jo trilokasAra, tiloyapaNNattI rAjavArtika aura svAmI kArtikeyAnuprekSA (lokAnuprekSA) ke AdhAra para likhe gaye haiN| isameM kula pA~ca adhikAra haiM- prathama adhikAra meM adholoka, dvitIya adhikAra meM bhavanantrika, tRtIya adhikAra meM vaimAnika deva, caturtha adhikAra meM tiryak-loka kA varNana hai aura pA~caveM adhikAra meM karaNa se sambandhita viziSTa paribhASAe~ dI gaI haiN| sabhI praznottara sAmAnya pAThaka ko sarala bhASA meM viSaya kI paryApta jAnakArI karAne meM pUrNatayA sakSama haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara zailI kI ina pustakoM kI upayogitA, nirvivAda hai / zikSaNa ziviroM meM ye pustakeM pAThya pustakoM kA kAma detI haiM jinase adhyApaka aura adhyetA donoM hI sImita samaya meM bahuta lAbhAnvita hote haiN| maiM AdaraNIya paNDitajI ko ina upayogI prakAzanoM ke lie hArdika sAdhuvAda detA hU~ / paNDita pannAlAlajI sAhityAcArya jaina jagat ke vizruta vidvAn haiN| zrutasevA meM hI unakA jIvana samarpita hai| gata pA~ca-chaha dazakoM se jaina bA evaM ke adhyayana-adhyApana anuvAda aura lekhana meM saMlagna haiN| unakI anekAneka anUdita aura maulika kRtiyoM se pratyeka svAdhyAyI suparicita hai| jJAnavRddha aura vayovRddha vratI paNDitajI Aja bhI apane Apako anavarat adhyayanaadhyApana aura lekhana kArya meM vyasta rakhate haiN| jarA sA bhI samaya vyartha nahIM jAne dete / sammAnanIya paNDitajI ke prati apane zraddhAbhAva prakaTa karatA huA maiM unake svastha nIroga dIrgha jIvana kI kAmanA karatA hU~ / pUjya AryikA 105 zrI vizuddhamatI mAtAjI aura paM0 javAharalAlajI siddhAntazAstrI, bhINDara ne paNDitajI ke likhe praznottaroM kA sUkSma dRSTi se avalokana kiyA hai aura viSaya ko spaSTa karane ke liye inheM apekSita jAnakArI se samRddha kiyA hai| pUjya AryikA prazAntamartI mAtAjI ne gambhIratApUrvaka pUrI presakApI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira se likhakara taiyAra kI hai, jisase mudraNa meM suvidhA rahI hai| isa prakAra prakAzana meM sahayogI ina sabhI kA maiM hArdika AbhArI | mahAsabhA kA prakAzana vibhAga isa upayogI prakAzana ke liye hama sabake sAdhuvAda kA adhikArI hai / AzA hai, AtmahitaiSI pAThakagaNa isa pustikA kA pArAyaNa kara apane jJAna ko nirmala banAne kA sad prayatna kareMge - iti zubham / - DaoN0 cetana prakAza pATanI, jodhapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya vaktavya karaNAnuyoga dIpaka ke prathama va dvitIya bhAga pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca cuke haiN| yaha usakA tRtIya bhAga hai| isameM trilokasAra, tiloyapraNAlI, rAjavArtika tathA svAmikArtikeyAnuprekSA ke antargata lokAnuprekSA ke AdhAra para kucha upayogI viSayoM kA saMkalana kiyA gayA hai| samantabhadra svAmI ne karaNAnuyoga kA lakSaNa isa prakAra likhA hai lokAloka - vibhakte - ryugaparivRttezcaturgatInAJca / Adarzamiva tathAmatiravaiti karaNAnuyogaJca / / arthAt samyagjJAnI jIva loka, aloka ke vibhAga, yugaparivartana tathA cAroM gatiyoM kA darpaNa ke samAna spaSTa varNana karane vAle karaNAnuyoga ko jAnatA hai| pahale trilokasAra zAstrI prathama khaNDa kA pAThya grantha thA ataH usake paThana-pAThana kI vyavasthA vidyAlayoM meM thI parantu viSaya kI durUhatA ke kAraNa aba vaha pAThya grantha nahIM hai isalie lokaviSayaka jJAna se chAtra vaJcita rahane lage haiN| rAjavArtika kA 3, 4 adhyAya bhI pAThyakrama meM nahIM hai| svAdhyAyI manuSya tathA mahilAe~ hI inakA svAdhyAya kara taviSayaka jJAna prApta karate haiN| zrI 105 vizuddhamatI mAtAjI ne trilokasAra, siddhA tasAra dIpaka aura tiloyapaNNattI kI vistRta hindI TIkA kara svAdhyAyI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; mahAnubhAvoM kA bar3A upakAra kiyA hai| Aja kA chAtra varga bhI isa ora apanI abhiruci jAgRta kare, isa uddezya se ina granthoM meM se kucha Avazyaka prakaraNa praznottara kI zailI meM maiMne saMkalita kiye the| unakI presakApI maiMne karaNAnuyoga ke viziSTa jJAtA paM0 javAharalAlajI zAstrI, bhINDara aura AryikA zrI 105 vizuddhamatI mAtAjI ke pAsa bhejI thii| mAtAjI ne saMkalita praznottarI ko parivarddhita aura spaSTa karane kA prazasta kArya kiyA hai| paM0 javAharalAlajI ne kahIM TippaNiyA~ dekara praznottaroM ko spaSTa kiyA hai| isa taraha karaNAnuyoga dIpaka kA yaha tRtIya bhAga suparIkSita hokara pAThakoM ke hAthoM meM jA rahA hai / hamAre snehI DaoN0 zrI cetanaprakAzajI pATanI, jodhapura ne isake nirdoSa evaM surucipUrNa prakAzana meM bahuta zrama kiyA hai| prathama aura dvitIya bhAga ke samAna isa bhAga kA bhI prakAzana zrI bhAratavarSIya digambara jaina ( dharma saMrakSiNI ) mahAsabhA ke prakAzana vibhAga kI ora se ho rahA hai / jinavANI ke pracAra-prasAra meM sahayoga karane vAle uparyukta sabhI mahAnubhAvoM ke prati meM AbhAra aura AdarabhAva prakaTa karatA hU~ / zrI varNI digambara jaina gurukula pisanahArI, jabalapura vinIta pannAlAla jaina (sAhityAcArya) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke prakAzana vibhAga dvArA dhArmika satsAhitya prakAzana kI anavarat paramparA meM prAyaH durlabha sAhitya kA punarprakAzana abAdha rUpa se jArI rakhate hue paM. (DA.) pannAlAla jaina, sAhityAcArya jI ne karaNAnuyoga dIpaka ko jIvakANDa, karmakANDa aura trilokasAra, tiloyapaNNattI evaM rAjavArtika ke Adha nara se kramazaH prathama, dvitIya evaM tRtIya bhAga ke rUpa meM apanI vidvatpUrNa lekhanI se sahaja bhAvoM meM ukerA hai| paM. (DA.) pannAlAla jaina jI dvArA gambhIra manana se paripUrNa samarpita vardhA ke sAtha prastuta pustaka dharmapriya bandhuoM ke lie svAdhyAtmaka hai| mahAsabhA kA prakAzana vibhAga paM. (DA.) pannAlAla jaina jI kA sAdara AbhArI hai, jinakI kRtiyA~ saphala aura vidvatajanoM dvArA sadaiva svAgata yogya va saMgrahaNIya haiN| hama mahAsabhA kI ora se zrImatI vimalA devI va zrI pArasamala jI, kalakattA ke hArdika AbhArI haiM jinake Arthika sahayoga se isa prakAra kI kAlajayI racanAoM kA punarprakAzana sambhava ho sakA hai| AzA hai vidvAnoM kI vidvattA, zreSThivarga kI dAnazIlatA aura karmaTha kAryakarttAoM se mahAsabhA va prakAzana vibhAga sudRr3ha hotA rahegA aura prakAzana vibhAga jinavANI kI yathAzakti sevA karatA rahegA / nirmala kumAra seThI adhyakSa zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA 1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama adhikAra viSaya prazna saMkhyA pRSTha saMkhyA 1. adholoka 1-41 2. bhavanatrika 42-103 3. vaimAnikadeva 104-13 4. tiryagloka 140-230 5. 231-258 karaNa sambandhI viziSTa paribhASAe~ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNAnuyoga dIpaka tRtIya mAga prathamAdhikAra maMgalAcaraNa / / jinayANIM namaskRtya mAtRvaddhitakAriNIm / / / / lokasya varNana kiJcit kriyatena ythaagmm|| 1. prazna : loka kise kahate haiM ? uttaraH ananta AkAza ke bIca jahA~ jIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya eka kSetrAvagAha rUpa sthiti ko prApta haiM, use loka kahate haiN| 2. prazna : loka kA AkAra kaisA hai ? uttaraH donoM paira phailAkara kamara para donoM hAtha donoM ora rakha kara khar3e hue puruSa kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI loka kA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAra hotA hai| adholoka vetrAsana madhyaloka jhAlara aura Urdhvaloka mRda ke AkAra kA hai|' 3. prazna : loka kA vistAra, U~cAI aura dhanaphala kyA hai ? uttara : loka kA vistAra dakSiNottara dizA meM sarvatra sAta rAjU caur3A hai| pUrva-pazcima dizAoM kA vistAra nIce sAta rAjU, Upara krama se ghaTatA huA madhyaloka meM eka rAjU, phira krama se bar3hatA huA brahmaloka ke pAsa pAMca rAjU, pazcAt krama se ghaTatAM huA anta meM eka rAjU pramANa hai| loka kI U~cAI adholoka se lekara Upara taka caudaha rAjU hai| sampUrNa loka kA ghanaphala sAta rAjU kA ghana arthAt 747 47 = 343 (tIna sau saiMtAlIsa) ghana rAjU 4. prazna : adholoka kA kSetraphala aura ghanaphala kyA hai ? uttara : mukha aura bhUmi ko jor3akara AdhA karanA aura usameM pada yoga arthAt 7 rAjU U~cAI kA guNA karane se kSetraphala prApta hotA hai aura kSetraphala meM moTAI kA guNA karane se ghanaphala prApta hotA hai| adholoka kA mukha 1 rAjU, bhUmi 7 rAjU, donoM ko jor3akara 1. ra. dA. bhAga 1. pRSTa 206 nayA sNskrnn| 2. "jogadale padaguNide phalaM ghaNo devaguNidaphala" (trilokasAra) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhA karane se 4 rAjU hote haiM / isa 4 rAjU ko pada arthAt U~cAI 7 rAjU se guNA karane para 4 x 7 = 28 varga rAjU adholoka kA kSetraphala hotA hai| isa kSetraphala kA dakSiNottara vistAra 7 rAjU se guNA karane para 28 x 7 = 166 ghana rAjU adholoka kA ghanaphala hotA hai| 5. prazna : Urdhvaloka kA kSetraphala aura ghanaphala kyA hai ? uttara : ardha Uloka kA mukha 5 rAja. bhUmi 5 rAz2a donoM ko jor3akara AdhA karane se 3 rAjU hote haiN| isa 3 rAjU ko pada arthAt U~cAI-3, rAjU se guNA karane para 343 = 21 varga rAjU artha Urdhvaloka kA kSetraphala hotA hai| isa kSetraphala ko dakSiNottara vistAra 7 rAjU se guNA karane para 34 7 = 13 ghana rAjU ardha Urzvaloka kA ghanaphala hotA hai| kSetraphala aura ghanaphala ko dUnA karane se 21 x 2 = 42 varga rAjU aura 160 x 2 =147 ghana rAjU kramazaH pUre Urdhvaloka kA kSetraphala aura ghanaphala hotA hai| 6. prazna : loka kI racanA kisa prakAra kI hai ? uttara : adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka ke bheda se loka ke tIna bheda haiN| meru parvata ke nIce 7 rAjU pramANa adholoka hai| meru Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvata ke tala bhAga se lekara 6 rAjU meM ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, pa prabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura mahAtamaH prabhA kI sAta pRthviya haiN| isake nIce 1 rAjU pramANa sthAna bhUmi rahita ( pRthvI rahita ) tathA nigoda Adi 5 sthAvaroM se yukta hai / ' meru parvata kI U~cAI pramANa madhyaloka hai / meru parvata eka hajAra yojana pRthvI ke andara ( jar3a kI gaharAI ) hai, ninyAnave hajAra yojana bAhara arthAt pRthvI para hai aura cAlIsa yojana kI cUlikA hai| Urdhvaloka kI U~cAI madhyaloka kI U~cAI se kama 7 rAjU pramANa hai / meru parvata kI cUlikA se 1 bAla kA antara dekara lokAnta taka arthAt 7 rAjU paryanta Urdhvaloka hai| Urdhvaloka meM 16 svarga, 6 graiveyaka, 6 anudiza, 5 anuttara evaM siddhaloka kI hai racanA | 1. "sAtavIM pRthvI ke nIce eka rAjU meM mAtra nigoda hI hai|" pAThakoM meM aisI galata dhAraNA par3a cukI hai| vAstava meM bAta yaha hai ki vahA~ bhI pA~ca sthAvara niyama se haiN| kahA bhI hai- tasmAdadhobhAge rajjUpramANakSetraM bhUmirahitaM nigodAdipaMcarathAvarabhUtaM ca tiSThati / ( kArti anu. / lokAnuprekSA gA. 120 kI TIkA SaTkhaNDAgama meM kSetrAnugama meM spaSTa likhA hai ki pA~ca sthAvara loka meM sarvatra rahate haiN| (dhavala 4 / 8 788 Adi ) (8) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prazna : loka kA AdhAra kyA hai ? uttara kodhi vAnavAya, nidA: sya aura anuzatanaya, ye tIna vAtavalaya loka kA AdhAra haiN| jaise chAla vRkSa ko cAroM ora se ghere rahatI hai, vaise hI ye tInoM vAtavalaya cAroM ora se loka ko ghere hue haiN| tIna tahoM ke sadRza sarvaprathama gomUtra ke varNa vAlA ghanodadhi vAtavalaya hai| usake pazcAt mUMga ke varNa vAlA ghana vAtavalaya hai aura usake pazcAta aneka varNa vAlA tanuvAtavalaya hai| lokAkAza ke adhobhAga meM, donoM pArzva bhAgoM meM nIce se eka rAjU U~cAI paryanta arthAt paMca sthAvara paryanta, sAtoM narakabhUmiyoM (pRthvI) ke aura ISataprAgbhAra nAmaka AThavIM pRthvI ke nIce tInoM vAtavalaya-pratyeka bIsa-bIsa hajAra yojana moTe haiN| donoM pArzva bhAgoM meM eka rAjU ke Upara saptama pRthvI ke nikaTa AThoM dizAoM meM tInoM vAtavalaya yathAkrama 7, 5, 4 yojana moTe haiM, phira kramazaH ghaTate huye madhyaloka kI AThoM dizAoM meM 5, 4, 3 yojana moTe raha jAte haiM, phira kramazaH bar3hate huye brahmaloka kI AThoM dizAoM meM 7, 5, 4 yojana moTe ho jAte haiM, phira Upara kramazaH ghaTate huye lokAna ke pArzva bhAga meM 5, 4, 3 yojana moTe raha jAte haiN| ye tInoM vAtavalaya lokazikhara para Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama se 2 kosa, 1 kosa aura 1575 dhanuSa pramANa moTe raha jAte haiN| prazna : loka meM sthita svarga aura naraka kahA~ aura kitanI U~cAI para haiM ? uttara : meru parvata ke nIce vajra va vaiDUrya paTaloM ke bIca meM caukora saMsthAna rUpa se avasthita AkAza ke ATha pradeza loka kA pa hai / lokamadhya se Upara aizAghana svarga taka 13 rAjU, mAhendra svarga taka 3 rAjU, brahmaloka taka 33 rAjU, kApiSTha svarga taka 4 rAjU, mahAzukra svarga taka 43 rAjU sahasrAra svarga taka 5 rAjU, prANata svarga taka 53 rAjU, acyuta svarga taka 6 rAjU aura lokAnta taka 7 rAjU U~cAI hai| lokamadhya se nIce zarkarA pRthvI taka 1 rAjU, usake nIce punaH pA~coM pRthviyA~ kramazaH eka-eka rAjU haiN| isa taraha saptama pRthvI taka 6 rAjU aura lokAnta taka 7 rAjU hote haiN|' 6. prazna : loka kI caur3AI kahA~ kitanI hai ? uttara : nIce adholoka ke mUla meM caur3AI 7 rAjU, madhyaloka meM rA. vA. a. pRSTha 206 - 207 nayA saMskaraNa / 6) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 rAjU, brahmaloka meM 5 rAjU aura loka ke agrabhAga meM 1 rAjU hai| lokamadhya se 1 rAjU nIce zarkarA pRthvI ke anta meM 16 rAjU caur3AI hai| usase eka rAjU nIce bAlukA prabhA ke anta meM 24 rAjU caur3AI hai| usase eka rAjU nIce par3a prabhA ke anta meM 3. rAjU, phira eka rAjU nIce dhUmaprabhA ke anta meM 4 rAjU, punaH eka rAjU nIce tamaHpramA ke anta meM 53 rAjU, punaH eka rAjU nIce mahAtamaHprabhA ke anta meM 6, rAjU caur3AI hai| phira, eka rAjU nIce kalakala pRthvI ke anta meM 7 rAjU caur3AI hai| ___ isI prakAra lokamadhya se eka rAjU Upara 26 rAjU, phira eka rAjU Upara 36 rAjU, phira eka rAjU Upara 4, rAjU, phira AdhA rAjU Upara jAne para 5 rAjU caur3AI hai| punaH AdhA rAjU Upara jAkara 4 rAjU, phira eka rAjU Upara 33 rAjU, phira eka rAjU Upara jAne para 21rAjU, phira eka rAjU Upara jAkara lokAnta meM 1 rAjU caur3AI hai| 10. prazna : loka meM kina-kina jIvoM kA kahA~-kahA~ nivAsa uttara: pRthvIkAyika Adi pA~ca prakAra ke sthAvara jIva sampUrNa loka meM bhare hue haiM, parantu trasa jIva trasa nAlI meM hI rahate haiM (samudghAta Adi vizeSa avasthAoM ko chodd'kr)| loka ke madhya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM eka rAjU lambI, eka rAjU caur3I aura 14 rAjU U~cI trasa nAlI hai| isa trasa nAlI ke 32162241-2/3 dhanuSakama 13 rAjU pramANa kSetra meM basa aura sthAvara donoM prakAra ke jIva rahate haiN| sAtavIM pRthvI ke madhya meM hI nArakI rahate haiM, nIce trasa jIva nahIM rahate haiN| ___ sAtavIM pRthvI ke nIce eka rAjU pramANa kSetra meM sthAvara jIva hI rahate haiN| Urdhvaloka meM sarvArthasiddhi vimAna taka hI trasa jIva rahate haiN| lokAnta meM 15% manuSa pramANa tanavAtalA ke uparitana 525 dhanuSa kSetra meM siddha parameSThiyoM kA nivAsa hai| 11. prazna : 321622413 dhanuSa kaise prApta hote haiM ? uttara : trasa nAlI kI U~cAI 14 rAjU pramANa hai| isameM sAtaveM naraka ke nIce eka rAjU pramANa kalakala nAmaka sthAvara loka hai, yahA~ trasa jIva nahIM rahate, ataH ise teraha rAjU kahA gayA hai| isameM bhI saptama naraka ke madhya bhAga meM hI nArakI (prasa) haiM, nIce ke 3666, yojana yAnI 316646663 dhanuSa meM nahIM haiN| isI prakAra Urvaloka meM sarvArthasiddhi se ISatprAgbhAra nAmaka AThavIM pRthvI ke madhya 12 yojana yAnI 66,000 dhanuSa kA antarAla hai, AThavIM pRthvI kI moTAI 6 yojana yAnI 64,000 dhanuSa hai aura isake Upara do kosa (4,000 dhanuSa), eka kosa (2,000 dhanuSa) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM 1575 dhanuSa moTAI vAle tIna vAtavalaya haiN| isa sampUrNa kSetra meM trasa jIva nahIM haiN| isakA kula parimANa (316646663)dhanuSa + 66,000 dhanuSa + 64,000 dhanuSa + 4,000 dhanuSa + 2,000 dhanuSa + 15.75 dhanuSa) = 321622413 dhanuSa) prApta hotA hai| 12. prazna : trasa nAlI ke bAhara trasa jIva kauna sI avasthA meM kisa taraha pAye jAte haiM ? uttara : upapAda, mAraNAntika samudghAta evaM lokapUraNa samudghAta kI avasthA meM trasa jIva trasa nAlI ke bAhara bhI pAye jAte haiN|' jaise trasa nAlI ke bAhara rahane vAlA koI sthAvara jIva maraNa karake trasa jIva meM utpanna hone ke liye trasa nAlI kI ora A rahA hai| usa samaya usa jIva ke vigrahagati meM hI basa nAma karma kA udaya A jAne se jitane samaya taka vaha trasanAlI ke bAhara vigrahagati meM rahatA hai, utane samaya taka upapAda kI apekSA trasa jIva kA sanAlI ke bAhara sadbhAva pAyA jAtA hai| trasanAlI ke bhItara rahane vAlA koI trasa jIva, vasanAlI ke ubayAda.. mAraNaMtiya-pariNada-tasamujjhiAUNa sesatasA / tasaNAli bAhirammi ya patthitti jiNehi NididaTeM / / (jIvakANDa gAthA 65) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhara sthAvara jIva meM utpanna hone ke lie maraNa se pUrva bhArAntika samudghAta karatA hai| maraNa ke pUrva usa jIva ke asa nAma karma kA udaya hone se trasa nAma karma sahita vaha trasa jIva sanAlI ke bAhara pAyA jAtA hai| lopUraNa samudghAta meM jaba kevalI bhagavAna ke Atmapradeza samasta loka meM phailate haiM, usa samaya bhI trasanAlI ke bAhara trasajIva (kevala bhagavAna ke trasa nAma karma kA udaya hone se) pAye jAte haiN| 13. prazna : adholoka meM sthita ratnaprabhA Adi pRthviyoM ke rUr3ha nAma kyA haiM ? uttara : ratnaprabhA Adi pRthviyoM ke rUr3ha nAma krama se dharmA, vaMzA, meghA, aMjanA, ariSThA, madhavA aura mAdhavI haiN| 14. prazna : ratnaprabhA pRthvI ke kitane bhAga hai aura unakA kitanA bAhalya (moTAI) hai evaM lambAI, caur3AI kitanI uttara : ratnaprabhA pRthvI ke tIna bhAga haiM- khara bhAga, paMka bhAga aura apabahula bhaag| ina tInoM kA bAhulya kramazaH solaha hajAra, caurAsI hajAra aura assI hajAra yojana hai| prathama pRthvI kI moTAI 1,80,000 yojana hai| (10) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khara bhAga meM eka-eka hajAra yojana moTI 1. citrA, 2. vajrA, 3. vaiDUryA, 4: lohitA, 5. masAra-kalpA, 6. gomedA, 7. prabAlA, 8. jyotirasA, 6. aMjanA, 10. aMjanamUlikA, 11 aMkA, 12. sphaTikA, 13. candanA, 14. sarvArthakA, 15. bakulA, 16. zailA, ye solaha pRthviyA~ haiM / isa solaha pRthviyoM ke bIca meM kisI prakAra kA antarAla nahIM hai| ina 16 pRthviyoM kI lambAI evaM caur3AI loka ke anta taka phailI huI hone se lokapramANa hai| paMka bhAga evaM apabahula bhAga kI bhI lambAI evaM caur3AI lokapramANa hai| 15. prazna : dvitIyAdi pRthivayoM hA bAmanya (mogarAI) dayA hai ? uttara : dvitIya zarkarA pRthvI kI moTAI 32,000 yojana, bAlukAprabhA kI 28,000 yojana, paMkaprabhA kI 24,000 yojana, dhUmaprabhA kI 20,000 yojana, tamaHprabhA kI 16,000 yojana aura mahAtama prabhA kI 8,000 yojana moTAI hai| 16. prazna : sAtoM pRthviyoM kA AdhAra kyA hai ? uttara : ratnaprabhA Adi sAtoM pRthviAyoM ke nIce bIsa-bIsa hajAra yojana moTe tIna bAtavalaya haiM aura unake nIce AkAza hai| eka pRthvI dUsarI pRthvI se saMzliSTa nahIM hai| pRthvI kI moTAI se kama eka-eka rAjU ke antarAla se pRthviyA~ sthita haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. prazna : ratnaprabhA Adi pRdhviyoM meM paTaloM kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : ratnaprabhA pRthvI meM 13 zarkarAprabhA meM 11, bAlukAprabhA meM 6, paMkaprabhA meM 7, dhUmaprabhA meM 5, tamaHprabhA meM 3 aura mahAtama prabhA meM 1 paTala hai| sAtoM pRthviyoM ke kula paTaloM kI saMkhyA 46 hai| ye paTala eka dUsare se saMzliSTa haiN| 18. prazna : ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM biloM kI saMkhyA kitanI hai evaM biloM kI racanA kahA~ para hai ? uttara : ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM kramazaH tIsa lAkha, paccIsa lAkha, pandraha lAkha, dasa lAkha, tIna lAkha, pA~ca kama eka lAkha evaM mAtra pA~ca bila haiN| __prathama pRthvI kA apabahula bhAga evaM anya pA~ca pRthviyoM meM nIce Upara kI eka-eka hajAra yojana moTAI chor3akara bIca meM jitane-jitane paTala bane haiM, unameM anukrama se biloM kI racanA hai| sAtavIM pRthvI ATha hajAra yojana moTI hai| isameM Upara aura nIce bahuta moTAI chor3akara mAtra madhya meM biloM kI racanA hai| ye bila hI naraka kahalAte haiN| 16. prazna : naraka-paTaloM meM biloM kA vinyAsa kisa prakAra (12) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : naraka-paTaloM meM biloM kA vinyAsa indraka, zreNibaddha aura prakIrNaka rUpa meM hai / jo apane paTala ke sarva biloM ke ThIka madhya meM hotA hai, use indraka bila kahate haiM / isa indraka bila kI cAroM dizAoM evaM vidizAoM meM jo bila paMkti rUpa se sthita haiM. unheM zreNibaddha bila kahate haiN| jo zreNibaddha biloM ke bIca meM bikhare hue puSpoM ke samAna yatra-tatra sthita haiM, unheM prakIrNaka bila kahate haiM / yaha racanA pratyeka paTala meM rahatI hai| prathama pRthvI ke ( naraka ke) teraha paTaloM meM 13 indraka bila haiN| dUsare Adi narakoM meM paTaloM kI saMkhyAnusAra kramazaH 11, 6, 7, 5, 3, 1 indraka bila haiN| kula indraka bila 46 haiM / prathama naraka ke prathama paTala meM sthita indraka bila kI eka-eka dizA meM 46 - 46 aura vidizAoM meM 48-48 zreNibaddha bila haiN| dvitIyAdi indraka bila se lekara saptama naraka sthita antima indraka bila taka zreNibaddha biloM kI saMkhyA eka-eka kama hote-hote antima indraka bila kI cAroM dizAoM meM to eka-eka zreNibaddha bila milatA hai parantu vidizAoM meM zreNibaddha bila nahIM pAye jAte haiM / 20. prazna: biloM kA vistAra aura AkAra kyA hai ? uttara : indraka bila saMkhyAta yojana vistAra vAle hI hote haiM / (13) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreNibaddha bila asaMkhyAta yojana vistAra vAle hI hote haiN| prakIrNakoM meM kucha prakIrNaka bila saMkhyAta yojana vistAra vAle aura kucha asaMkhyAta yojana vistAra vAle hote haiN| ye bila gola, caukora aura trikona AkAra vAle haiN| 21. prazna : naraka biloM meM zIta Adi kI bAdhA kisa prakAra uttara : prathama naraka pRthvI se lekara pA~cavIM naraka pRthvI ke tIna cauthAI bhAga paryanta ati uSNa vedanA aura pA~cavIM naraka pRthvI ke zeSa eka cauthAI bhAga meM tathA chaThI aura sAtavIM naraka pRthvI meM atizaya zIta vedanA hai| arthAt kula (30,00,000 + 25,00,000 ru 15,00,000 + 10,00,000 + 22,50,000) 82,25,000 biloM paryanta atyanta uSNa vedanA hai (75,000 + 66665 + 5) 1,75,000 biloM meM atyanta zIta vedanA hai|| 22. prazna : pratyeka pRthvI ke nArakiyoM meM lezyA kI vyavasthA kisa prakAra hai ? uttara : prathama aura dvitIya pRthvI ke nArakiyoM meM kApota lezyA, tRtIya pRthvI ke uparitana biloM ke nArakiyoM meM kApota lezyA aura nIce ke biloM ke nArakiyoM meM nIla lezyA, caturtha pRthvI ke nArakiyoM meM nIla lezyA, paJcama pRthvI ke uparitana biloM ke (14) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakiyoM meM nIla lezyA aura nIce ke biloM ke nArakiyoM meM kRSNa lezyA, SaSTa pRthvI ke nArakiyoM meM kRSNa aura saptama pRthvI ke nArakiyoM meM parama kRSNa lezyA hotI hai| nArakiyoM meM dravya lezyA to Ayu-pramANa eka sarIkhI rahatI hai parantu bhAva lezyA eka rahate hue bhI usameM antamuhUta meM parivartana hotA hai arthAt kApota Adi meM manda-mandatara-mandatama Adi aneka avAntara bheda hote haiN|' 23. prazna : nArakiyoM meM vikriyA kI kyA vyavasthA hai ? uttara : narakoM kA sampUrNa vAtAvaraNa duHkhamaya hotA hai| hajAra bicchuoM ke eka sAtha kATane para jo vedanA hotI hai usase bhI adhika vedanA vahA~ kI bhUmi ke sparza mAtra se hotI hai| bhUkha-pyAsa kA bhayaMkara duHkha hotA hai| nArakI jIva naraka bila meM utpanna hote hI bhaya se kA~patA huA chattIsa AyudhoM ke madhya meM girakara vahA~ se uchalatA hai| purAne nArakI naye nArakI ko dekhakara dhamakAte hue usakI ora daur3ate haiN| paraspara eka dUsare ko asahya pIr3A dete haiN| cillAte hue kitane hI nArakI jIva hajAroM yaMtroM meM tiloM kI taraha pela diye jAte haiN| kitane hI nArakI jIvoM ko sAMkala, ArI, karota, bhAlA Adi se anya nArakI pIr3A dete haiN| ve garama tela meM pheMke jAte haiM, jalatI huI jvAlAoM meM pakAye jAte haiN| vRkSa rA. vA. adhyAya- 3. pRSTha 444. nayA saMskaraNa / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke patte, phala, gucche Adi nArakiyoM ke Upara vajradaNDa ke samAna girate haiN| parastrI-rata nArikiyoM ke zarIra meM atizaya tapI huI lohamayI yuvatI kI mUrti ko dRDhatA se lagAte haiM aura unheM jalatI huI Aga meM pheMka dete haiN| pUrva bhava meM mAMsa-bhakSaNa ke premI nArakiyoM ke zarIra ke mAMsa ko kATakara anya nArakI unhIM mAMsa khaNDoM ko unhIM ke mu~ha meM DAlate haiN| padhu evaM kA sevana karane vAle nA kSiyoM ke mukhoM meM anya nArakI atyanta tape hue dravita lohe ko DAlate haiM, jisase saMtapta ho samasta avayava samUha pighala jAtA hai| duSTa nArakI unake zarIra ke tila-tila barAbara Tukar3e kara DAlate haiM phira bhI ve pAre kI taraha mila jAte haiN| vahA~ kA rUpa, rasa, gandha, sparza sabhI bhayaMkara hotA hai| ambAvarISa jAti ke asurakumAradeva nArakiyoM ko paraspara lar3Ate haiN| unake yuddha ko dekhakara mana meM saMtuSTa hote haiN|' vahA~ para koI kisI kI sahAyatA nahIM karatA hai| nArakI jIvoM ko netra kI TimakAra mAtra bhI sukha nahIM hai| ve rAta-dina duHkha rUpI agni meM jalate rahate haiN| ti. pa. bhAga- eka. dUsarA adhikAra gA. 3 6-343 | (16) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. prazna : nArakiyoM ke upapAda sthAna (utpatti sthAna) kahA~ para hote haiM evaM unakI caur3AI, U~cAI aura AkAra kaisA hotA hai ? uttara : nArakiyoM ke upapAda sthAna biloM ke uparima bhAga meM aneka prakAra kI talavAroM se yukta, bhItara gola aura adhomukhakaNTha vAle hote haiN| pahalI pRthvI se sAtavIM pRthvI taka ke upapAda sthAnoM kI caur3AI kramazaH eka kosa, do kosa, tIna kosa, eka yojana, do yojana, tIna yojana aura sau yojana pramANa hai| U~cAI apanI-apanI zarIra-avagAhanA se pA~ca guNA hai| upapAda sthAna uSTrikA, kothalI, kumbhI, mudgara, nAlI, gAya, hAthI, ghor3A, nAva, jhAlara, masUra, dhvaja, zrRgAla, khara, karabha, jhUlA, rIcha Adi nAnA prakAra ke AkAra vAle hote haiN| upapAda sthAna sAta, tIna, do, eka aura pA~ca kone vAle hote haiN| 27. prazna : upapAda sthAnoM meM utpanna hone vAle nArakI jIya kyA karate haiM ? uttara : nArakI jIva naraka biloM ke upapAda- sthAnoM meM janma lekara eka antamuhUrta meM paryAptiyA~ pUrNa kara upapAda sthAna se cyuta (17) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho naraka bhUmi ke tIkSNa zastroM para girate haiN| prathama pRthvI se sAta pRthvI taka ke nArakI girate hI kramazaH 7 yojana 3 kosa, 15 yojana 2 kosa, 31 yojana 1 kosa, 62 yojana 2 kosa, 125 yojana, 250 yojana evaM 500 yojana Upara uchalate haiN| punaH zastroM para A par3ate haiM / purAne nArakI naye nArakI ko dekhakara ati kaThora zabda bolate hue mArate haiM, phira paraspara mArakATa zurU ho jAtI hai| 28. prazna: nArakI jIva kyA khAte haiM ? usa AhAra meM kitanA duHkha dene kI kSamatA hai ? uttara : prathama pRthvIstha nArakI jIva zvAnAdi nikRSTa prANiyoM ke sar3e huye kalevaroM kI durgandha se bhI adhika durgandha vAlI miTTI khAte haiN| vaMzAdi pRthviyoM ke nArakI isase asaMkhyAtaguNitaM azubha miTTI kA bhakSaNa karate haiM jo unheM alpa mAtrA meM milatI hai| prathama naraka ke prathama sImanta nAmaka paTala ke nArakI jisa miTTI kA AhAra karate haiM, vaha miTTI yadi manuSya-kSetra meM DAla dI jAya to vaha apanI durgandha se Adhe kosa ke jIvoM ko mAra ddaalegii| isI prakAra pratyeka paTala ke AhAra kI miTTI krama se AdhA-AdhA kosa adhika pRthvI sthita jIvoM ko mArane kI kSamatA vAlI hai| prati paTala AdhA-AdhA kosa vRddhiMgata hote hue saptama (18) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI ke adadhi sthAna nAmaka 46veM paTala ke nArakI jisa miTTI kA AhAra karate haiM, vaha miTTI apanI durgandha se madhyaloka meM sthita 243 kosa ke jIvoM ko mArane kI sAmarthya vAlI hai|| 29. prazna : nArakiyoM ke avadhijJAna kA kSetra kitanA hotA uttara : ratnaprabhA pRthvI ke nArakI jIva apane avadhijJAna se 4 kosa taka jAnate haiN| zarkarAprabhA ke 33 kosa, bAlukAprabhA ke 3 kosa. paMkaprabhA ke 21 kosa, dhUmaprabhA ke 3 kosa, tamAmA ke 13 kosa aura mahAtamaHprabhA ke nArakI jIva mAtra 1 kosa taka pAne avavijana se jAna karate haiM, isake Age nhiiN| 30. prazna : nArakI apane avadhijJAna dvArA kyA yaha jAna sakatA hai ki yaha agale maya meM kahA~ para utpanna hogA aura pUrva paryAya meM kahA~ thA ? uttara : nArakiyoM meM avidhajJAna kA utkRSTa kSetra yojana pramANa hai aura / kAla eka samaya kama muhUrta pramANa hai| naraka se maraNa kara jIva madhyaloka meM utpanna hotA hai tathA madhyaloka se hI jIva naraka meM utpanna hotA hai aura yaha kSetra eka yojana se bahuta adhika hai arthAt avadhijJAna ke kSetra se bAhara hai ataH nArakI yaha nahIM jAna sakatA ki vaha marakara kahA~ para utpanna hogA aura pUrva meM kauna-sI paryAya meM kahA~ thaa| (16) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. prazna : prathamAdi pRthviyoM meM janma-maraNa kA antara kitanA hotA hai ? uttara : prathamAdi pRthviyoM meM janma-maraNa ke antara kA pramANa kramazaH caubIsa muhUrta, sAta dina, eka pakSa, eka mAha, do mAha, cAra mAha aura chaha mAha hai arthAt prathamAdi pRthviyoM meM koI nArakI janma-maraNa na kare to adhika se adhika itane samaya taka na kare, isaka vAda to niyama se kisI kA janma-maraNa hotA hI hai| 25 - prazna : naraka se nikalane vAle nArakI jIvoM kI utpatti kahA~-kahA~ para hotI hai aura ve kahA~-kahA~ para utpanna nahIM hote haiM ? naraka se nikala kara ve kyA-kyA nahIM bana sakate haiM? uttara : naraka se nikalA huA jIva manuSyagati aura tiryaJcagati meM karmabhUmija, saMjJI, paryAptaka aura garbhaja hI hotA hai tathA sAtavIM pRthvI se nikalA huA jIva karmabhUmija, saMjJI, paryAptaka aura garbhaja tiryaJca hI hotA hai| narakoM se nikale hue jIva nArAyaNa, pratinArAyaNa, balabhadra aura cakravartI nahIM hote| caturthAdi pRthviyoM se nikale hue jIva yathAkrama tIrthakara, caramazarIrI, sakalasaMyamI aura mizratraya (20) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sambargamadhyAdRSTi, asaMyatta saMpvApRSTi, desasaMda bhI nahIM hote| sAtavIM pRthvI se nikalA huA jIva sAsAdana samyagdRSTi bhI nahIM ho sakatA, mAtra mithyAdRSTi hI hotA hai| naraka se nikalA huA nArakI jIva ekendriya, vikalatraya, asaMjJI paMcendriya, bhogabhUmi, labdhyaparyAptaka aura sammUrchana jIvoM meM utpanna nahIM hotA hai| 33. prazna : tIrthakara prakRti vAlA jIva naraka meM kahA~ saka kisa avasthA meM jA sakatA hai ? narakoM meM unakI vizeSa vyavasthA kyA hotI hai ? uttara : jisa manuSya ne pahale narakAyu kA baMdha kara liyA hai, pIche samyagdarzana prApta kara tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA hai aisA jIva tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA huaa| vaha jIva tIsare naraka taka jA sakatA hai| prathama naraka meM jAne vAlA tIrthakarasatvI samyaktva sahita naraka meM jAtA hai| dUsare evaM tIsare naraka meM jAne vAlA tIrthakarasatvI jIva maraNa samaya se pUrva mithyAdRSTi hokara hI jA sakatA hai| naraka meM jAkara antamuhUrta meM samyagdRSTi banakara punaH tIrthakara prakRti kA baMdha karane lagatA hai| tIrthakara prakRti kI sattA vAle nArakiyoM kI Ayu chaha mAha zeSa rahane para deva unake upasarga dUra kara dete haiM arthAt chaha mAha pUrva usake Upara koTa kA AvaraNa ho jAtA hai, jisase anya nArakI use duHkha nahIM de sakate haiN| (21) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. prazna : narakoM meM kauna-kauna jIya utpanna nahIM hote ? kauna-kauna jIva kauna se naraka taka utpanna ho sakate haiM uttara : ekendriya aura vikalatraya narakoM meM utpanna nahIM hote haiN| asaMjJI paMcendriya jIva prathama pRthvI, paryanta, sarIsRpa dvitIya pRthvI, pakSI tathA matsya tRtIya pRthvI, sarpa caturtha pRthvI, siMha paJcama pRthvI, strI SaSTa pRthvI evaM manuSya saptama pRthvI paryanta utpanna hote haiN| . saMhanana kI apekSA utpatti- chaha saMhanana vAle saMjJI jIva yadi naraka meM utpanna hoveM to meghA nAmaka tIsarI pRthvI paryanta, asaMprAptAsRpATikA saMhanana rahita pA~ca saMhanana vAle ariSTA nAmaka pA~cavIM pRthvI paryapta, cAra srahahana vAle arthAt ardhanArAca saMhanana paryanta vAle maghavI nAmaka chaTI pRthvI paryanta aura vajravRSabha nArAca saMhanana vAle sAtavIM pRthvI taka narakoM meM janma lete haiN| 35. prazna : prathamAdi pRthviyoM meM jIya adhika se adhika kitanI bAra utpanna ho sakate haiM ? uttara : prathamAdi pRthviyoM meM Upara kathita asaMjJI Adi jIva utkRSTa rUpa se yadi nirantara utpanna hoM to ATha, sAta, chaha, pA~ca, cAra, tIna aura do bAra hI kramazaH utpanna ho sakate haiN| naraka se nikala kara sIdhe naraka meM jA sakate haiM, ataH bIca meM anya paryAya kA antara apekSita rahatA hai| jaise- koI asaMjJI jIva marakara (22) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama naraka gayA / yahA~ se nikalakara usane saMjJI paryAya prApta kI / punaH marakara asaMjJI huA tathA marakara punaH prathama naraka gayA / yaha eka bAra huaa| punaH vahA~ se nikala, saMjJI hokara marA aura asaMjJI paryAya prApta kara maraNa kiyA tathA punaH naraka calA gayA, yaha dUsarI bAra huaa| isa prakAra adhika se adhika ATha bAra utpanna ho sakatA hai| naraka se nikalA huA jIva asaMjJI nahIM hotA isaliye use bIca meM saMjJI paryAya prApta karanI pdd'ii| isI kAraNa yahA~ bIca meM eka paryAya kA antara hote hue bhI nirantara kahA hai| sarIsRpa, pakSI, sarpa, siMha aura strI ke lie aisA niyama nahIM hai, ve bIca meM anya kisI paryAya kA antara DAle binA hI utpanna ho sakate haiM / matsya saptama naraka se jAkara vahA~ nikala kara pahale garbhaja hogA, phira matsya ho maraNa kara saptama naraka jAyegA, kyoMki naraka se nikalA jIva sammUrchana nahIM hotaa| isI prakAra manuSya marakara saptama naraka gayA, marakara garbhaja tiryaJca huA, phira manuSya ho. marakara garbhaja tiryaJca huA, punaH manuSya marakara phira saptama naraka jAyegA, kyoMki saptama naraka kA jIva manuSya nahIM hotA, isI kAraNa ina donoM jIvoM ke bIca meM eka paryAya kA antara hote huye bhI nirantara kahA hai / 36. prazna : prathamAdi pRthviyoM meM samyagdarzana- prApti ke kyA sAdhana haiM ? (23) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : samyagdarzana kI prApti kA antaraMga sAdhana anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, loma. mithyAtva, samyagamithyAtva aura samyaktva prakRti ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya aura kSayopazama hai| naraka gati meM uparyukta sAta prakRtiyoM kA kSaya karane kI yogyatA nahIM hai| bahiraMga sAdhana kI apekSA tRtIya pRthvI taka kinhIM nArakiyoM ko jAti smaraNa, kinhIM ko dharma-zravaNa aura kinhIM ko tIvra vedanA ke anubhava se, caturtha pRthvI se saptabhaM pRthvI taka kinhIM ko jAti-smaraNa evaM kinhIM ko tIvra vedanA ke anubhava se samyagdarzana hotA hai| pUrvabhava ke paricita deva tRtIya pRthvI taka jAkara nArakiyoM ko dharmopadeza dete haiM, ataH vahA~ taka dharma-zravaNa sambhava hai| usake Age devoM kA gamana nahIM hai evaM kSetra kA vAtAvaraNa anukUla naM hone se tathA paropakAra kI bhAvanA nahIM hone se vahA~ ke samyagdRSTi nArakI anya nArakiyoM ko saMbodhita nahIM karate haiM, isalie vahA~ para dharma-zravaNa saMbhava nahIM hai| 37. prazna : pradhamAdi pRthviyoM meM kahA~ kaunasA samyagdarzana hai ? uttara : prathama pRthvI meM nArakiyoM kI paryApta avasthA meM tInoM samyagdarzana (upazama, kSAyika, kSayopazama) pAye jAte haiM evaM aparyApta (24) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasthA meM zAmila tathA mRtaka dala kI amethA zAyogika samyagdarzana pAyA jAtA hai| dvitIyAdi pRthviyoM ke nArakiyoM kI aparyApta avasthA meM koI saMmyagdarzana nahIM hotA kyoMki samyagdRSTi jIva prathama pRthvI ke Age utpanna nahIM hotA hai| paryApta avasthA meM upazama aura kSAyopamika donoM samyagdarzana pAye jAte haiN| 38. prazna : prathamAdi pRthviyoM ke nArakiyoM kI jaghanya, madhyama evaM utkRSTa Ayu kitanI hai ? uttara : prathamAdi pRthviyoM ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kramazaH eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, dasa sAgara, sattaraha sAgara, bAIsa sAgara aura taiMtIsa sAgara hai| pUrva naraka kI jo utkRSTa sthiti hotI hai, vaha eka samaya adhika hokara AgAmI naraka kI jaghanya Ayu hotI hai| prathama pRthvI kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hai| madhyama Ayu ke aneka vikalpa haiN| 36. prazna : prathamAdi pRthviyoM ke paTaloM meM nArakiyoM kI Ayu-vRddhi kA kyA krama hai ? uttara : prathama pRthvI meM teraha paTala haiN| unameM jaghanya Ayu evaM utkRSTa Ayu isa prakAra haipaTala kA nAma jaghanya Ayu utkRSTa Ayu 1. sImantaka 10,000 varSa 90,000 varSa (25) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. niraya 3. raurava 4. bhrAnta 60,000 varSa 60 lAkha varSa asaMkhyAta pUrvakoTI 5. udbhrAnta 1/10 sAgara 6. saMbhAntu 2/10 mApA 3/10 sAgara 7. asaMbhrAnta 8. vibhrAnta 10 sAgara 9. trasta 5/10 sAgara 10. trasita 6/10 sAgara 11. vakrAMta 7/10 sAgara 12. avakrAMta 8/10 sAgara 6/10 sAgara 13. vikrAMta 6/10 sAgara 1 sAgara isI prakAra zarkarAprabhA Adi pRthviyoM meM bhI pratyeka paTala meM sthita nArakiyoM kI Ayu jAna lenI caahie| vidhi isa prakAra haiutkRSTa sthiti meM se jaghanya sthiti ko ghaTAne para jo zeSa rahe use prataroM - paTaloM kI saMkhyA se bhAjita kreN| jo labdha Ave use pUrva pRthvI kI utkRSTa sthiti meM jor3a deN| aisA karane se dUsarI pRthvI ke prathama paTala kI utkRSTa sthiti nikalatI hai| Age yahI iSTa jor3ate jAnA cAhie / 60 lAkha varSa asaMkhyAta pUrvakoTI 1/10 sAgara 2/10 sAgara 3810 sAgara 4./10 sAgara 5/10 sAgara 6/10 sAgara 7/10 sAgara (26) 8/10 sAgara Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise zarkarAprabhA kI utkRSTa sthiti 3 sAgara aura jaghanya sthiti 1 sAgara hai / utkRSTa sthiti meM se jaghanya sthiti ko ghaTAne se 2 sAgara zeSa rhe| isameM pratara saMkhyA 11 kA bhAga dene se 2/11 iSTa huaa| ise pratyeka pAla kI Ayu meM milAne para avAntara paTaloM meM sthita nArakiyoM kI utkRSTa Ayu nikala AtI 40.. prazna : narakoM meM nArakiyoM ke guNasthAnoM kI kyA vyavasthA hai ? uttara : bahuta Arambha aura bahuta parigraha meM Asakti, mithyAtva kI prabalatA, raudradhyAna, madya-mAMsa-madhu kA sevana, deva-zAstra-guru kA avarNavAda, munihatyA, para-dhana kA haraNa, parastrI meM Asakti aadi| ___madya pIte hue, mAMsa kI abhilASA karate hue, jIvoM kA dhAta karate hue aura mRgayA meM anurakta hote hue jo manuSya kSaNamAtra ke sukha ke lie pApa utpanna karane vAle, mahAn kaSTakAraka aura atyanta bhayAnaka naraka meM par3ate haiN| 'upasthita vizeSaH ravaprataravibhAjaroSTa saMgaNitaH / upari zikSA rizvatiyutaH sneSTaprata rasthitirgahatI / / (rAjavAtiyA 3-6-7) (27) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIta ko cheda kara arthAt seMdha lagAkara, priyajana ko mArakara aura paTTAdika ko grahaNa karake, dhana kA haraNa karane vAle tathA anya bhI aise hI saikar3oM anyAyoM se mUrkha loga bhayAnaka naraka meM duHkha bhogate haiN| lajjA se rahita, kAma se unmatta, javAnI meM masta, para-strI meM Asakta aura rAta-dina maithuna kA sevana karane vAle prANI narakoM meM jAkara ghora duHkha prApta karate haiN| putra, strI, svajana aura mitra ke jIvanArtha jo loga dUsaroM ko Tagate huye apanI tRSNA bar3hAte haiM tathA para ke dhana kA haraNa karate haiM, ve tIvra duHkha ko utpanna karane vAle naraka meM jAte haiN| apu (28) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAdhikAra 42. prazna : "deva' kise kahate haiM ? uttara : abhyantara kAraNa devagati nAma karma kA udaya hone para jo nAnA prakAra kI bAhya vibhUti se dvIpasamudrAdi aneka sthAnoM meM icchAnusAra krIr3A karate haiM, ve deva kahalAte haiM ? 43. prazna : devoM ke kitane bheda haiM ? uttara : bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika-kalpavAsIisa prakAra devoM ke cAra prakAra haiN| 44. prazna : bhavanatrika devoM ke kitane bheda haiM ? uttara : bhavanavAsI devoM ke dasa bheda haiM - 1. asurakumAra, 2. nAgakumAra, 3. vidyutkumAra, 4. suparNakumAra, 5. agnikumAra, 6. vAtakumAra, 7. stanitakumAra, 8. udadhikumAra, 6. dvIpakumAra aura 10. dikkumAra / vyantara devoM ke ATa bheda haiM - 1. kinnara, 2. kimpuruSa, 3. mahoraga, 4. gandharva, 5. yakSa, 6, rAkSasa, 7. bhUta aura 8. pizAca / jyotiSka devoM ke pA~ca bheda haiM - 1. sUrya, 2. candra, 3. graha, 4. nakSatra aura 5, taaraa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. prazna : bhavanatrika devoM ke avAntara bheda kitane haiM ? uttara : bhavanavAsI devoM ke ukta dasa prakAra ke bhedoM meM pratyeka ke 1. indra, 2. sAmAnika, 3. trAyastriza, 4. pAriSad, 5 AtmarakSa, 6. lokapAla, 7. anIka, 8. prakIrNaka, 6. Abhiyogya aura 10. kilviSika ke bheda se dasa-dasa bheda haiN| ___vyantara aura jyotiSka devoM ke kramazaH ATha prakAra ke aura pA~ca prakAra ke bhedoM meM pratyeka ke bAyastriza evaM lokapAla ko chor3akara zeSa ATha prakAra ke bheda haiN| 46. dha : devoM ke amAya kA abhAva hai, ataH unameM AtmarakSa Adi kI kalpanA kyoM hai ? uttara : yadyapi indra Adi devoM ko kisI prakAra kA bhaya nahIM hai, phira bhI unakI vibhUti kA dyotana karane ke lie tathA prIti kI prakarSatA kA kAraNa hone se dUsaroM para prabhAva DAlane ke lie AtmarakSa hote haiM arthAt isa saba parikara ko dekhakara indra Adi ko param prIti hotI hai| 47. prazna : bhavanavAsiyoM ke kitane aura kauna-kauna indra uttara : bhavanavAsiyoM ke dasa prakAra ke bhedoM meM se pratyeka meM do-do (30) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra evaM do-do pratIndra hote haiM, ataH bhavanavAsiyoM meM kula bIsa indra aura pratIndra hote haiM ! indroM ke nAma isa prakAra haiM - asurakumAra nAmaka bhavanavAsI devoM meM camara aura vairocana, nAgakumAra devoM meM bhUtAnanda aura dharaNAnanda, vidyutkumAroM ke ghoSa aura mahAghoSa, suparNakumAroM ke veNudeva aura veNudhArI, agnikumAroM ke agnizikhI auH agnidAhA pAtamAgoM ke kemva aura prabhaJjana, stanitakumAroM ke hariSeNa aura harikAnta, udadhikumAroM ke jalaprabha aura alakAnta, dvIpakumAroM ke pUrNa aura vaziSTa tathA dikkumAroM ke amitagati aura amitavAhana, isa prakAra kula 20 indra hote haiN| 48. prazna : asurakumAra Adi deyoM ke mukuToM meM kyA cihna / hote haiM ? uttara : asurakumAra Adi bhavanavAsI devoM ke mukuToM meM krama se cUr3AmaNi, sarpa, garur3a, hAthI, magara, varddhamAna (svastika), vajra, siMha, kalaza aura azva ke cihUna hote haiN| 46. prazna : asurakumAra Adi devoM ke caityavRkSoM ke kyA nAma uttara : asurakumAra Adi devoM ke. caityavRkSoM ke nAma kramazaH pIpala, saptaparNa, zAlmalI, jAmuna, vetasa, kadamba, priyaMgu, zirISa, (31) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . palAza aura rAjadruma (cArolI kA vRkSa) haiN| 50. prazna : ye caityavRkSa kyoM kahalAte haiM ? uttara : caityavRkSoM ke mUla bhAga kI cAroM dizAoM meM padmAsana se sthita pA~ca-pA~ca jinapratimAe~ haiM, ataH inheM caityavRkSa kahate haiN| pratimAoM ke Age pratyeka dizA meM ratnamaya, uttuMga pA~ca-pA~ca mAnastambha hai| ina mAnastambhoM ke Upara cAroM dizAoM meM sAta-sAta pratimAe~ virAjamAna haiN| 51. prazna : bhavanavAsI devoM ke nivAsa sthAnoM ke kitane bheda haiM evaM unakA kyA svarUpa hai ? uttara : bhavanavAsI devoM ke nivAsa sthAna bhavana, bhavanapura aura AvAsa ke bheda se tI prakAra ke hote haiN| inameM se ratnaprabhA pRthvI meM bhavana, madhyaloka meM dvIpa-samudroM ke Upara bhavanapura evaM ramaNIya tAlAba, parvata tathA vRkSAdika ke Upara AvAsa haiN| ratnaprabhA pRthvI ke paMkabahula bhAga meM isa jambUdvIpa se tirache dakSiNa evaM uttara dizA meM asaMkhyAt dvIpa samudroM ke bAda kramazaH dakSiNendra, uttarendra evaM unake parivAra vAle asurakumAroM ke bhavana haiN| ratnaprabhA pRthvI ke khara bhAga meM Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara isa jambUdvIpa se tirache dakSiNa evaM uttara dizA meM asaMkhyAt dvIpa-samudroM ke bAda kramaza: dakSiNendra, (32) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarendra evaM unake parivAra vAle zeSa nau kumAroM ke bhavana haiN| inameM kinhIM-kinhIM ke bhavanapura evaM AvAsa bhI hote haiM, parantu asurakumAra devoM ke kevala bhavana rUpa hI nivAsasthAna hote haiM, bhavanapura aura AvAsa nahIM hote haiN| 52. prazna : bhavanavAsI indroM ke bhavanoM kI saMkhyA kitanI-kitanI uttara : bhavanavAsI ke dakSiNendroM meM camarendra ke 34 lAkha, bhUtAnanda ke 44 lAkha, veNu ke 35 lAkha, pUrNa ke 40 lAkha,jalaprabha ke 40 lAkha, ghoSa ke 40 lAkha,hariSeNa ke 40 lAkha amitagati ke 40 lAkha, agnizikhI ke 40 lAkha aura velamba ke 50 lAkha bhavana haiN| isI prakAra uttarendroM meM vairocana ke 30 lAkha, dharaNAnanda ke 40 lAkha, veNudhArI ke 34 lAkha, vaziSTha ke 36 lAkha, jalakAnta ke 36 lAkha, mahAghoSa ke 36 lAkha, harikAnta ke 36 lAkha, amitavAhana ke 36 lAkha, agnivAhana ke 36 lAkha aura prabhaJjana ke 46 lAkha bhavana haiN| indroM kI isa bhavana-saMkhyA meM unake parivAra vAle devoM ke bhavanoM kI saMkhyA bhI sammilita hai| 53. prazna : ina bhavanoM kI lambAI Adi kyA hai tathA ina bhavanoM kI kyA vizeSatA hai ? (33) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : bhavanoM kI lambAI, caur3AI kA jaghanya pramANa saMkhyAta yojana aura utkRSTa pramANa asaMkhyAta yojana hai| ve samasta bhavana caukora hote haiN| unakA bAhalya (U~cAI) tIna sau yojana hai| pratyeka bhavana ke bIca meM sau yojana U~cA eka parvata hai aura pratyeka parvata para eka-eka caityAlaya hai| bhavanoM kI bhUmi aura dIvAreM ratnamayI hotI haiN| ve bhavana satat prakAzamAna rahate haiM aura sarvendriyoM ko sukha dene vAlI candanAdi vastuoM se sikta hote haiN| 54. prazna : naraka-bila bhI isI prakAra ratnaprabhA pRthvI meM citrAdi pRdhviyoM ke nIce abbahula bhAga meM bane hue haiM, phira unheM bhavana saMjJA na dekara bila saMjJA kyoM dI gaI . uttara : jisa prakAra yahA~ sarpAdi pApI jIvoM ke sthAnoM ko bila kahate haiM aura puNyavAna manuSyoM ke rahane ke sthAnoM ko bhUmigRha Adi kahate haiM, usI prakAra nikRSTa pApa ke phala ko bhogane vAle nArakI jIvoM ke rahane ke sthAnoM kI saMjJA bila hai aura puNyavAna devoM ke rahane ke sthAnoM kI saMjJA bhavana hai| 55. prazna : bhavanaloka meM akRtrima caityAlayoM kI saMkhyA kitanI haiM ? uttara : bhavanaloka meM sAta karor3a bahattara lAkha akRtrima caityAlaya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, jinameM deva-devAMganAe~ bhaktipUrvaka nRtya, saMgIta evaM gAna Adi dvArA jina-pUjana karate haiN| bhavanoM kI jitanI saMkhyA hai, akRtrima caityAlayoM kI utanI hI saMkhyA hai| 56. prazna : bhavanavAsI devoM meM AhAra aura zvAsocchvAsa kA kyA kama hai ? uttara : asurakumAra deva 1000 varSa meM AhAra grahaNa karate haiM aura eka pakSa meM zvAsocchvAsa lete haiN| bhAgakumAra, suparNakumAra aura dvIpakumAra 123 dina meM AhAra grahaNa karate haiM tathA 121 muhUrta meM zvAsocchvAsa lete haiN| udadhikumAra, stanitakumAra aura vidyutkumAra 12 dina meM AhAra grahaNa karate haiM evaM 12 muhUrta meM zvAsocchvAsa lete haiM tathA dikkumAra, agnikumAra aura vAyukumAra deva 73 dina meM AhAra grahaNa karate haiM aura 76 muhUrta meM zvAsocchvAsa lete haiN| ye deva ati-snigdha aura anupama amRtamaya AhAra ko mana se grahaNa karate haiN| 57. prazna : bhayanavAsI devoM kA gamana kahA~-kahA~ para hotA uttara : bhakti se yukta sabhI indrAdideva paMca-kalyANakoM ke nimitta DhAI dvIpa meM tathA jinendra pratimAoM kI pUjana ke limitta nandIzvara dvIpa meM jAte haiN| zIlAdika guNoM se saMyukta kinhIM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munivarAdika kI pUjana evaM parIkSA ke nimitta, apanI-apanI krIr3A karane ke lie athavA zatru-samUha ko naSTa karane kI icchA se asurakumArAdika devoM kI gati UrdhvarUpa se (anya kI sahAyatA ke binA) aizAna svarga paryanta aura dUsare devoM kI sahAyatA se acyuta svarga paryanta hotI hai| nIce tIsarI pRthvI taka jA sakate haiN| 58. prazna : bhavanavAsI devoM kI utkRSTa evaM jaghanya Ayu kitanI hotI hai ? uttara : bhavanavAsI devoM ke dakSiNendroM meM (1) camara (2) bhUtAnanda (3) veNu (4) pUrNa evaM (5) jalaprabhAdi chaha devoM kI utkRSTa Ayu kramazaH 1 sAgara, 3 palya, 23 palya, 2 palya evaM 13 palya hotI uttarendroM meM (1) vairocana (2) dharaNAnanda (3) veNudhArI (4) vaziSTha evaM (5) jalakAnta Adi chaha devoM kI utkRSTa Ayu kramazaH sAdhika 1 sAgara, sAdhika 3 palya, sAdhika 23 palya, sAdhika 2 palya evaM sAdhika 13 vo palya hotI hai| bhavanavAsI devI kI jaghanya Ayu 10,000 varSa kI hotI hai! 56. prazna : Ayu kI apekSA bhavanaghAsI devoM kA sAmarthya kitanA hotA hai ? uttara : jo deva dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA hai, vaha apanI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti se eka sau manuSyoM ko mArane athavA pIsane ke liye samartha hai tathA vaha deva Der3ha sau dhanuSa pramANa lambe caur3e aura moTe kSetra ko bAhuoM se veSTita karane aura ukhAr3ane meM bhI samartha hai| J eka palyopama Ayu vAlA deva pRthvI ke chaha khaNDoM ko ukhAr3ane tathA vahA~ rahane vAle manuSya evaM tiryoM ko marane athavA pIsane ke lie samartha hai| eka sAgaropama kAla taka jIvita rahane vAlA deva samagra jambUdvIpa ko ukhAr3a pheMkane tathA tahasa-nahasa karane aura usameM sthita manuSyoM evaM tiryacoM ko mArane athavA pIsane ke lie samartha hai / jisa deva kI saMkhyAt varSa kI Ayu hai, vaha eka samaya meM saMkhyAta yojana jAtA hai aura itane hI yojana AtA hai 1 jisa deva kI Ayu asaMkhyAt varSa kI hai, vaha eka samaya meM asaMkhyAt yojana jAtA hai aura itane hI yojana AtA hai / 60. prazna: bhavanavAsI devoM ke Urdhva, athaH evaM tiryag dizA meM avadhijJAna kA pramANa kyA hai ? uttara : apane-apane bhavana meM sthita bhavanavAsI devoM kA avadhijJAna UrdhvadizA meM utkRSTa rUpa se meru parvata ke zikhara (37) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryanta kSetra ko viSaya karatA hai| adhaHdizA meM apane-apane bhavanoM ke nIce-nIce thor3e-thor3e kSetra meM pravRtti karatA hai evaM tirache rUpa se bahuta adhika kSetra meM abAdhita pravRtti karatA hai| kSetra kI apekSA bhavanavAsI devoM ke avadhijJAna kA pramANa jaghanya rUpa se paccIsa yojana hai| kAla ko apekSA eka dina ke bhItara kI vastu ko viSaya karatA hai| utkRSTa rUpa se kSetra evaM kAla kI apekSA asurakumAra devoM ke avadhijJAna kA pramANa kramazaH asaMkhyAta karor3a yojana evaM asaMkhyAta varSa mAtra hai| zeSa devoM ke avadhijJAna kA pramANa, kSetra evaM kAla kI apekSA kramazaH utkRSTa rUpa se asaMkhyAta hajAra yojana aura asukumAroM ke avadhijJAna ke kAla se saMkhyAta-guNA kama hai| 61. prazna : bhavanavAsI devoM kA utsedha kitanA hotA hai evaM vikriyA kitanI hotI hai ? uttara : asurakumAra devoM ke zarIra kI U~cAI 25 dhanuSa aura zeSa devoM kI U~cAI 10 dhanuSa mAtra hotI hai| dasa prakAra ke bhavanavAsI deva aneka rUpoM kI vikriyA karate huye apane-apane avadhijJAna ke kSetra ko pUrita karate haiN| vikriyA dvArA nirmita unake zarIroM kI U~cAI aneka prakAra kI hotI hai| 62. prazna : bhavanatrika meM kAmasevana kisa prakAra hotA hai ? Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : bhavanatrika deva kAya-pravIcAra se yukta hote haiM tathA veda nokaSAya kI udIraNA hone para ve manuSyoM ke samAna kAmasukha kA anubhava karate haiN| sapta dhAtuoM se rahita hone ke kAraNa nizcaya se una devoM ke vIrya kA kSaraNa nahIM hotaa| kevala veda-nokaSAya kI udIraNA ke zAnta hone para unheM saMkalpasukha utpanna hotA hai| 63. prazna : bhavanavAsI deva kinakI pUjA karate haiM ? uttara : samyagdarzana rUpI ratna se yukta deva to karmakSaya ke nimitta nitya hI atyadhika bhakti se jinendra-pratimAoM kI pUjA karate haiM, kintu samyagdRSTi devoM se sambodhita kiye gaye mithyAdRSTi deva bhI kula-devatA mAnakara jinendra-pratimAoM kI nitya hI nAnA prakAra se pUjA karate haiN| 64. prazna : bhavanavAsI devoM meM utpatti ke kyA kAraNa haiM ? uttara : jJAna cAritra meM dRr3ha zaMkA vAle, saMkleza pariNAmoM vAle, doSapUrNa cAritra vAle, unmArgagAmI, nidAna bhAvoM se yukta, pApoM kI pramukhatA se sahita, kAminI ke viraharUpI jvara se jarjarita, kalaha -priya aura pApiSTha kitane hI avinayI jIva evaM mithyAtva bhAva se saMyukta kitane hI saMjJI aura asaMjJI jIva bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM / jo krodha, mAna, mAyA aura lobha meM Asakta haiM, duzcAritra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAla haiM tathA baira bhAva meM ruci rakhate haiM; ve asuroM meM utpanna hote - haiM / 65. deva- durgatiyoM meM utpatti ke kyA kAraNa haiM ? uttara : samAdhimaraNa ke virAdhita karane para kitane hI jIva kandarpa, kilviSa, Abhiyogya aura sammoha Adi deva - durgatiyoM meM utpanna hote haiM / jo satya vacana se rahita haiM, bahujana meM ha~sI karate haiM aura jinakA hRdaya kAmAsakta rahatA hai, ve nizcaya se kandarpa devoM meM utpanna hote haiM jo bhUtikama, mantrAbhiyoga aura kautUhalAdi se saMyukta haiM tathA logoM kI vaMcanA karane meM pravRtta rahate haiM, ve vAhanadevoM meM utpanna hote haiN| tIrthaMkara, saMgha- pratimA evaM Agama granthAdika ke viSaya meM pratikUla, durvinayI tathA pralApa karane vAle jIva kilviSaka devoM meM utpanna hote haiN| kumArga kA upadeza karane vAle, jinendropadiSTa mArga ke virodhI aura moha se mugdha jIva sammoha jAti ke devoM meM utpanna hote haiN| (40) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66. prazna : vyantara devoM ke kitane aura kauna-kauna se indra uttara : vyantaroM ke Ara prakAra ke bhedoM meM se pratyeka meM do-do indra aura do-do pratIndra hone se kula solaha indra aura solaha pratIndra hote haiN| ___ kinnaroM ke kimpuruSa aura kinnara, kimpuruSoM ke satpuruSa aura mahApuruSa, mahoragoM ke mahAkAya aura atikAya, gandharvo ke gItarati aura gItayaza, yakSoM ke maNibhadra aura pUrNabhadra, rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma, bhUtoM ke svarUpa aura pratirUpa, pizAcoM ke kAla aura mahAkAla ye solaha indra haiN| 67. prazna : kinnara Adi vyantara deyoM ke zarIra kA raMga kaisA uttara : kinnara nAma ke vyantara devoM ke zarIra kA varNa priyaMgupuSpa sadRza, kimpuruSoM kA varNa svarNa sadRza, mahAragoM kA kAlA gandharvo kA zundra svarNa sadRza, yakSa, rAkSasa aura bhUta jAti ke devoM ke zarIra kA raMga zyAma tathA pizAca jAti ke vyantara devoM kA varNa kajala sadRza hotA hai| 65. prazna : vyantara devoM kA nivAsakSetra kitanA hai ? uttara : rAjU ke varga ko eka lAkha ninyAnave hajAra yojana se guNA (4) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane para jo prApta ho vaha vyantara devoM kA nivAsakSetra hai, yathA 1 rAjU x 1 rAjU - 1,66,000 yojana (paMka bhAga se meru parvata kI U~cAI paryanta kA kSetra) pramANa vyantara devoM kA nivAsakSetra hai| isa nivAsakSetra meM vyantara devoM ke tIna prakAra ke pura hote haiN| 66. prazna : vyantara devoM ke nivAsasthAna ke kitane bheda haiM ? una bhedoM ke lakSaNa batalAiye ? uttara : vyantara devoM ke nivAsasthAna ke tIna bheda haiN| (9) bhavana, (2) bhavanapura, (3) aavaas| jo sthAna pRthvI se nIce arthAt ratnaprabhA pRthvI meM haiM, unheM bhavana kahate haiN| jo nivAsasthAna madhyaloka kI samabhUmi para haiM evaM dvIpa-samudroM ke Upara haiM, unheM bhavanapura kahate haiN| jo sthAna pRthvI se U~ce haiM aura draha (tAlAba) evaM parvatAdikoM ke Upara haiM unheM AvAsa kahate haiN| koI vyantaradeva mAtra bhavanoM meM rahate haiM, koI bhavana aura bhavanapura donoM meM rahate haiM aura koI bhavana, bhavanapura tathA AvAsa tInoM meM rahate haiN| 70. prazna : vyantaradeva kahA~ nivAsa karate haiM ? uttara : ratnaprabhA pRthvI ke qhara bhAga meM jambUdvIpa se tirache dakSiNa evaM uttara dizA meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke bAda kramazaH dakSiNendra, uttarendra evaM unake parivAra vAle kinnara, kimpuruSa, mahoraga, (42) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandharva, yakSa, bhUta aura pizAca ina sAta prakAra ke vyantaradevoM ke AvAsa haiN| ratnaprabha pRthvI ke paMkabahula bhAga meM jambUdvIpa se tirache dakSiNa evaM uttara dizA meM sAla ta dIpa-sA ke bAda hama dakSiNendra, uttarendra evaM unake parivAra vAle rAkSasa nAmaka vyantaroM ke AvAsa citrA aura vA pRthvI kI sandhi se prArambha kara meru parvata kI U~cAI taka tathA madhyaloka kA vistAra jahA~ taka hai vahA~ taka ke samasta kSetra meM vyantaradeva yathAyogya bhavanapuroM, AvAsoM evaM bhavanoM meM rahate haiN| 71. prazna : vyantara deyoM ke caityavRkSa kauna se haiM ? unakA svarUpa kyA hai ? uttara : vyantara devoM ke kramazaH azoka, campA, nAgakesara, tumbaru, vaTa, kaNTakataru, tulasI aura kadamba nAma ke caityavRkSa hote haiN| caityavRkSoM ke mUla kI pratyeka dizA meM palyaMkAsana se yukta cAra-cAra jina pratimAe~ haiN| pratyeka pratimA ke Age eka-eka mAnastambha hai jo nAnA prakAra kI bhautiyoM kI mAlAoM evaM divya ghaNTAjAla Adi se suzobhita hai| (43) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. prazna : vyantara deyoM meM AhAra aura zvAsocchvAsa kI kyA vyavasthA hai ? uttara : jina vyantara devoM kI Ayu palya pramANa hai, unakA pA~ca piH ke asara se AhAra hotA hai aura pAMca muhUrta bAda ve ucchvAsa lete haiN| jina vyantara devoM kI Ayu mAtra dasa hajAra varSa hai, unakA AhAra do dina bAda aura ucchavAsa sAta zvAsocchvAsa pazcAt hotA hai| kinnara Adi vyantara deva tathA deviyA~ divya evaM amRtamaya AhAra kA upabhoga mana se hI karate haiM, unake kavalAhAra nahIM hotaa| 73. prazna : nIcopapAda Adi vyantara devoM kA niyAsa kahA~ para hai ? uttara : citrA pRthvI se eka hAtha Upara nIcopapAdika deva sthita haiN| inase 10,000 hAtha Upara digvAsI deva haiN| inase 10,000 hAtha Upara antaravAsI aura inase 10,000 hAtha Upara kUSmANDa deva nivAsa karate haiN| inase 20,000 hAtha Upara utpanna, inase 20,000 hAtha Upara anutpanna, inase 20,000 hAtha Upara pramANaka, inase 20,000 hAtha Upara gandha, inase 20,000 hAtha Upara mahAgandha, inase 20,000 hAtha Upara bhujaMga, inase 20,000 hAtha Upara prItika aura inase 20,000 hAtha Upara AkAzotpanna (44) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantara deva nivAsa karate haiM / 74. prazna : vyantara devoM kI Ayu kitanI hotI hai ? uttara : vyantara devoM kI utkRSTa Ayu eka palya pramANa, madhyama Ayu asaMkhyAta varSa pramANa aura jaghanya Ayu dasa hajAra varSa pramANa hotI hai / 75. prazna : vyantara devoM ke avadhijJAna kA kSetra kitanA hai ? uttara : dasa hajAra varSa pramANa Ayu vAle vyantara devoM ke avidhijJAna kA viSaya Upara aura nIce jaghanya 5 kosa tathA 1 utkRSTa 50 kosa pramANa hai / palyopama pramANa AyuvAle vyantaradeva avadhijJAna se nIce aura Upara eka-eka lAkha yojana pramANa dekhate haiM / 76. prazna: vyantara devoM meM kitanA sAmarthya hotA hai ? uttara : dasa hajAra varSa pramANa Ayu vAlA pratyeka vyantara deva eka sau manuSyoM ko mArane evaM pAlana karane meM samartha hotA hai| vaha deva apanI zakti se eka sau pacAsa dhanuSa pramANa vistAra evaM bAhalya se yukta kSetra ko ukhAr3a kara anyatra rakha sakatA hai| eka palya pramANa Ayu vAlA vyantara deva apanI bhujAoM se chaha khaNDoM ko ulaTane meM samartha hai aura unameM sthita manuSyoM ko mArane tathA (4) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlane meM bhI samartha hai| 77. prazna : vyantara devoM kI vikriyA zakti evaM gamana zakti kitanI hotI hai ? uttara : dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA vyantara deva utkRSTa rUpa se sau rUpoM kI, jaghanya rUpa se sAta rUpoM kI aura madhyama rUpa se vividha rUpoM kI vikriyA karatA hai| zeSa vyantara devoM meM se pratyeka deva apane-apane avadhijJAna kA jitanA kSetra hai utane pramANa kSetra ko vikriyA bala se pUrNa karatA hai| ___ saMkhyAta varSa pramANa Ayu vAlA vyantara deva eka samaya meM saMkhyAta yojana aura asaMkhyAta varSa pramANa Ayu vAlA deva asaMkhyAta yojana jAtA hai| 76. prazna : vyantara deva sambandhI jina-bhavanoM kA pramANa kitanA hai ? uttara : jagatpratara ke saMkhyAta bhAga meM tIna sau yojanoM ke varga kA bhAga dene para jo labdha Ave utane pramANa jinamandira vyantaraloka jagatpatara vyantaraloka ke jinabhavana - saMkhyAta x (300)2 (46) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. prazna : khoTe manuSyoM ko cAhane ke kAraNa kinnara, kutsita puruSoM kI kAmanA karane ke kAraNa kimpuruSa, mAMsa khAne se pizAca ityAdi kAraNoM se ye saMjJAyeM kyoM nahIM mAnate ? uttara : vyantaroM meM kimpuruSa Adi kI kriyA-nimittaka saMjJA mAnanA ucita nahIM hai, yaha saba to devoM kA avarNavAda hai| ye deva pavitra vaikriyika zarIradhArI hote haiN| ye kabhI azuci audArika zarIra vAle manuSya Adi kI kAmanA nahIM karate haiM aura na mAMsa-madirAdi ke khAna-pAna meM hI pravRtta hote haiN| loka meM jo vyantaroM kI mAMsAdi-grahaNa kI pravRtti sunI jAtI hai, vaha kevala unakI krIr3A mAtra hai| unake to mAnasika AhAra hotA hai| devagati nAmakarma ke uttarottara prakRti bheda ke udaya se kinnarAdi vizeSa saMjJAyeM hotI haiN| 80. prazna : bhavanatrika devoM meM kauna-sI lezyA hotI hai ? uttara : bhavanatrika deva evaM deviyoM meM kRSNa, nIla, kApota aura jaghanya se pIta lezyA hotI hai| saba devoM meM dravya aura bhAva lezyA samAna hotI hai| (17) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81. prazna : bhavanatrika devoM meM kauna-kauna se samyagdarzana hote uttara : bhavanAMtraka devoM meM apayApta avasthA meM koI bhI samyagdarzana nahIM hotA hai| paryApta avasthA meM aupazamika aura kSAyopazamika samyagdarzana nayA prApta kiyA jA sakatA hai| samyagdarzana sahita bhavanatrika devoM meM utpatti nahIM hotI hai| 52. prazna : bhavanatrika deyoM meM kauna-kauna se guNa-sthAna hote uttara : bhavanatrika devoM meM aparyApta avasthA meM eka mithyAtva' kahA bhI hai- bhavaNavAsiya-dANaveMtara-joisiyadevA devIo sodhammIsANa-. kappavAsiyadevIo ca micchAidita sAsaNa-sammAidiTha-TThANe siyA pajjattA siyA apajjatA. siyA pajjattiyAo, siyA apjjttiyaao| (dhavala- / 337 sUtra 66) artha- mavanavAsI. vANa vyantara, jyotiSI deva aura unakI deviyA~ tathA saudharma aura aizAna kalpavAsinI deviyA~ ye saba mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna meM paryApta bhI hote haiM tathA aparyApta bhI hote haiM / (SaT .. khaNDAgama mUla 66 tathA dhavala /337, dhavala 6/442, dhavala 6/466-67 Adi) ataH bhavantrika devoM meM aparyApta dazA meM mithyAtva tathA sAsAdana ye do guNasthAna hote haiM. aisA jAnanA caahie| (ti. pa. 3/85) go.jI./jI.pra. tathA kannaDa TIkA gA, 726. pRSTha 684. bhAga-2 jJAnapITha prakAzana, dhavala 2/546-47 Adi) (c) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA sAsAdana guNasthAna hotA hai| paryApta avasthA meM eka se cAra guNasthAna ho sakate haiN| 53. prazna : bhavanatrika devoM meM kauna utpanna hote haiM ? uttara : akAmanirjarA aura bAlatapa karane vAle mithyAdRSTi manuSya tathA tiryaJca bhavanatrika devoM meM utpanna hote haiN| 84. prazna : bhavanatrika deva kahA~-kahA~ utpanna hote haiM ? uttara : bhavananika deva yahA~ se Ayakara karmabhUmija manuSya evaM tiryaJcoM meM utpanna hote haiN| Ayu-bandha ke samaya yadi tIvra saMkleza bhAva ho to agnikAyika aura vAyukAyika ko chor3akara zeSa bAdara ekendriyoM meM bhI utpanna ho sakate haiN| vikalatraya meM utpanna nahIM hote haiN| 65. prazna : devoM kI jyotiSI saMjJA kyoM hai ? uttara : sUrya, candra, graha, nakSatra evaM tArAgaNa ye pA~coM prakAra ke deva jyotirmaya haiN| prakAza karane kA hI svabhAva hone se ina pA~coM devoM kI jyotiSI deva yaha saMjJA sArthaka hai| 86. prazna : jyotiSI devoM kA nivAsa kahA~ para hai ? uttara : citrA pRthvI se 760 yojana kI U~cAI se lekara 600 yojana taka kI U~cAI meM athAt rAjU ke varga ko eka sau dasa. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yojanoM se guNA karane para (1 rAjU x 1 rAjU x 110 yojana) jo labdha Ave, usameM se agamya kSetra ko chor3akara zeSa kSetra meM jyotiSI devoM kA nivAsa hai| bhUmi ke samatala bhAga se sAta sau nabbe yojana Upara sabase nIce tArAgaNa haiN| unase dasa yojana Upara pratIndra sthAnIya sUrya aura usase assI yojana Upara indra sthAnIya candramA bhramaNa karate haiN| candramA se tIna yojana Upara nakSatra aura nakSatra se tIna yojana Upara budha kA sthAna hai| budha ke tIna yojana Upara zukra, zujA ko dIna yoga Upara vRti , usase dhAra yojana Upara maMgala aura maMgala se cAra yojana Upara zani graha bhramaNa karatA hai| isa prakAra yaha sampUrNa jyotiSka cakra nabhasthala meM eka sau dasa yojana pramANa U~cAI aura asaMkhyAta dvIpa-samUha pramANa lambAI athavA ghanodadhi vAtavalaya paryanta pUrva-pazcima eka rAjU kI lambAI evaM dakSiNottara eka rAjU pramANa kSetra meM sthita hai| 17. prazna : agamya kSetra kA pramANa kitanA hai ? uttara : trilokasAra gAthA 345 ke anusAra "jyotirgaNa sumeru parvata ko 1121 yojana chor3akara gamana karate haiN|" jyotirdevoM ke saMcAra se rahita sumeru ke donoM pArzva bhAgoM kA yaha pramANa (1121 X2) = 2242 yojana hotA hai| bhUmi para sumeru kA vistAra 10,000 yojana hai| ina donoM ko jor3a dene para jyotirdevoM ke (50) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agamya kSetra kA sUcI-vyAsa 10,000 + 2242 = 12,242 yojana hotA hai| agamya kSetra kA ghanaphala = . (12,242) x 10 4 12.343}x110 yojana -- 13032625015 ghana yojana hai| yaha agamya kSetra kA pramANa hai| 58. prazna : jyotiSI devoM ke gamana meM kyA vizeSatA hai ? uttara : jambUTIna, lavaNasa, bAtamorama, bAlodadi samudra aura ardha puSkaravara dvIpa ke arthAt ar3hAI dvIpa aura do samudra sambaMdhI jyotiSka deva meru parvata se 1121 yojana chor3akara meru parvata kI pradakSiNA karate hue nirantara calate rahate haiN| isase bAhayakSetra ke jyotiSka deva avasthita haiN| gati meM rata jyotiSka devoM ke dvArA kAla kA vibhAga hotA hai / candra, sUrya aura graha ina tIna ko chor3akara zeSa nakSatra va tArAgaNa sadA eka hI mArga meM gamana karate haiN| (51) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86. prazna : manuSyaloka sambandhI jyotiSka devoM kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : manuSyaloka ke jyotiSI devoM kA pramANa : tArA candra sUrya graha natra asthira tArA sthira tArA 36 136 saM. dvIpa-samudroM ke nAma 1. jambUdvIpa 2, lavaNasamudra 3. dhAtakIkhaNDa 4. kAlodadhi samudra 5. puSkarAdha dvIpa yoga 1010 2 4 12 42 72 132 2 176 56 4 352 112 12 1056 336 42 3666 1176 72 6336 2016 32 11696 3666 1,33,650 ko. ko. 2,67,600 " 8,03,700 " 28,12,650 " 48,22,200 " 88,40,700 " 41120 53230 65535 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60. prazna : jyotiSka devoM ke aura rAhu, ketu ke vimAnoM kA svarUpa kaisA hai evaM unakI kiraNeM kitanI-kitanI haiM ? uttara : jisa prakAra eka gole ke do khaNDa karake unheM Urdhvamukha rakhA jAve to caur3AI kA bhAga Upara aura golAI vAlA saMkarA bhAga nIce rahatA hai, usI prakAra Urdhvamukha ardhagole ke sadRza jyotiSI devoM ke vimAna sthita haiN| vimAnoM kA mAtra nIce kA golAkAra bhAga hI hamAre dvArA dRzyamAna hai jyotiSI devoM ke vimAna pRthvIkAyika hote haiN| rAhu kA vimAna candravimAna ke nIce aura ketu kA vimAna sUrya vimAna ko nIce gamana karatA hai| pratyeka chaha mAha bAda parva ke anta meM arthAt pUrNimA aura amAvasyA ke anta meM rAhu candramA ko aura ketu sUrya ko AcchAdita karatA hai, isI kA nAma grahaNa hai| candramA kI kiraNeM bAraha hajAra pramANa haiM aura zItala haiN| sUrya kI kiraNeM bhI bAraha hajAra haiM, kintu ve tIkSNa (uSNa) haiN| zukra kI kiraNe ar3hAI hajAra haiM ve tIvra arthAt prakAza se ujjvala haiN| zeSa jyotiSI devoM kI kiraNeM manda prakAza vAlI haiN| (53) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. prazna : jyotiSka devoM kA vistAra evaM bAhalya kitanA hai ? uttara : sarva jyotirvimAnoM kA bAhalya apane-apane vyAsa ke arghamAga pramANa haiN| ka. jyotirbimboM vyAsa (vistAra) bAhalya(moTAI) ke nAma yojanoM meM mIloM meM yojanoM meM mIloM meM candra vimAna , yojana 3672 6, mIla 36 pelana 1936 6, mIla yojana 3147 mIla yonana 1573 6.1 mIla 1 kosa 1000 pIla 3 kosa 500 pIla kucha kama 1 kosa kucha kama 1000 mIla AdhA kosa 500 mIla kosa 250 mIla AdhA kosa 500 mIla zani AdhA kosa 500 mIla kosa 250 mIla maMgala Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 mIla kosa 125 mIla tArAoM kA jaghanya hai kosa tArA kA madhyama va kosa tArA kA utkRSTa' 1 kosa 1000 mIla kosa 500 mIla nakSa: mAna kAla 9a00 mIla 500 mIla rAhu vimAna kucha kama kucha kama 1 yo. kucha kama 4000 mIla kuSTha kama , po. kucha kama 4000 mIla kucha kama 1 yojana kucha kama 11. ketu vimAna (55) 2000 mIla kucha kama 2000 mIla 1. yahA~ tArAoM kA jaghanya vistAra : kosa, madhyama vistAra kosa tathA hai kosa, utkRSTa vistAra 1 kosa kahA hai| yaha mata ti. pa.5 11 gA., ni. sAra gAthA 19 siddhAntasAra dIpaka 14/15-21 Adi meM likhA hai| rA. vA, meM isase bhinna ullekha hai| tArakAvimAnAnAM vaipulpaM jaghanyaM kozacaturbhAgaH, madhyamaM sAdhikaH kozacaturbhAga, utkRSTam ardhagavyutam ( rA. vA.) meM isase bhinna ullekha hai| tArakAvimAnAnAM vaipulyaM jaghanyaM krozacaturbhAgaH, utkRSTam artha gavyutam (rA. vA. 4/12/10pR. 216 tathA 406) gavyuta = kosa, rA. vA. 3/3/ pR. 60 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. prazna : jyotiSka vimAnoM kA pArasparika antara kitanA hai ? uttara : tArAoM kA jaghanya antara eka kosa kA sAtavA~ bhAga hai, madhyama antara pacAsa kosa aura utkRSTa antara eka hajAra yojana hai sUrya se sUrya kA aura candra se candra kA jaghanya antara 66,640 yojana hai, utkRSTa antara 1,00,660 yojana hai / ( rA. vA. 4) 63. prazna : ar3hAI dvIpa se bAhara jyotiSI devoM kI saMkhyA evaM avasthAna kisa prakAra hai ? uttara : puSkarArdha dvIpa ke bAhya bhAga ke prathama valaya meM 144 candra aura 144 sUrya haiM tathA dvitIyAdi valayoM meM prathamAdi valayoM se cAra-cAra kI vRddhi ko lie hue haiN| pUrva-pUrva ke dvIpa- samudroM ke Adi meM candra, sUrya kI jo saMkhyA hai, usase uttarottara dvIpa samudroM kI Adi meM candra-sUrya kI saMkhyA dUnI dUnI hai| jaise- puSkarArdha dvIpa ke prathama valaya meM 144-144 candra-sUrya haiM, puSkaravara samudra ke prathama valaya meM 288 - 288 candra-sUrya haiM, Adi / M mAnuSottara parvata se 50,000 yojana jAkara bAhUya puSkarArdha meM prathama valaya meM 144 - 144 candra-sUrya haiN| prathama valaya se eka-eka lAkha yojana Age jAte hue krama se dvitIyAdi valayoM meM cAra-cAra kI vRddhi ko lie hue candra-sUrya haiN| isI prakAra (56) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C dvIpa samudroM kI vaidikA ke mUla se 50 hajAra yojana jAkara prathama valaya hai, isake bAda eka-eka lAkha yojana Age-Age dvitIyAdi valaya haiN| sAmAnya se saba jyotiSI devoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai ( rA. vA. 4 / 13 / 4 ) 64. prazna: manuSya lokasambandhI candra-sUrya kA gamanakSetra kitanA hai ? uttara : candra-sUrya ke gamana karane kI kSetragalI ko cArakSetra kahate haiN| do candra aura do sUryoM ke prati eka-eka cArakSetra hotA hai| jambUdvIpa ke do sUryo kA eka cArakSetra hai / lavaNasamudra ke cAra sUryo ke do cArakSetra, dhAtakIkhaNDa dvIpa ke 12 sUryo ke 6 cArakSetra, kAlodaka samudra ke 42 sUryo ke 21 cArakSetra aura puSkarArdha dvIpa ke 72 sUryo ke 36 cArakSetra haiM / jambUdvIpa sambaMdhI candra aura sUrya jambUdvIpa meM to 180 yojana kSetra meM hI vicarate haiN| zeSa 330 yojana lavaNa samudra meM vicarate haiM arthAt do-do candra aura sUrya 51066 yojana pramANakSetra meM vicarate haiN| zeSa puSkarArdha paryanta ke candra-sUrya apane-apane kSetra meM vicarate haiN| 510 yojana pramANa vAle cArakSetra meM candramA kI 15 galiyA~ evaM sUrya kI 184 galiyA~ haiN| inameM se kramazaH donoM candra (57) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura donoM sUrya eka-eka galI (vIthI) meM pratidina saMcAra karate haiN| 65. prazna : visadRza pramANa vAlI parithiyoM ko sUrca-candra samAnakAla meM kaise samApta karate haiM ? uttara : sUrya aura candra prathama vIthI meM hAthIvat madhyama cIthI meM ghor3evat ora antima vIthI meM siMhavat gamana karate haiN| arthAt prAmAdi bIthI ho gaye jAte ramaga zIpvagati se evaM bAhyAdi vIthI se pIche Ate samaya manda gati se gamana karate haiN| isa prakAra viSama vIthiyoM ko samAna kAla meM pUrA kara lete haiN| 66. prazna : jyotiSI devoM kA gamana kisa prakAra hai ? uttara : jyotiSI devoM meM candramA kA sabase manda gamana hai, sUrya candramA se zIghragAmI hai, graha sUrya se zIghragAmI hai,nakSatra graha se zIghragAmI hai aura tArAgaNa usase bhI adhika zIghragAmI haiN| candramA abhyantara vIthI meM eka minaTa meM 4,22,7671 mIla calatA hai| abhyantara vIthI meM sUrya eka minaTa meM 4,37,6230 mIla calatA hai| 67. prazna : jyotiSI devoM ke saMcAra se kyA hotA hai ? uttara : jyotiSI devoM ke saMcAra se kAla kA vibhAga hotA hai| jambUdvIpa kI vedI ke pAsa 180 yojana kI abhyantara (prathama) vIthI (58) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jaba sUrya bhramaNa karatA hai, taba dina 18 muhUrta (14 ghaM. 24 mi.) kA aura rAtri 12 muhUrta (6 ghaM. 36 mi.) kI hotI hai, kintu jana yahI sUrya bAina (antima paridhi meM mA karanA hai, taba dina 12 muhUrta kA aura rAtri 18 muhUrta kI hotI hai| zrAvaNa mAha meM karka rAzi para sthita sUrya abhyantara paridhi meM bhramaNa karatA hai| mAgha mAha meM makara rAzi para sthita sUrya sabase bAhya paridhi meM bhramaNa karatA hai| kSetra kI dUrI aura gati kI hInAdhikatA se dina choTe-bar3e hote haiM / bhramaNa dvArA do sUrya eka paridhi ko 30 muhUrta meM pUrA karate haiN| 68. prazna : dakSiNAyana-uttarAyaNa kise kahate haiM ? uttara : sUrya ke prathama vIthI meM sthita hone se dakSiNAyana kA aura antima vIthI meM sthita hone se uttarAyaNa kA prArambha hotA hai| zrAvaNa mAha se pauSa mAha taka (183 dina) sUrya dakSiNAyana tathA mAgha mAha se ASAr3ha mAha taka (183 dina) uttarAyaNa rahatA hai| dakSiNAyana ke prArambha ke sAtha paJca varSAtmaka yuga kA prArambha hotA 66. prazna : sUrya kA tApa kahA~ taka phailatA hai ? uttara : ubhyantara vIthI meM sthita sUrya kI apekSA kathana-jambUdvIpa ke vyAsa kA ardha bhAga 50,000 yojana hai| isameM se dvIpa (56) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhI cArakSetra kA pramANa 180 yojana ghaTA dene para (50,000-180) = 46820 yojana avazeSa rahA, ataH meru parvata ke madhya se lagAkara abhyantara vIthI paryanta uttara dizA meM sUrya kA AtApa 46820 yojana (16,62,80,000 mIla) dUra taka phailatA hai| lavaNasamudra kA vyAsa 2,00,000 yojana hai| isakA chaThA bhAga 2,00,000/6) : 2, 332 yojanA hai| isameM dvIpa sambandhI cArakSetra kA pramANa 180 yojana milAne para (33,3331 + 180) = 33,5133 yojana huA, ataH sUrya kA AtApa abhyantara vIthI se Arambha kara lavaNasamudra ke chaThe bhAga paryanta 335131 yojana arthAt 1420533333 mIla dUra taka dakSiNa dizA meM phailatA hai| isI prakAra anya vIthiyoM meM lagA lenA caahie| sUrya bimba se citrA pRthvI 800 yojana nIce hai aura 1000 yojana citrA pRthvI kI jar3a hai| sUrya kA tApa nIce kI ora (1000 + 800) = 1800 yojana (72,00,000 mIla) taka phailatA hai| sUrya bimba se Upara 100 yojana paryanta jyotirloka hai, ata: sUrya kA AptApa Upara kI ora 100 yojana (4,00,000 mIla) dUra taka phailatA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 100. prazna: ar3hAI varSa meM eka adhika mAsa kI upalabdhi kaise hotI hai ? uttara : sUryagamana kI 184 galiyA~ haiN| eka galI se dUsarI galI do-do yojana ( 8000 mIla) kI dUrI para hai| eka galI se dUsarI galI meM praveza karatA huA sUrya usa madhya ke ko yo a ko pAra karatA huA jAtA hai| ina pUre antarAloM ko pAra karane kA kAla 12 dina hai, kyoMki usakA eka dina meM eka antarAla pAra karane kA kAla eka muhUrta ( 48 minaTa) hai, ataH eka dina meM eka muhUrta kI tIsa dina meM (eka mAsa meM) 30 muhUrta arthAt eka dina kI, bAraha mAsa meM 12 dina kI, ar3hAI varSa meM 30 dina (eka mAsa) kI aura 5 varSa svarUpa eka yuga meM do mAsa kI vRddhi hotI hai / 1 101. prazna : jyotiSI devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kitanI hai ? uttara : jyotiSI devoM kI jaghanya Ayu palya ke AThaveM bhAga pramANa aura utkRSTa Ayu palyopama se kucha adhika hai| candramA kI utkRSTa Ayu eka lAkha varSa adhika eka palya, zukra kI varSa adhika eka palya guru kI eka palya, sUrya kI eka hajAra varSa adhika eka palya, budha, maMgala aura zani kI AdhA-AdhA palya hai| " (61) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArAoM evaM nakSatroM kI utkRSTa Ayu pAva palya hai| jyotiSka devAMganAoM kI Ayu apane-apane devoM kI Ayu ke ardha bhAga pramANa hotI hai| sarva nikRSTa devoM ke 32 deviyA~ hotI haiN| 102. prazna : jyotiSka vimAnoM ke akRtrima caityAlayoM kA kyA pramANa hai ? uttara : jyotiSka devoM ke asaMkhyAta timAna haiM, saba meM eka-eka akRtrima caityAlaya hai, ataH akRtrima caityAlayoM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hai| 103. prazna : jyotiSI devoM ke zarIra kI avagAhanA evaM avadhijJAna kA viSaya kitanA hai ? uttara : jyotiSI devoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa pramANa aura avathijJAna kA viSaya bhavanavAsI devoM ke avadhijJAna se asaMkhyAta guNA hai| 000 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhikAra 104. prazna : vimAna evaM vaimAnika deva kyA haiM ? uttara : jinane rahane kAla aneko vizeSa gumanAlI mAnate haiM, unheM vimAna kahate haiM evaM una vimAnoM meM rahane vAle devoM ko vaimAnika deva kahate haiM 105. prazna : vaimAnika devoM ke kitane aura kauna-kauna se bheda uttara : vaimAnika devoM ke do bheda haiN| (1) kalpopapanna, (2) kalpAtIta / kalpopapanna : indra sAmAnika Adi isa prakAra kI kalpanAe~ jinameM pAI jAyeM ve kalpopapanna kahalAte haiN| saudharma svarga se acyuta svarga paryanta ke deva kalpopapanna haiN| kalpAtIta : jahA~ para indra Adi kI kalpanA nahIM hai, sabhI "ahamindra'' haiM, ve kalpAtIta haiM / nava graiveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara inakI kalpAtIta saMjJA hai| 106. prazna : svarga kitane haiM, inake nAma kyA haiM evaM inakA avasthAna kahA~ para hai ? uttara : svarga solaha haiN| 1. saudharma, 2. aizAna, 3. sAnatkumAra, 4. mAhendra, 5, brahma, 6. brahmottara, 7. lAntava, 8, kApiSTha, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 6. zukra, 10. zuka, 11. zAra, 12 tahabAra, 13, bhArata, 14. prANata, 15. AraNa aura 16. acyut| ____ 'sudharmA' nAmaka sabhA ke sAhacarya se saudharma svarga evaM zeSa indroM ke nAma ke sAhacarya se svargoM ke uparyukta nAma haiN| Urdhvaloka merutala se siddhaloka paryanta hai, jisakA pramANa 7 rAjU hai| isameM se mUru pramANa arthAt 1,00,040 yojana kA madhyaloka hai| meru kI cUlikA se uttama bhogabhUmija manuSya ke eka bAla kI moTAI pramANa Upara se svarga kA prArambha hai| merutala se Der3ha rAjU meM saudharma-aizAna, isake Upara Der3ha rAjU meM sAnatkumAra-mAhendra, isake Upara-Upara ardha-artha rAjU ke pramANa meM krama se anya chaha yugala avasthita haiN| isa prakAra chaha rAjU meM solaha svarga sthita haiN| solaha svargoM ke Upara eka rAjU meM nava graiveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAnoM kA avasthAna hai| svargoM kI saMkhyA solaha hai| solaha svargoM meM Adi ke cAra svargoM evaM anta ke cAra svargoM meM se pratyeka meM eka-eka indra hai tathA madhya ke ATa svargoM meM do-do parga arthAt eka yugala ke bIca eka indra hai, ataH indroM kI apekSA bAraha kalpa mAne jAte haiN| 107. prazna : nava graiveyaka kauna-kauna haiM ? inakI graiveyaka saMjJA kyoM hai ? (64) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : nava graiveyaka nimna haiM:-1. sudarzana, 2. amogha, 3. suprabuddha, 4. yazodhara, 5. subhadra, 6 suvizAla, 7. sumanasa, 8. saumanasa, 6. prItiMkara 1 isa prakAra eka ke Upara eka adhastana, madhyama aura uparima tIna-tIna graiveyaka arthAt nava graiveyaka kI racanA hai / lokAkAza ko puruSAkAra mAnA hai, usa lokapuruSa ke grIvA - sthAnIya bhAga ko grIvA aura grIvA meM hone vAle vimAna ko graiveyaka vimAna kahate haiM / 108. prazna: nava anudiza kauna-kauna haiM tathA ve kaise avasthita haiM ? uttara: 1. arci, 2. arcimAlinI, 3. vaira, 4 vairocana, 5. soma, 6. somaprabha, 7, aMka, 8. sphaTika, 6. Aditya / Aditya nAma paTala meM arci, arcimAlinI, vaira aura vairocana ye cAra zreNIbaddha vimAna krama se pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizAoM meM sthita haiN| soma, somaprabha, aMka aura sphaTika ye cAra zreNIbaddha vimAna krama se cAra vidizAoM meM sthita haiN| ina sabake madhya meM Aditya nAmaka indraka vimAna sthita hai / isa prakAra ye nava anudiza vimAna haiN| (65) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106. prazna: anusAra vimAna kauna-kauna hai| inakI vijaya Adi saMjJA kyoM hai aura ye kaise avasthita haiM ? uttara : ye anuttara vimAna nimna haiM:- 1. vijaya, 2. vaijayanta, 3. jayanta, 4. aparAjita aura 5. sarvArthasiddhi / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAna vAle deva do-tIna bhava se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM karate haiM, ataH saMsAra para vijaya prApta kara lene se inakA yaha vijayAdi nAma sArthaka hai / sarva arthoM kI siddhi ho jAne se isameM rahane vAle deva eka bhavAvatArI hote haiM, isalie isakA nAma sarvArthasiddhi hai / sarvArthasiddhi nAmaka paTala meM vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ye cAra zreNIbaddha vimAna kramazaH pUrvAdi dizAoM meM eka-eka haiN| inake madhya meM sarvArthasiddhi nAmaka indraka vimAna hai / 150. prazna: aSTama pRthvI kahA~ hai aura isakA vistAra Adi kyA hai ? uttara : sarvArthasiddhi indraka vimAna ke dhvajAdaNDa se bAraha yojana Upara jAkara kramazaH bIsa-bIsa hajAra moTe dhanAdadhi, dhana aura tanu vAtavalaya haiM, isake bAda arthAt tIna loka ke mastaka para ArUr3ha (66) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISatprAgbhAra nAmaka aSTama pRthvI hai| isakI caur3AI (pUrva-pazcima) eka rAjU, lambAI (uttara-dakSiNa) sAta rAjU evaM moTAI ATha yojana pramANa hai| 111. prazna : siddhakSetra kahA~ hai ? uttara : AThavIM pRthvI ke bahumadhya bhAga meM Urdhvamukha chatra ke AkAra vAlA aura manuSyakSetra pramANa arthAt 45,00,000 yojana vistRta ISatprAgmAra nAmaka siddhakSetra hai| isakA bAhalya madhya meM 8 yojana hai aura anyatra krama-krama se hIna hotA huA anta meM (donoM choroM para eka-eka aMgula pramANa raha jAtA hai| isa siddhakSetra ke uparima tanuvAtavalaya meM arthAt loka ke aMtima 525 dhanuSa pramANa kSetra meM anantAnanta siddha parameSTiyoM kA nivAsa hai| 112. prazna : Urdhvaloka meM kitane akRtrima caityAlaya haiM ? uttara : Urdhvaloka meM sampUrNa vimAnoM kI saMkhyA 84,67,023 hai| pratyeka vimAna meM eka-eka jinamandira hai ataH Urdhvaloka ke sampUrNa jinamandiroM kA pramANa bhI 84,67,023 hai| 113. prazna : svarga ke vimAnoM kI racanA kisa prakAra hai ? uttara : svarga ke vimAna indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiN| indraka vimAna madhya meM rahatA hai, zreNIbaddha (67) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAna dizAoM meM sthita haiM aura prakIrNaka vimAna zreNIbaddha vimAnoM ke antarAla meM bikhare hue puSpoM ke sadRza yatra tatra riza haiN| indraka vimAna saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM zreNIbaddha vimAna asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM aura prakIrNaka vimAnoM meM kucha saMkhyAta yojana vistAra vAle evaM kucha asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiN| 114. prazna: svargoM meM kula paTaloM kI saMkhyA kitanI hai ? athavA svargIsvargoM meM indraka vimAnoM kI saMkhyA kitanI hai ? evaM kahA~-kahA~ para kitane indraka haiM ? uttara : svargoM meM kula paTaloM kI saMkhyA 63 hai| eka-eka paTala meM eka - eka hI indraka vimAna hone se indraka vimAnoM kI saMkhyA bhI 63 hai / saudharma yugala meM 31 indraka, sAnatkumAra yugala meM 7, brahma yugala meM 4, lAntava yugala meM 2, zukra yugala 2, zukra yugala meM 1, zatAra yugala meM 1, AnatAdi cAra kalpoM meM 6 indraka, tIna adhastana graiveyakoM meM 3 indraka, tIna madhyama graiveyakoM meM 3 indraka tIna uparima graiveyakoM meM 3 indraka, nava anudizoM meM eka aura pA~ca anuttaroM meM eka indraka vimAna hai| (68) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 prazna : zreNIbaddha vimAnoM ke avasthAna kA svarUpa kaisA hai ? uttara : mAnuSa kSetra pramANa vistAra vAlA arthAt 45,00,000 yojana vistAra vAle prathama Rtu nAmaka indraka vimAna kI cAroM dizAoM meM 62-62 zreNIbaddha vimAna haiN| isake Age dUsare, tIsare, cauthe Adi indrakoM meM ve uttarottara eka-eka kama ( 61,60,56 Adi) hote hue anudiza aura anuttara indraka vimAnoM kI cAroM dizAoM meM mAtra eka-eka DI zreNIbaddha vimAna avazeSa rahe haiM ! jambUdvIpa pramANa vistAra vAlA arthAt 1,00,000 yojana pramANa vistAra vAle aMtima sarvArthasiddhi nAmaka indraka vimAna kI cAroM dizAoM meM eka-eka zreNIbaddha vimAna hai / 116. prazna: saba vimAna AkAza meM kisa AdhAra para avasthita haiM ? uttara : saudharmezAna kalpa ke vimAna jala ke Upara avasthita haiM / sAnatkumAra, mAhendrakalpoM ke vimAna vAyu ke Upara sthita haiM, brahma svarga se lekara sahasrAra svarga taka ke ATha kalpoM ke vimAna jala aura vAyu ke Upara avasthita haiM aura AnatAdi se sarvArthasiddhi paryanta ke sabhI vimAna zuddha AkAza meM avasthita haiM / (66) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 prazna: svargoM meM sthita mAnastambha kI kyA vizeSatA hai ? uttara : indroM ke sabhAmaNDapa ke Age 1 yojana vistIrNa, 36 yojana U~cA, pAdapITha se yukta vajramaya mAnastambha hai| isakA AkAra gola aura vyAsa 1 yojana hai| isameM eka-eka kosa vistAra vAlI bAraha dhArAe~ haiM / saudharmakalpa meM sthita mAnastambha para sthApita karaNDoM ke AbharaNa bharata kSetra saMbaMdhI tIrthaMkaroM ke lie haiN| aizAna kalpa meM sthita pAdAna para sthApita karaNDoM ke AbharaNa airAvata kSetra ke tIrthaMkaroM ke lie haiN| sAnatkumAra aura mAhendra kalpa meM sthita mAnastambha para sthApita karaNDoM ke AbharaNa pUrva videhakSetra saMbaMdhI aura pazcima videhakSetra saMbaMdhI tIrthaMkaroM ke lie haiN| ye sabhI karaNDa devoM dvArA sthApita evaM pUjita haiN| indra Adi devoM kA aura devAMganAoM kA utpatti - sthAna kahA~ para hai ? 118. prazna uttara : mAnastambha ke pAsa indra kA upapAda gRha 8 yojana lambA, caur3A aura U~cA hai| usake madhya meM ratnoM kI do zayyA haiN| AraNa svarga paryanta dakSiNa kalpoM kI samasta devAMganAe~ saudharma kalpa meM aura acyuta svarga paryanta uttara kalpoM kI samasta devAgaMnAe~ aizAna kalpa meM hI utpanna hotI haiN| utpatti ke bAda uparima kalpoM ke deva apanI-apanI niyoginI devAgaMnAoM ko (90) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane-apane sthAna para le jAte haiN| saudharma kalpa meM 6,00,000 vimAna aura aizAna kalpa meM 4,00,000 vimAna zuddha haiM arthAt inameM mAtra devAgaMnAoM kI hI utpatti hotI hai| inhIM kalpoM meM krama se 26,00,000 aura 24,00,000 vimAnoM meM deva aura devAgaMnA donoM kI utpatti hotI hai| deviyA~ mUla zarIra ke sAtha hI niyogI devoM ke sAtha jAtI haiN| 116. prazna : devoM kI utpatti kA svarUpa kyA hai ? utpanna hone ke anantara kyA vizeSa kArya hotA hai ? deva satkArya rUpa kaunasI kriyAyeM karate haiM uttara : jisa prakAra pUrvAMcala para sUrya kA udaya hotA hai, usI prakAra deva sukharUpa zayyA para janma lekara antarmuhUrta meM chaha paryAptiyoM ko pUrNakara, sugandhita sukharUpa sparza se yukta evaM pavitra zarIra ko dhAraNa kara lete haiN| navIna deva ke utpAda ko jAnakara anya deva Ananda rUpa bAjoM ke, 'jaya jaya' ke evaM aneka stutiyoM ke zabda karate haiM, una zabdoM ko sunakara prApta hue vaibhava aura apane parivAra ko dekhakara tathA avadhijJAna se apane pUrvajanma ko jJAta kara ve navIna deva dharma kI prazaMsA karate haiM tathA sarovara meM snAna karane ke bAda paTTa rUpa abhiSeka evaM alaMkAroM ko prApta kara samyagdRSTi deva svayaM (pa) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendra bhagavAna kA abhiSeka pUjana karate haiM tatha vithyAdRSTi deva anya devoM ke dvArA ho jAne ke uparAnta "ye kuladevatA haiM" aisA mAnakara jina-pUjana karate haiN| ye sabhI deva sukha - sAgara meM nimagna hone ke kAraNa apane vyatIta hue kAla ko nahIM jAnate / kalpavAsIdeva tIrthaMkaroM kI mahApUjA aura unake paMcakalyANaka mahotsayoM meM jAte haiM, kintu ahamindra deva to apane hI sthAna para sthita rahakara maNimaya mukuToM para apane hAtha rakhakara namaskAra karate haiN| garbha aura janmAdi kalyANakoM meM devoM ke uttara zarIra jAte haiN| unake mUla zarIra to sukha pUrvaka janmasthAnoM meM sthita rahate haiM / 120 prazna : indroM ke bhavanoM ke sAmane kyA hotA hai ? uttara : samasta indra-prAsAdoM ke Age nyagrodha vRkSa hote haiN| inameM eka-eka vRkSa pRthvI svarUpa aura jambU vRkSa ke sadRza hotA hai I isake mUla meM pratyeka dizA meM eka-eka jinendra pratimA hotI hai, jisake caraNoM meM indra Adika praNAma karate haiM tathA jo smaraNa mAtra se hI pApa ko harane vAlI hai| 121. prazna: devoM ke zarIra meM kyA vizeSatA hotI hai ? uttara : devoM ke zarIra meM na nakha, keza aura roma hote haiM, na (72) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ camar3A aura mAMsa hAtA hai, na rudhira aura carbI hotI hai, na haDDiyA~ hotI haiM, na mala-mUtra hotA hai aura na naseM hI hotI haiN| ke puNya karma ke prabhAva se aura atizaya rUpa divya bandha hone ke kAraNa uttama varNa, rasa, gandha aura sparza grahaNa karate haiN| 122. prazna : svargoM meM pravIcAra--maithuna kA kyA krama hai ? uttara : bhavanatrika se lekara aizAna svarga taka deva apanI devAgaMnAoM ke sAtha zarIra se pracIcAra karate haiN| sAnatkumAra-mAhendra svargoM ke deva devAgaMnAoM ke sparza mAtra se, usake Upara cAra svargoM ke deva-devAgaMnAoM ke rUpAvalokana mAtra se, usake Upara cAra svargoM ke deva-devAgaMnAoM ke gItAdi zabdoM ko sunane mAtra se, AnatAdi cAra svoM ke deva mana meM devAganA kA vicAra karane mAtra se kAma-vedanA se rahita ho jAte haiN| isake Age nava graiveyakoM se sarvArthasiddhi paryanta ke sabhI ahamindra deva pravIcAra rahita hote haiN| 113. prazna : vaimAnika devoM ke avadhijJAna kA viSayakSetra kitanA hai evaM unakI vikriyAzakti kitanI hai ? uttara : saudharma aizAna kalpa ke deva apane avadhijJAna se naraka ko prathama pRthvI paryanta, sAnAtkumAra-mAhendra kalpa ke deva dUsarI pRthvI paryanta, brahmAdi cAra kalpoM ke deva tRtIya pRthvI paryanta, zukra Adi cAra kalpoM ke deva caturtha pRthvI paryanta, AnatAdi cAra kalpoM ke (73) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva pA~cava pRthvI paryanta, nau graiveyakavAsI deva chaThI pRthvI paryanta aura anudiza evaM anuttaravAsI deva sampUrNa lokanAr3I ko dekhate haiN| pratyeka kalpa ke deva apane-apane vimAna ke dhvajAdaNDa se Upara ke kSetra kI bAta nahIM jAna sakate / vaimAnika devoM ke avadhijJAna ke viSayakSetra pramANa hI unakI vikriyA zakti hotI hai| 124 prazna : vaimAnika devoM meM lezyA kA kyA krama hai ? uttara : saudharma aura IzAna meM pIta lezyA kA madhyama aMza, sAnatkumAra aura mAhendra meM padma lezyA ke jaghanya aMza sahita pIta lezyA kA utkRSTa aMza, brahmAdika chaha meM padma lezyA kA madh yama aMza, zatAra yugala meM zukla lezyA ke jaghanya aMza sahita padma lezyA kA utkRSTa aMza, AnatAdi cAra evaM nau graiveyakoM meM zukla lezyA kA madhyama aMza aura nau anudiza aura pA~ca anuttara vimAnoM meM zukla lezyA kA utkRSTa aMza hotA hai| isa prakAra uparyukta svarga ke devoM meM ye lezyAe~ hotI haiN| 125. prazna : svargoM meM Age-Age adhikatA evaM Age-Age hInatA kina-kina bAtoM meM hotI hai ? (74) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : Age-Age ke svargoM meM sthiti-Ayu, prabhAva arthAt zApa aura anugraha rUpa zakti, sukha arthAt sAtA vedanIya karma ke udaya se iSTa viSayoM kA anubhava, dhuti arthAt zarIra, vastra, AbhUSaNa Adi kI krAMti, lezyAvizuddhi, indriyaviSaya aura abadhijJAna kA viSaya ye pratyeka adhika-adhika hote haiN| gati, zarIra, parigraha aura abhimAna Upara-Upara ke devoM meM hIna-hIna hote haiN| 126. prazna : svargoM meM devoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? uttara : saudharma-aizAna' svarga meM devoM kI avagAhanA 7 hAtha, sAnatkumAra-mAhendra svarga meM 6 hAtha, brahmAdi cAra svarga meM 5 hAtha, zukrAdi cAra svarga meM 4 hAtha, Anata-prANata svarga meM 3, hAtha, AraNa-acyuta svarga meM 3 hAtha, adho aveyaka meM 23 hAtha, madhyama aveyaka meM 2 hAtha, uparima graidheyaka aura nau anudizoM meM 11 hAtha aura anuttara vimAna ke devoM kI avagAhanA 1 hAtha pramANa hotI hai| 127. prazna : vaimAnika devoM meM AhAra aura zvAsocchvAsa kA kyA niyama hai ? uttara : vaimAnika devoM meM jitane sAgara kI Ayu ho utane hajAra (75) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSoM meM AhAra kI icchA hotI hai aura utane hI pakSoM meM zvAsocchvAsa hotA hai| 128. prazna : vaimAnika devoM kI Ayu kitanI hai ? uttara : saudharma yugala meM devoM kI utkRSTa Ayu 2 sAgara se kucha adhika, sAnatkumAra yugala meM 7 sAgara se kucha adhika, brahma yugala meM 10 sAgara se kucha adhika, lAntava yugala meM 14 sAgara se kucha adhika, zukra yugala meM 16 sAgara se kucha adhika, zatAra yugala meM 18 sAgara se kucha adhika, Anata yugala meM 20 sAgara, AraNa yugala meM 22 sAgara pramANa Ayu hai| prathamAdi nau graiveyakoM meM devoM kI Ayu kramazaH 23, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 sAgaropama pramANa hai| nau anudizI meM 32 sAgaropama aura pA~ca anuttaroM meM 33 sAgaropama pramANa utkRSTa Ayu hai| yahA~ zatAra-sahasrAra svarga taka jo kucha adhika kA kathana hai vaha ghAtAyuSka devoM kI apekSA hai| saudharma yugala kI jaghanya Ayu eka palya pramANa hotI hai, isase Age nIca-nIce ke svarga kI utkRSTa Ayu Upara-Upara ke svarga kI jaghanya Ayu hotI hai| sarvArthasiddhi' ke devoM meM jaghanya Ayu nahIM rArvArthasiddhi meM jaghanya Ayu palya ke asaMkhyAtaveM bhAga krama 33 sAgara hai. aisA bhI kitane AcArya kahate haiN| (lokavibhAga athavA dasama vibhAga) zloka 234, pRSTha- 202, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solaapur|) (76) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai| sabakI Ayu 33 sAgara hI hotI hai| devAgaMnAoM kI jaghanya Ayu kucha adhika eka palya evaM utkRSTa Ayu 55 palya hotI hai| 126. prazna : ghAtAyuSka kise kahate haiM ? uttara : jo adhika sthiti bA~dhakara pIche saMkleza pariNAmoM ke kAraNa adhastana svargoM meM utpanna hote haiM, unheM ghAtAyuSka kahate haiN| aise devoM kI utpatti zatAra-sahasrAra svarga taka hI hotI hai, Age ke svargoM meM inakI utpatti nahIM hotI hai| ataH kucha adhika kA sambandha zatAra-sahasrAra svara taka hI hotI hai| 130. prazna : bhavanatrika devoM meM ghAtAyuSka kI kyA vyavasthA hai ? uttara : kisI manuSya ne apanI saMyama avasthA meM devAyubandha kiyaa| pIche usane saMkleza pariNAmoM ke nimitta se saMyama kI virAdhanA kara dI aura isalie apavartana ghAta ke dvArA Ayu kA ghAta. bhI kara diyaa| saMyama kI virAdhanA kara dene para bhI yadi vaha samyagdRSTi hai, to mara kara jisa kalpa meM utpanna hogA, vahA~ kI sAdhAraNataH nizcita Ayu se antarmuhUrta kama artha sAgaropama pramANa adhika Ayu kA dhAraka hogaa| kalpanA kIjie kisI manuSya ne saMyama avasthA meM acyuta kalpa meM saMbhava bAIsa sAgara pramANa Ayu kA bandha kiyaa| pIche (77) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama kI virAdhanA aura bA~dhI huyI Ayu kI apavartanA kara asaMyata samyagdRSTi ho gyaa| pIche marakara yadi sahasrAra kalpa meM utpanna huA to vahA~ kI sAdhAraNa Ayu jo aTThAraha sAgara kI hai, usase ghAtAyuSka samyagdRSTi deva kI Ayu antarmuhUrta kama Ahe // sAgara adhika hogii| yadi vahI puruSa saMyama kI virAdhanA ke sAtha ho samyaktva kI virAdhanA kara mithyAdRSTi ho jAtA hai aura pIche maraNa kara usI sahasrAra kalpa meM uttapanna hotA hai, to usakI Ayu vahA~ kI nidhi agara sAra kI Ayu se palpa ke . asaMkhyAtA bhAga se adhika hogii| aise jIva ko dhAtAyuSka mithyAdRSTi kahate haiN| 131. prazna : laukAntika devoM ke kitane aura kauna-kauna se bheda haiM ? ve kahA~ nivAsa karate haiM ? uttara : laukAMntika devoM ke 8 bheda haiM 1. sArasvata, 2. Aditya, 3. vahina, 4. aruNa, 5. gardatoya, 6. tuSita, 7. avyAbAdha aura 8. arisstt| brahmaloka ke anta meM aizAnAdi ATha dizAoM meM golAkAra prakIrNaka vimAnoM meM kramazaH ATha laukAntika deva nivAsa karate haiN| 132. prazna : laukAntika devoM kI kyA vizeSatA hai ? (78) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : laukAntika deva Apasa meM samAna arthAta Rddhi Adi kI hInAdhikatA se rahita, viSayoM se virakta, anuprekSAoM meM dattacitta, caudaha, pUrvadhArI aura niHma kalyANa ko sApa tInoM ko pratibodha dene meM tatpara tathA eka bhavAvatArI hote haiN| 133. prazna : devoM meM eka bhavAvatArI kauna-kauna haiM ? uttara : saudharma indra, usI kI zacI nAma kI devAgaMnA, usI ke somAdi cAra lokapAla, sAnatkumArAdi dakSiNendra, sarva laukAntika deva aura sarvArthasiddhi meM utpanna hone vAle sarva deva apane-apane sthAna se cyuta ho manuSya 'mava prApta kara niyama se usI paryAya meM nirvANa prApta karate haiN| 134. prazna : vaimAnika devoM meM samyagdarzana kA kyA niyama hai ? / uttara : vaimAnika devoM meM paryAptaka aura aparyAptaka avasthA meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana ho sakate haiN| aparyApta avasthA meM aupazamika samyagdarzana dvitIyopazama samyaktva ke sAtha marane vAle jIvoM kI apekSA ghaTita hotA hai| devAMganAoM ke aparyApta avasthA meM eka bhI samyagdarzana nahIM hotA hai| paryApta avasthA meM navIna utpatti kI apekSA aupamika aura kSAyopazamika ye do samyagdarzana ho sakate haiN| mithyAdRSTi jIva kA utpAda navama graiveyaka taka ho sakatA hai| anudiza aura anuttara vimAnoM meM samyagdRSTi hI utpanna hote haiN| (76) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135. prazna : kauna jIva svargoM meM kahA~ taka utpanna ho sakate uttara : asaMyata samyagdRSTi aura dezasaMyamI manuSya evaM tiryaJca solahaveM svarga taka utpanna ho sakate haiN|' jo dravya se nigraMtha mudrA ke dhAraka aura bhAva se mithyAdRSTi, asaMyata samyagdRSTi evaM dezasaMyamI haiM, ve antima graiveyaka paryanta utpanna hote haiM / samyagdRSTi mahAvratI sarvArthasiddhi paryanta, samyagdRSTi bhogabhUmija manuSya, tiryaJca saudharmezAna svarga paryanta aura mithyAdRSTi bhogabhUmija manuSya, tiryaJca evaM tApasI sAdhu utkRSTatA se bhavanatrika paryanta hI utpanna hote haiN| caraka aura parivrAjaka saMnyAsI brahma kalpa paryanta aura AjIvaka sAdhu acyuta kalpa paryanta utpanna hote haiN| anya ligiyoM kA utpAda 16veM svarga se Age nahIM hotA hai| striyoM kA utpAda 16veM svarga taka ho sakatA hai| 136. prazna : devAyu-bandha ke pariNAma kyA-kyA haiM ? uttara : zama, dama, yama aura niyama Adi se yukta, mana-vacana aura kAya ko vaza meM rakhane vAle, nirmamatva pariNAma vAle tathA jo Aramma Adi se rahita hote haiM ve sAdhu, indra Adi kI Ayu athavA pA~ca anuttaroM meM le jAne vAlI maharddhika devoM kI Ayu 1. trilokasAra. pR.- 466 / (60) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA~dhate haiN| samyagjJAna evaM samyak tapa se yukta, mArdavAdi guNoM se yukta, tIna gArava aura tIna zalyoM se rahita, IrSyA, mAtsaryabhAva, bhaya aura lobha se vazIbhUta hokara vartana nahIM karane vAle, sukha-duHkha aura mitra - zatru meM samatA bhAva rakhane vAle, zarIra se nirapekSa, atyanta vairAgya bhAva se yukta, rAgAdi doSoM se rahita, mUla evaM uttara guNoM kA pramAda rahita pAlana karane vAle zramaNa mahA Rddhi dhAraka devoM kI Ayu bA~dhate haiN| uttama, madhyama, jaghanya pAtroM ko cAroM prakAra kA dAna dene vAle, lajjA aura maryAdA rUpa madhyama bhAvoM se yukta jIva madhyama Rddhi dhAraka devoM kI Ayu bA~dhate haiN| anAdi se prakaTita saMjJA evaM ajJAna ke kAraNa apane cAritra meM atyanta klizyamAna bhAva - saMyukta jIva, dUSita cAritra vAle, krUra, unmArga meM sthita, nidAna bhAva sahita aura manda kaSAyI jIva alparddhika devoM kI Ayu bA~dhate haiM / 137 prazna: kandarpa Adi devoM meM utpatti ke kyA kAraNa haiM ? uttara : yahA~ manuSya paryAya meM jo jIva strIgamana Adi viTalakSaNa ko dhAraNa karate huye kandarpa pariNAmoM se saMyukta hote haiM, ve apane yogya zubha karma ke vaza se kandarpadeva hokara IzAna kalpa paryanta utpanna hote haiM, isase Upara nahIM / ye deva IzAna kalpa kI jaghanya (e) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayu se sahita hote haiN| manuSya paryAya meM gItAdi se jIvikA - calAnA hai lakSaNa jisakA aise kailviSika pariNAmoM se yukta naTa Adi jo jIva apane yogya zubha karma ke vaza se kilviSa deva hokara lAntava kalpa paryanta hI utpanna hote haiM, isase Upara nhiiN| ye bhI apane utpatti-kSetra kI jaghanyAyu se sahita hote haiN| isI prakAra manuSya paryAya meM jo jIva pApa-kriyAoM meM, svahasta-vyApAra hai lakSaNa jisakA aisI Abhiyogya bhavanA se yukta arthAt nAI, dhobI evaM dAsa Adi ke karane yogya kAryoM ko svahasta se karate hue unhIM pariNAmoM se yukta haiM, ve jIva apane yogya zubhakarma ke vaza se Abhiyogya deva hokara acyuta kalpa paryanta utpanna hote haiM, isase Upara nhiiN| inakI bhI apane utpatti-kSetra kI jaghanyAyu hI hotI hai| 138. prazna : vaimAnika devoM kI kitanI zakti hotI hai ? uttara : eka palyopama pramANa Ayu vAlA deva pRthvI ke chaha khaNDoM ko ukhAr3ane meM aura unameM sthita manuSyoM aura tiryaJcoM ko mArane athavA poSaNa karane meM samartha hai| ___ sAgaropama pramANa kAla paryanta jIvita rahane vAlA deva jambUdvIpa ko palaTane meM aura usameM sthita manuSyoM aura tiryaJcoM ko mArane athavA poSane meM samartha hai| (2) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136. prazna : siddhoM kA sukha kaisA hotA hai ? uttara : saMsAra meM cakravartI ke sukha se bhogabhUmi sthita jIvoM kA sukha anantaguNA hai| inase dharaNendra kA sukha anantaguNA hai| 6 raNendra se devendra kA sukha anantaguNA hai| devendra se ahamindroM kA sukha anantaguNA hai| ina sabake trikAlavI sukha se bhI siddhoM kA eka kSaNa kA sukha anantaguNA meM arthAt unake sukha kI tulanA nahIM hai| 100 . ... .-7 -.. .:--- -. .. . .. ...:: (83) -.. - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhikAra tiryagloka adhikAra 140. prazna : sthAvara loka kise kahate haiM. ? / uttara : dharma evaM adharma dravya se sambandhita jitane AkAza meM jIva aura pudgaloM kA avAgamana rahatA hai, utanA arthAt 343 ghana rAjU pramANa sthAvara loka hai| 141. prazna : tiryagloka kise kahate haiM ? uttara : mandara parvata ke mUla se 1,00,000 yojana U~cAI rUpa rAjU pratara arthAt eka rAjU lambe-caur3e kSetra meM tiyag-trasaloka sthita hai athavA samAna dharAtala para sthita cAroM ora vistRta asaMkhyAt dvIpa-samudroM kA samUha tiryagloka kahalAtA hai| sthAvaroM ke sAtha trasa jIva bhI isI kSetra meM pAye jAte haiN| 142. prazna : asaMkhyAta dvIpa-samudroM kI saMkhyA kitanI hai aura unakI avasthiti kisa prakAra hai ? uttara : paccIsa kor3A-kor3I uddhAra palyoM ke romoM ke pramANa dvIpa evaM samudra donoM kI saMkhyA hai| isakI AdhI arthAt 121 kor3A-kor3I uddhAra palya pramANa dvIpoM kI aura utanI hI samudroM kI saMkhyA hai| (4) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrA pRthvI ke bahupabhya meM eka laur3e kSetra ke bhItara eka - eka ko cAroM ora se ghere hue golAkAra dvIpa evaM samudra avasthita haiN| inameM sabase pahale jambUdvIpa nAmaka dvIpa aura anta meM svayambhUramaNa nAmaka samudra sthita hai| madhya meM asaMkhyAt dvIpa - samudra haiN| saba samudra vajrApRthvI para sthita haiM aura saba dvIpa citrA pRthvI para sthita haiM / " 143. prazna tiryagloka ke prArambhika kucha dvIpa - samudroM ke nAma kyA haiM ? samudroM ke jala Adika ke svAda kI kyA vizeSatA hai ? kuNDalavaradvIpa, kuNDalavara samudra uttara : prathama jambU dvIpa, lavaNa samudra, dhAtakIkhaNDa dvIpa, kAloda samudra, puSkaravara dvIpa, puSkaravara samudra, vAruNIvaradvIpa, vAruNIvara samudra, kSIravaradvIpa, kSIravara samudra, ghRtavara dvIpa; ghRtavara samudra, kSaudravaradvIpa, kSaidravara samudra, nandIzvaradvIpa, nandIzvara samudra ... antima svayambhUramaNa dvIpa evaM svayambhUramaNa samudra hai| vAruNIvara, lavaNAdhi , ghRtavara aura kSIravara ye cAra samudra apane-apane nAmAnusAra rasa vAle, kAloda, puSkaravara aura svayambhUramaNa ye tIna samudra jala rasa ke svAbhAvika svAda vAle ( usameM puSkaravara samudra meM madhu sadRza jala hai) aura zeSa samudra ikSuraMsa sadRza hai| **++++ (85) *****. ***** Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabhUmi se sambaddha lavaNoda, kAloda aura antima svayambhUramaNa samudra meM hI jalacara jIva haiN| zeSa samudroM meM nahIM haiM 144. prazna: dvIpa samudroM kA vistAra kitanA hai ? - uttara : jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana hai| isake Age lavaNa samudra se lekara svayambhUramaNa samudra paryanta dvIpa - samudroM ke vistAra kramazaH dugune - dugune haiN| 145. prazna: jambU dvIpa kI paridhi kitanI hai ? uttara : jambUdvIpa kI sthUla paridhi 3 lAkha yojana aura sUkSma paridhi 3,16,227 yojana, 3 kosa, 128 dhanuSa aura sAdhika 133 aMgula hai / 146. prazna: paridhi nikAlane kI vidhi kyA hai ? uttara : vistAra kA jitanA pramANa hai usakA varga kara dasa guNA karane ke pazcAt usakA vargamUla nikAlane se paridhi kA pramANa prApta hotA hai| 147 prazna: nandIzvara dvIpa meM 52 akRtrima caityAlaya kisa prakAra haiM ? uttara : eka sau tiresaTha karor3a caurAsI lAkha yojana pramANa vistAra vAle aSTama nandIzvara dvIpa kI cAroM dizAoM meM eka-eka (6) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanagiri hai| yaha parvata 1000 yojana gaharA, 84,000 yojana U~cA aura 84,000 yojana pramANa vistArayukta samavRtta aJjanagiri kI cAroM dizAoM meM eka-eka lAkha yojana vistAra vAlI cAra-cAra vApikAe~ haiN| vApiyoM ke bahumadhya bhAga meM dahI ke sadRza varNavAlA 1000 yojana gaharA, 10,000 yojana U~cA aura 10,000 yojana pramANa vistAra bAlA gola eka-eka dadhimukha parvata hai / vApiyoM ke donoM bAhUya konoM para do-do ratikara parvata haiM, jo 250 yojana gahare, 1000 yojana U~ce aura 1000 yojana vistAra vAle gola haiN| isa taraha cAra aMjanagiri, solaha dadhimukha aura battIsa ratikara milakara 52 parvata haiN| pratyeka parvata para 100 yojana lambe, 50 yojana caur3e evaM 75 yojana U~ce eka-eka akRtrima caityAlaya haiM jinameM aSTa pratihArya yukta 108 - 108 pratimAe~ haiM / ASTAnika parva ke samaya pratyeka dizA ke 13-13 caityAlayoM meM cAroM nikAya ke indra apane parivAra ke sAtha anavarat 64 prahara taka do-do prahara ke krama se mahApUjA karate haiN|' 148. prazna : nandIzvara dvIpa ke Age anya kina-kina dvIpoM meM akRtitrama caityAlaya haiM ? 1. trilokasAra gAthA, 666-678 (87) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : gyArahaveM kuNDalavara dvIpa ke bahumadhya bhAga meM kuNDalagiri hai, jisake zikhara para pUrvAdi dizAoM meM cAra-cAra kUToM sahita eka-eka siddhakUTa hai| terahaveM rucakavara dvIpa ke bahumadhya bhAga meM svarNamaya rucakavara parvata hai| rucakagiri ke Upara pUrvAde cAra dizAoM meM pRthak-pRthak ATha-ATha kUTa haiM, jisake abhyantara kI ora cAra dizAoM meM cAra kUTa haiN| una cAra kUToM kI abhyantara cAra dizAoM meM punaH cAra kUTa haiM aura sarva abhyantara cAra dizAoM meM cAra jinendra kUTa haiN| ina sabako milAne se rucakagiri para kula 44 kUTa haiN| isa prakAra kuNDalagiri para 4 evaM rucakagiri para 4 akRtrima paimAlaya haiN| 146. prazna : rucakaparvata sthita kUToM meM kauna-kauna deviyA~ kahA~ para nivAsa karatI haiM tathA usakI vizeSatA kyA hai ? uttara : rucaka parvata ke Upara pUrva dizA ke ATha kUToM meM ATha devakumAriyA~ nivAsa karatI haiN| ye bhRgAra dhAraNa kara jina-mAtA kI sevA karatI haiN| dakSiNa Adi dizAoM ke ATha-ATha kUToM meM nivAsa karane vAlI ATha-ATha devakumAriyA~ hAtha meM darpaNa lekara, . tIna chatra dhAraNa kara evaM caivara dhAraNa kara kramazaH jina-mAtA kI sevA karatI haiN| abhyantara kUToM kI pUrvAdika cAra dizAoM meM nivAsa karane vAlI cAra devakumAriyA~ tIrthakara ke janma-kAla meM (88) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva dizAoM ko nirmala karatI haiN| inake abhyantara kUToM kI kA | pUrvAdika cAra dizAoM meM nivAsa karane vAlI cAra devakumAriyA~ tIrthaMkara ke janma samaya meM jAtakarma karane meM kuzala rahatI haiN| / 150. prazna ati ke kisane bherI uttara : ekendriyoM ke 24 bheda hote haiM / dvIndriya ke 2, trIndriya ke 2, catarindriya ke 2 evaM paJcendriya ke cAra isa prakAra saba milAkara tiryaJcoM ke 34 bheda haiN| ekendriyoM meM pRthvIkAyika, jalakAyika, tejakAyika aura vAyukAyika ke cAra-cAra (bAdara paryApta, bAdara aparyApta, sUkSma paryApta, sUkSma aparyApta) yAni kula 16 bheda hote haiN| inameM vanaspati kAyika ke 8 bheda milAne se kula 24 hote haiM / vanaspatikAyika ke bheda isa prakAra haiM- vanaspatikAyika sAdhAraNa bAdara paryApta, sAdhAraNa bAdara aparyApta, sAdhAraNa sUkSma paryApta, sAdhAraNa sUkSma aparyApta, pratyeka pratiSThita paryApta, pratyeka pratiSThita aparyApta, pratyeka apratiSThita paryApta aura pratyeka apratiSThita aparyApta / 8 1 151. prazna tiryaJcoM kI utkRSTa Ayu kitanI hotI hai ? uttara : zuddha pRthvIkAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu 12,000 varSa, khara pRthvIkAyika jIvoM kI 22,000 varSa, jalakAyika jIvoM kI 7,000 varSa, tejaskAyika jIvoM kI 3 dina, vAyukAyika jIvoM kI (ct). Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3,000 varSa aura vanaspatikAyika jIvoM kI 10,000 varSa pramANa hai| dvIndriya jIvoM kI utkRSTa Ayu 12 varSa, trondriya jIvoM kI 46 dina, caturindriya jIvoM kI 6 mAsa aura paMcendriya sarIsRpoM kI utkRSTa Ayu 6 pUrvAMga pramANa hotI hai| pakSiyoM kI utkRSTa Ayu 72,000 varSa, sarpo kI 42,000 varSa evaM zeSa karmabhUmija tiyacoM kI utkRSTa Ayu eka pUrvakoTi pramANa hotI hai| utkRSTa, madhyama aura jaghanya bhogabhUmija tiryaMcoM kI utkRSTa Ayu kramazaH tIna palya, do palya aura eka palya prazna hotI hai| 152. prazna : tiryacoM kI jaghanya Ayu kitanI hotI hai ? uttara : karmabhUmija tiryacoM kI jaghanya Ayu ucchvAsa ke aThArahave bhAga pramANa hotI hai| jaghanya mogabhUmija tiryacoM kI jaghanya Ayu eka samaya adhika pUrvakoTi, madhyama bhogabhUmijoM kI eka samaya adhika eka palya evaM utkRSTa bhogabhUmijoM kI eka samaya adhika do palya hotI hai| maTa yama Ayu ke aneka bheda haiN| 153. prazna : tiyacoM kI utkRSTa Ayu evaM utkRSTa avagAhanA kahA~-kahA~ aura kaba-kaba prApta hotI hai ? (60) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154. praza va-Aya kaban uttara : upayukta utkRSTa Ayu parvApara videha kSetroM meM utpanna hue tiyaMcoM ke tathA svayaMprabha parvata ke bAhRya karmabhUmi-bhAga meM utpanna hue tiryaMcoM ke hI sarvakAlaM pAyI jAtI hai| bharata aura airAvata kSetra ke bhItara caturthakAla ke prathama bhAga meM bhI kinhIM niryacoM ke ukta utkRSTa Ayu pAyI jAtI hai isa prakAra svayamprabha parvata ke bAhya 'mAga kI karmabhUmi meM hI utkRSTa avagAhanA vAle trasa jIva pAye jAte haiN| ke kyA kAraNa hai ? uttara : mAyAcArI karanA, dharmopadeza meM mithyA bAtoM ko milAkara unakA pracAra karanA, zIlarahita jIvana bitAnA, maraNa ke samaya nIla va kApota lezyA aura AtadhyAna kA honA Adi tiryaca Ayu ke bandha ke kAraNa haiN| pRthvI kI rekhA ke samAna roSAdi honA, gUr3ha aura jAnane meM na Ave aise hRdaya kA pariNAma honA, zalya yukta honA, jAtikula __ meM dUSaNa lagAnA, visaMvAda meM ruci honA, sadguNalopa aura asadguNa kA khyApana karanA Adi tiryaca Ayu ke Asrava ke kAraNa haiN| ___ jo pApI jinaliMga ko grahaNa karake saMyama evaM samyaktva bhAva chor3a dete haiM aura pazcAt mAyAcAra meM pravRtta hokara cAritra ko naSTa kara dete haiM tathA jo koI mUrkha manuSya kuliMgiyoM ko nAnA (61) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke dAna dete haiM yA unake meSa ko dhAraNa karate haiM, ye bhogabhUmi meM tithaMca hote haiN| 155. prazna : tithaMcoM meM kitane gaNasthAna hote haiM ? uttara : saMjJI (paryApta niyaMca) jIvoM ko chor3akara zeSa taiMtIsa prakAra ke tithaMca jIvoM ke saba kArana meM eka mithyAtva guNasthAna rahatA hai| pA~ca meru sambandhI bharata aura airAvata kSetra ke Arya khaNDoM meM, ___ pA~ca videha kSetra sambandhI 160 AryakhaNDoM meM, vidyAdhara zreNiyoM meM aura svayamprama parvata ke bAhya bhAga meM nivAsa karane vAle tiyaMcoM meM eka se lekara pA~ca guNasthAna taka pAye jAte haiN| sarva bhogabhUmija tiyaMcoM meM eka se lekara cAra guNasthAna pAye ___ jAte haiM evaM saba mlecchakhaNDoM meM eka mithyAtva guNasthAna hI pAyA jAtA hai| 156. prazna : tiryaMcoM meM jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA kitanI aura kina jIyoM ke pAI jAtI hai ? uttara : Rjugati ke dvArA utpanna hone vAle sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva kI utpatti se tIsare samaya meM zarIra kI / jaghanya avagAhanA hotI hai| isakA pramANa ghanAMgula kA asaMkhyAtavA~ / bhAga hai| (62) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa avagAhanA svayambhUramaNa samudra ke madhya meM hone vAle mahAmatsya kI hotI hai| isakA pramANa 1000 yojana lambA, 500 yojana caur3A evaM 250 yojana moTA hai| 157 prazna: ekendriyAdi jIvoM kI apekSA utkRSTa evaM jaghanya avagAhanA kitanI aura kina jIvoM ke pAI jAtI hai ? uttara : ekaindriyoM meM sabase utkRSTa kamala kI kucha adhika eka hajAra yojana, dvIndriyoM meM zaMkha kI 12 yojana, trIndriyoM meM graiSmI ( cIMTI ) 3 kosa, caturindriyoM meM bhramara kI eka yojana evaM paMcendriyoM meM mahAmatsya kI eka hajAra yojana lambI zarIra kI utkRSTa avagAhanA hai / ekendriyoM meM sabase jaghanya sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta jIva kI ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, dvIndriyoM meM anuMdharI kI dhanAMgula kI saMkhyAtaveM bhAga pramANa, trIndriyoM meM kundhu kI dvIndriyoM se saMkhyAtaguNI, caturindriyoM meM kANamakSikA kI trIndriyoM se saMkhyAtaguNI, paMcendriyoM meM sikthamatsya kI caturindriyoM se saMkhyAtaguNI jaghanyaM avagAhanA pAI jAtI hai| 158. prazna : tiyaMcoM meM samyaktva grahaNa ke kauna-kauna se kAraNa haiM ? uttara : kitane hI tiyaMca jIva pratibodha se, kitane hI sukha-duHkha (63) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhakara, kitane hI jAtismaraNa se, kitane hI jinendra - mahimA ke darzana se evaM kitane hI tiryaMca jinabimba ke darzana se samyaktva grahaNa karate haiM / 156. prazna : tiryaMca jIvoM kI gati - Agati kI kyA vyavasthA hai ? uttara : pRthvIkAyika jIva Adi se lekara vanaspatikAyika paryanta sthAvara aura sarva vikalendriya jIva karmabhUmija manuSya evaM tiryaMcoM meM utpanna hote haiM, kintu tejaskAyika aura vAyukAyika jIva anantara janma meM tiryaMcoM meM hI utpanna hote haiM / saMjJI paryApta aura asaMjJI paryApta jIvoM ko chor3akara zeSa 32 prakAra ke tiryaMca jIva bhogabhUmi meM, deva aura nArakiyoM meM kadApi - utpanna nahIM hote haiN| asaMjJI jIva prathama naraka ke nArakiyoM meM, bhavanatrika meM aura samasta karmabhUmiyoM ke manuSyoM evaM tiryacoM meM utpanna hote haiN| zeSa jIva ghanaloka pramANa kSetra meM sarvatra utpanna hote haiN| saMkhyAt varSa kI Ayu vAle karmabhUmija saMjJI tiyaMca jIva acyuta svarga paryanta devoM meM tathA manuSya, tiryaMca aura nArakiyoM meM bhI utpanna hote haiM, kintu asaMkhyAt varSa kI Ayu vAle bhogabhUmija saMjJI jIva IzAna kalpa paryanta hI utpanna hote haiN| isa prakAra 34 (64) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedoM se saMyukta tiryaca jIva nizcaya hI anantara janma meM zalAkA puruSa nahIM hote haiM, kintu ve anantara janma meM kadAcit mukti prApta kara sakate haiN| 160. prazna : sa jIva kahA~-kahA~ pAye jAte haiM ? uttara : bhAraNAntika, upapAda evaM samuddhAta avasthA ko chor3akara trasa jIva trasanAlI meM hI pAye jAte haiN| manuSya mAnuSottara parvata paryanta hI pAye jAte haiN| mAnuSottara parvata ke bAhya bhAga se lekara aMtima svayambhUramaNa dvIpa meM sthita svayamprabha parvata taka asaMkhyAt dvIpa-samudroM meM sarva ekendriya jIva evaM paMcendriya sa jIva pAye jAte haiM, kintu vahA~ vikalatraya trasa jIva evaM paMcendriya jalacara jIvoM kA abhAva hai| aMtima ardha dvIpa evaM samudra meM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke tiryaca jIva pAye jAte haiN| 161. prazna : loka kise kahate hai ? uttara : jagatazreNI ke ghana pramANa arthAt 343 ghana rAjU ko loka kahate haiN| 343 ghana rAjU loka kA ghanaphala hai| 162. prazna : jagat zreNI kise kahate haiM ? uttara : eka pradeza caur3e aura sAta rAjU lambe AkAza-pradezoM kii| paMkti ko zreNI kahate haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163. prazna: varga kise kahate haiM ? uttara : kisI saMkhyA ko lekara usI saMkhyA kA paraspara guNAM karane ko varga kahate haiN| jaise 2x2= 4 ise kRti bhI kahate haiM / / 164. prazna: ghana kise kahate haiM ? uttara : kisI saMkhyA ko tIna bAra rakhakara paraspara guNA karane ko dhana kahate haiN| jaise :- 24242 = 6 165. prazna: jagatpratara kise kahate haiM ? uttara : jagat zreNI ke varga ko jagatpratara kahate haiM / yathA-jagat zreNI+jagatzreNI-jaMgatpratara 166. prazna: rAjU kise kahate haiM ? uttara : jagat zreNI ke sAtaveM bhAga ko rAjU kahate haiM / yathA - jagat zreNI / 7 = rAjU / 167 prazna: saMkhyApramANa ke kitane bheda haiM ? uttara : saMkhyAt, asaMkhyAt aura ananta ke bheda se saMkhyApramANa tIna prakAra kA hai| saMkhyAt eka hI prakAra kA hai, kintu parItAsaMkhyAt, yuktAsaMkhyAt, asaMkhyAtAsaMkhyAt ke bheda se asaMkhyAt tIna prakAra kA hai tathA parItAnanta, yuktAnanta, anantAnanta ke (66) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda se anaMta bhI tIna prakAra kA hai| isa prakAra tInoM ke kula 7 bheda haiN| sAtoM hI sthAna jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna-tIna prakAra ke haiN| isa prakAra saMkhyA pramANa ke kula (7 x 3) = 21 bheda hote haiN| 168. prazna : utsedhAGgula kise kahate hai aura usase kisa-kisa kA mApa kiyA jAtA hai ? uttara : ATha jau kA eka aGgula hotA hai, vahI utsedhAgula, vyavahArAMgula yA sUcyaMgula kahalAtA hai| isa utsedhAGgula se deva, manuSya, tithaMca aura nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI kA pramANa aura devoM ke nivAsa sthAna va nagarAdi kA pramANa mApA jAtA hai| 166. prazna : pramANAGgula kise kahate haiM aura usase kisa-kisa kA mApa kiyA jAtA hai ? uttara : pA~ca sau utsedhAMguloM kA eka pramANAMgula hotA hai| yaha pramANAMgula avasarpiNI kAla ke prathama cakravartI kA aMgula hai| isa pramANAMgula se dvIpa, samudra, kulAcala, vedI, nadI, sarovara, kamala tathA bharatAdika kSetroM kA pramANa mApA jAtA hai| 170. prazna : AtmAMgula kise kahate haiM aura usase kisa-kisa kA mApa kiyA jAtA hai ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 uttara : bharatAdika kSetroM meM jisa-jisa kAla meM jo-jo manuSya huA karate haiM, usa usa kAla meM unhIM manuSyoM ke aMgula kA nAma AtmAgula hai / isa aMgula se jhArI, kalaza, siMhAsana, chatra, camara, manuSyoM ke nivAsasthAna, nagara va udyAnAdi kA pramANa mApA jAtA hai / 173 prapaMta kise kahate hai ? uttara : aGgula ke varga ko pratarAMgula kahate haiM, jisameM lambAI evaM caur3AI vivakSita rahatI hai| 172. prazna : ghanAMgula kise kahate haiM ? uttara : aMgula ke dhana ko ghanAMgula kahate haiM, jisameM lambAI, caur3AI evaM moTAI vivakSita rahatI hai| 173. prazna : kRtayugma kise kahate haiM ? uttara : jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para kucha bhI zeSa na rahe, use kRtayugma kahate haiN| jaise- 16 meM 4 kA bhAga dene para kucha bhI zeSa nahIM rahatA / 174. prazna: bAdarayugma kise kahate haiM ? use uttara: jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 2 zeSa rahe, bAdarayugma kahate haiM / 14 meM 4 kA bhAga dene para 2 zeSa rahate haiN| (18) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175. prazna: kali- oja kise kahate haiM ? uttara: jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 9 zeSa rahe, use kali- oja kahate haiN| jaise 17 meM 4 kA bhAga dene para 1 zeSa rahatA hai| 176. prazna : teja-oja kise kahate haiM ? uttara : jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 3 zeSa raheM, use teja oja kahate haiN| jaise- 15 meM 4 kA bhAga dene para 3 zeSa rahate haiM / 177 prazna: vargazalAkA kise kahate haiM ? uttara: rAzi ke jitane bAra varga karane se rAzi utpanna hotI hai. utane bAroM ko vargazalAkA kahate haiN| 178. prazna : arthaccheda kise kahate haiM ? uttara: rAzi ke jitanI bAra ardha karate-karate eka aMka raha jAe, ve bAra ardhaccheda kahalAte haiN| 176. prazna: upamA pramANa ke kitane bheda haiM ? uttara : palya, sAgara, sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagatzreNI, jagatpratara tathA loka isa prakAra upamA pramANa 8 prakAra kA hai| (66) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180. prazna : palya ke kitane bheda haiM ? unase kinakA mApa kiyA jAtA hai ? uttara : vyavahAra palya, uddhAra palya aura addhApalya ke maMda sa palya tIna prakAra ke hote haiN| vyavahArapalya se saMkhyA kA, uddhAra palya se dvIpa samudroM kA aura addhApalya se karmasthiti kA mApa kiyA jAtA hai| 181. prazna : palya kise kahate haiM ? uttara : uttama bhogabhUmi meM janma lene vAle bher3a ke janma se sAta dina ke bhItara taka ke romoM ko grahaNa kara unake agra bhAga ke barAbara khaNDa kara, saMcita kie hue karor3oM romoM se eka yojana vyAsa evaM eka yojana gaharAI vAle vizAla kuNDa ko bhara do| aise vizAla kuNDa meM bhare hue romoM kA jitanA pramANa hai, use palya kahate haiN| 182. prazna : vyavahAra palya kise kahate haiM ? uttara : kuNDa meM bhare hue romoM meM se pratyeka sau varSa bAda eka-eka roma ke nikAlane para jitane kAla meM samasta roma samApta hoM, utane kAla ke samayoM kI saMkhyA hI vyavahAra palya ke samayoM kI saMkhyA hai| (100) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183. prazna : uddhAra palya kise kahate haiM ? uttara : vyavahAra palya kI roma rAzi meM se pratyeka rAma-khaNDoM ke, asaMkhyAta karor3a varSoM ke jisane samaya hoM, uttane khaNDa karake, unase dUsare patya ko (palya pramANa gaDDhe ko) bharakara punaH eka-eka samaya meM eka-eka romakhaNTu ko nikaaleN| isa prakAra jitane samaya meM vaha dUsarA patya (gaTTA) khAlI hotA hai, utanA kAla uddhAra palya kA kAla hai| isase dvIpa-samudroM kA pramANa jAnA jAtA hai| 184. prazna : addhApalya kise kahate haiM ? uttara : uddhAra-palya kI roma-rAzi meM se pratyeka romakhaNDa ke asaMkhyAt varSoM ke samaya pramANa khaNDa karake tIsare gaDDhe ke (palya pramANa) bharane para aura pahale ke samAna eka-eka samaya meM eka-eka roma-khaNDa ko nikAlane para jitane samaya meM vaha gaDr3hA khAlI hotA hai, utane kAla ko addhApalya kahate haiN| isase nArakI, manuSya aura devoM kI Ayu tathA karma-sthiti kA pramANa jAnA jAtA hai| 185. prazna : sAgara ke kitane bheda haiM ? unake lakSaNa batalAiye uttara : sAgara ke tIna bheda haiN| (101) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa ( 1 ) vyavahAra sAgara, ( 2 ) uddhAra sAgara evaM (3) addhA sAgara / dasa kor3A - kor3I vyavahAra palyoM kA eka vyavahAra sAgara, koDA - koDI uddhAra palyoM kA eka uddhAra sAgara aura dasa kor3A kor3I addhA palyoM kA eka addhA sAgara hotA hai / 186. prazna : yojana kise kahate haiM ? uttara : cAra hAtha kA eka dhanuSa hotA hai| do hajAra dhanuSa kA eka kosa hotA hai evaM cAra kosa kA eka yojana hotA hai / 187 prazna: manuSyaloka evaM tiryagloka meM kitane akRtrima jina caityAlaya haiM ? uttara : manuSyaloka meM 368 akRtrima jina caityAlaya haiM tathA nandIzvara dvIpa meM 52, kuNDalagiri para 4 aura rucakagiri para 4, isa prakAra tiryagloka meM 60 akRtrima jina caityAlaya haiN| isa prakAra madhyaloka meM kula ( 368+60 ) - 458 akRtrima jina caityAlaya haiN| yathA sudarzana meru ke cAra vanoM meM 34 vijayArtha parvatoM para (102) 16 akRtrima jinamaMdira 34 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vakSAra parvatoM para 4 gajadanta parvatoM para 4 akRtrima jinamaMdira 6 kulAcala parvatoM para jambU-zAlmali 2 vRkSoM para 2 , , eka meru sambandhI- kula 78 , , 78x 5 = 360 akRtrima jina caityAlaya pA~ca meru sambandhI huye| * pA~ca meru sambandhI 360 akRtrima jinamaMdira * cAra iSvAkAra parvatoM ke 4 akRtrima jina maMdira mAnuSottara parvata ke nandIzvara dvIpa ke kuNDalagiri ke rucakagiri ke madhyaloka saMbaMdhI kula 458 198. prazna : manuSyaloka kI sthiti kahA~ para hai evaM usakA pramANa kyA hai ? uttara : citrA pRthvI ke Upara asanAlI ke bahumadhya bhAga meM (103) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45,00,000 yojana pramANa vistAra vAlA atigola manuSyaloka hai| 186. prazna : jambUdvIpa kI avasthiti kahA~ para hai evaM usakA . pramANa kyA hai ? uttara : manuSyakSetra ke bahumadhya bhAga meM eka lAkha (1,00,000) . yojana vistAra se yukta, vRttAkAra jambUdvIpa hai| 160. prazna : jambUdvIpa meM kitane aura kauna-kauna se kulAcala __ haiM ? ve kulAcala kaise haiM ? uttara : jambUdvIpa meM 1. himavAn, 2. mahAhimavAn, 3. niSadha, 4. nIla, 5. rukmi aura 6. zikharI nAma ke chaha kulAcala (parvata) haiN| ye kulAcala maNiyoM se citra-vicitra taTa vAle haiN| Upara-nIce aura bIca meM tulya viratAra vAle haiN| kramazaH hema suvarNa, arjuna-cAMdI, tapAye huye svarNa, nIlamaNi, cAMdI evaM suvarNa sadRza varNa vAle haiN| pUrvApara samudra se saMlagna haiM arthAt pUrva se pazcima taka lambe haiN| jambUdvIpa kA sAta kSetroM meM vibhAjana ina chaha kulAcaloM se hI hotA hai| 161. prazna : jambUdvIpa meM kitane aura kauna se kSetra haiM ? unakA vistAra kyA hai ? (104) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jambUdvIpa meM 7 kSetra haiM . bhasma, 2. hemavata, 3. hAre, 4. videha, 5. ramyaka, 6. hairaNyavat aura 7. airaavt| __ bharata kSetra kA vistAra jambUdvIpa kA eka sau nabbevA~ bhAga arthAt 526 yojana hai| Age videha kSetra taka kSetra se dugunA kulAcala aura kulAcala se dugunA kSetra kA vistAra hai| videha kSetra se Age airAvata kSetra taka vistAra AdhA-AdhA hotA gayA hai| 162. prazna : kulAcaloM para sthita sarovaroM ke kyA nAma haiM ? sarovaroM meM sthita kamala aura una para sthita deviyoM kA sAmAnya paricaya kyA hai ? uttara : himavAn Adi chaha kulAcaloM para krama se padma, mahApadma, tigiJcha, kesarin, mahApuNDarIka aura puNDarIka nAma ke sarovara haiN| padma sarovara 1,000 yojana lagbA, 500 yojana caur3A evaM 10 yojana gaharA hai| padya sarovara ke madhya meM eka yojana vistAra vAlA pRthvIkAyika 1011 patroM se yukta kamala hai| isI prakAra chaha kulAcaloM ke madhya meM sthita kamaloM para krama se zrIM, hI dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI nAma kI deviyA~ rahatI haiN| kamaloM kI karNikA para ina deviyoM ke bhavana bane huye haiM jo eka kosa lambe, AdhA kosa caur3e aura kucha kama eka kosa U~ce tathA sapheda raMga ke haiN| mukhya kamala ke atirikta anya kamaloM meM sAmAnika evaM (105) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAriSad jAti ke deva rahate haiN| ina deviyoM kI Ayu eka palya pramANa hotI hai| ye deviyA~ bhavanavAsinI haiN| prArambha kI tIna deviyA~. saudharmendra kI aura anta kI tIna deviyA~ aizAnendra kI AjJAkAriNI hotI haiN| ye deviyA~ garbhAvasthA meM tIrthaMkara kI mAtA kI sevA meM tatpara rahatI haiN| sarovara evaM kamala Adika kA vistAra videha kSetra taka dUnA-dUnA hotA gayA hai aura Age punaH AdhA-AthA hotA gayA hai| 163. prazna : upayukta sarovaroM se kauna-kauna sI mahAnadiyA~ nikalI haiM ? uttara : padma sarovara ke pUrva toraNa-dvAra se gaMgA, pazcima toraNa-dvAra se sindhu evaM uttara toraNa-dvArA se rohitAsyA, mahApadma ke dakSiNa toraNa-dvAra se rohita aura uttara- toraNa-dvAra se harikAntA, tigiJcha ke dakSiNa toraNa-dvAra se harit evaM uttara . toraNa-dvAra se sItodA, kesarina ke dakSiNa toraNa-dvAra se sItA aura uttara toraNa-dvAra se narakAntA, mahApuNDarIka ke dakSiNa toraNa-dvAra se nArI evaM uttara toraNa-dvAra se rUpyakUlA aura puNDarIka huda ke dakSiNa toraNa-dvAra se suvarNakUlA, pUrva toraNa-dvAra se raktA evaM pazcima toraNa-dvAra se raktodA nadI nikalatI hai| (106) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164. prazna : mahAnadiyA~ kisa-kisa kSetra meM aura kisa-kisa dizA meM bahatI haiM ? uttara : bharata kSetra meM gaMgA-sindhu, haimavata kSetra meM rohit-rohitAsyA, hari kSetra meM harita-harikAntA, videha kSetra meM sItA-sItodA, ramyaka kSetra meM nArI-narakAntA, hairaNyavat kSetra meM suvarNakUlA-rUpyakUlA evaM airAvata kSetra meM raktA-raktodA nadiyA~ bahatI haiN| ina nadiyoM ke sAta yugaloM meM se pratyeka yugala kI pahalI pahalI nadI pUrva dizA meM aura dusarI-dusarI nadI parittama dizA kI ora bahatI hai| jaise- gaMgA nadI pUrva kI ora evaM sindhu nadI pazcima kI ora bahatI hai| 165. prazna : gaMgA, sindhu Adi mahAnadiyoM kI sahAyaka nadiyoM kA kyA pramANa hai ? uttara : gaMgA, sindhu kI sahAyaka nadiyA~ 14,000 haiM, rohita-rohitAsyA kI 28,000 haiM, harita-harikAntA kI 56,000 haiM, sItA-sItodA kI 1,12,000 haiM, nArI narakAntA kI 56,000 haiM, suvarNakUlA-rUpyakUlA kI 28,000 haiM evaM raktA-raktodA kI 14,000 sahAyaka nadiyA~ haiN| 166. prazna : bharata kSetra ke kitane khaNDa haiM ? (107) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : bharata kSetra ke madhya meM pUrva-pazcima lambA vijayArtha parvata hai jisase isa kSetra ke do khaNDa ho jAte haiM tathA padma draha se nikalane vAlI gaMgA-sindhu nadiyA~ uttara se dakSiNa kI ora AtI haiM, inase isa bharatakSetra ke chaha khaNDa ho jAte haiN| dakSiNa dizA kA bIca kA Arya khaNDa haiM aura zeSa pA~ca mleccha khaNDa haiN| cakravartI ina chaha khaNDoM kA adhipati hotA hai| aise chaha khaNDoM kA vibhAjana airAvata kSetra evaM pratyeka videha kSetra meM bhI hotA hai / 167. prazna : bharatakSetra meM vijayArtha parvata kI avasthiti kahA~ para hai evaM usakA svarUpa kaisA hai ? uttara : bharatakSetra ke bahumadhya bhAga meM nAnA prakAra ke uttama ratnoM se ramaNIya, rajatamaya vijayArdha nAmaka unnata parvata vidyamAna hai / yaha parvata 25 yojana U~cA evaM pUrva-pazcima lambA hai / 10 yojana Upara jAkara isa parvata ke donoM pArzva bhAgoM meM vidyAdharoM kI eka - eka zreNI hai| dakSiNa zreNI meM vidyAdharoM kI 50 aura uttara zreNI meM 60 nagariyA~ haiM / 168. prazna : vijayArtha parvata kitane aura kahA~-kahA~ para haiM ? uttara : pA~ca meru sambandhI 5 bharata, 5 airAvata aura 160 videha kSetroM meM se pratyeka kSetra meM eka-eka vijayArtha parvata hai| isa prakAra vijayArtha parvatoM kI kula saMkhyA 170 hai / ina parvatoM se cakravartI (108) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayArtha parvata karatI haiN| isI raktodA nadiyA~, laya kI ardha digvijaya kA bodha hotA hai, isalie inakA vijayA nAma sArthaka hai| ina vijayAdhoM para nau-nau kUTa haiM, jinameM ATha kUToM para vyantara deke kA nivAsa hai| navama siddhakUTa para jinamandira hai| bharata-airAvata kSetra sambandhI vijayAdhoM meM nIce jo guphA-dvAra haiM, unameM praveza kara gaMgA-sindhu aura raktA-raktodA nadiyA~, lavaNAdi samudroM meM praveza karatI haiN| isI prakAra pratyeka videha sthita vijayAI parvata kI aisI hI racanA hai| 166. prazna : kAlacakra kA parivartana kahA~ aura kisa prakAra hotA hai tathA kahA~-kahA~ nahIM hotA hai ? . uttara : bharata aura airAvata kSetra meM utsarpiNI evaM avasarpiNI kAla ke dvArA kAlacakra kA parivartana hotA rahatA hai| utsarpiNI evaM avasarpiNI kAla ke chaha-chaha bheda haiN| avasarpiNI ke 1. suSamA-suSamA, 2. suSamA, 3. suSamA-duHSamA, 4. duHSamA-suSamA, 5. duHSamA aura 6. duHSamA-duHSamA nAma ke chaha bheda haiN| suSamA-suSamA kAla cAra kor3Akor3I sAgara kA, suSamA kAla tIna kor3Akor3I sAgara, suSamA-duHSamA kAla do kor3Akor3I sAgara kA, duHSamA-suSamA kAla 42,000 varSa kama eka kor3Akor3I sAgara kA, duHSamA kAla 21,000 varSa evaM duHSamA-duHSamAkAla 21,000 varSa kA hotA hai| isI prakAra utsarpiNI kAla ke bhI (1) (106) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHSamA - duHSamA ( 2 ) duHSamA ( 3 ) duHSamA- suSamA (4) suSamA - duHSamA (5) suSamA (6) suSamA- suSamA nAma ke chaha bheda haiN| avasarpiNI kAla meM vidyA, bala, Ayu tathA zarIra kI avagAhanA Adi kA Age-Age hrAsa hotA rahatA hai| utsarpiNI kAla meM vidyA, bala, Ayu tathA zarIra kI avagAhanA Adi kI Age-Age vRddhi hotI rahatI hai| videha kSetra meM sadA caturthakAla, haimavata hairaNyavat kSetra meM sadA tIsarA kAla, hari - ramyaka kSetra meM sadA dUsarA kAla aura devakuru - uttarakuru meM sadA pahalA kAla pravartamAna rahatA hai| viyArdha kI zreNiyoM meM tathA mleccha khaNDoM meM avasarpiNI ke caturtha kAla ke Adi - anta jaisA parivartana hotA rahatA hai / mAnuSottara parvata ke Age se lekara svayaMprabha parvata ke pUrva taka asaMkhyAt dvIpa - samudroM meM sadA tRtIya kAla kA pravartana hotA hai / artha svayambhUramaNa dvIpa evaM svayambhUramaNa samudra meM chaha kAla kA parivartana nahIM hotA hai / vahA~ para paMcama kAla sadRza pravartana hotA hai| 200. prazna : bhogabhUmi kise kahate haiM ? unakI racanA kahA~-kahA~ para aura kaisI haiM ? uttara : jahA~ manuSyoM kA jIvana nirvAha dasa prakAra ke kalpavRkSoM se hotA hai, unheM bhogabhUmi kahate haiM / yaha sthira aura asthira ke bheda (110) - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se do prakAra kI hai| bharata aura airAvata kSetroM meM kAlacakra kA parivartana hotA hai, ata: vahA~ kI bhoga-bhUmiyA~ asthira kahalAtI haiM, jahA~ kAla-cakra kA parivartana nahIM hotA hai, ataH vahA~ kI bhogabhUmiyA~ sthira hotI haiN| 1. uttama, 2. madhyama aura 3. jaghanya ke bheda se bhogabhUmi tIna prakAra kI hotI haiN| devakuru va uttarakuru meM (videha ke aMza) uttama bhogabhUmi hai| uttama bhogabhUmi meM manuSyoM ke zarIra kI U~cAI 3. kosa kI hotI hai, 3 palya kI utkRSTa Ayu hotI hai aura 3 dina ke bAda badarI phala barAbara AhAra hotA hai| hari aura ramyaka kSetra meM madhyama bhogabhUmi hai| yahA~ manuSyoM ke zarIra kI U~cAI 2 kosa kI hotI hai, 2 palya kI utkRSTa Ayu hotI hai aura 2 dina ke bAda baher3A phala barAbara AhAra hotA hai| haimavata, hairaNyavat kSetra meM evaM madhya ke asaMkhyAt dvIpa-samudroM meM jaghanya bhogabhUmi hai| yahA~ manuSyoM ke zarIra kI U~cAI 1 kosa kI hotI hai| 1 palya kI utkRSTa Ayu hotI hai aura 1 dina ke bAda A~vale ke phala barAbara AhAra hotA bharata aura airAvata kSetra meM kAlacakra kA parivartana hotA rahatA hai| suSamA-suSamA kAla meM uttama bhogabhUmi, suSamA kAla meM madhyama bhogabhUmi aura suSamA-duHSamA kAla meM jaghanya bhogabhUmi hotI hai| (115) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogabhUmi meM yugala utpatti hotI hai| vahA~ ke manuSya vajravRSabhanArAca saMhanana vAle, samacaturastra saMsthAna se yukta; kavalAhAra karate hue bhI nIhAra se rahita hote haiN| vahA~ roga, kalaha, IrSyA evaM akAlamaraNa nahIM hotA hai| ve yugala vikriyA dvArA bahuta prakAra ke zarIra banAkara cakravartI ke bhogoM se anantaguNe bhogoM ko Ayu-paryanta bhogate haiN| puruSa chIMka se evaM strI jambhAI Ane se mutyu ko prApta hote haiN| vahA~ para vikalatraya evaM asaMjJI jIvoM kA abhAva hotA hai| 201. prazna : karmabhUmi kise kahate haiM ? unakI racanA kahA~ para uttara : jahA~ asi, maSi, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyA se AjIvikA hotI hai, use karmabhUmi kahate haiN| devakuru aura uttarakuru ko chor3akara zeSa videhakSetra meM zAzvata karmabhUmi rahatI hai| bharata aura airAvata kSetra meM kAlacakra ke parivartana ke anusAra suSamA-duHSamA, duHSamA, duHSamA-duSamA kAloM meM karmabhUmi rahatI hai| vijayArdha parvata evaM mleccha khaNDoM meM zAzvata karmabhUmi rahatI hai| 202. prazna : mogabhUmi meM utpatti ke kyA kAraNa haiM ? uttara : jo mithyAtva bhAva se yukta hote hue bhI mandakaSAyI haiM, paMca aNuvrata ke dhArI haiM, ATha mUlaguNoM ko dhAraNa karane vAle haiM, bhakti se jinapUjA karate haiM, atyanta nirmala saMyama ke dhAraka aura (112) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha se rahita yAtayoM ko bhakti se AhAradAna, abhayadAna, auSadhadAna evaM jJAnadAna dene meM tatpara rahate haiM, ve bhogabhUmi meM utpanna hote haiN| pUrva meM manuSya Ayu bauMthakara pazcAt tIrthakara ke pAdamUla meM kSAyika samyaktva prApta karane vAle kitane hI samyagdRSTi puruSa bhI bhogabhUmi meM utpanna hote haiN| dAno kI anumodanA karane se tiryaMca bhI bhogabhUmi meM utpanna hote haiN| 203. prazna : mogabhUmija jIvoM kI gati kyA hai ? arthAt maraNa ke bAda ve kahA~ utpanna hote haiM ? uttara : bhogabhUmija mithyAdRSTi manuSya evaM tiryaMca bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM meM tathA samyagdRSTi manuSya evaM tithaMca saudharma yugala meM utpanna hote haiN| 204. prazna : bhogabhUmija tiryacoM meM kyA vizeSatA hai ? uttara : bhogabhUmija tiryaca yugala utpanna hote haiN| ve uttama varNa vAle, mandakaSAyI aura sarala pariNAmI hote haiM aura apanI-apanI yogyatAnusAra phala, kanda, tRNa aura aMkurAdi ke bhoga bhogate haiN| vahA~ vyAghrAdika bhUmicara aura kAka Adi nabhacara bhI mAMsAhAra ke (113) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA kalpavRkSoM ke madhura phaloM kA bhoga karate haiM evaM hadiNAdika divya tRNoM kA bhojana karate haiN| 205. prazna : bhogabhUmi meM kitane guNasthAna hote haiM ? uttara : bhogabhUmija jIvoM ke aparyApta avasthA meM mithyAlva aura sAsAdana ve do guNasthAna hote haiM tathA paryApta avasthA meM 1 se 4 guNasthAna taka hote haiN| 206. prazna : kubhogabhUmi kahA~ hai ? aura vahA~ ke manuSyoM kA AkAra Adi kaisA hai ? uttara : lavaNasamudra ke bhItara cAra dizAoM meM cAradvIpa-cAra vidizAoM meM cAra dvIpa aura ATha antara dizAoM meM ATha dvIpa, himavAn kulAcala, bharata saMbaMdhI vijayArtha, zikharI kulAcala aura airAvata sambandhI vijayA ina cAroM parvatoM ke donoM antima bhAgoM ke nikaTa eka eka arthAt ATha dvIpa haiN| isa prakAra lavaNa samudra ke abhyantara taTa ke kula dvIpoM kI saMkhyA (4+4+8+8) = 24 hai| isake vAhya tara para bhI 24 dvIpa haiM, ataH lavaNa samudra saMbaMdhI 48 dvIpa hue| isI prakAra kAlodaka samudra ke donoM taToM ke 48 dvIpa haiN| ina 66 dvIpoM meM kubhogabhUmi kI racanA hai| vahA~ ke manuSyoM kI AkRtiyA~ vibhinna prakAra kI hotI haiN| koI manuSya eka TAMga vAle, koI pU~cha vAle, koI lambe kAna vAle, kinhIM (114) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyoM ke mukha hAthI, gomukha, mer3hA ke mukha sadRza hote haiN| yahA~ janmAdika kI sarva pravRtti jaghanya bhogabhUmi sadRza hai| eka palya pramANa Ayu hotI hai| ve atyanta gIThI miTTI evaM kalpavRkSoM dvArA pradatta phaloM kA bhojana karate haiN| 207. prazna : bhogabhUmi meM utpAritA ke kalA kAraNa haiM ? uttara : jo jIva jinaliMga dhAraNa kara mAvAcArI karate haiM, jyotiSa evaM mantrAdi vidyAoM dvArA AjIvikA karato haiM, dhana ke icchuka haiM, tIna gArava evaM cAra saMjJAoM se yukta haiM, guhasthoM ke vivAha Adi karAte haiM, samyagdarzana ke virAdhaka hai, apane doSoM kI AlocanA nahIM karate haiM, dUsaroM ko doSa lagAte haiM, jo mithyAdRSTi paMcAgni tapa tapate haiM, mauna chor3akara AhAra karate haiM tathA jo durbhAvanA, apavitratA, sUtaka Adi se evaM puSpavatI strI ke sparza se yukta tathA "jAisaMkarAdohiM" jAtisaMkara Adi doSoM se sahita hote hue bhI dAna dete haiM aura jo kupAtroM ko dAna dete haiM, ve jIva marakara kumanuSyoM meM utpanna hote haiN| ___jo digambara sAdhuoM kI nindA karate haiM, guru ke sAtha svAdha yAya evaM vandanAkarma nahIM karate haiM, guru munisaMgha chor3akara ekAkI rahate haiM, ve kumanuSyoM meM utpanna hote haiN| (1150 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208. prazna : videha kSetra kitane haiM ? unake aura bheda kitane uttara : pA~ca mema sambandhI pA~ca videha kSetra haiN| pratyeka videha kSetra ke sAMtA-sItotA nadI, yakSAra giAre aura vibhaMgA nadiyoM ke kAraNa 32 khaNDa ho jAne haiN| isalie pA~coM videha kSetroM ke kula 324 5 - 160 (pratyeka videha kSetra ke 32) bheda hote haiN| pratyeka videha deza meM eka eka vijayArtha parvata evaM gaMgA-sindhu sadRza ko do nadiyA~ haiM, usare pratyeka videha deza ke bhI chaha-chaha khaNDa ho jAte haiN| 206. prazna : sumeru parvata kitane haiM aura ve kisa-kisa dvIpa meM uttara : sumeru parvata 5 haiN| 1. sudarzana meru, 2. vijaya mera 3. acala meru, 4. mandara meru aura 5. vidyunmAlI meru| jambUdvIpa saMbaMdhI videha kSetra meM sudarzana meru, dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha kSetra meM vijaya meru, dhAtakI khaNDa dvIpa ke pazcima videha kSetra meM acala meru, puSkarA dvIpa ke pUrva videha kSetra meM mandara meru evaM puSkarAdha dvIpa ke pazcima videhakSetra meM vidyunmAlA meru hai| (116) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210. prazna : sumeru parvata evaM anya cAroM meru parvatoM kA avasthAna kahA~ hai evaM unakA svarUpa kyA hai ? uttara : videha kSetroM ke bahumadhya bhAga meM meru parvatoM kA avasthAna hai| sudarzana meru 1000 yojana gaharA (nIva), 68,000 yojana U~cA aura bhUmi para 10,000 yojana vistAra vAlA hai| cAroM meru parvata 1000 yojana nIMba sahita 84,000 yojana U~ce haiM, bhUmi para 6,400 yojana vistAra vAle haiN| pA~coM meruoM kA vistAra zikhara para 1000 yojana pramANa haiN| sumeru parvata ke mUla meM bhadrazAla vana hai, isase 500 yojana Upara jAkara nandana vana hai, isase 62,000 yojana Upara jAkara saumanasa vana hai aura isase 36,000 yojana Upara jAkara pANDuka vana hai| ye cAroM vana sumeru parvata ke cAroM ora haiM aura aneka prakAra ke vRkSoM se suzobhita haiN| cAroM vanoM kI pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM eka-eka akRtrima jina caityAlaya hai| pANDuka vana kI cAra vidizAoM meM pANDuka, pANDukambalA, raktA aura raktAkambalA nAma kI cAra zilAe~ haiM, jo kramazaH svarNa, cAMdI, tapAe hue svarNa aura rakta varNa sadRza haiN| bharata kSetra pazcima videha kSetra, airAvata kSetra evaM pUrva videha kSetra meM utpanna hone vAle tIrthakaroM kA janmAbhiSeka kramazaH inhIM " va (117) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilAoM para hotA hai| ye saba zilAe~ ardhacandrAkAra haiN| ina zilAoM para tIrthakara , saudharmeMdra aura IzAnendra saMbaMdhI tIna-tIna siMhAsana haiN| jinendra siMhAsana evaM donoM bhadrAsanoM kA mukha pUrva dizA kI ora hai| pANDuka vana ke madhya meM meru kI vaiDUrya ratnoM se racita 40 yojana kI cUlikA hai sumeru parvata mUla meM 1000 yojana pramANa vajramaya, madhya meM 61,000 yojana pramANa uttama ratnamaya aura Upara 38,000 yojana pramANa svarNamaya hai| ___ anya cAroM meru parvatoM ke mUla bhAga meM bhadrazAla vana haiM, una vanoM se 500 yojana Upara nandanavana. 55,500 yojana Upara saumanasavana evaM 25,000 yojana Upara pANDuka vana haiN| ina meruoM ke bhI cAroM vanoM meM cAra-cAra akRtrima jina caityAlaya haiN| isa prakAra pA~ca meru sambandhI 80 akRtrima jina caityAlaya haiN| 211. prazna : gajadaMta parvata kitane aura kahA~ para haiM ? uttara : meru parvata kI vidizAoM meM hAthI dA~ta ke AkAra sadRza, anAdinidhana, tirache rUpa se. Ayata, kramazaH cAMdI, tapanIya svarNa, kanaka aura vaiDUryamaNi ke sadRza varNa vAle saumanasa, vidyutprabha, gandha mAdana aura mAlyavAna nAma ke mahAramaNIya cAra mahAparvata haiN| cAroM parvatoM ke Upara prathama siddhAyatana kUTa haiM, jahA~ para akRtrima jina caityAlaya haiN| gajadanta ke abhyantara bhAga meM sItA nadI ke pUrva (118) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taTa para aura mandara parvata ke uttara-pArzva bhAga meM jinendra prAsAda haiM / 212. prazna jambU evaM zAlmalI vRkSa kahA~ para haiM, unakA svarUpa kaisA hai ? uttara : nIla kulAcala ke samIpa, sItA nadI ke pUrva taTa para sudarzana meru kI IzAna dizA meM uttara kurukSetra meM jambUvRkSa hai / apane skandha se Upara vajramaya ardhayojana caur3I aura ATha yojana lambI usakI cAra zAkhAe~ haiN| jo zAkhA uttara kurugata nIla kulAcala kI aura gaI hai, usa para jinamandira hai / sItodA nadI ke pazcima taTa para, niSedha kulAcala ke samIpa, sudarzana meru kI naiRtya dizA meM deva - kurukSetra meM zAlmalI vRkSa hai / zAlmalI vRkSa kI dakSiNa zAkhI para jinamandira hai / jambUvRkSa evaM zAlmalI vRkSa ke parivAravRkSoM kI saMkhyA 1, 40, 120, -1, 40, 120 hai / 213. prazna bhogabhUmi evaM karmabhUmi kI saMkhyA kitanI hai aura ve kahA~-kahA~ para haiM ? uttara : devakuru aura uttarakuru kSetra meM uttama bhogabhUmi hai, hari aura ramyaka kSetra meM madhyama bhogabhUmi hai tathA haimavata aura hairaNyavata ( 116 ) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra meM jaghanya bhogabhUmi hai| eka meru saMbaMdhI chaha bhogabhUmi haiM, ata: pA~ca meru saMbaMdhI 30 bhogabhUmi haiN| 5 bharata, 5 airAvata aura 5 videha se saMbaMdhita 15 karmabhUmi haiN| 214, prazna : videhakSetra- sthita dezoM kI kyA vizeSatA hai ? uttara : videhasthita dezoM meM kabhI durbhikSa nahIM pdd'taa| 1. ativRSTi, 2. anAvRSTi, 3. mUSaka, 4. zalabha (TiDDI), 5. zukra, 6. svacakra aura 7. paracakra hai lakSaNa jisakA aisI sAta prakAra kI ItiyoM nahIM hotI haiM tathA gAya, manuSya Adi jinameM adhika marate haiM, aise mAri Adi roga vahA~ kabhI nahIM hote| ve deza kudeva, kuliMga arthAt jinaliMga se bhinna liMga aura kumata se rahita hote haiN| ve deza kevalajJAniyoM, tIrthakarAdi zalAkA puruSoM aura Rddhisampanna sAdhuoM se nirantara samanvita rahate haiN| pratyeka videha deza meM yadi pRthak-pRthak eka-eka tIrthaMkara, cakravartI aura ardha cakravatI arthAt nArAyaNa aura pratinArAyaNa hoM to utkRSTataH 160 ho sakate haiN| jaghanyataH 20 hI hote haiN| 215. prazna : jambUdvIpa meM parvata, nadI evaM sarovara Adi kI kula saMkhyA kitanI hai ? (120) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jambUdvIpa meM 1 sudarzana merU, 6 kulAcala, 4 yamakagiri, 200 kAMcana parvata, 8 diggaja parvata, 16 vakSAra parvata, 4 gajadanta, 34 vijayAI parvata, 34 vRSabhAcala aura 4 naabhigiri| isa prakAra kula 301 parvata haiM , E C kula nadiyA~ haiM evaM 26 sarovara haiN| 216. prazna : vakSAra parvata kitane aura kahA~-kahA~ para haiN| uttara : jambUdvIpa meM eka meru saMbaMdhI 16 vakSAra parvata haiN| meru parvata ke pUrva-pazcima bhAgoM meM pUrva-videha aura apara-videha hai| pUrva videha ke madhya meM sItA nadI aura apara videha ke madhya meM sItodA nadI bahatI hai| ina nadiyoM ke dakSiNa-uttara taToM ke dvArA cAra kSetra bana gaye haiN| inhIM eka-eka kSetra meM ATha-ATha videha deza haiN| eka-eka kSetra meM cAra-cAra vakSAra parvata evaM tIna-tIna vibhaMgA nadiyoM ke dvArA ATha-ATha vibhAga bane haiN| 217. prazna : mAnuSottara parvata kahA~ para hai evaM usakA svarUpa kaisA hai ? uttara : puSkara dvIpa ke madhya meM svarNa sadRza varNa vAlA mAnuSottara parvata hai| usa mAnuSottara parvata para naRtya aura vAyavya ina do dizAoM ko chor3akara avazeSa chaha dizAoM meM paMktisvarUpa tIna-tIna kUTa hai tathA una kUToM ke abhyantara arthAt manuSya loka kI ora (121) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra dizAoM meM cAra jinamandira haiN| 218. prazna : karmabhUmi kA praveza kaba hotA hai evaM vahA~ sthita kulakaroM kA svarUpa kaisA hai ? uttara : tRtIya kAla meM palya kA AThavA~ bhAga avaziSTa rahane para pratizruti se nAbhirAya paryanta 14 kulakara hue / nAbhirAya kulakara ke putra vRSabhadeva prathama tIrthakara hue haiN| videha meM satpAtradAna ke phala se jinhone munaSyAyu kA badha karane ke bAda kSAyika samyaktva prApta kiyA hai, ve yahA~ kSatriya kula meM utpanna hote haiN| unameM se koI to jAtismaraNa se aura koI avadhijJAna se saMyukta hote haiN| 216. prazna : zalAkA puruSa kinheM kahate haiM aura ve kauna-kauna . uttara : gaNanIya mukhya puruSoM ko zalAkA puruSa kahate haiM, ve 63 hote haiM, jaise 24 tIrthakara, 12 cakravartI, 6 nArAyaNa, 6 pratinArAyaNa aura 6 balabhadra / eka-eka utsarpiNI aura avasarpiNI ke yuga meM ye 63 hI hote haiN| ina zalAkA puruSoM kI utpatti bharata, airAvata aura videha kSetra meM hotI hai| ___ huNDAvasarpiNI kAladoSa se zalAkA puruSoM kI saMkhyA 15, 56 evaM 60 mAnI gaI hai| bhagavAna AdinAtha tIsare kAla meM hI mokSa cale gaye the aura zAntinAtha, kunthunAtha tathA aranAtha ke (122) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva eka hI samaya meM tIrthakara bhI aura cakravartI bhI the tathA prathama nArAyaNa tripRSTha kA jIva hI aMtima tIrthakara mahAvIra huaa| isa prakAra zalAkA puruSoM kI saMkhyA 58 hotI hai| 56 evaM 60 saMkhyA meM isI prakAra lagA lenaa| 220. prazna : kina tIrthakaroM ke kAla meM kitane samaya taka dharma-viccheda huA hai ? uttara : puNyadansa se lekara zAMtinAtha paryanta ke 7 tIrthaMkaroM ke kAla meM jainadharma kA viccheda hukA hai| bAdala aura zItana ke antarAla meM 1/4 palya taka, zItanAtha aura zreyAMsanAtha ke antarAla meM 1/2 palya taka, zreyAMsanAtha aura vAsupUjya ke antarAla meM 3/4 palya taka, vAsupUjya aura vimalanAtha ke antarAla meM 1 palya taka, vimalanAtha aura anantanAtha ke antarAla meM 3/4 palya taka, anantanAtha aura dharmanAtha ke antarAla meM 1/2 palya taka evaM dharmanAtha aura zAntinAtha ke antarAla meM 1/4 palya taka jainadharma kA viccheda huA hai arthAt caturtha kAla meM 4 palya taka jainadharma ke anuyAyiyoM kA sarvathA abhAva rahA hai| 221. prazna : tIrthakara kA tIrthakAla kitanA hai ? uttara : pUrva tIrthakara kI divyadhvani.se lekara agrima tIrthaMkara kI prathama divyadhvani khirane taka tIrthakara kA tIrthakAla kahalAtA hai| (123) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122. prazna : cakravartI, baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa evaM rudroM kI gati kyA hai ? uttara : madhavAna aura sanatakumAra ye do cakravartI svarga gae haiN| subhauma aura brahmadatta ye do cakravatI 7veM naraka gae haiM aura zeSa ATha cakravartI mokSapada ko prApta hue haiN| nArAyaNa, pratinArAyaNa nArada evaM rudra narakagati ko hI prApta hote haiM, parantu kAlAntara meM mAkSagAmI hote haiN| Adi ke ATha baladeva mokSa gae haiM aura antima baladeva brahma svarga ko prApta hue haiM, so bhI kRSNa nArAyaNa kA jIva jaba tIrthakara hogA taba ve bhI mokSa prApta kreNge| 223. prazna : tIrthaMkaroM ke zarIra kA varNa kaisA hai evaM ve kauna se yaza meM utpanna hue haiM ? uttara : padmaprabha aura vAsupUjya ye do tIrthakara raktavarNa, candraprabha aura puSpadanta zvetavarNa, supArzvanAtha aura pArzvanAtha nIlavarNa, munisuvrata aura neminAtha kRSNavarNa tathA zeSa solaha tIrthakara svarNa sadRza varNa vAle the| vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra ye pA~ca tIrthaMkara bAlabrahmacArI hue haiN| avazeSa 18 tIrthakaroM kA vivAha huA thaa| mahAvIra nAtha vaMza meM, pArzvanAtha ugra vaMza meM, munisuvrata aura neminAtha hari vaMza meM, dharma, kunthu aura (124) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aranAtha kuru vaMza meM tathA avazeSa 17 tIrthaMkara ikSvAkuvaMza meM utpanna hue the| 224. prazna : caubIsa tIrthaMkaroM ke kauna-kauna kAraNa se vairAgya utpanna huA ? uttara : zAntinAtha, kunthunAtha, vAsupUjya, sumatinAtha, padmaprabhu, munisuvratanAtha, naminAtha, neminAtha, pArzvanAtha evaM vardhamAna svAmI pUrva janmoM ke smaraNa se vairAgya ko prApta huye| ajitanAtha, puSpadanta, anantanAtha aura dharmanAtha svAmI ulkApAta dekhakara virakta hue| aranAtha, saMbhavanAtha aura vimalanAtha meghavinAza se, zreyAMsanAtha aura supArzvanAtha basantakAlIna banalakSmI kA nAza dekhakara, candraprabha aura mallinAtha adhruva bijalI Adi se, zItalanAtha himanAza se aura RSabhadeva nIlAJjanA ke maraNa se vairAgya ko prApta huye| 225. prazna : samavasaraNa meM kauna-kauna nahIM jAte haiM ? uttara : samavasaraNa meM mithyAdRSTi, abhavya aura asaMjJI jIva kadApi nahIM jAte haiM tathA anadhyavasAya se yukta, sandeha se yukta aura vividha prakAra kI viparItatAoM vAle jIva bhI nahIM jAte haiN| 226. prazna : samavasaraNa kI kyA vizeSatA hai ? (125) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara: samavasaraNa ke koThoM ke kSetra se yadyapi jIvoM kA kSetraphala asaMkhyAtaguNA hai tathApi ve saba jIva jinendradeva ke mAhAtmya se eka dUsare se aspRSTa rahate haiM / jinendra bhagavAna ke mAhAtmya se bAlaka - prabhRti jIva samavasaraNa meM praveza karane athavA nikalane meM antarmuhUrta kAla ke bhItara saMkhyAt yojana cale jAte haiM / jina bhagavAna ke mAhAtmya se AtaMka, roga, maraNa, utpatti, vaira, kAmabAdhA tathA pipAsA aura kSudhA kI pIr3Ae~ vahA~ nahIM hotI haiN| 227. prazna : abhinnadazapUrvI kise kahate haiM ? uttara : dasa pUrva par3hane meM rohiNI Adi mahAvidyAoM ke pA~ca sau aura aMguSThaprasenAdika kSudra vidyAoM ke sAta sau devatA Akara AjJA mAMgate haiN| isa samaya jo maharSi jitendriya hone ke kAraNa una vidyAoM kI icchA nahIM karate haiM ve abhinnadazapUrvI kahalAte haiN| 228. prazna : mahApuruSa kitane hote haiM ? uttara : tIrthaMkara ( 24 ), unake gurujana ( mAtA-pitA 24 + 24), cakravartI (12), baladeva (9), nArAyaNa (6), pratinArAyaNa (6), rudra (126) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11), kAmadeva (24) aura kulakara (14) ye saba (160) bhavya puruSa niyama se siddha hote haiN| 226. prazna : duHSamA kAla kA prArambha kaba huA? aMtima kevalI kauna hue ? uttara : vIra jinendra kA nirvANa hone ke pazcAt tIna varSa, ATha mAsa aura eka pakSa vyatIta ho jAne para duHSamA kAla kA prArambha hotA hai| mahAvIra svAmI ke siddha hone ke bAda gautama svAmI, sudharma svAmI evaM jambU svAmI tIna anubaddha kevalI hue| aMtima zrIdhara kevalI huye, jo kuNDalagiri se siddhi ko prApta hue| 230. prazna : duHSamA kAla meM kalkI, upakalkI kaba hote haiM evaM unake kArya kyA hai ? uttara : duHSamA nAmaka paJcama kAla meM eka-eka hajAra varSoM ke pazcAt eka-eka kalkI tathA pA~ca-pA~ca sau varSoM ke pazcAt eka-eka upakalkI hotA hai| kalkI unmArgAbhimukha hote haiN| kalkI apane mantrIgaNoM se pUchate haiM ki kauna hamAre vaza meM nahIM hai ? maMtrIgaNa bole-nirgrantha sAdhu nahIM haiN| ve zAstrAnusAra bhikSAvRtti se bhojana lete haiN| mantrI (127) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ke aise vacana sunakara kalkI ne mantriyoM sahita niyama banAyA ki una nirgranthoM ke pANipuTa meM rakhA gayA prathama grAsa Taiksa rUpa meM grahaNa kiyA jaay| prathama grAsa kara rUpa meM mAMge jAne para muni AhAra chor3akara bana meM cale jAte haiN| isa aparAdha ko sahana karane meM asamartha asurapati vajrAyudha dvArA kalkI ko mAra DAlate haiN| kalkI kA putra asurapati kI zaraNa meM Akara, asurendra ke dvArA kiye hue jainadharma ke mAhAtmya kA pratyakSa phala dekhakara samyagdarzanarUpI ratna ko dhAraNa karatA hai| . (12) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamAdhikAra 231. prazna : karaNa kise kahate haiM aura unakI saMkhyA kitanI uttara : jJAnAvaraNAdi karmoM kI avasthA vizeSa ko kAraNa kahate haiN| unakI saMkhyA 8 hai- (9) aprazasta upazAmanA (2) nidhatti (3) nikAcanA (4) baMdhana (5) udIraNA (6) apakarSaNa (7) utkarSaNa aura (8) sNkrmnnkrnn'| 232. prazna : kisa karma ke kauna-kauna karaNa hote haiM ? uttara : cAroM AyuoM meM saMkramaNa karaNa ke binA nau karaNa hote haiN| zeSa saba karma-prakRtiyoM meM dasa karaNa hote haiN| 232. prazna : Ayu karma meM kauna karaNa kisa guNa-sthAna taka hote haiM ? uttara : Ayu karma meM narakAyu ke bandhana-karaNa aura utkarSaNa-karaNa mithyAtva guNasthAna meM hI hote haiN| saMkramaNa karaNa ko chor3akara zeSa 1. karmakANDa gAthA, 436 se 450 taka kahe huye dasa karaNoM meM udaya aura sastha ko chor3akara tathA upazama ke sthAna para aprazasta upazAmanA karaNa nAma dene se ATha karaNa hote haiN| inake lakSaNa karaNAnuyoga dIpaka bhAga-2 ke pRSTha 112-113 para dekheN| (126) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca karaNa arthAta apakarSaNa, udIraNA, upazama, nikAcanA, nidhatatti, udaya aura sattva caturtha guNasthAna taka hote haiN| tiryaJca Ayu ke bandhana aura utkarSaNakaraNa dvitIya guNasthAna taka hI hote haiN| sakramaNakaraNa ko chor3akara zeSa pA~ca karaNa udaya aura sattva paJcama guNa-sthAna taka hote haiN| manuSyAyu ke bandhanakaraNa aura utkarSaNakaraNa caturtha guNa-sthAna taka hI hote haiN| udIraNAkaraNa pramattasaMyata nAmaka 6The guNa-sthAna taka hotA hai| saMkramaNakaraNa ke binA aprazasta upazAmanA, nitti aura nikAcanA apUrvakaraNa guNasthAna ke anta taka hote haiN| udaya aura sattva caudahaveM guNa-sthAna taka hote haiN| devAyu ke bandhana-karaNa aura utkarSaNa-karaNa saptama guNa-sthAna taka hote haiM, udaya aura udIraNA ye do karaNa caturtha guNa-sthAna taka hote haiN| apakarSaNa-karaNa aura sattva-karaNa gyArahaveM guNasthAna taka hote haiN| isameM saMkramaNakaraNa nahIM hotA hai tathA aprazasta upazAmanA, nidhatti aura nikAcanA aSTama guNasthAna ke anta taka hotI hai| 234. prazna : vedanIya karma meM karaNoM kI vyavasthA kA kyA krama uttara : vedanIya ke do bheda haiN| (1) sAtA vedanIya, (2) asAtA vedniiy| inameM sAtA vedanIya ke bandhana aura apakarSaNa karappa terahaveM guNasthAna taka, utkarSaNakaraNa dasaveM guNasthAna taka, udIraNA (130) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura saMkramaNakaraNa chaThe guNasthAna taka, upazAmanA, nidhatti aura nikAcanAkaraNa AThaveM guNasthAna ke anta taka tathA udaya aura sattva caudahaveM guNasthAna taka hote haiN| asAtA vedanIya ke bandhanakaraNa, utkarSaNakaraNa aura udIraNAkaraNa chaThe guNasthAna taka, saMkramaNakaraNa dasaveM guNasthAna taka, apakarSaNakaraNa terahaveM guNasthAna taka, upazAmanA, nidhatti aura nikAcanAkaraNa AThaveM guNasthAna taka tathA udaya aura sattva caudahaveM guNasthAna taka hote haiN| 235. prazna : mohanIya karma meM karaNoM kI kyA vyavasthA hai ? uttara : mohanIya karma ke apavartanAkaraNa aura udIraNAkaraNa sUkSma sAmparAya guNasthAna meM samayAdhika eka Avali pramANa kAla zeSa rahane taka evaM udaya usake antima samaya taka hotA hai| bandhana, utkarSaNa aura saMkramaNakaraNa anivRtti-karaNa ke vivakSita sthAna taka hote haiN| aprazasta upazAmanAkaraNa, nitti aura nikAcanAkaraNa apUryakaraNa ke antima samaya taka hote haiM tathA sattva upazAnta moha ke antima samaya taka hotA hai| 236. prazna : jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke karaNoM kI kyA vyavasthA hai ? uttara : jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke (131) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavartanAkaraNa tathA udIraNAkaraNa bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM samayAdhika Avali mAtra kAla zeSa rahane taka hote haiM evaM udaya aura sattva isI guNasthAna ke antima samaya taka hote haiN| bandhana, utkarSaNa aura saMkramaNakaraNa dazama guNasthAna taka hote haiN| upazAmanA, nitti aura nikAcanAkaraNa aSTama guNasthAna ke antima samaya taka hote haiN| 237. prazna : nAma aura gotra karma meM karaNoM kA kyA krama hai ? uttara : nAma aura gotra karma ke bandhana, utkarSaNa aura saMkramaNa karaNa dazama guNana taka, sadIraNA aura bhAkarSaNa karaNa sayoga kevalI guNasthAna ke aMtima samaya taka, upazAmanA, nitti aura nikAcanA karaNa aSTama guNathAna ke antima samaya taka tathA udaya aura sattva ayoga kevalI guNasthAna ke antima samaya taka hote haiN| 238. prazna : upazAmanA ke kitane bheda haiM ? uttara : upazAmanA ke do bheda haiN| (9) savyAghAta upazAmanA aura (2) avyAghAta upshaamnaa| napuMsaka veda Adi kA apazama karate samaya yadi bIca meM hI maraNa ho jAtA hai to use savyAghAta upazAmanA kahate haiN| isakA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| (132) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIca meM hone vAle maraNa se jo rahita hai use avyAghAta upazAmanA kahate haiN| isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antamuhUrta hai| aprazasta upazAmanA aura prazasta upazAmanA ke bheda se bhI upazAmanA ke do bheda haiN| 236. prazna : upazAnta moha guNasthAna meM hone vAle pratipAta ke kitane kAraNa haiM ? uttara : do kAraNa haiM - (1) AyukSaya aura (2) upazama kAla kI puurnntaa| isa guNasthAna meM AyukSaya se hone vAle pratipAta meM arthAt marane ke bAda yaha muni devaparyAya meM nIce caturtha guNasthAna meM A jAtA hai aura upazama kAla ke kSaya se hone vAle pratipAta ke samaya jIva krama se nIce utaratA hai| 240. prazna : azvakarNa karaNa kyA hai ? uttara : azvakarNa karaNa ke tIna nAma haiM - (1) azvakaraNa (2) AMdola karaNa aura (3) udvartana-apavartana krnn| jisa prakAra ghor3e ke kAna mUla se lekara donoM ora ghaTate jAte haiM usI prakAra saMjvalana krodha se lekara anubhAga spardhakoM kI (133) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA krama se anantaguNI hIna hotI jAtI hai| isIliye ise azvakarNa-karaNa kahate haiN| 241. prazna : antarakaraNa kise kahate haiM ? uttara : vivikSita karmoM kI adhastana aura uparitana sthitiyoM ke niSekoM ko chor3akara madhyavartI antarmuhUrta mAtra sthitiyoM ke niSekoM kA pariNAma-vizeSoM ke dvArA abhAva karane ko antarakaraNa kahate haiN| 242. prazna : AgAla-pratyAgAla kise kahate haiM ? uttara : antara-karaNa ho jAne ke pazcAta purAtana mithyAtva karma to prathama yA dvitIya sthiti meM vibhAjita ho jAtA hai, parantu navIna karma dvitIya sthiti meM par3atA hai| usameM se kucha dravya apakarSaNa dvArA prathama sthiti ke niSekoM ko prApta hotA hai, use AgAla kahate haiN| phira isa prathama sthiti ko prApta huye dravyoM meM se kucha dravyAkarSaNa dvArA punaH dvitIya sthiti ke niSekoM ko prApta hotA hai, use pratyAgAla kahate haiN| 243. prazna : prathama sthiti kA kyA lakSaNa hai ? uttara : vivakSita pramANa ko lie hue nIce ke niSekoM ko prathama sthiti kahate haiN| (134) . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T J 244. dvitIya sthiti kise kahate haiM ? uttara : Upara ke samasta niSekoM ko dvitIya sthiti kahate haiM / 245. prazna : udayAvalI aura pratyAvalI kise kahate haiM ? uttara : vartamAna samaya se lekara AvalI mAtra kAla ko aura usa kAla meM sthita niSekoM kI AvalI ko udayAvalI kahate haiM / udayAvalI ke Age kI AvalI ko dvitIyAvalI athavA pratyAvalI kahate haiM / 246. prazna : acalAvalI athavA AbadhAvalI kise kahate haiM ? uttara : bandha ke samaya se lekara eka AvalI taka karmoM kI udIraNA Adi nahIM hotI hai, ataH usa AvalI ko acalAvalI yA AbAdhAvalI kahate haiM / 247. prazna : atisthApanAvalI kise kahate haiM ? uttara : jina AvalI mAtra niSekoM meM dravya kA nikSepaNa nahIM kiyA jAtA hai, unheM atisthApanAvalI kahate haiM / 248. prazna: dravya - nikSepaNa kA kyA artha hai ? uttara : anya niSekoM ke paramANuoM ko anya niSekoM meM nikSipta karane ko dravyanikSepaNa kahate haiN| (135) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246. prazna : ucchiSTAvalI kise kahate haiM ? uttara: karmoM kI sthiti kA sattva ghaTate-ghaTate jo AvalI mAtra prakRti zeSa raha jAtI hai, use ucchiSTAvalI kahate haiN| 250. prazna : prakRti bandhApasaraNa kise kahate haiM ? uttara : pariNAmoM kI vizuddhatA se prakRtibandha kA krama se ghaTanA prakRti bandhApasaraNa kahalAtA hai| 251. prazna : sthiti bandhApasaraNa kise kahate haiM ? uttara : pariNAmoM kI vizuddhatA se sthitibandha kA krama se ghaTanA sthiti bandhApasaraNa kahalAtA hai| 252. prazna : sthiti kANDakaghAta kyA hai ? uttara : uparitana niSekoM kA krama se adhastana niSekoM meM kSepaNa karanA sthitikANDakaghAta hai|' 253. prazna : anubhAgakANDaka ghAta kise kahate haiM ? .. uttara : adhika anubhAga vAle uparitana spardhakoM kA abhAva kara usake paramANuoM ko alpa anubhAga vAle athastana spardhakoM meM krama 1. sthitikANDakaghAta dvArA vivakSita anasthiti samUha ke niSeka pUrNataH khAlI hokara nIce A jAte haiN| (136) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se milAkara anubhAga kA ghaTAnA anubhAga kANDaka- ghAta hai| 254. prazna : anubhAga-kANDakotkIraNa kAla kyA hai ? uttara : anubhAga kANDaka kA ghAta jisa antarmuhUrta meM hotA hai use anubhAga-kANDakotkIraNa kAla kahate haiN| 255. prazna : guNazreNI kyA hai ? uttara : jahA~ guNita krama se niSekoM meM dravya diyA jAtA hai, use guNazreNI kahate haiN| 256. prazna : guNahAni kise kahate haiM ? uttara : jahA~ guNAkAra rUpa hIna-hIna dravya diyA jAve use guNahAni kahate haiN| 257. prazna : phAli kise kahate haiM ? uttara : bar3e samudAya ko choTe-choTe samUhoM meM vibhAjita karane ko phAli kahate haiN| phAli kA artha phA~ka hai jaise- bar3e kumar3A ko kaoNkoM ke rUpa meM vibhAjita kiyA jAtA hai, usI prakAra karmoM ke samUha ko vibhAjita krnaa| jaise upazama kAla meM prathama samaya meM jitane dravya kA upazama kiyA jAtA hai, vaha prathama phAli hai aura dUsare samaya meM jitane dravya kA upazama kiyA jAtA hai vaha dvitIya phAli hai| (137) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258. prazna : gopucchA kise kahate haiM ? uttara : caya ke anusAra krama se ghaTate huye niSekoM kI racanA vizeSa ko gopucchA kahate haiN| gopucchA jaisA AkAra banane se yaha saMjJA rUr3ha huI hai| Don (138)