Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
6-6-8
૯૮૦૨૧)
scelle
જૈન સંસ્કૃતિનું સંદેશવાહક
:૨: ખ : ૪ :
૨૦૦૧ : આશ્વિન
દીપોત્સવી ગીત..
પ્રગટી દિવાળી ઝાક ઉમાલ..................ધ્રુવ, અસખ્ય દીપક ધર ધર પ્રગટે, વતી મગળમાલ; વીરવિભુ નિર્વાણ પ પામ્યા, મધ્ય રાત્રિના કાલ, દેવ દેવેન્દ્રો નરનરેન્દ્રો, જૈન ધર્મ પ્રતિપાલ; રત્ન મેરૈયાં હાથ ધરીને, કરે મહુ ડાકડમાલ ભાવદીપક ભારતમાં ખૂઝયો, વિદી હૃદયના તાલ; અન્તિમ અમૃત ધાર વરસાવી, ભન્ય ક્ષેત્ર સુકાલ. વીતરાગી સિદ્ધાન્ત મુકુલનાં, લુખ ઝુખ ડાલડાલ આત્મખલના પ્રકાશ પથરાયાં, તૂટી જાલીમ જંજાલ, અમૃતધામ ને અમરનામ પ્રભેા, નિષ્કામ ધરા વ્હાલ; – ઉપાસક ગુણ ઉપાસન પૂજા, તન્મય બની તત્કાલ હનું મન થને સમર્પિતતાથી, ઊગ્ર ભક્તોની ફાલ; ગજંગમ ગણધર ખેતમસ્વામને, વચ્ચે દેવલના સ્થાલ નિષ્કારણ બધુ શ્રી વીરમાં, હાય ન સ્નેહ ધમાલ; પર્વ ાિળી દેવા ગામ, હા સાગરના જૂવાળ. વાર નિર્માણના વિઞ દિવસ એ, પ્રગટી દિવાલી રસાલ; કલ્યાણક વીરનું, ઊડે તુડા ગુલાલ. ૭ શ્રી અજ્ઞેય
સત્યગમ્ય
22.5
1028
- સપાદક
સોમચંદ ડી. શાહ કા પાલીતાણા
?
3
+
७
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું વિપ્ર અની
આશ્વિન :
વર્ષ ઃ ૨ ઃ દીપે।ત્સવ ગીત
મુખપૃષ્ઠ
સપાીય :
૪૪૨
પૂજાનું મહાપર્વ :
क०
૪૫૧
૪૫૪
૪૫૮
૪}}
મહાસાગરનાં મેતી : આ॰ શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરિજી મહારાજ ભક્ત નન્દિષેણ [ કથા ] : મુનિ શ્રી મનકવિજયજી મહારાજ પ્રાચીન તીÙામ શ્રી લક્ષ્મણીજી : શ્રી જયન્તિશાહ દૂર પૂર્વાંમાં શ્રી જૈન સંસ્કૃતિ : અમીનાં વહેણ : સ. મુનિ શ્રી મહિમાવિજયજી મહારાજ ચાહ દેવીનું સામ્રાજ્ય [ ગીત ] : શ્રી પ્રક
શ્રી પન્નાલાલ
૪૭૧
૪૭૪
૪૭૬
જૈન મંત્રીશ્વર શ્રી કલ્પક [ કથા ]: મુનિ શ્રી કનકવિજયજી મહારાજ ૪૭૭ વર્તમાન યુગના પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકા :
આ. શ્રી વિજયરામચન્દ્રસૂરિજી મહારાજ ૪૮૮ પ્રશ્ન પદ્ધતિસાર [ પ્રશ્નોત્તર ] : મુનિ શ્રી 'સુબુદ્ધિવિજયજી મહારાજ ૪૯૧ સાધુને ધમ અથવા ધમ મગળ : મુનિ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ ૪૯૭ શ્રી કડરીક [ કથા ] : પ્ર॰ મુનિ શ્રી ચન્દ્રવિજયજી મહારાજ ૫૦૯ દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણાના નામે : મુનિ શ્રી મુક્તિવિજયજી મહારાજ ૫૧૦ તે સમયે તારું કાણુ ? : મુનિ શ્રી માનતુગવિજયજી મહારાજ
૫૧૬
૫૧૮
આજના ઉછળતા યુવક વર્ગ : શ્રી કીર્તિ જૈન શાસનના પાયા હચમચાવનારા પ્રવાહા : શ્રી પ્રભુદાસ પારેખ પર૩
ખંડ ૪ :
:
શ્રી અજ્ઞેય
૨૦૦૧ :
૨૪૭૧ :
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
૫૪૩
૫૮૦.
પળનાં મૂલ્ય : શ્રી મફતલાલ સંઘવી
૫૩૧ જીવનને સંસ્કાર [ સંવાદ ]: શ્રી સેમચંદ શાહ ૫૩૫ શ્રી દીવાલી પર્વ: આ. શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરિજી મહારાજ ૫૪૦ અસર્વજ્ઞવાદ: મુનિશ્રી રવિવિજયજી મહારાજ કલે આમને અંત : શ્રી સેમચંદ શાહ
૫૪૮ આજને પગલવાદઃ શ્રી સુંદરલાલ એમ. એ.
૫૫૧ સદાચારને માર્ગ: મુનિશ્રી જીતેન્દ્રવિજયજી મહારાજ
૫૫૩ એક ડૉકટરની અનુભવ કથા : [ સૂચિત ].
૫૫૪ શંકા અને સમાધાન : આ. શ્રી વિજયજબૂસૂરિજી મહારાજ ૫૬૧ વર્તમાન યુગની પ્રતિજ્ઞાઓ : આ.શ્રી વિજયભુવનતિલકસૂરિજી મહારાજ૫૬૬ હળવી કલમે : સં.
૫૬૮ ઝંખના : [ ગીત ] શ્રી પ્રવાસી
૫૭૯ The key to true happiness Panyasji shree
Pravin vijayaji જ્ઞાનગોચરી :
૫૮૪ geo, Dow, Diet Now:5pxDtKey wer $ @ અમારાં પ્રકાશને –
પ્રથમ શ્રેણું; પુસ્તિકા દસ મૂલ્ય રૂા. ૧-૧ર-૦
નૂતન સઝાય સંગ્રહ , રૂ. ૭-૮-૦ છે શ્રી સિદ્ધહેમ લઘુવૃત્તિ નૂતન અવસૂરિ પરિષ્કાર સહિત છે પાદ પાદની પુસ્તિકા ૦–૧૦–૦ સાત અધ્યાયના ( ૧–૮–૦ ત્રણ પાદ બહાર પડી ગયાં છે. 6 નૂતન ગડુંલી સંગ્રહ -૩૦ ૬ શ્રેણી બીજીનાં દસ પુસ્તક તૈયાર થાય છે ૨-૦-૦ છે શ્રી નેમિનાથ જિન પંચકલ્યાણક પૂજા [ પ્રેસમાં ]
બાળ જીવન ગ્રંથાવલી, B ૨૦ પુસ્તિકાની શ્રેણીના રૂ. ૨-૦-૦ [ છપાય છે ]
શાં. ઉમેચંદ રાયચંદ વાયા દામનગર.
ગારીઆધાર [ કાઠિયાવાડ ] E - News infowarsinબeo Cre
+ :
Does
)
)
:
:
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાદકીય,
દ્વિતીય વર્ષની વિદાય વેળાયે અને ૨૦૦૧ ની આખરી ઘડીયે અમારું આ નિવેદન વાચકેના હાથમાં આવી રહ્યું છે. કલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓના સંચાલક તરીકે, છેલ્લા બે વર્ષથી અમે સમાજના દરેક વર્ગોની સાથે મર્યાદિત સંપર્કમાં આવ્યા છીએ. અમને આ પ્રવૃત્તિને અંગે ઘણુ ઘણા અનુભવો મલ્યા છે, તે બધાને ગ્ય રીતે પરિણુમાવી–પચાવી આજે અમે બે વર્ષ પૂરા કરીએ છીએ.
જે સમયે કલ્યાણનું કાર્ય શરૂ કર્યું, તે વેળા ખૂબ જ કપરી હતી. યુદ્ધને દાનવ યુરોપની ધરતી પર તે સમયે વિના રોકટોકે નાચી રહ્યો હતે. જ્યારે કાગળ, છાપકામ, શાહી - વગેરેને ખર્ચો ચોમેરથી ખૂબ જ અમર્યાદિત રીતે વધતે રહ્યો હતો, ત્યારે આ પ્રકાશન અમે હાથ ધર્યું હતું. અને અમારી આર્થિક ભીંસને પહોંચી વળવા અમે નાછટકે આમમંડળની સહાય માંગી હતી. જે યંગ્ય રીતે મળતા અમારા કાર્યમાં અમે અત્યાર સુધી વધી શક્યા છીએ. છતાં અમારે કહેવું જોઈએ કે, જે કાળમાં અમે આ બે વર્ષના ગાળામાં કલ્યાણને જૈન સમાજ આગળ રજૂ કર્યું તે કાળના સયાગેમાં આર્થિક દષ્ટિએ અમે-કલ્યાણ વ્યવસ્થાપક મંડળે ઘણું વેઠયું છે.
એક માસિક પાંચ વર્ષ ચાલી નિયમિત પ્રકાશિત થતાં જે ખર્ચ ન લાગે તેટલું ખર્ચ, બે વર્ષમાં ત્રિમાસિક પ્રકાશન
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણને અંગે થયું છે. આ દષ્ટિયે આતમંડળના આજીવન પંચવષય, દ્વિવષય સભ્યની રકમમાંથી અમારે ખર્ચ કરવો પડ્યો છે. એક ખંડે આ દરમ્યાન લગભગ ૪૦૦-૪૫૦ ને ખર્ચ કાર્યાલયને આવ્યું છે. આ રીતે કલ્યાણના પ્રકાશનની પૂકે અમારે અત્યાર સુધી ૩૩૦૦ નો ખર્ચ આવે છે, જે ગ્રાહકોની સંખ્યાની દષ્ટિએ નહિ ધારેલે અને હદ ઉપરાંતને કહી શકાય.
હવે આગામી પ્રકાશનને અંગે, અમારે બે હકીકતેમાં સ્પષ્ટતાની રાહ જોવાની રહે છે. એક સરકારી પ્રેસ ધારામાં છૂટછાટ થઈ જતાં કલ્યાણને રજીસ્ટર કરી શકવાની, અને બીજી કાગળ અને પ્રીન્ટ ખર્ચના ભાવોમાં નરમાશ થવાની–આ બંનેની અનુકૂળતાએ અમને કલ્યાણના પ્રકાશન કાર્યમાં ઘણું ઘણું સહાય મળી જવાનો સંભવ છે. એટલે આગામી પ્રકાશનને અંગે કાંઈ કહેવા કરતા હાલનાં સંગમાં સુધારો થવાની અપેક્ષા પર આનો નિર્ણય રહે છે.
લેખકોને અંગે અમારે કહેવાનું રહે છે તે એ કે, ઘણા લેખ લંબાણ આવે છે. જેથી કાપકૂપ કરવા જતાં કે સારા આશયથી સુધારો કરવા જતાં ઘણા વિદ્વાન લેખકોની અવકૃપાના અમાર લેગ બનવું પડે છે. તદુપરાંત કોઈ વિદ્વાન મુનિવરેના લેખમાં આવશયક ભાષાશુદ્ધિ કરવા જતાં તેઓના ઉપાલંભને પાત્ર અમારે બનવું પડે છે. વળી લેખે ઘણા વિલંબે મળે છે, આ કારણે જેના ચાલુ લેખે હેય તેને પણ રીતસર ન્યાય આપી શકાતું નથી. આ ખંડમાં જમાલિવાળો ચાલુ લેખ વિલંબના કારણે મુલતવી [ જે વિલંબ રેલવે વ્યવહાર, અટકી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડવાને અંગે અનિવાર્ય હતા ] રાખ પડ્યો છે. કથાઓમાં પણ, ટૂંકી કથા, કે જે એક ખંડમાં પૂર્ણ થઈ જાય તેવી હોય તે પૂર્ણ રજૂ થઈ શકે નહિતર અધૂરી મૂકવી પડે છે. મંત્રીશ્વર કલપકની કથા જે ૬ પ્રકરણમાં લંબાણથી લખાયેલી છે તેને એક ખંડમાં સંપૂર્ણ મૂકી શકાઈ નથી. વળી જે લેખકેના લેખોમાં લાંબા ટીપણે હોય છે તે લેખેના તે ટીપણે અમારે સ્થલસંકેચના કારણે તે લેખમાંથી રદબાતલ કરવા પડયા છે. આ બધા ફેરફારો અનિવાર્ય સંયોગાધીન બની અમારે કરવા પડે છે તે માટે અમારા શુભાશયને લયગત રાખી લાગતા-વળગતાઓ અમારા કાર્ય પ્રત્યે અવશ્ય સહાનુભૂતિ દાખવશે.
પ્રાન્ત અમારાથી શકય સઘળું કરી છૂટવા છતાં, અમારી ક્ષતિઓ, અપૂર્ણતા ઈત્યાદિ પ્રત્યે અમને ક્ષન્તવ્ય ગણી સહુ શુભેચ્છકો, લેખકો અને વાંચકો અમને અમારી પ્રવૃત્તિઓમાં દરેક રીતે સહકાર આપશે એ શુભેચ્છા સાથે અમે વિરમીએ છીએ.
The Theory of Karma
by Mahendrakumar 6, Merchant
: Annas Eight only : Can be hed from:Shah Umedchaud Raichand
: Gariadhar : Via Damnagar. ( Kathiawar-India. )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપ્તમંડળ[યોજના,
કલ્યાણની હિતકર પ્રવૃત્તિઓને પહોંચી વળવાની આર્થિક સ્થિતિ અમારી પાસે હિ હોવાથી તેને સારુ જૈન સમાજના શ્રદ્ધાળુ, સંસ્કારરસિકેની સમક્ષ અમે ટેલ પાડી હતી, જેથી શુભેચ્છકાની સલાહથી આ યેજના નિશ્ચિત થઈ છે.
યેાજના:
૧. રૂા. ૨૦૧ એક વેળાએ આપનાર સગૃહસ્થા સ’રક્ષક મંડળના આવન સભ્ય. ૨. રૂા. ૧૦૧ એક વેળાયે આપનાર સગૃહસ્થા સહાયક મડળના આજીવન સભ્ય. ૩. રૂા. ૫૧ એક વેળાયે આપનાર સગૃહસ્થા શુભેચ્છક મંડળના આજીવન સભ્ય. ૪. શ. ૨૧ એક વેળાયે આપનાર સગૃહસ્થા શુભેચ્છક મડળના પંચવર્ષીય સભ્ય. પ. રૂા. ૧૧ એક વેળાયે આપનાર સગૃહસ્થે શુભેચ્છક મંડળના દ્વિવર્ષીય સભ્ય.
આસમડળ
આપ્તમંડળની ઉપરોક્ત યાજનાને આવકારવાપૂર્વક, કલ્યાણની શુભપ્રવૃત્તિઓને પોતાના સહકાર આપવાની ઉદારતા કરી, જેઓએ પાતાનાં શુભ નામેા અમારા આસમંડળમાં નેાંધાવ્યા છે તે સદ્ગૃહસ્થા
*
કલ્યાણ :
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧ આપનાર સક્ષક મંડળના આજીવન સભ્ય : ૧ શેઠે શાંતિલાલ મણિલાલ શ્રોફ ખંભાત
૨ શેઠ રમણુભાઇ દલસુખભાઇ મુ ંબઇ ૩ શેઠે કાન્તિલાલ ઉજમશી શ્રોફ ખંભાત
૧૦૧ આપનાર સહાયક
૧ શેઠ જયંતિલાલ હેચરદાસ દેશી મુબઈ ૨ શેઠ પાપટલાલ પરશેાતમદાસ મુંબઇ ૩ શેઠે રમણલાલ વહેંચદ ખભાત ૪ શેઠ ભાગીલાલ ગીરધરલાલ સુંબઇ ૫ સી. પી. દેશી એન્ડ કુાં. મુંબઈ ૬ શેઠ ઝવેરચંદ પ્રાગજી ઝવેરી જામનગર ૭ શેઠે રતનલાલ જીવાભાઇ ચેાકસી અમદાવાદ
૫૧ આપનાર શુભેચ્છક
૧ શ્રી શાંતિભવન જૈન સંધ જામનગર
૨ શેઠે માણેકલાલ પુંજાભાઇ મુંબઇ ૩ શેઠ કેશવલાલ વહેંચદ કાપડીઆ ખંભાત ૪ મૂળચંદ ડાહ્યાભાઇ દલાલ ખંભાત
૪ શેઠે બાબુભાઇ છગનભાઇ શ્રોફ મુબઇ ૫ શેઠ કલ્યાણભાઇ છગનલાલ નાણાવટી મુંબઇ
મંડળના આજીવન સભ્યા.
૮ શેઠ છેટાલાલ હેમચંદ રાજકાટ
..
૯ શેઠ મનુભાઇ લાલભાઇ ચંદુલાલ ઝવેરી અમદાવાદ ૧૦ શેઠ કનુભાઇ લાલભાઈ ચ ંદુલાલ ૧૧ શેઠ જગજીવનદાસ શેષકરણ જુનાગઢ ૧૨ દોશી સૌભાગ્યચંદ કુંદનમલ મુંબઈ ૧૩ શેઠ રમણલાલ ડાહ્યાભાઇ ઝવેરી અમદાવાદ
મ`ડળના આજીવન સભ્યા.
""
૫ વેારા ઉમેદચંદ કાલીદાસ હ. હેમકેારએન જામનગર ૬ શેઠ હીરાલાલ ઉમેદચંદ ખંભાત
૭ શેઠ અમરચંદ મગુભાઇ ખંભાત ૮ શેઠ કેશવલાલ છેટાલાલ ખંભાત
18:8:
૪૪૫
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
;
૯ સીપાર જૈન સંઘ સીપર
૧૪ સંગીતરત્ન હીરાલાલ દેવીદાસ અમદાવાદ ૧૦ શેઠ વાડીલાલ છોટાલાલ વીસનગર
૧૫ ગુલાબચંદ ગલભાઈ હળવદ ૧૧ શેઠ મોહનલાલ સખારામ પુના સીટી
૧૬ શેઠ મણિલાલ ડોસાભાઈ ખાંડવાળા ૧૨ શેઠ કાન્તિલાલ હંસરાજ રાજકોટ
હા. નિર્મળા બહેન પાટણ ૧૩ શેઠ મફતલાલ મોહનલાલ અંધેરી
૨૧ આપનાર શુભેચ્છક મંડળના પંચવર્ષીય સ. ૧ શાહ નેમચંદ માણેકચંદ મુંબઈ
૧૩ સંઘવી કીરચંદ સુંદરજી મોરબી ૨ ગીરધરલાલ અમીચંદ કંડલા
૧૪ મઝીમ વેલજી કચરાભાઈ જામનગર ૩ શાહ બાલચંદ ઈશ્વરલાલ મુંબઈ
- ૧૫ શ્રી સરદારપુર જૈન સંઘ સરદારપુર ૪ શાહ હરજીવનદાસ અભેચંદ મુંબઈ
૧૬ પારેખ નારણજી હીરજીભાઈ જામનગર ૫ ઝવેરી શાંતિલાલ ખેતસી જામનગર
૧૭ શાહ ચંપકલાલ છોટાલાલ સુતરીયા સુરત ૬ શાહ તલકચંદ નાનચંદ દાદર
૧૮ શાહ નટવરલાલ ભોગીલાલ વડનગર ૭ દોશી લાલચંદ મુલચંદ જામનગર
૧૯ શાહ ભાઈચંદ ફુલચંદ મોરબી ૮ શાહ છોટાલાલ માણેકચંદ ,
૨૦ મહેતા માધવજી હીરજીભાઈ ધોરાજી ૯ ઝવેરી કપુરચંદ અજરામલ
૨૧ શાહ નરભેરામ હંસરાજ જામનગર ૧૦ જૈન લાઈબ્રેરી સીરસાલા
૨૨ શાહ વાડીલાલ ફકીરચંદ ખંભાત ૧૧ શા. શાંતિલાલ ઉમેદચંદ ખંભાત
૨૩ શેઠ પ્રેમચંદ કચરાણું ભાણવડ ૧૨ શા. સોમચંદ પાનાચંદ ખંભાત
૨૪ ગાંધી મેન ધનજી આરામડા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ શા. ત્રિભોવનદાસ હીરજી શીવા
૨૬ શાહ બાબુલાલ તેમચંદ મુંબઇ ૨૭ શ્રી આગલા. જૈન સંધ
૨૮ ત’દરબાર જૈન પેઢી
૨૯ ઝવેરી અમૃતલાલ કપૂરચંદ મુંબઇ ૩૦ રાધનપુર જૈન સંધ
૩૧ શાહ કાંતિલાલ મહાદેવ કચ્છ-માંડવી
૩૨ શેઠ ચુનીલાલ કમળશી જોરાવરનગર ૭૩ શેઠે સાકરચંદ પાનાચંદ જામવણુથલી ૩૪ શાહ વીરપાળ હીરાલાલ જામનગર
૧ વારા લાલચંદ વેલચંદ વઢવાણ શહેર ર શાહ મણિલાલ ચુનીલાલ ૩ દોશી સવચંદ જેઠાભાઈ
૪ દોશી ફુલચંદ લાલચંદ ૫ શાહ શાંતિલાલ ત્રીકમલાલ
19
૬ શ્રી જિતરાજજી હિંદુમલજી કોલ્હાપુર
૭ શાહ માલચંદભાઇ ભીખાભાઇ ખંભાત
૧૧ આપનાર શુભેચ્છક મઢળના દ્વિવર્ષીય સભ્યા.
"" ""
''
""
""
""
૩૫ શાહ મથુલાલ ચુનીલાલ સુખદ ૩૬ શાહ રાયચંદ દેવરાજ જામનગર
,,
૩૭ શાહ બાબુલાલ પરશોતમ તખેલી રાજકેટ ૩૮ શાહે મગનલાલ પાનાચંદ રાજકાટ ૩૯ શાહ વીરચંદ લખમીચંદ અમદાવાદ ૪૦ શાહ ૨ીખવાજી મનાલાલ સુખન્ન
૪૧ પટવા ચીમનલાલ છે.ટાલાલ અમદાવાદ જર શાન્તાબેન રમણુલાલ ઝવેરી અમદાવાદ ૪૩ ખાખુભાઈ ભગવાનજી દાદર
૮ શાહ ફુલચંદ રણુછેાડદાસ ૯ શાહે અમરચંદ કસલયદ ૧૦ શાહ ભાગીલાલ દલસુખભાઈ
ખંભાત
૧૧ પા. મગનલાલ લલ્લુભાઇ ૧૨ શાહ વાડીલાલ ચુનીલાલ દંતારા ૧૩ શાહ તેમચંદ પાનાચંદ ૧૪ શાહ ઠાકરશીભાઇ ધરમચંદ
""
""
""
""
,,
GK
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ શાહ ભીખાભાઈ ચુનીલાલ ભગત ,
૩૧ શાહ રતનલાલ છગનલાલ ખંભાત ૧૬ શાહ હીરાલાલ કિલાભાઈ ,
૩૨ પા. અમૃતલાલ મનસુખભાઈ , ૧૭ શાહ વાલચંદ રતનચંદ ,
૩૩ શાહ કેશવલાલ મૂળચંદ , ૧૮ શેઠ ભેગીલાલ બબલદાસ મુંબઈ
૩૪ શાહ નાનાલાલ જેઠાભાઈ , ૧૯ ઝવેરી માણેકલાલ ચુનીલાલ સુરત
૩૫ શાહ ભીખાભાઈ સોહનલાલ , ૨૦ ડૉ. વલ્લભદાસ નેણશીભાઈ મેરખી
૩૬ શાહ નાથાલાલ મોહનલાલ મહેસાણા ૨૧ શાહ વરવાલાલ અમૃતલાલ ખાવડ
૩૭ મેઘજી ટેકરશીભાઈ હ. પ્રેમજીભાઈ મુંબઈ ૨૨ શ્રી લાડેલ જૈન સંઘ [ વિજાપુર ]
૩૮ શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર પાઠશાળા ઈડર ૨૩ શાહ સુંદરલાલ ચુનીલાલ વડોદરા
૩૯ ચીમનલાલ જી. શાહ મુંબઈ ૨૪ શાહ ભીખાભાઈ ઝવેરચંદ ખંભાત
૪૦ શાહ લાલજી કેશવજી ચીનાઈ મુંબઈ ૨૫ શાહ પરશોતમદાસ છગનલાલ ,
૪૧ શાહ ચંદુલાલ ભેગીલાલ અમદાવાદ ૨૬ શાહ જીવાભાઈ મોતીલાલ
૪૨ ઝવેરી મંગળદાસ નથુભાઈ વિજાપુર ૨૭ શાહ નગીનદાસ આશાલાલ
૪૩ ઝવેરી ભેગીલાલ નથુભાઈ મુંબઈ ૨૮ શાહ ભેગીલાલ ચુનીલાલ
૪૪ શેઠ ભેગીલાલ હાલાભાઈ પાટણ ૨૯ શાહ ગુલાબચંદ કપુરચંદ ,
૪૫ શાહ તેજરાજ કસ્તુરચંદ જામખંડી ૩૦ શાહ મનુભાઈ કચરાભાઈ
૪૬ શાહ બાબુલાલ પ્રેમચંદ મુંબઈ તા. ક–નવા બેંધાયેલા સભ્યો માટે રૂ. ૫૮૮ પર જુઓ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
♦ કલ્યાણની વ્યવસ્થાના નિયમ
"
૧ કલ્યાણના મુખ્ય ઉદ્દેશ: દેશ અને સમાજના વાતા વરણને અનુલક્ષીને જૈન સંસ્કૃતિના સ ંદેશ: સરળ, ભાવવાહી અને સંસ્કારી ભાષાના લેખા દ્વારા જૈન-જૈનેતર સમાજના સંસ્કારવાંચ્છુ વર્ગની સમક્ષ રજૂ કરવા.
"
૨ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન, શિક્ષણ, ઇતિહાસ, સાહિત્ય, તી– પ્રવાસ, કથા કે ધર્મોપદેશ ઇત્યાદિ કોઇપણ વિષયને સ્પર્શીને, ટૂંકમાં મુદ્દાસરનું લખાણ કે, જે હળવી શિષ્ટ અને સરળ ભાષામાં લખાયેલું હોય તેવુ' લખાણ પ્રગટ કરવું.
૩ આવેલા લેખામાં આવશ્યક જણાય તે ફેરફાર કરવાના અધિકાર સપાદકને રહેશે.
૪ લેખાની પસઈંગીનું કાર્ય સપાદકની ઈચ્છા ઉપર રહેશે. પસંદગીનુ ધેારણુ બેશક નિષ્પક્ષ રીતે સચવાશે. કાઇને પણ અન્યાય નહિ થાય તેની પૂરતી કાળજી રહેશે. પણ પ્રાચીન સંશાધન, જૈન તત્ત્વજ્ઞાન કે અદ્યતન શૈલીએ રજૂ થતી ઐતિહાસિક કથા, અથવા તી યાત્રા અને ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રશ્નોની જૈન સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિયે સમાલાચના; ઇત્યાદિ વિષયાના લેખાને પહેલું સ્થાન મળશે, પ્રગટ થયેલા લેખાની જવાબદારી તે તે લેખકેાની રહેશે. કોઇપણ કારણસર અપ્રગટ થયેલ લેખ પાછેા મંગાવનારને મંગાવનારના ખર્ચે તે લેખ પાછે મેકલવામાં આવશે; પણ પ્રસિદ્ધ ન કરવાનાં કારણેા જણાવવાને સંપાદક જવાબદાર નહિ રહે. અપ્રસિદ્ધ લેખ અંક પ્રગટ થયા પછી એક મહિના પછી નહિ મળી શકે.
૫
૬ અવલેાકનાથે માકલાવાતા પુસ્તકો, સામાયિક કે પ્રકાશનાનું નિષ્પક્ષ અવલેાકન પ્રગટ થતું રહેશે.
પત્રવ્યવહાર:—લ્યાણ પ્રકાશન મદિર. ખાબુબિલ્ડીંગ-પાલીતાણા, B. S. R. ( કાઠીયાવાડ )
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ווווlהבהבתכתבתכתבתל
IIIIIIIISEBRITISHURUST
આજેજ મંગાવી લ્યો !!
חלחלחלחלחכחכחכחכחכתכתבתם
બે પ્રતિક્રમણ મૂળ ૧૦૦ ના
૩પ-૦-૦ [૧૧૫ પેજ: સુંદર ટાઈટલ : મટાટાઈપ : શુદ્ધ છપાઈ] Sિ
וכתבותכוכתכוכתכתבתכתבתבחר
બે પ્રતિક્રમણ સાથે ૧૦૦ ના
૧૩૫–૮–૦ [ પાકું બાઈન્ડીંગ ૨૪૦ પેજ : એજ્યુકેશન બોર્ડન કોર્સ ] =
પંચ પ્રતિક્રમણ મૂળ ૧૦૦ ના
૧૨૫-૦–૦ [પાકું બાઈન્ડીંગ : ૨૫૦ પેજ : શુદ્ધ છપાઈ ]
הברברבותבחכתכתבתכתבתכתב
પાઠશાળા, લાઈબ્રેરી, પ્રભાવના ઉપયોગી સુંદર
પ્રકાશને વ્યાજબી ભાવે મળી શકશે. સેમચંદ ડી. શાહ: જીવનનિવાસ સામે,
પાલીતાણા ઠીઆવાડ] UNIFEREFEBRURIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIRSTSTSTSTSTS
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन संस्कृतिनं संदेश वाहक
प्रकाशन
૩. ૨ ઃ ખડ-૪
૨૦૦૧
: આશ્વિન
પૂ જા તું મ હા ૫
'
દીપાની લાંબી હાર ઠામઠામ પ્રગટાવવી અને આનન્દ, કુતૂહલ કે મેાજશાખમાં દિવસે પસાર કરવા.’ આ રીતે દીવાળી પર્વની ઉજવણી વર્ષો થયા હિન્દુસમાજમાં રૂઢીરૂપે પ્રચલિત મની છે. વિક્રમ વર્ષના છેલ્લા દિવસેામાં જનસમાજની વર્ષભરના ગૂંગળાઈ રહેલા ઉત્સાહ જાણે પૂર્ણ અનતા હાય તે રીતે વાતાવરણને સ્મૃતિ અને ઉત્સાહથી ભરી દે છે. સહુ કાઈ પ્રસન્નતાની હવાથી કાંઇક તાજગી અનુભવે છે અને એ દિવસેામાં ગમે તે રીતે દુ:ખાને ભૂલી જવાના પ્રયત્ન કરે છે.
પણ આમ કેવળ ક્ષણિક આનન્દ કે જલસામેથી દીવાળીના દિવસેાની ઉજવણી સલ બની શકી નથી. હિન્દુ સસ્કૃતિ તેમજ જૈન સ ંસ્કૃતિમાં માનનારા સમાજની દીવાળી આ રીતે ઉજવાય એ એના મહામૂલ્ય સંસ્કાર કે એના ઉચ્ચ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કલ્યાણ :
આદર્શને અનુકૂળ નથી,” એમ અમારે કહેવું જોઈએ.
હિન્દુ સમાજની આ દીપમાળા પ્રગટાવવાની પ્રથાના મૂળમાં લગભગ ૨૪૭૧ વર્ષથી ચાલ્યો આવતા જૈન સંસ્કૃતિ સાથેનો ગાઢ પરિચય અને સંબન્ધ રહેલો છે.
જૈન ઈતિહાસની તવારીખ બોલે છે કે, આજથી ૨૪૭૧ વર્ષ પહેલાની આસો વદી અમાસની રાત્રીના છેલા પ્રહરની એ ઘટના છે કે, તે સમયે જેને સંસ્કૃતિના મહાન સંદેશવાહક દેવાધિદેવ ચરમ તીર્થપતિ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા, જગતની–સમસ્ત સંસારની આસપાસથી વિદાઈ થઈ શાશ્વત સુખના અનન્ત-અવ્યાબાધ સ્થાનમાં સિધાવ્યા. ભારત વર્ષના સમસ્ત ધર્મરસિકોએ એ વેળાએ પ્રકમ્પ અનુભવ્યું. નિરાધારની જેમ ભારતભૂમિએ એ પ્રસંગે શેકપૂર્ણ વાતાવરણમાં રડી લીધું. જ્ઞાનના અનન્ત પ્રકાશની ન્યાત બૂઝાઈ અને અજ્ઞા નને અંધકાર ચોમેર ગાઢ બને.
આ અંધકારને ઉલેચવાના પ્રતીકરૂપ, ભક્ત હૃદયના ધર્માત્માઓએ ઘેર ઘેર દીવા પ્રગટાવી, એ જગદુ વંદનીય મહાન વિભૂતિને પિતાની શ્રદ્ધાભરી અંજલી અપી. આજની દીવાળી પર્વની ઉત્પત્તિનો ટૂંક ઈતિહાસ જેને તવારિખના પાનાઓમાંથી નેંધાયેલે આજે આ રીતે આપણને મળી રહે છે. * દીપપૂજા, ધનપૂજા કે શારદાપૂજા એ દીવાળીના દિવસોમાં જૈન-જૈનેતર હિન્દુ સમાજની દીવાળીને ઉજવવાની રિવાજ મુજબની ચાલુ પ્રથા છે. પણ આ બધી પૂજાઓની પ્રવૃત્તિએની પાછલ એને સાચો પ્રાણ જે આપણે નહિ જાળવી શકીએ તે આ દિવસોમાં થતાં આ સમારંભે, કેવળ ક્ષણિક આનન્દ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪
૪૫૩ ઉલાસ કે ઉત્સાહને આપી કશા જ સ્થાયી લાભને આપ્યા વિના ભૂતકાળની અનન્તતામાં ભળી જઈ સ્મૃતિશેષ બની જશે.
સાત્વિક પૂજાના આ પર્વદિવસની ઉજવણું આપણે સાત્વિકતાના વાતાવરણમાં રહીને કરવી જોઈએ. રાજસ કે તામસ વૃત્તિઓથી આપણું જીવન હંમેશ અસ્પૃશ્ય રહે એ રીતે આત્માને કેળવવાના પ્રયને આ દિવસેમાં આપણે કરવા જોઈએ. વર્ષનું સરવૈયું કાઢી નૂતન વર્ષમાં પ્રવેશ કરવાને દઢ સંકલ્પ આજથી આપણે કરી લેવાનો રહે છે.
આથી જ સાત્વિક વૃત્તિના આત્માઓની દીપપૂજા એટલે હૃદયની શુદ્ધિપૂર્વક સદાચાર કે સદ્દભાવનાની વાટથી નીતિ અને ઉદારતાના ધૃતથી ગુણેની હારમાળા અત્તરના કોડીઆમાં પ્રગટાવવી–આ સાચી દેવપૂજા છે. દીવાળીના દિવસોમાં થતી દીવાની પૂજા પૂંઠે હિંદુ સંસ્કૃતિને કે તેની ઉચ્ચતર જેન સંસ્કૃતિને આ ધબકતો પ્રાણ છે. બાકી ભભૂકતી દવજ્વાળામાં સેંકડો નિરપરાધી ને થતો સંહાર જઈ, કે ફટાકડા થા દારૂખાનું ફોડી આનન્દ માણુ એ સાત્વિકતા નથી.'
સાત્વિક આત્માઓની ધનતેરશની, ધનપૂજા ગુણસમૃદ્ધ મહાન આત્માઓની ગુણપૂજામાં રહેલી છે. ગુણહીન ધનવાનોની કે નીતિ, સદાચાર, વિનય, વિવેક વગેરે ગુણેને ગુંગળાવી નાંખનારા પાપ કમાણીના ધનની કે દોલતની ધનપૂજામાં સાત્વિક આત્માઓને પૃહા હાય જ નહિ. સદગુણેના નાશથી પ્રાપ્ત થતી ધનની અદ્ધિ કે સમદ્ધિ કરી શાશ્વત સુખ આપી શકે નહિ. - શારદા પૂજનમાં માનનારા સત્ત્વશીલ માનવ, ચોપડા પૂજન કરીને જ કેવળ સંતોષ ન માને! સમ્યગજ્ઞાનનાં, શિક્ષ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
કલ્યાણ
ણુનાં અને સંસ્કારનાં વહેણેા વહેવડાવવા એએ સદા તૈયાર રહે. શારદાના—સરસ્વતી મૈયાના નામે ચાપડાની પૂજા કરનારા વ્યાપારી વર્ગ, અનીતિ, છળ, વિશ્વાસઘાત કે હિંસા અને જૂઠ વગેરે પાપાથી દૂર રહેવાના અડગ સંકલ્પ કરીને જ ઊભે થાય, તા જ તેનુ શારદા પૂજન સાચું.
સાત્ત્વિક પૂજાના મહાન પર્વ સમા આ દીવાળીના દિવસેાની આત્માને અજવાળી, જીવનને સંસ્કારસમૃદ્ધ
ઉજવણી તા જ
મનાવી જીવન જીવતાં શીખવાડી જશે.
પૂજાના મહા પ–દીવાળીની આ રીતે પૂજા એ આ પર્વ દિવસની સાચી આરાધના છે.
100
nા પોત
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ.
( i )
ક્લ્પનાઓ અને સંકલ્પે એ જાગૃતાવસ્થામાં માનવાનાં મિથ્યા સ્વપ્નાં જ છે. એ કલ્પના અને સંકલ્પજન્ય સ્વપ્નનાંની હારમાલા સીમાહીન હેાય છે. છતાં ય કરુણુાસ્વયંભૂ મહાત્માએ એને છેડે! શ્રદ્ધા અને સતષમાં સમેટી લીધેા છે. જે ધમ શાસ્ત્રા પર શ્રદ્ધા અને મળેલામાં સ ંતોષ નથી રાખતા તેવા કદી ય સનાતનસુખને સ્વાદ આસ્વાદતા જ નથી. જેમ દિવસેા ગાળે છે, તેમ તેમ અવિશ્વાસુ અને અસંતષીએ ઊંડી દુ:ખની ખાઇમાં ઉતરતા જાય છે. નાના—મોટાં આચરણા વિશ્વાસથી આચરેા ! નાના કે મોટા થતા લાભોમાં હું પૂણ્ થયા આવી માન્યતાએ નક્કર કર ! બસ પછી હું શું કરૂ? હું સુખી ક્યારે થવાને ? આવા મૂર્ખાઇભરેલા સવાલા જડમૂલથી જલી– ખુલી જશે જ ?
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ.: ૪?
૪૫૫
(ii) હું આ કાર્યને નિયંતા છું! આ વ્યક્તિઓ પર મારી વર્ચસ્વ સત્તા છે ! હું જે ધારું તે કરી શકું છું ? મારું અપમાન કરનાર, મને દોરનાર, મને દિનહીન માનનાર શું આ જગતમાં જીવતા રહે ખરો ? “ જ્યાં આ ભાઈનું મુશલ ત્યાં જ કુશલ.” “ જ્યાં હું ત્યાં મહારૂં જ વર્ચસ્વ” અને જ્યાં હું અભાવ ત્યાં ભલ–ભલાઓ ગુંચવાઈ જ મરે ! હું એટલે અખિલ સમાજને નાયક ! હું એટલે સર્વ ધનવાનને દાદ, શૂર–વીરેન વીર, ધાયું સઘળું ય પાર પાડનારે–આવી ખોટી માન્યતાઓ ધરી મૂર્ખ માન અટોલા અને ગંભીર સંયોગના ભોગ બને છે. મૂર્ખાઓનું ખોટું અભિમાન દાળમાં ગોળની જેમ પીગળી જાય છે. છતાં ય વાસનાનાટકનાં ખેલે પડછંદાથી કદી કદી ઉભરાઈ આવે છે, સુજ્ઞો એ અભિમાનનું વિષ કદી ય પાન કરતા નથી.
(iii) સૌન્દર્ય અને રૂ૫ ખેલાડી-કર્મ મદારીનાં અજાયબી ભરેલાં જાદુઓ છે ! આ જાદુના પૈદા બનેલા સંસારની કે અન્ય કોઈ પણ કાર્યની પૂર્ણતા–સફલતા નથી જ મેળવી શકતા ? હારનો ડોળ અને દેખાવ ભલે ત્યાં ભરચક હોય પણ અત્યંતરમાં માત્ર મલિનતા જ હોય છે. પ્રત્યેક કાર્ય કરતાં તેનું ચિત્ત એકાગ્ર નથી બનતું ! વાત વાતમાં માત્ર કંટાળે જ દેખાય છે. ધાર્મિક ક્રિયાઓ નિરસ ભાવની અને લુખી સુકી લાગે છે. ઉચ્ચશ્વેકેનું પઠન તે કફોડા સમયને વેડફી નાખવાનું સમજાય છે, હે ભોલાભલા માનવ ! આવા જાદુથી દૂર રહે ! ભૂલેથી આવા જાદુને કરન્ટ લાગે તોય દૂર ભાગવા પ્રયાસ આદરે !
(iv) મન રાજાની સત્તા નીચે તમે ન રહે ! અંતરાત્માને મનની સાથે જ્યારે નિકટને સંબંધ થયો છે, ત્યારને આત્માને કુસંસ્કારની કુટિલતાથી મલિન બનવું પડયું છે અને સ્વસ્વભાવને ભૂલી આત્મા ભારે અપકૃત્ય પણ કરી બેસે છે. અપકૃત્યનાં કટુક નારકીય ફલેને પણ વિસારી જશે ? તહારો કર્તવ્યોની દિશા તે ચૂકી જ જશે? મન એ કાચ છે. વાસનાઓ એ દિવડાઓ છે. મીઠા અગર ઘાસ્વેટીયા દીવડાઓ હશે તેવી છાયા તે કાચમાં સેંસરી નીકળી આવિર્ભાવ થશે. સુભાવના
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫)
કલ્યાણુ :
રૂપી ઘીથી ખળતા વાસનારૂપી દીવડાઓ ચેતાવશે! તે મન કાચમાં સુદર અને ઊજ્જવલ પ્રકાશ પથરાશે, અને મન અંતરાત્મામાં તન્મય બનશે.
( ૪ ) નાના બાલકા એમ ક૨ે છે કે રડવાથી મનમાન્યા પદાર્થો મળી રહે છે. ખને છે પણ એમ કે, પ્યાર કરીને માગ્યા પછી માતા કંઈપણ ન આપે તે મા પાસે રડીને પણ લેવાની નાના બાલકેાને ટેવ પડેલી મેાટા ભાગે દેખાય છે. રડવા છતાં ય ન મલે તે તેને ઉપાય રીસ કરીને, કકળાટ કરીને ય પણુ લ્યે છે. એ પણ ખ્યાલમાં રાખવા જેવુ છે કે કંટાળીને મા કાઇ ચીજ આપે છે પણ અંતમાં તે એક ટપલે મારીને જ આપે છે. આ દૃશ્ય માટા ભાગે અનુભવગમ્ય છે. ખાલને ઝટ ઈષ્ટ—ચીજ આપતાં મા ખચકાય છે તેમાં પહેલુ નિદાન તે એ છે કે, માગવાની ટેવ ભૂલે, કકળાટ પછી માતાએ જે આપે છે તેમાં એ રહસ્ય છે કે, કદાચ માગવાથી મલે છે, પણ સંસારમાં ભારે અપમાનિત થવું પડે છે. આ મા છે એટલે મેહાધીનતાથી કકળાટ પછી આપે છે. પણ યાદ રાખજો કે કુકના વિપાકે એવા કારમા અને કફોડા ભાગવવા પડશે કે એના ઉદય કાલમાં કકળાટથી, રાવાથી કે માથું પણ ફોડવાથી તમેાને મનગમતું નહિ મલે ? માટે એવાં કર્તવ્યેા કરો કે તમાને વિના માર્ગે સઘળું ય આવી મલે અને પરિણામે પણ સુખ—ક્લેનાં જ અનુભવાય.
(vi) સધળાય ધર્મોનું કે શાસ્ત્રનું રહસ્ય એ જ છે કે, પેાતે પેાતાને સાચીરીતે ઓળખતા થાય. મ્હારામાં મ્હારાપણું કેટલું છે એનુ માપ નીકળી જાય તેા બસ ! આવા જ્ઞાનની અહિં સીમા પૂરી થાય છે.
મ્હારૂં ન હેાય એને મ્હારું માનવું એ ચંચળ માહ-ચેષ્ટાનુ નાટક છે. ‘હુ એટલે વીતરાગને વારસો. ’ અહત્વ એટલે સ્વસુ-ગુણો. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર, આ ત્રણેય ગુણાની પ્રાપ્તિ છે. અથવા આ ત્રણેયની પ્રાપ્તિને તન્મનાટ, એ જ આત્માને સુખવિલાસ ભાગ છે બાકી જડ–વિકાસે અને જડતા–ભાગ એ આત્મગુણાને આવરનાર મહા—દુશ્મનોના દલ્લા છે એમ સમજો !
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કપણ
ખંડઃ :
(vi) કાલે અનાજ નથી મલવાનું આવી ઘોષણું થતાં સૌ કોઈ સવેલા આકરા ભૂખ્યા થાય છે, અને મળે તેટલું મૂચ્છ-ભાવથી અનાજ સંચય કરવામાં યોજાય છે, પણ આવતી કાલે ખાવું નથી આ નિરધાર કરવામાં આવે તે ભૂખ સેંકડે ગાઉ દૂર ભાગે છે. ઘેબર જેવી ચીજ પણ અનિષ્ટ ભાસે છે. સમજપૂર્વક મનથી થયેલો ત્યાગ ઘણી જ જવાબદારીઓને અવલંબે છે, અને ત્યાગની વિકટતાઓ સરલ કરી આપે છે. સાચા ત્યાગીઓને જરૂરિયાતની ઉપયોગમાં આવતી, ચીજે પણ અકારી દેખાય છે તે પછી જોગે તે ફસાવે કે લલચાવે જ કેમ ? મેહમૂઢ માનવો નકામી અનેક ચીજોની અનિવાર્ય આવશ્યકતાઓ કલ્પે છે અને એ ખોટી ચીજોની જરૂરિયાતોની એવી હાજત પેદા કરે છે કે, સર્વસ્વ ગુમાવી બેસવાને ગોજારે સમય આવી લાગે છે. ત્યાગ એ જ સંતોષનું નિદાન છે: ત્યાગ એ જે સુખનું પગથિયું છે.
(viii) સંસ્કારપોષક કોઈપણ પિતા હોય તો સુવિદ્યાને અભ્યાસ છે. સુવિદ્યાને અભ્યાસ વધતાં આત્માને કદીય નહિ અનુભવાયેલ સંતેષ અને આનંદ અનુભવાય છે. અધ્યાત્મરસની સાચી છળ કહે તે તેય પણ અધ્યાત્મજ્ઞાન જ છે. સુવિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાનું એવું વ્યસન થવું જોઈએ કે જેમ શ્વાસવિહુણું પ્રાણ થાય છે તેમ વિદ્યાની પ્રાપ્તિ વિનાનો દિવસ કે પળ નિષ્ફળ મનાય છે. સુવિદ્યાને અભ્યાસ થતાં નવિન જ્ઞાન ન મલે ત્યારે નિદ્રા પણ ન જ આવે! અને પ્રાતઃકાળમાં ઉઠતાં પણ એ જ વિચાર આવે કે આજે આ સુકાર્ય કરીશ, ગયા દિવસનું આ બાકી છે, તે જરૂર આજે પૂર્ણ કરીશ જ. આવી વિચારણાઓ ઝૂર્યા જ કરે તો સમજવું કે સુવિદ્યાનું સુફલ આપણને સાંપડયું છે. | (ix) સ્વર્ગીય–સુખ પણ ક્ષયષ્ટિને ચૂસીને ફગાવી દીધેલા પુચા જેવું તેઓને ભાસે છે કે, જેઓને અધ્યાત્મરસાયણથી આત્મિકસુખને એક અંશ પણ અનુભવાય છે. યોગનિધાન અને ત્યાગમૂર્તિ મહાત્માઓ તે ત્યાં સુધી કથે છે કે, આધ્યાત્માનંદીયોને જડ-સંસારિક, કાલ્પનિક, અને અચિર સગજન્ય સુખ તે અશુચિ-પદાર્થના જેવા અપવિત્ર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કલ્યાણ :
અને અસ્પ` જ લેખાય છે. અધ્યાત્મનદી મહાપુરૂષોની સન્મુખ દેવાંગના અને શિયાની લીલાએ માત્ર ત્રથિલ–ચેષ્ટા સમાન નિષ્ફલ જાય છે. ધ્યાનની પ્રબલ અગ્નિ પાસે એ સઘળુંય હૈ।માઈ ને ખાખ થઈ જાય છે.
( ૪ ) વિષય વિકારોની વિલતા પ્રાણીઓને સુકાર્યની દિશા ભૂલાવે છે અને એવા ચકરાવામાં ચડાવે છે કે વ્યવહારિક કાર્યોથી પણ વંચિત રખાવે છે. તેા પછી ઊંડા તત્વાના વિવેકને તેા આવવા જ ક્યાંથી દે? ઝેરીલા પ્રયાગા, પ્રાણીઓને એક જ વાર મારે છે પણ આ વિકારાની ઝેરીલી હવા અનેક ભવા સુધી સુખને સંયોગ જ નથી મલવા દેતી. ઘણાં વલખાં અને આશાએ બાંધતા પણુ ક્લિઅર્ લાઈન નથી જ થતી. >< ભક્ત નન્દિષે,
મુનિરાજશ્રી મનવિજયજી મહારાજ.
સોહામણું નન્દ નામનું ગામ હતું. જે મગધદેશમાં એક ભૂષણુરૂપ
હતું. એમાં એક ભૂદેવ હતા. જે વિદ્વાન હોવા સાથે આચારમાં નિષ્ઠાવન્ત હતા. તેનુ નામ હતું સામિલ, સામિલા એની સહચારિણી હતી. પતિવ્રત એને સિદ્ધાન્ત હતા. શીલ એનેા પ્રાણ હતા. સામિલાએ એક પુત્રને પ્રસભ્યેા. એનું નામ સ્થાપ્યુ નન્દિષે.
બિચારા કમનશીબ નષેિણુના અશુભાયની અવિધ ન હતી. એના માતા-પિતા એ બિચારાને એશીયાળા મૂકીને જ પરલેકે સધાવી ગયા. અશુભાયે ચેામેરથી દુઃખની ઝડીએ જ વરસે. એક તો એ ખિચારે નિરાધાર હતા. તેમાંય નખશિખ કદ્રુપા હતેા. ખીજાને નજરે નિહાળવાય ન ગમે.
સગાં સ્નેહી તે યાં સુધીના ? એ તા જગજાહેર જ છે. શરણુવિહાણા એ નòિષ્ણુને કાઇએય આશરો આપ્યા નહિ. તુચ્છકારી હાંકી
4
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪
-
કાઢ્યો. આપદાના સમયે કેણ કોનું હોય ? દુન્યવી ઘટના જ એવી છે કિંવા કુદરતની રીતરસમજ એવી છે કે, સ્નેહી-સંબંધીઓ સ્નેહ ત્યાં લગી જ દર્શાવે, જયાંલગી માનવ આપદાની ઘેરી વાદળીથી ઘેરાયો ન હોય.!
હરેક સ્થળે અવગણ અને અપમાનજનક દશામાંથી પસાર થત નન્દિષેણ રોતે ને કકળતે મામાને ત્યાં ગયો. પિતાની લાયકાત મુજબ એને કામમાં નિજવામાં આવ્યા. ગાય-બળદ વગેરેને ઘાસ ચરાવવું. કચરો કાઢવો અને પાણી વગેરે લાવવું. ઈત્યાદિ કામમાંથી એ બિચારાને ઘડીભર પુરસદ નહિ મળતી. આમ છતાં પિતાના વિનયમાં એણે લેશ પણ ખામી આણ ન હતી.
એથી જ મામાનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એના હૈયામાં લાગણીઓ પેદા થઈ આવી. એણે કીધું, “ભાઈ ! તું સહેજે ગભરાઈશ નહિ. મારે સાત દીકરીઓ છે. એમાંથી એકને તારી સાથે પરણવીશ.” દુઃખના કપરા સમયે આટલી બાંહેધરી કે દીલજી મળે તે કાને આનન્દ ન થાય ? કોના ઉત્સાહમાં અજબ વધારે ન થાય ? નન્દિષેણ પણ આ વચન સુણવા માત્રથી જ ઉત્સાહભેર કામ કરવા લાગી ગયો.
છતાં નન્દિષણનું કમનસીબ એને આગળ ધપવા દેવામાં કે એની આશાને લીભૂત કરવામાં જમ્બર રૂકાવટ કરનારું હતું. કન્યાઓના કાને આ બાતમી પહોંચી, ત્યાં જ એમનું દીલ ખળભળી ઉઠયું. કેઈપણ ભોગે આવાની સાથે લગ્નગ્રન્થિથી જોડાવાથી અમારું જીવન બરબાદ ન જ થવું જોઈએ, આવો એવોએ નિરધાર કર્યો.
પિતાજી ! આપ જે મને નર્દોિષણને સોંપશે, તે મારે મર્યો જ છૂટકે.” પહેલી સુતાએ પિતાને નિર્ણય દર્શાવ્યું. બિચારા નર્દોિષણને માટે તે આ શબ્દો વજધાત સમાં હતા. એ તે મૂઢ જ બની ગયે. પણે જ ગમગીન બની ગયો. “ નાહક શા માટે ચિંતાના જલતા આતશથી જલે છે ? બીજી પુત્રી આપીશ. શાન્ત થા.” મામાએ ભાણીયાને આશ્વાસન આપ્યું. પણ એના આશ્વાસનથી કાંઈ વળે એમ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
ન હતું. બીજીએ પણ પહેલાની જેમ જ જવાબ વાળ્યો. અને બાકી રહેલી દીકરીઓએ પણ એમ જ મુનાસીબ ધાર્યું અને અડગપણે પિતાનું દીલ પ્રકાશી દીધું.
નન્દિષણનું માનસ તે નિરાશામાં જ પલટાઈ ગયું. એને શેકસાગર માજા વટાવી ગયે. સાંપડેલ નાશપાશાએ એને અધમુ કરી મૂક્યો. નિરાશાના ભયંક વંટળથી ચગડોળે ચઢેલ એની આશાના નાવને કાંઈક ભાવવા વળી મામાએ એને દીલાસો દીધો.
“વત્સ ! જરીક ઠડે પડ. કેઈનીય કન્યા હું જરૂર તારા માટે આણુશ.” આમ છતાં જ્યાં કેઈપણ કન્યા એને નિહાળે ત્યાં જ એને સ્વીકારવાની વાત તે છેટી રહી, બલકે મેટું મરડી એને તરછોડવાની જ વાત કરતી. મનથી પણ એને વરવા નહિ ચાહતી. મામા થાક્યો. સાથે જ નષેિણ પણ થાકયે. નન્દિષેણના દીલમાં ખૂબ જ ગમગીની અને બેચેની વધી ગઈ. એ હતાશ થઈ ગયે. છેવટે એણે નિરધાર્યું. “હું અહિં શેકાઈ શું કરીશ? આવા તંગ વાતાવરણમાં રહેવા કરતાં તે મરણ એ જ બહેતર છે.'
દૃઢનિર્ણથી તે ત્યાંથી તૂર્ત જ નિસરી ગયો. લાંબી મંઝિલ કાપો અને દુન્યવી રંગરાગ નિરખતે તે રત્નપુર નગરમાં પહોંચી ગયે. નગરીનો મનોરમ શોભાના નિરીક્ષણમાં એની ચપલ પણ ચક્ષુએ ચંચળતા ફગાવી દીધી હતી. એક સ્થળમાં એણે કઈ યુગલને પ્રાપ્ત થયેલ ભેગસામગ્રીના રસને આસ્વાતું નીરખ્યું. કામના આવેશમાં એ બિચારો મુંઝાઈ ગયો. પિતાની કમનશીબી પ્રત્યે એને ખૂબ જ અણગમે નીપ. એ ત્યાં ટકાવ કરવા હામ ભીડી શકે નહિ. ત્યાંથી ચાલી નીકળે.
કોઈ બિહામણું જંગલ હતું. ત્યાં એ સધાવી ગયે. ચેતરફ એણે પિતાની દૃષ્ટિ લંબાવી. એક ડુંગર એની નજરે ચઢ્યો. “કમનસીબ જિંદગીને કશો જ ખપ નથી.” આવા નિરધાર સાથે એણે પડતું મૂકવાનું નિર્ણત કર્યું. પણ કાંઈક એને કિસ્મત સાથે નીસ્બત થવાની હશે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ws: 8:
એથી જ એક મુનિવર, જે કાયાત્સ`માં ધ્યાનદશામાં આઢ હતા— તેના દૃષ્ટિપથમાં તે ચઢી ગયા. મુનિરાજનાં કામલ માનસમાં તેના પ્રત્યે દયાભરી લાગણી ભરાઇ આવી. એ ઉભરાયેલ ક્લિની અમીભરી લાગણીના ફળરૂપે જ મુનિરાજે એને વાર્યાં અને અનધમ લાલની આશિષથી એને ઈષ્ટ સૂચવી સાન્તવન બઢ્યું.
ચોમેર ધાર દુઃખથી ઘેરાયેલ કપરી પરિસ્થિતિમાં દીલને દીલાસા દેનાર કાણુ હોય ? સિવાય, એક અમી દ્રવતા યાના સાગર યાગી. આવી કટોકટીની ગંભીર પળે આફતમાંથી ઉગારવા દીલસાભરી લાગણી દર્શાવનાર મહાત્મા આગળ છુપાવવા જેવુ શું હોય ? એણે મુનિવરના ચરણારવિંદમાં સાદર ઝુકાવ્યું, વીતેલી આપવીતીએ નિવેદી અને ધેર દુઃખમાંથી ઉગારવા કાકલુદીભરી વિનવણી કરી.
મહાત્મા દયાસિન્ધુ હાવા સાથે જ્ઞાની હતા. પોતાની જ્ઞાનશક્તિથી. એમણે નિર્ણીય કર્યાં અને કામળ વેણેથી સોધ્યું. “ ભાઇ ! કસ્તૂપાપણાથી તુ કંટાળા ન આણ. અને મૃત્યુની કાંટાળા શય્યામાં પાઢવા દૃઢનિશ્ચયી ન ખન ! આ બધુંય પૂષ્કૃત દુષ્કકનું જ પરિણામ છે. ’
कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि ।
1
अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥
::
ભાગ્યવંત ! પુરાણુ દુષ્કના નાશ વિના જીવની આશાને સફળતા ક્યાંથી સાંપડે? કારણ વિના ધર્મ હતઃ વ્રુક્ષમ્ ! ધર્મ પણ તે જ કમના છેદનહાર છે અને આપદાથી રાખણહાર છે. જે શુદ્ધ અહિંસા, સંયમ અને તપમય છે, તથા વીતરાગ સન ભગવ ંતે જેને પ્રરૂપેલ છે. એથીજ જો દુ:ખથી ઉગરવાની અને સુખને મેળવવાની સાચીજ ભાવના હાય તેા શુદ્ધ ધર્મનુ પાલન કર !”
એ બિચારા દુઃખથી ઉભગી તા ગયા જ હતા. પણ દુ:ખની અલાના કાસળને કાઢવાના સાચા ઉપાય જાણતા ન હતા. એ સાચા રાહ. દર્શાવનાર મહેાપકારી સાંપડી ગયા. એને વૈરાગ સાચી રીતે પ્રગટી ગયા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
અને ઉત્સાહભેર માનસિક વાતાવરણની વચ્ચે એણે ગુરુમહારાજની શરણાગતિ સ્વીકારી. ભાગવતી પ્રવજ્યા સ્વીકારી.
ભાવપૂર્વક ગુરૂમહારાજની તેનાહતમાં એ ખડેપગે હાજર રહ્યા. વિનય અને સેવા ગુણથી ગુમહારાજાના દીલને જીતી લીધું. ધર્મશાસ્ત્રને અભ્યાસ આરંભી દીધે, તથા ગીતાર્થ બની ગયા. મુનિવરને સમાગમ સાચે જ એક ચઢીયાતા ભાગ્યનું સૂચક નિશાન છે. નન્દિષેણ એક નિરાધાર અને ઓશીયાળા મટી હવે જગવન્દ્ર બની ગયા.
એક દિવસ એઓએ અભિગ્રહ લીધો. “કેઈપણ સાધુ ગ્લાન હોય. ભલે પછી તે લધુ કે વૃદ્ધ હોય તેની મારે માવજત–સરભરા કર્યા બાદ આહાર લેવો.” અભ્યાસ કરી જ્ઞાનને યોગ સાંપડે ત્યાંસુધી તો વિનય-વૈયાવચ્ચ સંભવે છે, કિન્તુ ગીતાર્થ થયા બાદ પણ લેકેને ઝુકાવ અને અનુપમ મરતબ મળે તે છતાં એક લઘુ બાલની જેમ વૈિયાવચ્ચ કરવાની ભાવના જન્મ અને અભિગ્રહ કે ભીષ્મ–પ્રતિજ્ઞા લેવાની તાલાવેલી થાય, તથા તેને અમલ પણ કરાય, એ સહેલું નથી.
પિતાની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞાન નિર્વાહમાં તેઓ અણનમ હતા. જે સિંહવૃત્તિ દાખવી પ્રતિજ્ઞા સ્વીકારી હતી, તેવી જ અડીખમ હિમ્મત ધરાવી એના પાલનાર્થે ય તેઓ તૈયાર હતા. સહેજ પણ સંકેચાયા વિના તેઓ સાધુ મહાત્માની સેવાશુશ્રુષામાં હાજર રહેતા.
એએની આવી ઉત્કટ ભાવવાહિ ઉપાસનાને જ્ઞાનધારા અવલેકી, ઈન્દ્ર મહારાજ પણ ખૂબ જ આનન્દિત બની ગયા. સભાને ઉદ્દેશી તેઓ વદ્યા–“સેવાના વિષયમાં જે અડગતા નષેિણની છે, તેવી કોઈની ય નિશ્ચળતા નથી. એમની ભીષ્મ–પ્રતિજ્ઞામાંથી ચલાયમાન કરવા દેવે પણ સશકત નથી. ”
સારી પણ વસ્તુ હરેકને ગમી જાય, એવું ન બને. પાણુમાં તે પિરા હોઈ શકે. પણ કેટલાક એવા પણ હિમ્મતબાજ હોય છે કે–જેઓ દૂધમાંથી ય પિરા કાઢવા મથે. ઈર્ષાખોરે કોઈની ય સાચી પણ તારીફ - સાંખી શકે નહિ. બલ્ક જળતા રહે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
જરૂર કોઈક દેવને ઇન્દ્રની આ સાચી પણ પ્રશંસા અણગમતી બની ગઈ એને એ બધું ય હંબક-તૃત જેવું લાગ્યું. એ તૂર્ત જ ઉઠ અને રત્નપુર નગરની નજદિક આવ્યું. તેણે બે રૂપ બનાવ્યાં.
એક રૂપે તે માંદગીની શય્યામાં પોઢેલ સાધુ થયો, જેને અતિસાર રોગ કરવામાં આવ્યું હતું. બીજે સાધુનું રૂપ લઈ, વેષ લઈ ઉપાશ્રયે આવ્યો. જ્યાં શ્રી નન્દિષેણ નિર્દોષ આહાર હોરી લાવી, પચફખાણ પાળી, આહાર કરવાની તૈયારીમાં હતા.
નન્દિષેણુ ! તમારે ગ્લાન–સાધુની વૈયાવચ્ચ માટે પ્રતિજ્ઞા છે યા નહિ ! જેતી તપાસ કર્યા વિના કેમ આહારને ઇન્સાફ આપવા બેસી ગયા છે. તપાસ કરે.” વેષધારી સાધુએ તુંડમિજાજથી મહાત્મા નન્દિષેણને ફરમાવી દીધું.
“ગ્લાન મહાત્મા ક્યાં છે?” નમ્રતાપૂર્વક મહાત્માએ જિજ્ઞાસા દાખવી. “નગરની બહાર છે.” હામેથી ઉત્તર સાંપડ્યો.
જે સાચી સેવા કરવી હોય, તે શુદ્ધ-ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં પાણી લઈને . એ ખૂબ જ તૃષાતુર બની ગયા છે. બીજા સાધુએ વધારામાં ઉમેર્યું.
મહાત્મા નન્દિષેણુ જેને થોભવાની જરૂર હતી જ નહિ, તેઓની નૈસગિક-પ્રવૃતિ અનુસાર તેઓ લગાર પણ થોભાય કે પારણું કરવાની રાહ જુએ, એ બનવું જ અસંભવિત હતું. કેવી અજોડ ધીરતા અને કેવું અજબ પ્રતિજ્ઞા પાલન ? તેઓ ઉઠયા અને નિર્દોષ–જલ આણવા ભાજન લઈ ચાલી નીકળ્યા. એક શ્રદ્ધાળુ–શ્રાદ્ધને ત્યાં પધાર્યા.
દેવને તે ચકાસણી જ કરવી છે. માત્ર એમનું પારખું જ કરવું છે. અથવા તે યેનકેન એમને પ્રતિજ્ઞામાંથી ડગમગ જ કરવા છે.
એટલે જ એણે તે જ્યાં સાધુ મહાત્મા પધારે, ત્યાં ત્યાં જલ–અશુદ્ધ કરવાનું પસંદ કર્યું. મહાત્માને પડિલાભવા સહુ પડાપડી કરે, છતાં મુનિવર ન જ હેરે. એક બાજુ નિર્દોષ જળને વેગ સાંપડે નહિ.
છતાં બીજી બાજુ મહાત્માની એટલી જ ખામેશ, મુલે ઉચ્ચાટ નહિ,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ છે બીલકુલ વસવસે નહિ, એ જ ગંભીરતા, એ જ સહિષ્ણુતા. લેશમાત્ર ગ્લાનિ પામ્યા વિના ઘણા ઘેર વિહર્યા. એક વાર મુનિવરને તક સાંપડી ગઈ. દેવતાઈ પણ શક્તિ તપોનિક તિર્ધરના અખૂટ અને અમાપ સામર્થ્ય આગળ કારગત નીવડી શકતી નથી. મહાત્માએ માહાત્મથી સુરને શક્તિ પરાસ્ત કરી અને શુદ્ધ જળ મેળવી લીધું અને એ સાધુ સાથે પ્રયાણ આરંભી દીધું. બહારના ઉદ્યાનમાં ગ્લાન સાધુની નજદિકમાં તેઓ પહોંચી ગયા.
“અહા મારા સદ્ભાગ્ય. આ મહાત્માની અનુપમ સેવાથી નિઃશંક હું કૃતકૃત્ય બનીશ. ખચિત ! મારો નિસ્તાર થઈ જશે.” મહાત્માએ મન સાથે એકરાર કર્યો અને એમના શરીરને સાફ કરવા પ્રયત્ન આરંભી દીધો. જેમ જેમ એ મહાત્મા એમના દુર્ગધથી ખદબદતા શરીરને સાફસુફ કરે છે, તેમ તેમ એ સવિશેષ ખરાબ ગધમય અતિસાર મૂકે છે. “આવા ભાગ્યવંત પણ મહાત્મા કેમ આવા કાતિલ રેગન ભેગ બની ગયા હશે ?” મહાત્મા વિચાર વિમળમાં ચઢી ગયા. “લાવ ! હું એમને પૌષધાલયમાં લઈ જઉ” દીર્ધદષ્ટિ નિજતાં જ નન્દિષણને એમ જ ઠીક લાગ્યું અને સ્કંધ પર બેસાડી પંથ કાપવા માંડ્યો.
તે દેવ, સ્થાને સ્થાને ખરાબ ગંધમય પદાર્થો મુનિરાજના પુણ્ય શરીર પર સ્ત્રવે જ, કાતિલ વાણીમાં તુચ્છકારે જતો અને કોઈ પણ ભોગે મુનિવર્યને પરહેજ કરવા મથે જતો.
આમ છતાં નદિષેણ તે સ્વભાવમાં જ તલાલીન હતા. ભક્તિરસમાં જ તરબળ હતા. પિતાનું શરીર વિકામય થવા છતાં, એ બાબતમાં એઓ બેપરવા હતા. એમને તે માત્ર એક જ ચિન્તા હતી. અને તે એક જ કે “ક્યારે હું અપૂર્વ સેવાદારા આ મુનિવરના રોગને નાબૂદ કરૂં હું બનતી ત્વરાએ મકાને પહોંચી જાઉં ? ”
રેગિની શાન્સથે મુનિવરે આ પ્રકારે વિચાર્યું અને સત્વર મંઝિલ કાપવા પ્રારંમ્યું.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
243:8:
“આમ દોડવુ જ હતું તે મને ઉપાડ્યો શા માટે? આથી તે મારા પ્રાણા જ ચાલ્યા જશે? જો તારે આવા જ અભિગ્રહ હાય, તે તને મુખારકબાદી । સેંકડા અભિનન્દન ! '' સ્હેજ ઉપહાસ અને કશતાગર્ભિત વાણીમાં રાગિષ્ઠ તરફથી જવાબ મળ્યા.
નન્દિષેણે તે। . ક્ષમા યાચી લીધી. અને ધીમી ગતિએ આગે કદમી કરી. કેટલી અજબ ક્ષમા ! કેટલા અજોડ ભક્તિગુણુ ! આટલું તિરસ્કાર અને તરછોડાઈભયુ" હલકટ વલણ હોવા છતાં લેશમાત્ર રોષ નહિ કે આંચકા નહિ:
આવી રીતે ધીમેધીમે ચાલવામાં માર્ગમાં જ મારું મરણ થઈ જશે તેા આરાધના વેગળી જશે અને મારે તે દ્રુતિમાં જ ચાલ્યા જવુ પડશે. ” પેલાએ પાછા ટાણા માર્યા.
<
હાય તેમ ખેલે પણ મુનિવરને તે એની કશી જ અસર નથી. એતા ભક્તિરસમાંજ લીન છે. શાળામાં એમને લઈ ગયા. અને વિચારસાગરમાં ડૂબી ગયા કે હું કેવી રીતે રોગ નાબૂદ કરું ? જો હું આટલું ય ન કરી શકું, તે હું ધિક્કારને પાત્ર છુ. દેવતા તે એમની અડેાલતા જ નિહાળ્યા કરતા. પ્રતિજ્ઞાપાલનમાં અડગતા જ્યાં ભાળી ત્યાં જ દૈવી માયા સહરી લીધી. ખુમ્મેદાર પુષ્પાની ષ્ટિ કરી અને તારીકે કરતાં જણાવ્યું.
મુનિરાજ ! જેવા ઇન્દ્રે પ્રશસ્યા, તેવા જ આપ છે. આપ ક્ષમા કરજો. આપને જે તકલીફ્ દીધી છે તે માક્ કરજો !' અન્તે મુનિરાજને ચરણે શિર ઝુકાવ્યું અને દેવે વિદાયગીરી લઈ લીધી.
6
એ મહાત્માએ બાર હજાર વર્ષ પર્યંન્ત ધાર તપશ્ચર્યાં આદરી.
એક સમય એએએ અનશન સ્વીકાર્યું. આવા મુનિરાજનાં દર્શન– વનનેા લાભ લેવા ક્રાણુ ન તલસે ? ચક્રવર્તી અન્તપુર સહિત એમના વન્દ્રનાથે આવ્યા. અગ્રમહિષીના સુકુમારકેશના મુનિવરના અંગને સ્પ થઇ ગયા.
ત્યાંજ છુપાઇ ગયેલેા શત્રુ, અવસર લાધ્યા એટલે સતેજ થઇ ગયા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
HE
કલ્યાણ :
એણે એકદમ જોરદાર હલ્લા શરૂ કરી દીધા. સાવધાન પણ મુનિરાજને ગાલ બનાવી દીધા અને પટકી દીધા.
મુનિરાજે નિર્ણય કર્યાં હું સ્ત્રીઓને પ્રિય અનુ. અરે ! તપના મૂળ તરીકે પણ એમણે એમજ ચાહના કરી · આ તપના પ્રભાવે હું નારીપ્રિય બનું. ' ઉન્નતિના ઊચ્ચ શિખર પર આરહેલ મહાત્માએ પણ કામદેવના કાતિલ ખાણાના પ્રહારાથી કેવા પટકાઇ જાય છે, એવુ આ પ્રતીક છે. એએ મહાશુક્ર દેવલાકમાં દેવ થયા. ખાદ વસુદેવ તરીકે થયા. બહેાંતેર હજાર કન્યાઓ સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા. અતે આરાધના કરી, સદ્ગતિને સાધી ગયા.
શ્રી લક્ષ્મણી: પ્રાચીન તીર્થધામ. શ્રી. જયતિ શાહ તાન્ગા.
હિંદભરમાં ખૂણે ખૂણે જૈનેાના અનેક તીસ્થાને છે. આ તીસ્થાનેાની અભ્યાસપૂર્ણ માહિતી આપણને સાંપડી નથી. ધરતીએ અનેક જૈન મંદિર અને પ્રતિમાને બહાર લાવી આપ્યા છે અને જૈન સંસ્કૃતિનું મૂલ્યાંકન વધાયુ" છે. ધરતીમાંથી પ્રગટ થયેલી સમૃદ્ધ વસ્તુ ભારતની પ્રાચીન સભ્યતા અને સંસ્કારના ખ્યાલ આપે છે. ધરતીમાંથી આમ અનેક અપ્રસિદ્ધ નગરો, ખેડાણ પામી નવા સંસ્કારને પામ્યા છે. ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થાનેા સેરીસા, ભાયણી, પાનસર આમ જ આપણને નવી દષ્ટિ આપતા ગયા છે.
લગભગ પંદર વર્ષ પહેલાં અલીપુર રાજ્યમાં શ્રી લક્ષ્મણી નાનું ગામ હતુ. આજે લક્ષ્મણીના રંગ-ઢંગ અલાયા છે. અહીં ત્રિશિખરી જિન–પ્રાસાદ છે. આ પ્રાસાદે લક્ષ્મણી તીને ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ આપી છે. લક્ષ્મણી તી ભારતવર્ષનું પુરાણું તીધામ છે. લક્ષ્મણુજી વનવાસ સમયે અહીં આવ્યા હતા અને આ તીર્થધામ પુનીત બન્યું. આ હકીકતને ઐતિહાસિક સમર્થન મળતું નથી, પરંતુ આ સમૃદ્ધ નગરને ધર્માન્જ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ઃ મુસ્લીમ પ્રજાએ ભસ્મીભૂત કરી નાખ્યું હતું. કારણ કે મુસલમાની શાસનકાળ દરમ્યાન અનેક પ્રાચીન શિલ્પસમૃદ્ધિનો વિનાશ થશે હતે.
બી. બી. એન્ડ સી. આઈ. રેલ્વેના દાહોદ સ્ટેશનથી લક્ષ્મણ ૪૯ માઈલ દૂર ઈશાન ખૂણામાં આવેલું છે. અલીરાજપુરથી પાંચ માઈલ ઈશાન ખૂણામાં આવેલું છે. દાહોદથી અલીરાજપુર સુધી પાકી સડક છે. રેજ-બરોજ મોટરના બ્યુગલે ચાલી રહ્યાં હોય છે. રાજ્ય તરફથી લક્ષ્મણ સુધી હવે તે પાકા રસ્તા પણ બની ગયો છે. '
પંદર વર્ષ પહેલાં લક્ષ્મણ એક નાનકડું ગામડું હતું. ભલેના ૨૦ ૨૫ મકાનો હતા. અને આ ભલે ખેતી કરીને જીવન ગુજારતા હતા. અને મહેનત મજૂરી કરતા હતા. તે સમયે આ ગામની પ્રસિદ્ધિ હતી જ નહી. અરે ભાગ્યે જ લેકે આ ગામને વિશ્રામસ્થાન ગણતા.
બાલુ ભીલ નામક એક ભીલ કાતિક વદ અમાવાસ્યા શનિવાર તા. ૨૯-૧૦-૩૨ ના દિવસે ખેતરમાં ખેડ કરી રહ્યો હતો. હળ હાંકતે હતો. અચાનક હળ અટક્યું. બાલુ ગભરાઈ ગયો. ગભરાતા ગભરાતા એણે જમીનને ખાડે ખેદા તે તેમાંથી ૧૧ જિન–પ્રતિમાઓ બહાર આવી. બાલુને આ પ્રતિમાને કશે ખ્યાલ ન હોવાથી તેણે બધા ભલેને ભેગા કર્યા. અને અલીરાજપુર રાજ્યને સંદેશો પાઠવ્યા. રાજા–પ્રજા–મંત્રી અને જેન આગેવાનો લક્ષ્મણે તીર્થમાં આવ્યા. આ પ્રાચીન જિન– મૂતિઓનાં દર્શન પૂજન કરી ને આનંદ થયો. કેટલાક દિવસ પછી આ જગ્યાથી થોડે દૂર પણ બે પ્રતિમાઓ પ્રાપ્ત થઈ હતી. આ મૂર્તિઓ પ્રાપ્ત થયા પહેલા એક મૂર્તિ તે પહેલાં મળી આવી હતી. જેને ભીલ તે તેલ–સીંદૂર ચડાવી પૂજા કરતા. આ ચૌદ પ્રતિમાઓ જૈન શ્વેતાંબર સંઘે રાજ્યની કૃપાથી હસ્તગત કરી. પ્રતિમાઓના નામ તથા ઊંચાઈ નીચે પ્રમાણે છે.
ઊંચાઈ ૧ શ્રી. પદ્મપ્રભુસ્વામીજી ૩૭" ૮ શ્રી ઋષભદેવજી ૧૩" ૨ શ્રી. આદિનાથજી ૨૭" ૯ શ્રી. સંભવનાથજી ૧૦૫" ૩ શ્રી. મહાવીરસ્વામીજી ૨૨" ૧૦ શ્રી. ચન્દ્રપ્રભસ્વામીજી ૧૩ા"
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણું ?
૪ શ્રી. મલ્લિનાથજી - ૨૬ ૧૧ શ્રી. અનંતનાથજી ૧૩ા" ૫ શ્રી. નેમીનાથજી ર૬ ૧૨ શ્રી. ચૌમુખજી ૧૫ ૬ શ્રી. ઋષભદેવજી ૧૩ ૧૩ શ્રી, અભિનન્દનજી (ખ) ૭ શ્રો. અજિતનાથજી ૨૭" ૧૪ શ્રી. મહાવીરસ્વામીજી (ખ) .. છેલ્લા બે મૂર્તિઓ ખંડિત છે. બાકીની મૂર્તિઓ અખંડિત છે. વળી વિશેષ પ્રશંસનીય છે. પહેલી, ચોથી અને પાંચમી પ્રતિમા પર વિક્રમ સંવત ૧૦૯૩ ને શિલાલેખ છે. બાકીની બધી મૂર્તિઓ વિક્રમ સં. ૧૩૧૦ મહા સુદી ૫ સેમવારની પ્રતિષ્ઠિત થયેલી છે. આ પ્રતિમાઓમાં એક પ્રતિમા ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની છે. આ પ્રતિમા મહારાજા સંપ્રતિએ નિર્માણ કરાવી હોય એમ તેમના લક્ષણ પરથી જણાય છે. બીજી ત્રણ પ્રતિમાઓ ભગવાન શ્રી આદિનાથની છે. આ પ્રતિમાઓ પર નિમ્નલિખિત લેખ છે.
संवत् १३१० वर्षे माघ सुदी ५ सोम दिने प्राग्वाट ज्ञातिय मंत्री गोसल तस्य चि. मंत्री गंगदेव तस्य पत्नि गांगदेवी, तस्याः पुत्र मंत्रीपदम्, तस्य भार्या गोमतिदेवी तस्य पुत्र मं. समाजीना प्रतिष्ठितं ।
આ પ્રતિમાઓ ઉપરાંત અહીં તેરણ, પરીકર, પબાસન, કાયોત્સર્ગસ્થ અને પદ્માસનસ્થ પ્રતિમાઓ વિ. મળી આવ્યા છે. તેના પર ૧૦૯૩ થી ૧૫૩૮ સુધીના વિક્રમ સંવતના લેખો મળી આવે છે. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે આ પરીકર, તેર વિ. પ્રાચીન અવશેષો છે.
પ્રતિમા પ્રગટ થયા પછી અલીરાજપુરને જૈન સંધ, લક્ષ્મણ તીર્થથી આશ્ચર્ય પામે. અને રખડી રખડીને જ્યાં જ્યાં માટીના મેટા થર જમી ગયા હતા તે સ્થળોનું ખોદકામ શરૂ કર્યું. સાત-આઠ માટીના ભેખડે ખોદાવ્યા છે તેમાંથી સાત જિનમંદિરના પાંચ થર સહીતના પાયા નીકળ્યા. આ પ્રસિદ્ધ વસ્તુનું સુશોભન બેનમૂન છે. ઈતિહાસના સંશોધકને એવો મત છે કે, અહીં પુષ્કળ સંખ્યામાં જિનમંદિર અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા. આજે ગણત્રી કરવા બેસીએ તે લગભગ ૩૨ જિનમંદિરોના ખંડે–અવશેષો માલમ પડે છે. સ્થળે સ્થળે માટીના થર જામી પડ્યા છે. એમાંથી નવું સંશોધન હાથ કરી શકાય તેમ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૪ઃ
લક્ષ્મણથી બે માઈલ દૂર એક સામાન્ય ઊંચી ટેકરી પર આવેલ જિનમંદિરના ખંડેરે પણ આજે વિદ્યમાન છે. એમાંથી પદ્માસનસ્થ અને કાર્યોત્સર્ગસ્થ નાની મોટી અનેક જિનમૂર્તિઓ દૂર કરવામાં આવી છે. લક્ષ્મણની બે માઈલ દૂર થંભ, પબાસન, તોરણ અને ખંડીત જિનમૂર્તિઓ વેરવિખેર થઈને પડી છે. આ બધાને સંગ્રહ કરવામાં આવે તે સુંદર પ્રદર્શન બની શકે. જે આપણું પાસે પુરાતત્વ સંશોધન ખાતું હોત તે આપણે તેનું પ્રદર્શન કર્યું હેત. .
આ બધી પ્રતિમાઓ તથા પ્રાચીન અવશેષો-ખંડેરે જોયા પછી તો એટલું નક્કી કરી શકીએ કે અહીં ભારતનું પ્રાચીન જૈન તીર્થ અને સમૃદ્ધ નગર હતું. ભારતમાંથી અસંખ્ય પ્રવાસીઓ યાત્રા નિમિત્તે અહીં આવતા હશે.
“સુકૃતસાગર' ના રચયિતા શ્રી રનમંડન ગણી નામક એક જૈન શ્રમણ, આ ગ્રંથના આઠમા તરંગમાં લખે છે કે, વિક્રમ સંવત ૧૩૪૦ મહા સુદી ૫ ના દિવસે તપાગચ્છાધિપતિ જૈનાચાર્ય શ્રી ધર્મષસૂરીશ્વરજીના ઉપદેશથી પરમાહંત પેથડ મંત્રીના પુત્ર મંત્રી શ્રી ઝાંઝણકુમારે પવિત્ર તીર્થ શત્રુંજયને સંધ કાઢ્યો હતો. આ સંઘમાં ૨૧ આચાર્ય પરિવાર સહિત હતા. ૧૨ જિનમંદિર, દોઢ લાખ યાત્રિકો, ૧૨ સંધપતિ, ૧ નૃત્યકારનું જુથ, ૧૨ હજાર ગાડા, ૫૦ હજાર પિઠી, ૧૨૦૦ ખચ્ચર, ૧૨૦૦ ઉંટ, ૨ હજાર ઘોડેસ્વાર, ૧ હજાર સુભટ, હજારે અને સેંકડે તંબુઓ, સુખાસન, મશાલચી, નોકર ચાકર પણ હતા. આ આદર્શ સંધ માંડવથી સિદ્ધાચલ અને ગિરનારની યાત્રા કરીને વણથલી, પ્રભાસપાટણ. કર્ણાવતી, ખંભાત, ગોધરા અને બીજા નાના મોટા ગામના મંદિરની યાત્રા કરીને આનંદ સાથે લક્ષ્મણપુર આવ્યો. અહીં સંધને પ્રવેશોત્સવ થયો. અને લક્ષ્મણપુરની યાત્રા કરીને સંધ માંડવગઢ ગયો. । ततो गोध्रादिमध्येन, स लक्ष्मणपुरं गतः । प्रवेशस्य महः शस्यस्तत्रासीदतिरंगतः ॥ ॥ २१८ ॥
-सुकृतसागर
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
કલ્યાણ :
શ્રી સુકૃતસાગરની નવી સંશોધન કરેલી આવૃતિ પંન્યાસજીશ્રી મંગલવિજયજી તથા સશેધક અનુપમરામ શાસ્ત્રીએ પ્રસિદ્ધ કરી છે. આવૃત્તિમાં
લક્ષણપુર ” લખવામાં આવ્યું છે. જૂની પ્રતે તપાસતા “લક્ષ્મણપુર ” ગામ બરાબર છે.
પૂ. શ્રી રત્નમડન ગણિના લખવા મુજબ લક્ષ્મણ તીર્થ ખૂબ જ પ્રેક્ષણીય સ્થાન હશે. ત્યાં હજારો બ૯ લાખ મનુષ્યો વસતા હશે. જેની ત્યાં સમૃદ્ધિ હશે. પ્રાચીન યુગમાં ગુજરાત કાઠિયાવાડને રસ્તે પણ લક્ષ્મણીથી સગવડતાવાળો હશે, કારણ કે ઝાંઝણને સંઘ માંડવગઢથી સિદ્ધાચલ આજ રસ્તેથી ગયો હતે.
ધરતી ઉપસાવેલી જેની પ્રતિમાઓ માટે મંદિર બનાવવા માટે અલીરાજપુરનરેશ વેતાંબર જૈન સંઘને પૂર્વ પશ્ચિમ ૫૧૧ અને ઉત્તર દક્ષિણ ૬૧૧ ફીટ લાંબી પહોળી જમીન અર્પણ કરેલી છે.
આ જમીનમાં ધર્મશાલા, ઉપાશ્રય, બે કુવા અને વિશાળ બગીચે આવેલું છે. અને અહીં ત્રિશિખરિ પ્રાસાદને જીર્ણોદ્ધાર થયું છે. ભૂગર્ભમાંથી નીકળેલી આ પ્રતિમાઓ પ્રથમ લક્ષ્મણીના એક પતરાની ઓરડીમાં પદ્મપ્રભસ્વામી અને આસપાસ આદિનાથ ભગવાનની મૂર્તિઓ
સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. બીજી પ્રતિમાઓ આદિનાથના મંદિરમાં રાખવામાં આવી હતી. અલીરાજપુરનું એ સુરમ્ય મંદિર છે.
યાત્રિ માટે અહીં વિશાળ ધર્મશાળા છે. દાહોદથી અલીરાજપુર મોટર સર્વિસ ચાલુ છે. અલીરાજપુરથી લક્ષ્મણી સુધી ગાડા ચાલે છે. લક્ષ્મણમાં મેંદીખાનું, વાસણ, ગાદલા વિ. ને યોગ્ય પ્રબંધ છે.
સૌથી વધુ છે તે છે લક્ષ્મણીનું પ્રાકૃતિક સૌન્દર્ય. અહીંના પ્રાચીન સ્મૃતિચિહ્નો જેની પ્રાચીન સંસ્કૃતિની ભવ્ય ગાથા ગાય છે. અહીંનું પાછું ખૂબ જ સરસ છે. હવા સ્વાસ્થયવર્ધક છે. એક વાર આ સ્થાનની અવશ્ય ભેટ લેવી જોઈએ અને પુરાણા તીર્થની યાત્રા કરી જીવનને સફળ બનાવવું જોઈએ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪ :
દૂર પૂર્વના દ્વીપમાં જૈન સંસ્કૃતિ
શ્રી પન્નાલાલ જ. મસાલીઆ રાધનપુર જાવા, સુમાત્રા, બાલી, બેર્રીઓ અને ફીલીપાઈનના નાના મોટા દીપ દૂર પ્રશાંત મહાસાગરમાં આવેલા છે. ભારતવર્ષના કિનારાથી તે સેંકડો માઈલ દૂર છે. જાવા આપણું ગુજરાત જેવડા, સુમાત્રા મુંબઈ ઇલાકા જેવડ અને ફીલીપાઈન એક લાખ ચોરસ માઇલ કરતાં ય વધારે મોટો ટાપુ છે. ફિલીપાઈન એ નાના મોટા હજારે ટાપુઓનો સમૂહ છે. એમાં લુઝોન, મિંડાના અને સુલુ એ મુખ્ય છે. આ બેટ અમેરિકાએ પેન પાસેથી હસ્તગત કર્યો તે પહેલાં એનાં ઉપર મુસ્લીમ શાસકે અધિકાર ચલાવતા.
આપણે આદેશ હજાર વર્ષ સુધી વ્યાપાર, હુન્નર ઉદ્યોગ અને કળામાં પ્રધાન હતું. એને વ્યાપાર ફીનીશીઅન, એસીરીઅન અને આરબ કે ઇજીશીઅને દ્વારા એમની સાથે પિતાના જુંગ વહાણ મારફત ઘણી જ સરસ રીતે ચાલતાં. ભારતમાતા પિતાના પ્રાણપ્યારા વણિક પુત્રને દરીઆઇ સફરે મોકલતી અને સમુદ્રમાંથી અઢળક લક્ષમી, હીરા, મોતી, સુવર્ણ અને પરવાળા પોતાને આંગણે ખેંચી લાવતી.
જૈન કથાઓમાં દરીઆઇ સફરના સંખ્યાબંધ વર્ણન મળી આવે છે. શ્રીપાળકુમારના રાસમાં સમુદ્રપ્રવાસના વર્ણન આવે છે. વણિક વ્યાપારીઓ ઘણું કુશળ હતા. તેઓ સમુદ્રની મુસાફરી કરતા અને જ્યાં જતા ત્યાં પિતાની સંસ્કૃતિ સાથે લેતા જતા, ફેલાવતા અને વિસ્તારતા.
જાવામાં બેરે બંદરનાં મંદિર જેવાં આર્ય પ્રજાના સેંકડો મંદિર આજે પણ વિદ્યમાન છે. તેમાં કેટલાક જૈનેનાં પણ હોવા વિષે સંભવ રહે છે. બાલદીપમાં તે આજેય સંખ્યાબંધ લેકે હિંદુધર્મ પાળે છે. બર્નાઓના તો એક આખા વિભાગનું નામ જ “શ્રાવક” છે. સિંહલદીપના એક ઊંચા પર્વત ઉપર બે સુંદર પગલાં છે. એને ત્યાંના લેકે “આદમ” નાં પગલાં તરીકે જાણે છે. મુસ્લીમે તે મૂર્તિપૂજામાં માનતા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ૭૨
કલયાણું ?
નથી, કદાચ ભગવાન શ્રી આદિનાથની જ એ પાદૂકા હવા વિષે વધારે સંભવ રહે છે. અમેરિકાના એક પહાડ ઉપર પણ પદ્માવતીદેવીની નાગ સાથેની સુંદર કોતરાએલી મૂર્તિ મળી આવી છે.
સિંગાપુરનું અસલ નામ સિંહપુર હતું અને તે એક હિંદુ રાજાનું વસાવેલું મનાય છે.
પિસીફીકની આખી પ્રજા એકંદરે શ્યામવર્ણની છે, પણ ફીજી અને હવાઈ આદિ ટાપુઓ કે જે પિસીફીકમાં જ આવેલા છે અને જે હીપસમૂહ પિલીનીશીઆના નામે ઓળખાય છે ત્યાંની પ્રજા તે સંપૂર્ણ ગેરવર્ણની અને સુંદર છે. વિદ્વાનોને પણ આ પ્રશ્ન મૂકવે છે કે પ્રશાંતની એ શ્યામસુંદર પ્રજામાં આ ઉજળી પ્રજા આવી કયાંથી?
આ પિલીનીશીઅન લેકે શુદ્ધ આર્ય જાતિના હોય તેમ મનાય છે. એમની કેટલીક માન્યતાઓ આર્ય ધર્મની સાથે ઘણીય રીતે મળતી આવે છે. અહીં મોટા મોટા કદની પ્રચંડકાય મૂર્તિઓ પણ મળી આવે છે. પુરાતત્વવિદે ધારે છે કે એ ચોકકસ ભારતદેશની જ નીપજ હશે.
. શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્રમાં પણ રત્નદીપ આદિ દીપોમાં જૈન મંદિર હેવાને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળે છે. વીસમા તીર્થપતિ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના સમયમાં પણ સિંહલદીપ વગેરેમાં જૈન રાજાઓ હેવાને સ્પષ્ટ પુરા મળે છે.
જૈન રામાયણ પણ લંકા, પાતાળલંકા, સિંહલ, બર્બરકુલ, રાક્ષસ, વાનર અને હંસદીના નામથી ભરેલી છે. એક વખત અહીં જૈનધર્મનું સંપૂર્ણ આધિપત્ય હતું, એની બોલબાલા હતી, જૈનધર્મનાં ગગનચુંબી દેવમંદિરોથી એની ભૂમિ રળીઆણી હતી.
જૈનશાસ્ત્રોમાં રાક્ષસદીપની વાયવ્યમાં ત્રણ સ યોજન પ્રમાણ વાનરદીપનું વર્ણન આવે છે. એમાં મોટા શરીરવાળા વાનર થાય છે એ ઉલેખ છે. આજે પણ પ્રશાંત મહાસાગરના એ બેટ બર્નઓ વગેરેમાં ઉરાંગ અને ઉટાંગ નામના મેટા કદાવર અને પ્રચંડકાય વાનર જેવા મળે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૪ઃ
S
સિંહલદ્વીપમાં આજે ય નવ લાખ હિ ંદુઓ વસે છે. અને પોતાના વડવાઓને પ્રાચીન અને ગૌરવવંતા ધમ નિભાવી રહ્યા છે. મહારાજા સંપ્રતિએ પણ જ્યારે અનાય` પ્રદેશામાં જૈનધર્મના ફેલાવા કીધા ત્યારે પ્રશાંત સાગરના આ ીપાને શું ભૂલવામાં આવ્યા હશે ? નહીં જ. ત્યારે તે મહારાજા સંપ્રતિના પિતામહ સમ્રાટ અશાકવનના વખતમાં પ્રશાંત મહાસાગરના એ ીપા જાવા, સુમાત્રા અને ખાલી વગેરે તે વધારે જાણીતા હતા. અને પરસ્પરના સબંધેાથી તે વધારે નજદીક આવ્યા હતા. એટલે મહાન સંપ્રતિએ પણ ત્યાં જરૂર જૈનધર્મને સારી રીતે ફેલાવા કર્યા હતા.
સડા ટાપુઓમાંથી જૂનાં મદિનાં સંખ્યાબંધ ભગ્નાવશેષો મળી રહે છે. અહીંથી સેંકડા મૂર્તિએ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. એક વખત અહીં જરૂર આર્યધર્મને—કદાચ જૈનધર્મને જ વિજયધ્વજ આકાશમાં ઊંચે પવનમાં હેરાતા હશે.
પેસીીકના ફીલીપાઇન દ્વીપસમૂહમાં સૈકા સુધી આ પ્રજાએ રાજ્ય કર્યું છે. અહીંથી તામીલ ભાષાના શિલાલેખા પણ મળી આવે છે, અહીંની પ્રજા ઉપર ખ્રિસ્તી લેાકાએ જુલમ ગુજારવામાં પાછું ફરીને જોયુ નથી. સ્પેનીસેએ સંખ્યાબંધ આ અવશેષોને નાશ કર્યો છે અને શસ્ત્રની અણીએ પોતાના ધર્મના પ્રચાર કર્યાં છે. અહીં વૈશ્ય નામે હિંદુ રાજા થઇ ગયેા છે. એ ધણા જ શૂરવીર હતા. એનુ નામ ધારણ કરનાર લાખા લેકે આજે પણ અહીં વસે છે. અહિંના ગ્રામ્ય પ્રદેશોમાં તે આજે ય હિંદુ દેવદેવતાનું છડેચેાક પૂજન થાય છે.
પેસીીકના આ પ્રદેશની જો ખરાખર તપાસ કરવામાં આવે તે અહીં જૈન ધર્મ વિષે આપણુને ઘણુ નવુ જાણવાનું મળી આવે, કેટલાક નવા ઇતિહાસ પણ હાથ આવે, અથવા તેા ખીજું ધણું નવું જાણવાનું મળી શકે. આ રીતે, કહેવુ જોઇએ કે, આપણા ભૂતકાલીન, ઋતિહાસ ઘણા જ ભવ્ય છે. એ જગતની કાપણુ પ્રજાના ઇતિહાસ કરતાં વધારે સુંદર સમૃદ્ધ અને એકાદ પણ કાળાં ટપકાં વિનાને છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
2004
કલ્યાણ ઃ
અમીનાં વહેણ
સ, મુનિરાજશ્રી મહિમાવિજયજી મહારાજ-મુંબઇ.
પાંચ ઇંદ્વિચાના વિષયરૂપ અશ્ર્વાને વશ કરવા માટે જ્ઞાનરૂપ લગામ સુંદર અને શ્રેષ્ઠ ઇલાજ છે.
દુ:ખેાથી કટાળેલા આત્માએએ આપઘાત કરવાને બદલે તે તે દુ:ખાથી મુક્ત થવા માટે કર્મના ઘાત કરવા જરૂરી છે.
સાપ અને પાપ વચ્ચે માટે ભેદ છે. સાપ કદાચ મારે તા એક વખત, પરન્તુ પાપ તા ભવેાભવ મારે છે, આથી વધુ ભય કેાનાથી છે તેના ખ્યાલ વાંચકે કરવા જેવા છે.
જો તમેા તમારા મનને સતાષિત કરશે। તા, ધનાઢ્ય અવસ્થામાં અને દરિદ્ર અવસ્થામાં ભેદ કા માલૂમ પડશે નહિ.
પેાતાના આત્માને ધર્મમાં જાગૃત રાખવા માટે ભરત ચક્રવતીએ ખાસ માણસા રાખ્યા હતા. એ તેમના હૃદયમાં રહેલી ધર્મ તમન્નાનું એક માપક યંત્ર ગણાય. આપણે પણ એ માટે કંઇક કરવાની જરૂર છે.
કોઈપણ ક્રિયા કેટલી થઈ તેના કરતા તે કેવી થઈ તે માટે વિશેષ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.
સત્ય તત્વની વૈષણા કરનારાઓએ સંખ્યાના માહુમાં મૂંઝાવાની જરૂર નથી.
આગળ
આત્મ ઉન્નતિમાં પ્રગતિ કરવી એનું જ નામ વધવાનું કહેવાય. પૌદ્ગલિક ઉન્નતિમાં આગળ વધનારાએ વાસ્તવિક સુખથી હજારા કાસ પીછેહઠ કરી રહ્યા છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪: - શારીરિક વ્યાધિઓને દૂર કરનાર વેવની આજ્ઞાને ખુશીથી વધાવી લેનારાઓએ જન્મ મરણના રોગથી પીડાતા આત્માને તે રોગથી એકાન્ત મુકત કરનારી ધર્મગુરૂઓની આજ્ઞાઓને શિરસાવંધ કરવામાં જરાપણ આનાકાની કરવાની જરૂર નથી.
જે જે વસ્તુઓ માટે તમને ન્યાય આપવાની હોંશ હોય તે ઉતાવળ કદી કરશે નહિ. તે તે વસ્તુને ઊંડે અભ્યાસ (Deep study) કર્યા પછી જજમેન્ટ આપી શકે છે. - કેટરના કાર્યમાં વકીલની અને વકીલના કાર્યમાં ડોકટરની સલાહ જેમ તદ્દન નિરૂપાગી ગણાય તેમ ધર્મના કાનૂનમાં દુનિયાદારીઓની સલાહ પણ તેવી જ ગણાય.
દરખાને વાસ્તવિક કંટાળો ધર્મના શરણે મનુષ્યને લઈ ગયા વિના રહેતા નથી.
વીતરાગ પ્રભુની પાસે દુન્યવી સુખોની માંગણી કરવી એ તે ઝવેરીની દુકાને જઈ મીઠું મરચું માંગવાની મૂર્ખાઈ સિવાય બીજું કાંઈ નથી.
પિતાના ઉપકારીઓ પ્રત્યે બેવફાદાર થનાર મનુષ્ય કૂતરા કરતા પણ નીચી હદને ગણાય.
દુઃખી આત્માઓએ કરેલા દેવના નમસ્કારની, રોગી આત્માઓના તપની, નિર્ધનના વિનયની અને ક્ષીણ દેહવાલાના સદાચારની વાસ્તવિક કંઈ કીંમત નથી કારણ કે તેમાં ધર્મની અપેક્ષા નથી.
–– D©–
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
~ ચાહ દેવીનું સામ્રાજ્ય. -
(રાગ-ગઝલ) અરે એ ચાહ વખાણું શું, મુખે તારી અમલદારી, અમલમાં ને અમલમાં તે, બનાવ્યા સૈને ભીખારી. ૧ નહિ કલ્પી શકું કિંચિત, અમલ શક્તિ ગજબ તારી, પમાડી મેહ લેભાવી, કીધા વશ સર્વ નર નારી. ૨ રટે તુજ નામ દિન રાતે, નિરોગી રેગી કે ભેગી, અરે ચાહ સૈ તને ચાહે, ગરીબ શ્રીમંત કે જેગી. ૩ સવારે ચાહ બપોરે ચાહ, મળ્યા બે દસ્ત ભી ત્યાં ચાહ, પડી ત્યાં રાત ત્યાં એ ચાહ, ઘરે ને બહાર ચાહ એ ચાહ. ૪ સવારે જ્યાં સુધી પ્યાલા, રકાબી સાથ ના ખખડે, બીછાનામાંહી ભકતને, જરાએ આંખ ના ઉઘડે. ૫ ન આવે કે કદી લાગે, બપોરે વાર જો તારી, ન સૂઝે કામ કરવાનું, બગાસાની ચઢે સ્વારી. ૬ સુતેલા પારણે બાળક, લવે મુખથી મને ચાહ પા, ભણે વિદ્યાર્થી પુસ્તકમાં, પ્રથમ પાઠે જ “બા ચા પા. ૭ બકે તુજ ભક્તિ કે સ્વપ્ના, અરે ચા ચા ગઈ કયાં ચા? અજબ જાદુ ચલાવીને, બનાવ્યા ભક્ત તેં સાચા. ૮
– સં. શ્રી પ્રકમાં –
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન મંત્રીશ્વર શ્રી કલ્પક, મુનિરાજ શ્રી કનકવિજયજી મહારાજ
મગધદેશના પાટનગર પાટલીપુત્રના રાજમહેલ પર નંદની રાજસત્તાના વિજયી ધ્વજ ફરકી રહ્યા હતા. તે કાલ તે સમયની આ હકીકત છે.
મગધનું સામ્રાજ્ય ચેરમેર વિસ્તાર પામેલું સમૃદ્ધ રાજતંત્ર હતું. પરમહંત મહારાજા ઉદાયીને મૃત્યુ પછી, મગધની રાજગાદી પર નંદ, આવ્યા હતા. દૈવી સહાયથી નંદ પાટલીપુત્ર મગધને રાષ્ટ્રનાયક અને ભાગ્યવિધાતા બન્યા હતા. પૂર્વકૃત પુણ્યદયની એ પણ એ અજબ અને અકય ગતિ છે. જાત, ભાત, કુળ કે સંસ્કારિતાના વારસા વિનાને ગઈકાલનો નાપિતપિતા અને વેશ્યામાતાને પુત્ર નંદ, આજે મગધને. સર્વ સત્તાધીશ બની પાટલીપુત્રના રાજસિંહાસનને અધિષ્ઠાતા બન્યો હતો.
પરિવર્તનશીલ સંસારમાં આ બધી વિચિત્રતાઓ સંકળાઈને રહી છે. વિચિત્રતા, વિષમતા અને ખાડા-ટેકરાની રીઢી રમત સમસ્ત સંસારમાં. એક સરખી રીતે ચાલી રહી છે.
નિરસ ઉદાયીના મૃત્યુ પછીના બીજા દિવસના મધ્યાહુને જ્યારે નગરવાસી લેકેએ સંભળ્યું કે–“આપણા શહેરની કેક વેશ્યાને દીકરે રાજસિંહાસન પર આરૂઢ થયો છે ” ત્યારે ભલભલા ડાહ્યા ગણાતાઓની બુદ્ધિ બુટ્ટી થઈ ગઈ. સહુકોઈ આ વાતને માનવાને માટે ઘડિભર ના પાડી દેતા. '
પણ નંદ હતો ભાગ્યશાળી. એનું પુણ્ય, થોડા જ કલાકમાં ફળવાનું છે એવી એને હેલી હવારે જ ખબર પડી ગઈ હતી. જે રાત્રીએ મહારાજા ઉદાયીનું મૃત્યુ થયું તે રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરના સમયે નંદે એક ચમત્કારિક સ્વપ્ન જોયું હતું. એણે એ સ્વપ્નમાં સમગ્ર પાટલીપુત્રને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
You
કલ્યાણ ઃ
પોતાના આંતરડાથી વીંટાયેલુ દેખ્યું હતું. સ્વપ્નના ફ્લાદેશ અકળ હાય છે, એમ એ જાણતા હતા. કાક ધડીપળે પાતાનુ ભાગ્ય ઉડી જશે એમ એને ઘણીવાર લાગ્યા કરતું. એ તરત જાગ્યા. સફાળા ઉઠી, વ્હેલી સવારે નગર બહારની વાડીમાં જઇ એ ફૂલે ચૂંટી લાવ્યેા. અને સીધે નગરના રાજપુરોહિત ઉપાધ્યાયની પાસે એ ગયા.
"
,
વ્હા ફાટવાની હજૂ તૈયારી હતી. ઉપાધ્યાયના મકાનની મ્હાર ખડખડાટ થયા, કાણુ છે એ ? 'અધીરતાથી ઉપાધ્યાયે પૂછ્યું તે ઉપાધ્યાયે બારણુ ઉધાડયું કે તરત જ નંદ, તેના ચરણામાં ઝૂકી પડ્યો. ફૂલગૂંથી માળાઓની ભેટ ઉપાધ્યાયનાં આસન પર તેણે મૂકી. વ્હેલી હવારે જોયેલું સ્વપ્ન એણે વિસ્તારપૂર્વક ઉપાધ્યાયને કહી સંભળાવ્યું. લાદેશ શાસ્ત્રના સમર્થ પારંગત ઉપાધ્યાયે કૈાક નિગૂઢ પારષ્ટાની જેમ નંદને નખશીખ સુધી ઓળખી લીધા. કાઇ મહાન સત્તાધીશના ભાગ્યમાં સર્જાયેલા લક્ષણા એના અંગ પર એએએ જોઇ લીધાં. ક્ષણવારમાં આ અધુ બની ગયું.
ઉપાધ્યાયે મૌન તોડયું. ઉપાધ્યાયની વાણીદારા સ્વપ્નને લાદેશ સાંભળવાને નંદ એ વેળા અનિમિષ તેત્રે સાવધાનપણે પોતાના કાને ફફડાવી રહ્યો હતા.
'
ઉપાધ્યાયે કહ્યું: ‘ મારું એક વચન સ્વીકારવું પડશે નદ!' આને જવાબ આપવાને નંદ કાં મેલે તે પહેલાં જ રી ઉપાધ્યાયે પેાતાનુ અધૂરું વાક્ય પૂરું કર્યું". કહ્યું - નંદ! આજથી મારી પુત્રી તને સાંપુ છું. હું માનું છું કે પાટલીપુત્રના રાજ્યાધિષ્ઠાતા નંદ મારા જમાઇ અને એમાં મારું ગૌરવ છે. ’
.
.
નંદ તરત જ પામી ગયેા કે મારું' સ્વપ્ન મને મહાન બનવાની આગાહી આપે છે. અને પંચ દિવ્યેાના પ્રભાવે અપુત્ર ઉદાયીના મૃત્યુ પછીની ખીજી હવારે નંદ મગધના પાયતખ્ત પર સવતંત્રસ્વતંત્ર સત્તાધીશ બન્યા. નદેશનું રાજ્ય મગધદેશની સત્તાનું વાહક ત્યારથી આ રીતે શરૂ થયું
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
શ્રમણભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના નિર્વાણબાદ, ૬૦ વર્ષના ગાળે મગધના માલીક તરીકે નંદરાજ્ય–નંદવંશ મગધના પાયતખ્ત પાટલીપુત્ર પર પ્રસિદ્ધિને પામે.
પણ મહારાજા નંદને હજુ કેટલાએ સામન્ત, ખંડીઆ રાજાઓ, અને જૂના સત્તાધારી વર્ગો, પિતાને “સર્વસત્તાધીશ” તરીકે સ્વીકારવાને સાફ સાફ શબ્દોમાં નકારતા. એ લેકને એ પડકાર હત; “ગણિકાના પુત્ર અને હજામના વર્ણશંકર સંતાનને મગધના પવિત્ર સિંહાસનને અભડાવતે અમે કદિ નહિ જોઈ શકીએ”—આવા ઉદ્દામવૃત્તિના લેકોના બળવાને દબાવી દેવાનું ભગીરથ કાર્ય, મહારાજા નંદને માથે શરૂઆતના જ કાળમાં આમ અચાનક આવી પડ્યું.
નંદના ભાગ્ય-નંદની અચિન્ય પુણ્યાઇએ, નંદને માટે બધીજ અનુકૂળતાઓ ઘડી રાખેલી હતી. “ક્ષત્તિ guથાનિ પુરાદાતાનિ' એ શાસ્ત્રવચન સંસારના પારદ્રષ્ટા અનુભવીઓનું નવનીત છે. એ કદિ અકૂળ હેતું નથી. અગાધ સાગરમાં તેફાની વાયુની ઘૂમરીઓ લેતા ભયંકર કાળે કે કુંફાડા મારતાં જંગલી જાનવરોથી ભીષણ ગાઢા જંગલમાં કેવળ પૂર્વપુણ્ય જ રક્ષણ આપે છે.
નંદનું આત્મીય જન કેઈ ન હતું. પણ પૂર્વકાળનું કોઈ જમ્બર પુણ્ય તેની સહાયે હતું. જેના ઉદયને ભોગવવાને આ એને માટે સુઅવસર હતા. રાજસિંહાસન પર આરૂઢ થયેલા નંદરાજાને માલીક તરીકે, ઇન્કારનારાઓને નડે પિતાનો ચમત્કાર બતાવી દીધો. દેવતાઈ સહાયથી રાજસભાના ધારસ્થાનના ચોપદારની મૂતિઓએ મહારાજ નંદના આદેશને પામી, નંદનો વિરોધ કરનારાઓને સખ્ત હાથે શિક્ષા કરી. તે વેળા નંદની ધાક પાટલીપુત્રની મેર સહુ કોઈનાં હૃદયમાં બેસી ગઈ. માનવોની પુણ્ય કમાણી, દેવકના દેવને પણ સહાયે બેલાવી લાવે છે.
ત્યારથી નંદની હામે એક પણ શબ્દ ઉચ્ચારવાને કે મગધના સર્વસત્તાધીશનું અપમાન કરવાને કઇ સામર્થ્ય ધરાવતું ન હતું. ભલભલા પ્રતિસ્પર્ધી રાજાઓ પણ નંદની સત્તા આગળ નમી પડવામાં જ પોતાનું હિત સહમજી અવસર જાળવી લેતા.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણ : - પુણ્યની આ એક કળા કઈ શિલ્પકારની જેમ ગૂઢ અને અણઉકેલ ઘડતર ઘડી રહી છે. વિદ્વત્તા, હુશિયારી કે જાતનાં ગર્વ કરતાં પુણ્યવાનની પુણ્યાઈ કઈ જુદી જ ભાત પાડી જાય છે.
ઓ માનવ ! સુકૃતની પ્રવૃત્તિને ભૂલ્યા તે આ પુણ્યાઈ તમારા ભાગ્યમાં નથી. એ રખે ભૂલતા !
પુરોહિત કપિલ, પાટલીપુત્ર શહેરની બહાર પિતાના પરિવારની સાથે રહેતા હતા. શહેરના પ્રવૃત્તિરત વાતાવરણથી ઉદાસીન કપિલને આ એકાન્ત સ્થાનમાં ગમી ગયું હતું. શાંત, પ્રકૃતિઓ અને ગ્રામ્ય ગણાતાં પુરેહિતના આવાસમાં અવાર–નવાર શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના જૈન શ્રમણો પણ વસતિ માંગીને સ્થિરતા કરતા. ભદ્રિક પ્રકૃતિનો પુરોહિત પણ આવા મહાન પુરુષોની સેવા-ભક્તિ કરી પિતાને આતિથ્ય ધર્મ સારી રીતે બજાવતા.
એક વેળા આચાર્ય મહારાજ શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ, પોતાના શિષ્યપરિવારની સાથે પુરોહિતના મકાનમાં રાત્રિવાસે રહ્યા. પુરોહિતે તેઓની સેવા-સુશ્રષા કરી જાતને કૃતકૃત્ય કરી. તે દિવસે આચાર્ય મહારાજની પાસે શ્રદ્ધાપૂર્વક એણે ધર્મનાં રહસ્ય જાણ્યાં. ધર્મનાં સત્ય તત્તની એને ત્યારથી એળખ થઈ. બ્રાહ્મણત્વ અને શ્રમણવ એક જ સુવર્ણ મુદ્રાની બે બાજુ છે એમ એને તે વેળાયે હમજાયું. - એણે જાણ્યું કે, “ ક્રોધ, માન, માયા કે લેભનાં બંધને–રાગ કે ઠેષ, મદ મત્સર, અહંભાવ અને મમતાના તિમીર પટળ; જયાં સુધી આત્માના સ્વરૂપને આવરી રહ્યાં છે-ગૂંગળાવી રહ્યાં છે ત્યાં સુધી આત્મતેજ-બ્રહ્મત્વ એ પ્રગટી શકતું નથી.” પુરોહિતને આ પ્રકારને સમ્યગુ બેધ, આચાર્ય મહારાજના સદુપદેશથી ત્યારે જ પ્રાપ્ત થયે.
સ્નાન-શૌચાદિનાં દઢ આગ્રહી પુરેહિતનું માનસ, અત્યારે દરેક પ્રકારના પૂર્વગ્રહથી મુક્ત બન્યું હતું. હવે એ માને થયો કે, “અહિંસા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪:
સંયમ, અને તપની નિર્મળ ત્રિવેણીનું સ્નાન એ જ સાચું શૌચ છે.
જ્યારે એ વિના શૌચને આ બાહ્ય આડંબર કે કદાગ્રહ કેવળ આત્મવંચના જ બની જાય છે.” આ બધી ધમ્ય વિચારણા પુરોહિતનાં અન્તરમાં ત્યારથી ક્રૂરતી થઈ
એ સાચો બ્રાહ્મણ બન્યો. અને તે દિવસથી એ કપિલ, શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના ધર્મમાર્ગને પરમ સત્રાવક બન્યા. પિતાનું જીવન ધન્ય બન્યું એમ તેણે તે ધન્ય ઘડી પળે વાસ્તવિક રીતે અનુભવ્યું.
આચાર્ય મહારાજા ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા.
કપિલના ઘેર તેની સાત-સાત પેઢી અજવાળનારે એકને એક પુત્ર જમ્યા પછી કેટલાય દિવસોથી રોગપીડિત રહે. પુત્રનું દુઃખ કપિલથી જોયું જતું ન હતું. શારીરિક વ્યાધિની સહેજ પણ અસર વિનાનો એ બાળક દિન–પરદિન વધુ ને વધુ પીડાતો જતો. ઔષધોપચારની ગણના ન હતી, છતાં બાળકનું શરીર દુઃખથી નિરંતર રીબાતું જ રહેતું. પુરોહિત આનું નિદાન ન શોધી શકો. કપિલને પિતાનાં વહાલસોયા પુત્રનાં દુઃખની આ પીડા વધુ સંતાપતી, છતાં શ્રદ્ધાળુ અને ધર્માત્મા કપિલના હૃદયમાં વિવેકને દીપક જાગૃત હતે. પિતાના અને બાળકનાં અશુભદયને હમજી એ આ સ્થિતિને સમભાવપૂર્વક સહી લે. તેનાં ધાર્મિક જીવનની આ પવિત્ર અસર એ નાના બાળકનાં માનસ પર કઈ જમ્બર પ્રભાવ પાડી જતી. જેથી આટઆટલી તીવ્ર વેદના છતાં, અકથ્ય પીડા છતાં વયથી ન્હાનું પણ સંસ્કારોથી પ્રૌઢ તે બાળક, એય-ય જેવી બૂમાબૂમ ન્હોતું કરતું પણ ધીરું બની પીડાને સહી લેતું.
જતે દિવસે કપિલને ખબર પડી કે એના પુત્રને કઈ વંતરાદિ તુચ્છ દેવી-દેવતાને કે ભૂતપ્રેતાદિને વળગાડ છે. ભૂત-પ્રેત કે વ્યંતરાદિ ક્ષુદ્ર દેવી-દેવ અવસરે કોઈ પણ નિમિત્તને પામીને માનવજાતને હેરાનગતિમાં મૂકી દે છે. સામાના તીવ્ર અશુભદયના કારણે આવા દેવો, ભલભલાને પણ પજવી જાય છે એ હકીકત નિઃશંક સાચી છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : - પાપ કરતી વેળાયે કરનાર આત્માઓ હસી-હસીને મેજ કરતા કરે છે. એમને એ ખબર નથી હોતી કે ભેગવવાના અવસરે એ કર્મો–પાપે, ઘણી વિચિત્ર રીતે ઉદયમાં આવીને ભગવાઈ જાય છે કે તે વેળા રહમજુ શાણા ગણાતાઓની મતિ પણ મૂઝાઈ જાય છે. તે સમય એ હેય છે કે, ચેતવાને કે પશ્ચાત્તાપને માટે ઘણું મોડું થઈ ગયું હોય છે.
ફરી એકાદ અવર જૈન શ્રમણ નિર્ચ, કપિલના મકાનમાં વસતિ યાચીને સ્થિરતા કરી રહ્યા હતા. કપિલને જૈન શ્રમણના ત્યાગ, તપ અને નિર્મળ શીલ ગુણ આદિ મહામૂલ્ય ગુણે પ્રત્યે પૂર્ણ શ્રદ્ધાભાવ હતો. જૈન સાધુઓનાં સંયમી જીવનની પવિત્રતા, પ્રભાવિતા કે તેજસ્વિતા, જગતનાં અન્ય કોઈ સ્થાનમાં શોધી જડે તેમ નથી, એમ એને જૈન સાધુઓના દીર્ધકાલના પરિચય બાદ દઢપણે હમજાયું હતું.
પિતાના બાળકને વળગાડ, આવા પારસમણિ સાધુઓના સ્પર્શથી ટળી જશે, એવી એને સંપૂર્ણ આસ્થા હતી. સમસ્ત સંસારના પદાર્થોમાં કે દૈવી બેલેમાં જે સામર્થ્ય, તાકાત કે પાર પાડવાની શક્તિ નથી તે આવા વંદનીય નિર્દોષ સાધુપુનાં ચરણેની રજમાત્રમાં પણ રહેલી છે. આમ એ શ્રદ્ધાળુ બ્રાહ્મણની સાદી સમજણ હતી. આ સિવાય અન્ય કોઈ ચમત્કારમાં એ માન ન હતું.
એકાદ અવસરે પ્રસંગ પામી વેદનાથી પીડાતા તે બાળકને ઉપાડી, તેણે સાધુઓના આસનની નજીકમાં મૂકો. પાસે સાધુઓના આહારપાણી વાપરવાના પાત્રો હતા. પાત્રામાં સ્વચ્છ જળ પડયું હતું. બાળકને હાથ લાગતાં પાનું વાંકું વળ્યું અને પાત્રામાં રહેલું જળ તેના શરીર પર ઢળાઈ ગયું. જૈન શ્રમણોના પાત્રામાં રહેલા પ્રાસુક જળના સ્પર્શથી કપિલના તે બાળકનાં શરીરમાં રહેલી વ્યંતરી તરત જ ત્યાંથી તે વેળાયે ભાગી છૂટી. તે દિવસથી તે બાળકનું શરીર જંતરીની પીડાથી મુક્ત બન્યું. પુરોહિતના ઘરમાં આ બનાવ કે અણુચિન્ય બની ગયે.
જેન શ્રમણની નિર્મળ ત્યાગવૃત્તિ અને ઉજજવળ ધર્મશીલતાને પ્રભાવ આ રીતે કપિલ બ્રાહ્મણનાં ભક્તિવાસિત ભકિક હદયમાં કઈ ગુણે વધી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયો. કપિલના કુટુંબમાં આ હકીકત ત્યારથી ચિરસ્મરણીય બની ગઈ એનાં બાળકનાં ઉધડતા ભાવી માટે ત્યારથી કપિલને ખૂબ જ આશાઅભિલાષા પ્રગટી.
ક૯ય અને પવિત્ર જળથી પીડામુક્ત થયેલા કપિલને આ બાળક ત્યારથી પ્લેક-કપકના નામથી પ્રસિદ્ધ થયો.બાળક કલ્પકની ભાગ્યરેખા હવે પલટાવા લાગી. ધીરે ધીરે એ હમજણ થયે, અને યોગ્ય વયે વિદ્યા, વિજ્ઞાન તેમજ વિદ્વત્તામાં એણે કુશલતા પ્રાપ્ત કરી. તે પિતાના પિતા કપિલના માનનીય સ્થાને આવ્યું. સારાયે પાટલીપુત્ર શહેરમાં કલ્પકની પ્રતિષ્ઠા સારી જેવી વ્યાપક બનતી ગઈ. કલ્પકની નમ્રતા, ધર્મશ્રદ્ધા અને સંતોષવૃત્તિ એને એકાન્ત જીવન તરફ દોરી જતી જ્યારે લેકપ્રતિષ્ઠા, વિદત્તા, અને કુશલતા કલ્પકને બલાત્ નંદના રાજ્યમાં ઊંચા અધિકારો પ્રત્યે ખેંચી જતી.
કેટલાયે વર્ષો સુધી કલ્પકના જીવનમાં આ પ્રકારનાં બન્ને વિજાતીય ઘર્ષણે ચાલુ જ રહ્યા.
સુશ્રાવક કલ્પકના આંગણે, કુલીન ઘરની કળા, લાવણ્ય અને રૂપથી રતિ જેવી કન્યાઓના તેના વડિલે તરફથી પાણિગ્રહણ માટે કહેશે આવતા. પણ અલ્પપરિગ્રહી અને સદાચારી કલ્પકનું મન, સંસારની જંજાળમાં પડવાને તૈયાર ન હતું. બ્રહ્મચારી વિદ્યાર્થીઓથી વીંટાયેલ યુવાન કલ્પક, તેજસ્વી સૂર્યની જેમ પાટલીપુત્ર શહેરમાં હંમેશા લટાર મારત. એની પવિત્રતાથી લેકે એને દેવની જેમ પૂજતા. નગરના લેકમાનસમાં એનું સ્થાન ખૂબ ગૌરવવાળું બન્યું હતું. નંદના રાજકુલમાં એને મોભે, મર્યાદા ધીરે ધીરે વધતા ચાલ્યા. પણ ધર્માત્મા કલ્પક, આ બધાથી તદ્દન દૂર-સુદૂર રહેતા. એને આ બધા માન-સન્માનની ભૂતાવળે અવાર–નવાર કંટાળે આપતી. પહેલેથી જ જૈન સાધુઓની પવિત્ર સાધુતાના વાતાવરણમાં ઉછરેલા કલ્પકને આ બધું ઉપાધિમય ભાસતું.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
પણ કલ્પકના જીવનમાં એવો એક અણુચિ બનાવ કઈ અજાણી રીતે ભવિતવ્યતાના બળે બની ગયે, કે જેના વેગે સંસારથી અલિપ્ત, નિરાળાં અને એકાન્ત જીવનની મોજ માણવાની કલ્પકના મનોરથે તે દિવસથો સાવ ભાંગીને ભૂકાં થઈ ગયા. સંગેમરમરના એકાદ પાષાણના સ્વચ્છ ટુકડા પર કલાને જીવન્ત કરી જવાની જેમ કાઈ શિલ્પીની કેટકેટલી અભિલાષાઓ જીવનની કેઈક અસાવધ ઘડિપળે ટાંકણાની અણીથી તૂટી પડતા ટુકડાની સાથે શતધા થઈ જાય તેમ કલ્પક માટે પણ બન્યું.
અને ત્યારથી કલ્પક સંસારી બન્યા. એક બ્રાહ્મણ કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરવાની આપત્તિમાં એ મૂકાયે. એકાન્ત જીવનની એની કલ્પનાઓ સ્વપ્નવત બની ગઈ. કલ્પકને જ્યારે એ યાદ આવતું ત્યારે પિતાનાં જીવનવહેણની આ બદલાતી જતી–પલટાતી જતી દિશા માટે ઘડિભર એનું ગંભીર હૃદય પણ સંક્ષેભના આઘાત-પ્રત્યાઘાત અનુભવતું.
એના સંસારપ્રવેશનાં જીવનની પૂર્વ ધટના આમ બની ગઈ
એની પાડોશમાં એક બ્રાહ્મણનું ઘર હતું. એ બ્રાહ્મણને એકની એક રૂપવતી દીકરી જ્યાં યૌવનના ઉંબરે પગ મૂકવાની સ્થિતિમાં આવી તે અવસરે તે જળદરના રોગથી પીડિત બની. મોટા પેટવાળી તે બ્રાહ્મણ કન્યા ચાલી શકવાને માટે કે ધરતી પર પગ મૂકવાને માટે તદ્દન લાચાર હતી. કન્યાને પિતા દીકરીના આ દુઃખથી દુઃખિત બન્યો. દિન–પરદિન કન્યાનું વય વધતું ચાલ્યું. શહેરમાં બ્રાહ્મણની આ રેગપીડિત કન્યાને હાથ ગ્રહણ કરવાને કઈ ઈચ્છતું ન હતું. તેના બાપની ચિતા આ રીતે વધતી ચાલી.
કલ્પકની ભદ્રિકતાને લાભ લેવાની મુસદિતા, કન્યાના પિતાના હૃદયમાં એક વેળાયે ઘેરાવા લાગી. મુત્સદિ માનવો ભલ–ભલા ચતુર માણસોની હુશિયારીને કકળા છળી જાય છે. મુત્સદ્દીતાનાં ક્ષણે ક્ષણે પલટાતાં માયાવી રંગે સહૃદય માનવોની સરળ ચક્ષુધારા નથી આવી શકતા.
એક દિવસે કલ્પક જ્યારે તે રસ્તેથી પસાર થતો હતો. ત્યારે તે બ્રાહ્મણે, પિતાની કન્યાને બાજુના એક ઊંડા ખોદી રાખેલા ખાડામાં
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪ઃ
૪૮૫ ધકેલી દીધી અને એકદમ મોટા સ્વરે, ગભરાતા હૈયે મૂંઝવણમાં મૂકાયેલા શબ્દોમાં એણે બૂમાબૂમ કરી કહ્યું: “અરે! મારી દીકરી ખાડામાં પડી ગઈ છે. કાઈ આવી એને કાઢે, જે કાઢશે તેને હું મારી કન્યા આપીશ.”
દયાળુ કલ્પકના હૃદયમાં અનુકંપાના ભાવે સભર ભર્યા હતા. એનું કણુદ્ર અન્તર આ પ્રસંગની ગંભીરતાથી તરત જ લાગણીવશ બની ગયું. બ્રાહ્મણ કન્યાના પિતાનાં શબ્દો કે તેની આજુબાજુનાં ભેદી વાતાવરણને પામવાની કે તેની ઊંડે ઉતરવાની એને અત્યારે જરૂર ન જણાઈ. એણે તરતજ ખાડાની અંદર પડતું મૂક્યું. તે રોગપીડિત કન્યાને બહાર લાવ્યો.
કન્યાના પિતાએ કલ્પકને કહ્યું, “આ કન્યાને સ્વીકારે ! મારી પ્રતિજ્ઞાને ભંગ હું ન કરી શકું. ભૂદેવે હંમેશા પ્રતિજ્ઞાના પાલનમાં દૃઢ અને આગ્રહી હોય છે.” કલ્પક આ ન હમજી શક્યો. એ મૌન હતો. સહૃદયતાથી એણે જવાબ આપે કેવળ દયાભાવ, અને કરુણપ્રેરિત લાગણીથી મેં આ કાર્ય કર્યું છે. આના બદલામાં મારે કાંઈ જોઈતું નથી પણ પેલા બ્રાહ્મણને આ બધું સાંભળવાની જરૂર ન હતી. કલ્પકની ભકિતાએ અત્યારે તેને–પિતાને કિંકર્તવ્યમૂઢ સ્થિતિમાં મૂક્યો. કલ્પક ના પાડી શકે તેમ ન હતું. બ્રાહ્મણ પિતાની પ્રતિજ્ઞા તૂટે તે પ્રાણત્યાગ કરવાનો આગ્રહી બન્ય.
જતે દિવસે તે બ્રાહ્મણુકન્યા રૂપવતીની સાથે કલ્પકના લગ્ન થઈ ગયા. કલ્પકે આયુર્વેદશાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર્યો હતે. રેગપીડિત પત્નીને પિતાના ઔષધોપચારથી તેણે ધીરે ધીરે સ્વસ્થ કરી, રૂપવતીને મૂળ વ્યાધિ ક૯૫કના ઉપચારથી સર્વથા ટળી ગયે.
રૂપવતી સાથે કલ્પકને ગૃહસંસાર આમ વર્ષોના વર્ષો સુધી ધાર્મિકતાના પવિત્ર વાતાવરણમાં પસાર થતો ગયે. વિત્તા, કુશલતા અને અપૂર્વ ધર્મશ્રદ્ધાથી લેકહેદયના સિંહાસન પર કલ્પકનું સ્થાન વિશેષ સ્થિર થતું ગયું. પણ એને આ લેકપ્રતિષ્ઠા, માન કે ખ્યાતિ શલ્યની જેમ ખૂંચતી. એ એનાથી વધુ નમ્ર બની અસ્પૃશ્ય રહેવા ઈચ્છતે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
વક્ષ જેમ જેમ ફલ, ફૂલ, શાખા-પ્રશાખાઓની સંપત્તિથી સમૃદ્ધ બને છે તેમ તેની આજુબાજૂ અથજનોના ટોળા તેને ગૂંગળાવી નાંખે છે. નમ્ર, ઉદાત્ત અને સ્થિતિ પ્રજ્ઞા વૃક્ષની એ જ મહત્તા છે કે તેને સહુ કઈ શોધતા આવે છે અને આવનારનાં માનાપમાનને વૃક્ષ એક સરખી રીતે ગળી જઈ સમચિત્તે તે પોતાની છાયામાં સમાવી દે છે. છતાં એ હોય છે એકલ, અડોળ અને એકાન્તજીવી.
કલ્પકની બુદ્ધિમત્તાના ગુણગાને રાજા નન્દની રાજસભામાં થવા લાગ્યા. મહારાજાને કલ્પકની કુશલતા તેમજ સદાચારિતા માટે ખૂબ જ આદરભાવ જાગૃત થયો. “કલ્પક જેવો બુદ્ધિશાળી બ્રાહ્મણ પિતાની રાજવ્યવસ્થાનું સુકાન હાથમાં લઈ અમાત્યપદ સ્વીકારે તે કેવું સારું?” આવી આવી વિચારણાએ મહારાજા નન્દને ઘણું ઘણું વેળા ઉઠતી, પણ કલ્પકની નિઃસ્પૃહ, નિડર તેમજ અક્કડ પ્રકૃતિ માટે એણે ઘણું સાંભળ્યું હતું.
એક અવસરે કલ્પકને રાજદરબારમાં બોલાવી લાવવાને રાજા ન આદેશ કર્યો. રાજાના આદેશને માથે ચઢાવી તે રાજસભામાં આવ્યો. મગધના માલીકે કલ્પકને ખૂબ નરમાશથી જણાવ્યું: “ભદ્ર ! મગધના વિશાલ રાજતંત્રને વહીવટ તમારા જેવા બુદ્ધિમાન ધર્માત્માની અપેક્ષા રાખે છે. મારો આગ્રહ છે કે, ક૯૫ક જેવા ધીર, ગંભીર, અને પ્રાજ્ઞ પુણ્યવાનના હાથે જ મગધના રાજસિંહાસન પર નન્દ વંશને વિધ્વજ ફરકતો રહે.' 'મહારાજાના શબ્દોમાં નમ્રતા હતી. વાણીમાં મીઠાશ ભરી હતી. સત્તાને સ્થાન પર હોવા છતાં બાળકના જેટલી જ કમળતા નન્દ અત્યારે ભાષા દ્વારા વ્યક્ત કરી. કલ્પના અન્તરમાં નન્દના શબ્દોએ વિજળીવેગે એક પળમાં અસર પાડી પણ બીજી પળે એને પિતાનું પવિત્ર નિર્દોષ અને એકાન્તપ્રિય સાધુ જીવન સહામે તરવરતું થયું. . એના હૈયામાં મૂંઝવણને સાગર હિલેળે ચઢતે એને જણા. “એની ધાર્મિકતા, પાપભીરુ પ્રકૃતિ અને બાલ્યકાળથી જૈન શ્રમણ નિર્ચની ઉપાસનાથી જન્મેલી નિષ્પાપ જીવન જીવવાની અભિલાષાઓ 'આ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ : બધા પોતાના સંકલ્પ એક પછી એક એને દર્શન દેવા લાગ્યાં. ચિત્રપટની રૂપેરી ચાદર પર જેમ દો બદલાતા રહે તેમ બદલાતી જતી પિતાનાં જીવનની ગતિ માટે એને લાગી આવ્યું.
એ વધુવાર મૌન ન રહી શકે. નન્દ જેવો મગધને સમ્રાટ આતુર હદયે કલ્પકના પડતા બેલને સાંભળવા ઉત્સુક હતો. વાતાવરણમાં નીરવ શાતિ હતી. આજૂબાજૂ સર્વ કઈ કલ્પકના ગંભીર ભાવોને મુખ પર તરવરતા જોઈ શકવાને પ્રયત્નો કરતા રહ્યા. પણ કલ્પકનું અન્તર કે અગાધ સાગરના ઊંડા જળમાં છુપાયેલાં અનર્થ ભંડારની જેમ તે વેળા કેઈથી ન કળાયું.
ધીરે રહી એણે મૌન તોડ્યું. “રાજન ! જીવનનિર્વાહથી અધિક કોઈપણ મેળવવાની મને ઇચ્છા નથી. મિતપરિગ્રહ અને અલ્પારંભ એ બને મારાં પ્રાણુપ્રિય જીવન વ્રત છે. એને ત્યજી હું આપની આજ્ઞાને સ્વીકારવાને નિરૂપાય છું.” મેં પર પર્વતની દઢતા, ને આકાશગામી પુરૂષાર્થ, આંખમાં અનઃ સાગરનું ગાંભીર્ય, વીતરાગદેવના ધર્મની આરાધના દ્વારા આત્મામાં પ્રગટેલ અખંડ પ્રસન્નતા–કલ્પકનાં જીવનની આ સંપત્તિનાં દર્શન એના જવાબમાં ત્યાં બેઠેલે ચકોર અધિકારી વર્ગ વાંચી શક્યો.
મગધના સર્વ સત્તાધીશનો આગ્રહ કપકના ધર્મવાસિત આત્માના અવાજે આમ નકારી દીધું. નની રાજસભા કંપી ઉઠી. કપકની દૃઢ, સર્વશીલતા અને અખંડ ધર્મવૃત્તિ આ રીતે જીતી ગઈ. મહારાજા નંદ કલ્પકની પવિત્ર ધાર્મિકતાની આગળ આમ નિપાય બચે.
ત્યારથી નન્દ, કલ્પકદ્વારા થયેલા પોતાના આ અપમાનના વૈરની વસુલાત કરવાને દાવ શોધવા લાગ્યો. આ સાચે અપમાનનાં કે અવગણનાનાં ઝેરને પી જનારા માનવ-મહાદેવ હજારમાં એક જ હોય છે. લાખમાં કે કોડમાં એકાદ-બે જ મળી જાય છે. બાકી જ્યાં જુઓ ત્યાં માન અને અપમાનના જ હિસાબે નોંધાતા હોય છે અને તેનું જ વ્યાજ ચક્રવતિ ગણતરીએ વાળવાની માયાવી રમતના દાવ ફેંકાતા હોય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
કલ્યાણ : - જે આ બધાથી બચી શકે તે જ કષાયના જયપૂર્વક સમભાવને કેળવી જીવનને જીવી જાય છે, કલ્યાણને નિષ્કટક અને પવિત્ર માર્ગ આ સિવાય અન્ય કોઈ નથી.
[ વિશેષ ભાગ આગામી અંકમાં ]
વર્તમાન યુગના પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકે આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
ધર્મનાશક દેશાચાર, ગ્રામાચાર અને કુલાચાર આદિ લંધન કરવા યોગ્ય છે એમ કહેવું એ જેમ વ્યાજબી છે, તેમ જે આચારો ધર્મનાશક નથી પણ અંશેય ધર્મ સહાયક છે એનું બંધન ન કરવાનું કહેવું એ વ્યાજબી છે. એવા દેશાચાર આદિના ઉલ્લંઘન માટે સ્વછંદી બનવું, એ પણ ખરે જ શિષ્ટ સમાજથી વિરુદ્ધ વર્તવા જેવું છે અને એવું વિરુદ્ધ વર્તન, એ લોકપ્રિયતા કે જે ધર્મપ્રાપ્તિમાં સહાયક થનારી છે અને પ્રાપ્ત ધર્મની આરાધના માટે પણ આશીર્વાદ રૂપ છે, તેના અર્થીએ અવશ્ય તવા જેવું છે. આજના વિકૃત વાતાવરણમાં સ્વછંદી લકે સારા પણ દેશાચાર- ગ્રામાચાર અને કુલાચારના ઉલ્લંઘનમાં જ સુધારાનાં સ્વપ્ન નિહાળી રહ્યા છે. દષ્ટન્ત તરીકે, આર્યદેશનો સામાન્ય આચાર “પરમાત્મામાં શ્રદ્ધા રાખવી એ છે. એને વિરોધ આજે અંધશ્રદ્ધાના નામે કરે, એ સુધારકોએ પિતા માટે પરમ કલ્યાણકારી માન્યું છે.
આજના એ નામધારી સુધારકે જાણે એવું જ માની બેઠા લાગે છે કે, પરમાત્મા પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એ જ સઘળા વિનાશનું મૂળ છે. એવા એની માન્યતા એ છે કે, “પરમાત્મા પ્રત્યેની શ્રદ્ધાને ધરનારા આત્માઓ ધર્મમાં માનનારા હોય છે અને ધર્મ એ જ કજીયાનું મૂળ છે.' અર્થ અને કામના કઆમાં મરી રહેલા ધર્મને કછુઆનું મૂળ માનતાં કંપતા નથી. એ તેઓની કારમી અજ્ઞાનતા, અર્થ-કામરસિકતા અને ધર્મદેષિતાનું સૂચક છે. દુનિયાના સ્વાર્થોમાં કલ્યાણ માનનારા અજ્ઞાન
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ : ૪ઃ
ve
સ્વાર્થી
સ્વા
સ્વાવૠ બની કજીઆ કરે છે અને એમાં પેાતાના માટે અવસરે ધર્મને પણ આગળ ધરે છે. એવા કજીઆખારાના નામે આજના સુધારા જ્યારે ધર્માંતે કજીનું મૂળ કહે છે, ત્યારે ખરે જ તેની બુદ્ધિભ્રષ્ટતા આદિ માટે કારમે તિરસ્કાર જ ઉપજે તેમ છે. જર, જમીન અને જોરૂ, એ ત્રણ કજીઆનાં છેારૂ', '–આ સર્વમાન્ય જેવી લાાક્તિ છે. આવી લેાકેાક્તિ છતાં જર એટલે લક્ષ્મી, જમીન એટલે ભૂમિ અને જોરૂ એટલે સ્ત્રી, આ ત્રણ માટે આકાશ-પાતાળ એક કરવા જેવી મહેનત કરનારા અને એની સાધના માટે એક પણ અનીતિ આદિ પાપને જતું નહિ કરવા ઈચ્છતા આત્મા જ્યારે સુધારકના સ્વાંગમાં બહાર આવી, ધર્માંતે જ કજીઆનું મૂળ જણાવવા બહાર પડે છે, ત્યારે તેઓ તેમના સાચા પણ રાક્ષસી સ્વરૂપમાં જ બહાર આવતા જાય છે.
લક્ષ્મી, ભૂમિ અને સ્ત્રી માટે મરનારાઓની ગણના શકય નથી. એ ત્રણની ઉપાસનામાં પડેલી દુનિયા જે રીતે રીબાઇ રહી છે, એ સૌ કાને માટે ઓછા કે વધતા અંશે પ્રત્યક્ષ છે. આ ત્રણની ઉપાસનાથી થતી રીબામણમાંથી બચાવનાર એક ધર્મ જ છે. એવા અનુપમ ધર્મ પણ જેએને અનિષ્ટ રૂપ લાગે છે, તેના જેવા જગતના અઢારણ શત્રુ કાઇ જ નથી. એ વાત સાચી છે કે, ધર્મના નામે ચાલતા અ-ધર્માંની સામે ઝુંબેશ ચલાવવી જોઇએ, પણ એવી ઝુંબેશના નામે ધર્મને જ અદૃશ્ય કરવા મથવુ અને એ માટે પરમાત્મા પ્રત્યેની શ્રદ્ધા જેવા અનુપમ દેશાચારનું ઉલ્લંધન કરીને જગતના ભદ્રિક આત્માને એ શ્રદ્ધાથી ઉભગાવવા મથવુ, એ તેા ભયંકરમાં ભયંકર છે : આમ છતાં પણ આજે એ કામ ધમધેાકાર ચાલી રહ્યું છે. આજે ખુલ્લા નાસ્તિકા કરતાં પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકા ખૂબ જ હાનિ પહેાંચાડી રહ્યા છે. પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકાને પણ તક મળી જાય છે તે તેને ઇશ્વરની જેમ પૂજાવાની અભિલાષા પ્રગટે છે અને એ અભિલાષાના યોગે તેવા આત્માએ ઇશ્વરની કાઇ પણ આજ્ઞાને યથા રૂપે નહિ માનનારા હૈાવા છતાં, પેાતાની આજ્ઞા સર્વ કાની પાસે મનાવવા માટે ઉત્સુક બની જાય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ એ ઉસુકતા એવાઓને અનેકવિધ છોલેના ઉપાસક બનાવી દે છે અને પિતાના પુણ્યદયે મળેલી સામગ્રીને તેઓ એ ઉપયોગ કરવા મંડી પડે છે કે જેને લઈને કેાઈનું કલ્યાણ સધાતું નથી પણ અનેકાનું અકલ્યાણ જ સધાય છે. એવામાં ઈશ્વરના નામે પણ એવું જ વનિત કરે છે કે, પિતે જે માને અને કહે એ જ સાચું. એવી ભ્રમજાળ પેદા કરીને તેઓ, પરમાત્માની શ્રદ્ધાના યોગે પરમાત્માના સ્વરૂપને પીછાનવા મથતી દુનિયાને પણ પિતા પ્રતિ આકષી, કારમે અનર્થ મચાવવાને ચૂકતા નથી. આ રીતે તેઓ ગમે તેટલા લોકપ્રિય બને, તે પણ કોઈ પણ ધર્મશીલ વિભાગની પ્રિયતાને તેઓ પામી શકતા જ નથી. કે સ્વાર્થીઓની કે એવી જ જાતના બીજાઓની અને અજ્ઞાનીઓની સામે સ્વાર્થની અધીનું ધુમસ પ્રસરાવી, તેઓની પ્રિયતાના પાત્ર બનવું, એ કાંઈ ગુણ નથી પણ કારમે દેશ છે. એ દોષ આત્માને સધર્મથી વધુ ને વધુ દૂર જ લઈ જાય છે. એવા ધર્મની પણ સ્વરછન્દી અને વારે વારે ફરી જતી વ્યાખ્યાઓ બાંધે છે, એટલે એવાઓને અને એવાના ઈરાદાપૂર્વકના અનુયાયીઓને કોઈ પણ સુંદર દેશાચાર, ચામાચાર કે કુલાચાર પસંદ ન પડે એ સહજ છે. એવા સુંદર આચારોનું ઉલંધન કરી અન્યોને પણ ઉલંધન કરાવવા મથે, એ પણ એટલું જ સ્વાભાવિક છે. કારણ કે, તેઓમાં પિતાની લાલસાઓની તૃપ્તિ માટે સદાચારના નામે જ અનેક અનાચાર કરવાની વૃત્તિ હોય છે. એવાઓ આર્યદેશમાં જન્મેલા આર્ય જાતિવર્લ્સ અને આર્ય કુલીનના સુંદર આચાર પ્રત્યે પ્રસંગે પ્રસંગે કટાક્ષ કરવામાં ખૂબ જ આનંદ માને છે. સુંદર શીલની સુરક્ષા માટે પુરુષોએ સ્ત્રીઓ સાથે અને સ્ત્રીઓએ પુરુષો સાથે ભળવું, એ ઉત્તમ જાતિ અને ઉત્તમ કુલેમાં અનાચાર મનાય છે, આ માન્યતા સામે કારમે વિરોધ કરનારા સુંદર શીલના પક્ષપાતી નથી પણ વિરોધી જ છે. આવી રીતે આજના સ્વચ્છેદશીલ આભાઓ સુંદર દેશાચારો, સુંદર પ્રામાચારો અને સુંદર કુલાચારના ઉલ્લંધનમાં જ સુધારો માનનારા પાક્યા છે. “નવું સોનું અને જાનું
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથિર –આવી કૂટ માન્યતામાં પડેલા, એ બીચારાએ સુંદર પણ જૂની વાતને ઉપહાસ અને અસુંદર એવી પણ નવી વાતને ઉપદેશ આદિ કરવામાં જ આનન્દ માને છે. આવા આત્માઓ સાચા શિષજનેની દષ્ટિએ કદી જ પ્રિય બની શકતા નથી.
પ્રશ્નપદ્ધતિસાર, વિ. ના ૧૨ ના શતકના પ્રાચીન પ્રશ્નોત્તર ગ્રન્થને સાર.
મૂળકર્તા : પં. શ્રી હરિશ્ચન્દ્રગણિવર સારલેખકઃ મુનિરાજ શ્રી સુબુદ્ધિવિજ્યજી મહારાજ,
[ ગતાંકથી આગળ ] ૨૫ પ્ર૮-–શ્રી ષભદેવ ભગવાન તથા બાહુબલી ચેરાશી લાખ પૂર્વના
સરખા આયુષ્યવાળા છે અને શ્રી ત્રિકષભદેવ ભગવાન પછી છ લાખ પૂર્વ બાદ બાહુબલી જમ્યા તે પછી બન્ને મોક્ષમાં સાથે ગયા
તે કેવી રીતે? સવ–શ્રી કષભદેવ ભગવાનનું આયુષ્ય સૂર્ય સંવત્સરથી જાણવું, અને
શ્રી બાહુબલીનું આયુષ્ય નક્ષત્ર સંવત્સરથી જાણવું તેમાં [ નક્ષત્ર સંવત્સરમાં ] એક માસમાં ત્રણ દિવસ ઓછા થાય છે એટલે સૂર્ય સંવત્સરથી દર માસે ત્રણ દિવસ નક્ષત્ર માસમાં ઓછા હોય છે, આથી “સાથે સિદ્ધ થયા તે બરોબર છે.” આ “વણ ૩
સુયા” ગાથાની પ્રમાણુતાથી હમજી શકાય છે. ૨૬ પ્ર–મહાનિશીથ સૂત્રમાં શ્રી કમલપ્રભસૂરિના અધિકારમાં શ્રી
જિનવચનની અન્યથા પ્રરૂપણ કરનારને અનંત કાલ સંસારમાં ભટકવાનું કહ્યું. અને જમાલિને તે ફક્ત પંદર ભવમાં મેક્ષે જશે
એ રીતે જણાવ્યું છે તે તે કઈ રીતે ? ૨૦–જમાલિની ચારિત્રની ક્રિયા એવા પ્રકારની છે કે, “એ પ્રકારની
ક્રિયાથી પંદર જે સિદ્ધિમાં જાય.” આમ ગૃહોના મુખથી સંભળાય
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ છે. અને તેથી “જમાલિની તેજ ભવમાં મુક્તિ ઘટે' પરંતુ શાનિએ નિશ્ચય નયથી ભાવી તેના પંદરભાવ જોયા તે કારણે ફરીથી મિથ્યાત્વ પામવાથી ઉપર જણાવેલા ભવ બાકી છે. નહિ તે જિનવચનને અન્યથા બોલનારને તે કમલાપ્રભસૂરિની જેમ અનંત કાળ
સંસારમાં ભમવાનું જ છે. ૨૭ પ્ર–સ્ત્રીઓને એક માસમાં ગર્ભગ્રહણ કરવાની શક્તિ કેટલા
અહોરાત્રની હોય છે ? સવ-ઋતુ સમય પહેલાં સાત દિવસ અને ઋતુ સમય પછી સાત દિવસ મલીને ૧૪ દિવસ સુધી કમલ ખુલ્લું હોય છે. તે પછી બીડાઈ જાય છે. અને ઋતુ અવસરે ત્રણ દિવસ સુધી કમલમાંથી રૂધિર ઝરે છે તેથી મલીનતા થાય છે. એ કારણથી એક માસમાં ૧૪ દિવસ-રાત્રિ ગર્ભને ગ્રહણ કરવાની યોગ્યતા છે પણ કોઈ
ગર્ભને ધારણ કરે અને કેઈ ન કરે. ૨૮ પ્ર–ગોશાલાને શ્રી મહાવીર ભગવાને દીક્ષા આપી હતી કે નહિ? સ–ભગવતી સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે “મેં દીક્ષા આપી છે, ભણાવ્યો
છે, પ્રવજિત કર્યો છે, ” આ પ્રમાણેના વચનથી જણાય છે કે [ભગવાને ] દીક્ષા આપી. પણ વસુદેવ હિડિમાં તે શ્રી વીરભગવાનના ચરિત્રના અધિકારમાં જણાવ્યું છે કે ભગવાનની સાથે ગેલાલો
રહ્યો પણ દીક્ષા આપ્યાને અધિકાર નથી. તત્વ તે બહુશ્રુતે જાણે. ૨૯ પ્રહ–સમવસરણમાં ભગવાન શ્રી વીરસ્વામીને જેવાથી દેવાનંદાના
બે સ્તનનાં મુખવિવર, પહોળાં કેમ થયા? સ–ભગવાનના દર્શનથી હર્ષ થવાથી દેવાનંદા માતાના પયોધરના મુખ પહેલાં થયાં અને દૂધની ધારા કરી. આ રીતે સંપ્રદાયથી
જણાય છે. ૩૦ પ્ર૦–“એક સ્ત્રીના ગર્ભમાંથી કાઢીને બીજી સ્ત્રીના ગર્ભમાં મૂકાયા,
આવી અવરથા તમારા દેવની થઈ છે એ રીતે બોલીને મિચ્છાદષ્ટિએ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૪:
મારી મશ્કરી કરે છે. તેને જવાબ શું આપો? (આ રીતે માંડુકનગર–માંડવગઢના રહીશ ડોશી ગોત્રના દેવસી નામના
શ્રાવકે પુછાવેલું) સવ–આ સ્થિતિ કર્મના વશથી થએલી કદર્થના જાણવી, તેથી કોઈએ
મશ્કરી કરવા જેવું નથી. મિથ્યાત્વીઓના પુરાણમાં પણ આ હકીકત આવે છે કે, માધાતા નામનો રાજા પુરુષની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન
થયો. [ તે શું હસવા લાયક ગણાય નહિ ?] ૩૧ પ્ર–કુંજર ઘણો ભાર ઉપાડી શકે છે તેની જેમ સિંહ અને - શૂકર કેમ ન ઉપાડી શકે ? ઉ–આ સ્થલે બળ અને પરાક્રમમાં ભેદ છે. હાથી બળવાન છે,
જ્યારે સિહ અને શકર પરાક્રમવાળાં છે. ૩૨ પ્ર–શ્રી ગૌતમસ્વામી અષ્ટાપદ ઉપર ગયા તે શું આકાશમાર્ગે
ગયા અગર તે બે પગ વડે ગયા ? , ઉ૦–પગથી જવાની સંભાવના થાય છે. નહિ તે તાપસની દૃષ્ટિમાં
આવી ન શકત. શાસ્ત્રોમાં પણ જણાવ્યું છે કે “આત્મલબ્ધિથી
ત્યાં યાત્રા કરે છે તે તે ભવમાં મોક્ષે જાય છે.' ૩૩ પ્ર–નિશિથસૂત્રમાં પાત્રના અધિકારે “વત્તા વાર આને શો અર્થ? ઉ૦–ઘીના જેવું કોઈ દ્રવ્ય વિશેષ સમજવું પરંતુ વિશા શબ્દવડે માંસ
રૂપી ચરબી ગ્રહણ કરવી નહિ; કારણ કે તે ગ્રહણ કરવા લાયક નથી. પ્ર–નિર્યુક્તિ ભદ્રબાહુસ્વામીએ કરી અને ચૂર્ણ [ શ્રી જિનદાસગણિ]
મહત્તરે કરી અને ભાષ્ય જિનભદ્રગણિયે રચ્યું તે પછી શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં “ સુરો હજુ પહો” એ પ્રમાણે ગાથા આવે છે તે
કેવી રીતે ધટાવવી ? ઉઠ—જેમ ઘીની દૂધમાં સ્થિતિ રહેલી છે તેની જેમ સૂત્રમાં નિર્યુક્તિ,
ચૂર્ણ, ભાષ્ય રહેલાં જ છે; પરંતુ ઉપકાર કરવા સારુ આ મહા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ કે પુરુષોએ ભિન્ન કર્યા. જેમ વિચક્ષણ પુરુષ દૂધમાંથી ઘી જુદુ દેખાડે
છે તેની જેમ સમજવું. ૩૫ પ્રહ–જાનવરને જોયા પછી કઈ શીકારી પૂછે તે મુનિએ તેના
જવાબમાં “જોયું નથી એમ કહેવું” એ રીતે આચારાંગસૂત્રમાં
જણાવ્યું છે તે મુનિઓને આ રીતનું જૂઠું બોલવું કઈ રીતે સંભવે ? ઉ–આ ઠેકાણે જૂઠું બોલ્યા છે તેવું ન હમજવું. આવા અવસરે - જિનેશ્વર દેવનું વચન જ પ્રમાણુ સહમવું. નહિ તે નદી ઉતરતાં - પણ હિંસાની શંકા સંભવી શકે છે. ૩૬ પ્ર—રાત્રીમાં ચારે પ્રકારના આહારના પચ્ચખાણ કરનાર શ્રાવ
કને ત્રીસંભોગમાં ચુંબન વગેરેથી પચ્ચખાણનો ભંગ થાય કે કેમ? ઉ–ભંગ નથી થતું. કારણ કે ચાર પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરેલ
છે અને ચુંબનાદિ આહારમાં નથી પરંતુ એને ત્યાગ કરે તે સારું ૩૭ પ્ર–મૈથુનમાં જીવને સંહાર શાથી? ઉ૦–જેમ રૂની ભરેલી નળીમાં તપેલા લોખંડની સળી નાંખવાથી
સઘળું રૂ બળી જાય તેની જેમ પુરુષના સંબંધથી સ્ત્રીની યોનિમાં
રહેલાં છ નારા પામે છે. ૩૮ પ્ર–મુનિઓને દડે રાખવાનું શું પ્રયોજન છે? ઉ૦–નદી ઉતરવાના અવસરે નદીમાં રહેલાં પાણીના માપને જેવા
માટે, અથવા એવા સ્થાનમાં ચાલવામાં પગ મૂકવામાં આધાર માટે
તેનું વિધાન કરેલું છે. ૩૯ પ્ર–સ્ત્રી અને પુરુષોને મૈથુનની ઈચ્છા શાથી થાય છે? ઉ૦–વેદના ઉદયથી સમજવું. જ્યારે પુરુષવેદને ઉદય હોય ત્યારે સ્ત્રીની ઈચ્છા થાય અને ત્રીવેદને ઉદય હોય ત્યારે પુરૂષની ઈચ્છા થાય
અને નપુંસક વેદયથી સ્ત્રી-પુરુષ બન્નેને અભિલાષ થાય. ૪૦ પ્ર–વીરભગવાન અન્તિમ અવસરે મરદેવી અધ્યયનને કહેતાં
મેક્ષમાં ગયા તે અધ્યયન ક્યાં છે ?
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મડ-૪:
અધૂરું હાવાથી ગણધરાએ વિચ્છેદ કર્યો.
૪૧ પ્ર૦ સુધર્માં--તમિરાજષિને વિવિધ પ્રકારના વચનેાવડે છેતરવાની પ્રવૃત્તિ કરી. તે તે વખતે ઇન્દ્રનું સમ્યકત્ત્વ દૂષિત થયુ' ગણાય કે નહિ ? ઉ—સમ્યકત્ત્વ દૂષિત થયું નથી. કારણ કે નિમરાજિષના પિરણામની પરીક્ષા માટે, અથવા સ`યમમાં સ્થિર કરવા માટે તે વચને કહ્યાં છે; પરન્તુ તેમને પાડવાની ભાવનાથી કહ્યાં નથી. પોતાના શિષ્યની ગાંભીર્યંતા કે વ્રતમાં સ્થિરતા જોવા માટે આંબાના ફળનું ભક્ષણ કરવાની આજ્ઞા આપનારા ધર્માંચાની જેમ અહિં હમજવુ. ૪૨ ૦-જ્ઞાતાધ કથામાં એ અધિકાર આવે છે કે, સાર્થવાહે પેાતાની પુત્રોના માંસનું ભક્ષણ કર્યું તે આ મનુષ્યમાં આ હકીકત કેમ સંભવે ?
ઉ—આ હકીકત ઉપમામાત્ર જણાય છે.
૪૩ પ્ર૦—જિનેશ્વરદેવના મંદિરમાં કાઇપણ ક્રિયા ન હોય ત્યારે શ્રાવક ચૈત્યવંદન કરતાં ઇરિયાવહિ કરે કે નહિ ?
ઉ—ચૈત્યવંદન જધન્ય, મધ્યમ તથા ઉત્કૃષ્ટ, ત્રણ પ્રકારે ક્યાં છે. તેમાં પણ એકએકના જધન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ ત્રણ ભેદ ગણતા નવ પ્રકાર થાય. આના ભાંગા કરતાં બે હજારને ચુમેતેર થાય. આ ૨૦૭૪ અધિકાર સહિત નવભેદમાં અવશ્ય ઈરિયાવહી કરવાની. અન્ય સ્થાને તે દરિયાવહી કેટલાક ભેદ્યામાં કહી છે. તે વિધિવાળાને માટે સમજવી તેમાં પણ સ્થાને મળ્યું ” એ ગાથાની પ્રમાણતાથી ૧૦૦ હાથની અંદર ઉપયાગ રાખનાર વિધિવાળાને ગમનાગમન આલાવવાનું નથી. વિધિ વિનાના એટલે દેવવંદનાદિ ક્રિયા નહિ કરનારાઓને તેા આલાચવાનું રહેતુ નથી. આ વૃદ્ધ સપ્રદાય છે.
66
૪૪ ૫૦—ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદનમાં ઇરિયાવહી કરવી કહી તે। જિનેશ્વરના અદિરમાં જવામાં શું કલંક લાગ્યું તેથી ઇરિયાવહી કરવી પડે ?
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : ૯૦—[ ‘જિનમદિરમાં જવાથી કલંક લાગ્યું' ] આવા પ્રકારનું વાક્ય ન ખેાલવું જોઇએ. ક્રિયાની વિધિમાં આત્મમળ દૂર કરવા માટે જિતેશ્વરાએ શરૂઆતમાં ( સાથે જ ) આલેચના જણાવી છે. પણુ જિતેશ્વરના મંદિરમાં જવામાં પાપ લાગ્યું અને તેની ઇરિયાવહી કરવાની છે તેવું સમજવુ નહિ. મદિરમાં જવાથી તે પગલે પગલે મહાન નિર્જરા જાણવી.
૪૫ પ્ર૦—યતિ (મુનિઓ ) દ્રવ્યપૂજા કરે કે નહિ? —ન કરે, જો કરે તે મહાનિશિથસૂત્રમાં જણાવેલા દોષોને
ભાગીદારી થાય.
૪૬ પ્ર૦ —કેટલાક ખેલે છે કે ઇન્દ્રભૂતિ આદિનું ક્ષત્રિય કુળ છે તે તે શી રીતે ?
૩૦- —આ તદ્દન ખાટું છે. ભગવાને કહ્યું છે કે “ હે ઇન્દ્રભૂતિ ! તે વેદપાઠ કર્યાં પણ તુ તેના અર્થ જાણતા નથી. ” એ વચન” તે બ્રાહ્મણ હતા એ ધ્વનિત થાય છે, ક્ષત્રિયાને વેદપાઠ હાતા નથી. વેદ ભણવાના અધિકાર તા બ્રાહ્મણાને જ છે.
મારી
૪૭ પ્ર૦—સમવસરણમાં વીર ભગવાનને સૂયૅભદેવે કહ્યું કે “ ભક્તિથી ગૌતમ આદિ ઋષિઓને નાટક વિધિ દેખાડું ” તે ‘ મુનિએને નાટકાદિ કૌતુક જોવાના નિષેધ કરેલા છે. ’ આમ હમજવા છતાં સમ્યક્દષ્ટિ સૂર્યાભદેવે આમ કેમ પૂછ્યું' ? ઉ—મુનિઓને કૌતુકમાં ઉત્સુકતા ઢાય નહિ, પરંતુ દેવની આ વિપુલ શક્તિ જે ધમ ક્રિયાથી પ્રાપ્ત થઇ, તે રીતે ધનુ' માહત્મ્ય બતાવવા માટે સૂર્યાભદેવે આમ કહ્યું છે. વળી કેટલાક અસ્થિર ચિત્તવાળા મુનિએ તે ઋદ્ધિને જોઇને ધર્મક્રિયાઓમાં અપ્રમત્ત બને અથવા જિનેશ્વરાના મહિમાને જોઇ ધણા લાકા ધ પામે આ મુદ્ધિથી દેવે, મુનિઓના નિમિત્ત નાટક વિધિ કરી, તેા શ્રી જિનેશ્વર દેવના મહિમાને જોવામાં શા દેખ છે ?
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
૪૮ પ્ર૦—હરિણગમેષી દેવે વીર ભગવાનને માતાના ઉદરમાંથી કેવી રીતે ગ્રહણ કર્યાં !
ઉ—માતાના ગર્ભને યોનિદ્વારા કાઢીને એ હાથમાં ધારણ કરીને ગ્રહણ કર્યા.
૪૯ પ્ર૦—મુનિઓને આક્રાશ વચન ખેલવાનું નિષિદ્ધ છે, તે શ્રી કેશીકુમાર મુનિયે પ્રદેશી રાજાને જડ-મૂર્ખ આવા પ્રકારના આક્રાશ વયતા ક્રમ કહ્યા ?
ઉ—હૃદયની નિર્માંળતાથી, હિતશિક્ષા આપતી વેળાયે કઠોર વાણી પણ દોષરૂપ નથી ગણાતી.
૫૦ પ્ર૦—ધ કૃત્યમાં માયા ન કરવી તે પ્રદેશી રાજાના ચિત્રસારથીએ પ્રદેશીરાજાની સાથે અશ્વને ખેલાવવાના મ્હાને શ્રી કેશી મહારાજા પાસે લઇ જવાને માયા કેમ કરી ?
""
આ
—અપ્રશસ્ત માયાને નિષેધ છે પણ પ્રશસ્ત માયા તે અવસરે યતિઓને પણ કરવા લાયક છે. શ્રાદ્ધ પ્રતિક્રમણુ સૂત્રમાં પણ " जं बद्धमिंदिपहिं चउहिं कसाएहिं अप्पसत्थेहिं વચનથી અપ્રશસ્ત માયા નિન્દવા યાગ્ય કહી છે, પરંતુ આ તે રાજાને ધર્મની પ્રાપ્તિને માટે માયા કરેલી છે તેથી પ્રશસ્ત છે અને આથી માયા નથી પણુ અમાયા જ છે.
સાધુના ધર્મ અથવા ધમમ ગળ
મુનિરાજશ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ
ચરમ તીપતિ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીના શિષ્ય અને તીના સ્વામી શ્રી સુધર્મા ગણધર થયા. તેમના શિષ્ય શ્રી જપૂ અને તેમના શિષ્ય શ્રી પ્રણવ થયા. તે પ્રભવસ્વામીને એકદા મધ્ય સત્રિએ ચિતા થઈ
ૐ, · મારા ગણધર ( ‘ ગણુ ’ એટલે મુનિ સમુદાય તેને ધારણ કરનાર)
'
ક્રાણુ થશે ? ' પોતાના ગણુમાં અને સંધમાં સર્વત્ર ઉપયાગ મૂકયા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ગણને અવિચ્છિન્ન રાખનાર કેઈ ન દેખાય. ગૃહસ્થોમાં ઉપયોગ મૂક્યો ત્યારે રાજગૃહનગરમાં યજ્ઞ યજતો “શયંભવ” બ્રાહ્મણ દેખાય. ત્યાં આવીને બે સાધુને ભિક્ષા માટે યજ્ઞ–પાટકમાં મોકલ્યા. સાધુ ભિક્ષા માટે ગયા અને ધર્મલાભ આપે તથા કહ્યું કે, “અદો , હો
છે, સર્વ શાને પામ્” દ્વાર પાસે ઉભેલા શયંભવે તે સાંભળ્યું અને વિચાર્યું કે ઉપશાંત તપસ્વીઓ અસત્ય ન બોલે, તુરત જ અધ્યાપક પાસે ગયે, અને “તવ છે?' એમ પૂછયું.
વેદ તત્વ છે.' એમ અધ્યાપકે કહ્યું. તેના ઉત્તરમાં તલવાર ખેંચીને તત્વ નહિ કહેવામાં આવે તે આ તલવારવડે મસ્તકને છેદી નાંખીશ એમ કહ્યું. અધ્યાપકે વિચાર્યું કે મસ્તક છેદ વખતે સત્ય કહેવું જોઈએ એવી કૃતિ છે, તેથી કહ્યું કે,
આ યજ્ઞસ્તંભ નીચે સર્વરત્નમયી અહંતની પ્રતિમા છે અને તે ધ્રુવ છે. તથા અર્વતને મત એ જ તત્ત્વ છે, શયંભવ તુરત જ અધ્યાપકનાં ચરણમાં પડ્યો અને યજ્ઞપાટકનો સર્વ ઉપકાર તેને સોંપે. તથા પિતે સાધુઓને શોધતે આચાર્યની સમીપે ગયે. આચાર્યને અને સાધુઓને વાંદીને કહ્યું કે, “મને ધર્મ કહે ” આચાર્યો ઉપયોગ મૂક્યો “આ તે જ શયંભવ છે' એમ ઓળખે અને તેની આગળ સાધુધર્મ કહ્યો. તે સાંભળી શયંભવ બોધ પામ્યા. તુરત જ દીક્ષિત થયા. દીક્ષા અંગીકાર કરીને ગ્રહણ તથા આસેવન શિક્ષાને અભ્યાસ કર્યો અને અનુક્રમે ચૌદપૂવી બન્યા.
શચંભવે દીક્ષા લીધી ત્યારે તેની સ્ત્રી ગર્ભવતી હતી. પુત્ર વિનાની તરુણ ભાર્યાને મૂકીને દીક્ષા લીધી એમ લેક બોલવા લાગ્યું, ત્યારે લેકના પૂછવાથી તેની સ્ત્રીએ કહ્યું કે, (ઉદરમાં) “મનાક-ડે (ગર્ભ) ઓળખાય છે” સમયે પુત્રને જન્મ આપ્યો તથા બારમા દિવસે “મનક એવું નામ આપ્યું. બાળક આઠ વર્ષને થયે ત્યારે માતાને પૂછવાથી માલૂમ પડ્યું કે પિતાએ દીક્ષા લીધી છે. એમ જાણી, નાસીને પિતા પાસે ગયે. તે વખતે પિતા (શથંભવ) આચાર્ય હતા. બહિર્ભુમિએ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
જતાં તેમણે બાળકને જોયે. બાળકે વંદન કર્યું. આચાર્ય અને બાળકને પરસ્પર સ્નેહ ઉત્પન્ન થયા. ક્યાંથી આવ્યા છે ? એમ આચાર્યો પૂછ્યું. બાળકે જવાબ આપે. “ રાજગૃહથી”.
કોને પુત્ર છે ? શયંભવ બ્રાહ્મણને, શા માટે આવ્યું છે ? દીક્ષા લેવા. મારી પાસે દીક્ષા લેવી છે?
હા. એમ કહેવાથી દીક્ષા આપી. પછી ઉપગ મૂકે તે માત્ર છ મહિના જીવશે, એમ જણાયું કારણ ચૌદપૂર્વી પૂર્વમાંથી શાસ્ત્રને ઉદ્ધરે અને અંતિમ દશપૂર્વી અવશ્ય ઉદ્ધરે, એવો નિયમ છે. એ નિયમ મુજબ મનક મુનિના હિતને કારણે “વિકાલે” એટલે મધ્યાહ્ન બાદ શેષ દિવસ બાકી હતો ત્યારે શાસ્ત્રને ઉદ્ધયું, તેથી તે શાસ્ત્રનું નામ “દશ વૈકાલિક' પડ્યું. તેના દશ અધ્યયન છે તથા બે ચૂલિકા છે. આત્મપ્રવાદ પૂર્વમાંથી ચોથું પછવનિકા અધ્યયન, કર્મપ્રવાદ પૂર્વમાંથી પાંચમું પિષણ અધ્યયન, સત્યપ્રવાદ પૂર્વમાંથી સાતમું વાક્યશદ્ધિ અધ્યયન અને પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ પૂર્વમાંથી શેષ અધ્યયને ઉર્યા.
તેના પહેલા અધ્યયનમાં ધર્મ પ્રશંસા છે. અને તે ધર્મ શ્રી જિનશાસનમાં જ છે, બીજે નથી કારણ કે નિરવદ્ય વૃત્તિ શ્રી જિનશાસનને છોડીને બીજે નથી, એમ કહ્યું છે.
બીજા અધ્યયનમાં ધૃતિ હોય તો જ જૈનધર્મ થાય, એમ કહ્યું છે. ત્રીજા અધ્યયનમાં ધૃતિ આચારમાં જ જોઈએ, એમ કહ્યું છે.
ચોથા અધ્યયનમાં “આચાર” છ જવનિકાય સંબંધી જોઈએ, એમ કહ્યું છે. પાંચમા અધ્યયનમાં આચાર માટે દેહ, દેહ માટે આહાર અને આહાર માટે ભિક્ષાવિશુદ્ધિ જોઈએ, એમ કહ્યું છે. તે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
ઠ્ઠા અધ્યયનમાં ભિક્ષા સમયે મહતી આચાર કથા ન કરવી જોઈએ એમ કહ્યું છે.
સાતમા અધ્યયનમાં વચન વિભક્તિ એટલે સાધુઓની વાક્યશુદ્ધિ કેવી જોઈએ, તેનું વર્ણન છે.
આઠમા અધ્યયનમાં આચાર પ્રણિધિનું જ વચન નિરવા હોય છે, એમ કહ્યું છે.
નવમા અધ્યયનમાં વિનયવાન જ આચાર પ્રણિહિત હોય છે, એમ કહ્યું છે. દશમા અધ્યયનમાં ભિક્ષુના ગુણોનું વર્ણન છે.
કર્મની પરતંત્રતા અને બલવત્તરતાથી ભિક્ષને સંયમમાં સીદવાનું થાય છે, તેને સ્થિર કરવા માટે અને સ્થિર થયેલાને અપ્રતિબદ્ધપણે વિહરવા માટે બે ચૂલિકા છે. પહેલી ચૂલિકાનું નામ “રતિવાક્ય ” ચૂલા
અને બીજી ચૂલિકાનું નામ “ વિવિક્તચય ' ચૂલા છે. | જિનપ્રતિમાના દર્શનથી પ્રતિબંધ પામેલા અને મનક મુનિના પિતા શચંભવ ગણધરે શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રને એ રીતે પૂર્વગત સૂત્રમાંથી ઉર્યું છે. જિનપ્રતિમા એટલે રાગ, દ્વેષ, કષાય, ઈન્દ્રિય, પરિવહ અને ઉપસર્ગોને જીતનારાઓની સદૂભાવસ્થાપના. પ્રતિબંધ એટલે મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનની નિદ્રાને અપગમ. અને ગણધર એટલે અનુત્તરજ્ઞાન દર્શનાદિ ધર્મગણને ધારણ કરનારા, એવા શયંભવ ગણધરે જે શ્રી દશવૈકાલિક ગ્રન્થને પૂર્વમાંથી ઉદ્ધાર એટલે વિરચના કરી, તેની આદિ ગાથા અને તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે–
धम्मो मंगलमुकिटुं, अहिंसा संजमो तवो। देवावि तं नमसंति, जस्स धम्मे सया मणो ॥१॥
અર્થ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. તે ધર્મ અહિંસા, સંયમ અને તપ સ્વરૂપ છે. જેનું મન સદા ધર્મને વિષે છે, તેને દેવે પણ નમસ્કાર કરે છે. ૧
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડઃ ૪૩
ધર્માંના ચાર પ્રકાર છે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, અને ભાવ. તેમાં પ્રથમના ત્રણ પ્રકારને છેાડીને ચેાથા ભાવ ધના ( ૧ ) લૌકિક ( ૨ ) કુપ્રાવનિક અને ( ૩ ) લેાકેાત્તર.
ત્રણ પ્રકાર છે.
ગ્રામ્યધમ, પુરધર્મ, દેશધ, રાજ્યધર્મ, કુલધમ, નીતિધર્મ આદિ લૌકિક ‘ ભાવ • ધર્મ છે.
ચરક પરિવ્રાજકાદિના આરભ પરિગ્રહ યુક્ત ધર્માં તે કુપ્રાવનિક ભાવ ' ધ છે.
"
>
6
સ્વાધ્યાયાદિ શ્રુતધ અને જ્ઞાત્યાદિ ચારિત્ર ધર્મ એ લાકાત્તર ભાવ ' ધમ છે.
,
મગળના એ પ્રકાર છે. દ્રવ્ય અને ભાવ. દ્રવ્ય મગળ પૂર્ણ કલશાદિ અને ભાવ મંગલ સિદ્ધિ-સાધક ધર્મો.
અહિંસા, સયમ અને તપ એ ધર્મારૂપ છે. તેમાં અહિં’સાના એ ભેદ છે: એક દ્રવ્ય અને બીજો ભાવ.
દ્રવ્ય અહિ'સા એટલે જીવને અતિપાત ન કરવા.
ભાવ અહિંસા એટલે અપ્રમત્તપણે શુભયેાગપૂર્વક પ્રવĆન કરવું
ન
સયમ સત્તર ભેદે છે. પાંચ ઇન્દ્રિય, પાંચ અવ્રત, ચાર કષાય અને ત્રણ યોગના નિગ્રહ તે સયમ.
તપ બાર પ્રકારે છે—અનશનાદિ ( ૬ ) ખાદ્ય અને પ્રાયશ્રિતાદિ ( ૬ ) અભ્ય‘તર.
તપ એ સયમને ઉપકારક છે.
સયમ એ અહિંસાને ઉપકારક છે. અને
અહિંસા એ ધર્મને ઉપકારક છે.
અહિં’સા, સયમ અને તપ એ રીતે પરસ્પર કાય કારણુસ્વરૂપ હોવાથી ગ્રંથ'ચિત્ ભિન્નાભિન્ન છે ( ભિન્ન પણ છે અને અભિન્ન પણ છે. )
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કલયાણું ?
અહિંસા, સંયમ અને તપસ્વરૂપ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે, એવું શ્રી જિનવચન એ સત્ય, સિદ્ધ અને પ્રતિષ્ઠિત છે. તેથી વિચાર ( સંશય ) કર્યા વિના જ અંગીકાર કરવા લાયક છે, તે પણ તેવા પ્રકારના શ્રેતાને પામીને હેતુ અને ઉદાહરણ પણ આપવા જોઈએ. શ્રેતા મન્દ, મધ્યમ અને પટુબુદ્ધિવાળા હોય છે. પટુબુદ્ધિવાળાને એક હેતુ જ બસ છે. મધ્યમ અને મંદબુદ્ધિવાળાને ઉદાહરણાદની પણ જરૂર છે.
ઉદાહરણ બે પ્રકારના હોય છે. ચરિત અને કપિત. હેતુ અનેક પ્રકારના હોય છે. યાપક, સ્થાપક, વંસક, લુસકાદિ--શ્રોતા વિશેષને પામીને જ્ઞાનના કારણભૂત સર્વ પ્રકારના સત્ય હેતુ અને સાધક ઉદાહરણે ઉપકારક છે.
(૧) અહીં અહિંસાદિ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. એ પ્રતિજ્ઞા છે. (૨) સુધર્માને દેવે પણ પૂજે છે એ હેતુ છે. (૩) દેવાદિ પૂજ્ય તીર્થકર ગણધર ઉદાહરણ છે (૪) અહિસાદિ ધર્મમાં દેવ પૂજયત્વ છે એ ઉપનય છે.
(૫) અને તેથી અહિસાદિ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે એ નિગમન છે. તે ઉપરથી ફલિત થતી બીજી પ્રતિજ્ઞા એ છે કે,
(૧) અહિંસાદિ ધર્મ શ્રી જિનશાસનમાં જ છે.
(૨) હેતુ–શ્રી જિનશાસનને વિષે રહેલા સાધુઓ જ અહિંસાદિને વિષે સાચા ભાવથી પ્રયત્ન કરે છે.
(૩) ઉદાહરણુ–સુસાધુઓ શ્રમરોની જેમ કોઈને પણ કલામણું ઉત્પન્ન કર્યા વિના નિરવઘવૃત્તિથી જીવન જીવે છે.
(૪) ઉપનય–શ્રી જિનશાસનમાં સુસાધુઓ અહિંસાદિને વિષે સાચા ભાવથી પ્રયત્ન કરે છે. તે કારણે.
(૫) નિગમન–શ્રી જિનશાસનમાં જ અહિંસાદિ ધર્મ રહેલો છે. પ્રતિજ્ઞાશુદ્ધિ–કુતીર્થિકોને વિષે અહિંસાદિ શબ્દ અને તેની
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪:
૫૩
પ્રશંસા છે પણ તે ઉપચારથી છે. પરમાર્થથી નથી. અહિંસાદિ પરિપાલનનું જ્ઞાન અને પ્રયત્ન તેમને નથી, કારણ કે, તેઓમાં સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ દેખાય છે.
હેતુશુદ્ધિ-શ્રી જિનશાસનને વિષે રહેલા સાધુઓમાં ભક્ત, પાન, ઉપકરણ, વસતિ, શયન, આસનાદિને વિષે પ્રસુક, અકૃત, અકારિત, અનનુમત અને અનુદ્દિષ્ટાદિ ગ્રહણ કરવા માટે જે પ્રયત્ન છે તે કુતીર્થિકોમાં નથી. કુતીથિ કે કૃત-કારિતાદિને પણ ભોગવે છે અને તેથી ત્રણ સ્થાવરાદિ જેની હિંસાથી લેપાય છે.
દષ્ટાંતશુદ્ધિ ભ્રમરે પુપને રસ પીએ છે, પણ પુષ્પને કલામણું ઉપજાવતા નથી તેમ સાધુએ ગૃહસ્થારૂપી વૃક્ષોને આહારદિ રસ લે છે, પણ ગૃહસ્થને પીડા ઉપજાવતા નથી.
जहा दुम्मस्स पुप्फेसु, भमरो आवियइ रसं । न य पुर्फ कीलामेइ, सो य पीणेइ अप्पयं ॥ २॥
અર્થ-જેમ ભ્રમર વૃક્ષના પુષ્પોને રસ પીએ છે. પણ પુષ્પને કીલામણ ઉપજાવતો નથી તથા પોતાના આત્માને તૃપ્ત કરે છે. ૨
एमेए समणा मुत्ता, जे लोए संति साहूणो। विहंगमा व पुप्फेसु, दाणभत्तेसणा रया ॥३॥
અર્થ એ રીતે જે નિર્લોભી શ્રમણ સાધુઓ લેકમાં છે તેઓ પુને વિષે ભ્રમરોની જેમ દાન, ભક્ત અને એષણમાં રક્ત છે.
અહીં ભ્રમરનું દષ્ટાંત આહરણ દેશ એટલે એકદેશીય ઉદાહરણ છે. ભ્રમરની અસંજ્ઞિતા અને અવિરતિતાદિનું ગ્રહણ નથી કિન્તુ ભ્રમરની અપીડાકારિતા અને અનિયત ચારિતાદિનું ગ્રહણ છે. વરસાદ જેમ તૃણ માટે વરસત નથી કે તૃણ જેમ હરણ માટે વધતાં નથી તથા વૃક્ષો જેમ ભ્રમરેને માટે પુલતાં નથી, તેમ ગૃહસ્થ સાધુઓ માટે પાક (ર) કરતા નથી–કાન્તાર, દુર્ભિક્ષ, આતક કે રાત્રિ આદિને
૧ સો ઘાતિ રેગ.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૪
કલ્યાણ
વિષે સાધુએ આહાર કરતા નથી, તે પણ ગૃહસ્થા પાક કરે છે. જે દેશમાં સાધુએ વિચરતા નથી, તે દેશમાં પણ ગૃહસ્થા પાક કરે છે. વરસાદ વરસવા તે ધાસનુ" ઉગવું જેમ સ્વાભાવિક છે. તેમ પાક કરવા તે ગૃહસ્થાની પ્રકૃતિ જ છે ગામ, નગર અને નિગમેામાં વસતા ગૃહસ્થા પેાતાને માટે અને પરિજનને માટે પાક કરે છે, તેમાંથી સાધુ રાગદ્વેષ રહિતપણે, મનેયાગાદિ અને સંયમયાગાદિને સાધવા પરકૃત પરનિકાદિ આહારને લે છે કિન્તુ વ અલાદિને માટે લેતા નથી. અહિંસા પાળવા માટે તથા છ રચાનને સાચવવા માટે ઉદ્ગમ, ઉત્પાદના અને એષણાના દોષોને ટાળીને નવ કાટિ વિશુદ્ધિ આહારને મુનિએ ગ્રહણ કરે છે. મુનિને આહાર લેવા માટે છ સ્થાને સાચવવાના છે, તે સ્થાનેાનાં નામ.
૧. ક્ષુધા વેદના શમાવવા માટે,
૨. વૈયાવચ્ચ કરવા માટે.
૩. ઈર્ષ્યાસમિતિ પાળવા માટે.
૪. સયમ સાધના કરવા માટે.
૫. પ્રાણ ધારણ કરવા માટે તથા.
૬. સ્વાધ્યાયાદિ ધર્મ ચિન્તા કરવા માટે મુનિએ આહાર લેવાના છે. ઉપનય શુદ્ધિ—લાભ રહિત અને સિદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરનારા સુસાધુએ અદત્ત ( નહિ આપેલ ), અપ્રાસુક ( જીવ સહિત ) અને અનેષણીય ( દોષની ગવેષણા કર્યા વિનાના ) આહાર લેતા નથી કિન્તુ દત્ત પ્રાસુક અને એષણીય આહારનેજ ગ્રહણ કરે છે. ભ્રમરે લેભ સહિત છે તથા અદત્ત, અપ્રાસુક અને અનેષણીયને ગ્રહણ કરે છે. માત્ર ભ્રમરા પીડા ઉપજાવતા નથી અને અનિયત વૃત્તિએ ક્રે છે. એટલુ જ સામ્ય છે.
वयं च वित्तीं लब्भामो, न य कोइ उवहम्मइ । अहागडे रीयन्ते पुप्फेसु भमरा जहा ॥ ४॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહઃ ૪ :
પર
અર્થ:–અમે વૃત્તિને મેળવીશું પણ કોઈને પીડા ઉપજાવીશું નહિ. પુને વિષે ભ્રમરની જેમ-એ રીતે સાધુઓ આમાથનિવર્તિત (ગૃહસ્થાએ પિતાના માટે બનાવેલા) આહારને વિષે ફરે છે. એ જ
નિગમનશુદ્ધિ મધુકર સમાન અપીડાકારી હેવાથી સાધુએ કહેવાય છે. સાધુઓનું ઈર્ષા, ભાષા, એષણાદિ સર્વ આચરણ ત્રણ સ્થાવર જીવોને પરમાર્થથી હિતકારી છે. એ કારણે દયા, સત્યાદિ ગુણપાલનમાં સુસ્થિત થયેલા સાધુઓથી સધાતો ધર્મ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. અન્ય તીથિકે પણ ધર્મ માટે જ ઉસ્થિત થયેલા હોવા છતાં પૃથ્વી આદિ કાયની યેતનાદિને જાણતા નથી અને પાળતા નથી તથા તેવા પ્રકારનું આગમ તેમના શ્રવણપથમાં પણ આવતું નથી. મધુકરે પણ તેવા પ્રકારનું ( ઉદ્દગમાદિ દેથી શુદ્ધ) ગ્રહણ કરતા નથી કે જેવું શુદ્ધત્રિગુદ્ધિગુપ્ત સાધુઓ કરે છે. સાધુઓ નિત્યકાળ મન વચન કાયા તથા કષાય અને ઇન્દ્રિયને દમે છે, બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરે છે, તથા તપમાં ઉલ્લત રહે છે, તેથી તેમને જ સાધુઓ કહેવાય છે.
महुकारसमा बुद्धा, जे भवंति अणिस्सिया। नाणापींडरया दंता, तेण वुचंति साहुणो ॥५॥
અર્થ:–ભ્રમરસમાન અપીડાકારી, ઈન્દ્રિયોને દમન કરનારા, દોષોને જાણનારા, નિઃસ્પૃહ તથા વિવિધ પીંડ ગ્રહણ કરવામાં રક્ત હોય છે, જે કારણે સાધુઓ કહેવાય છે. ૫
પ્રથમ પ્રતિજ્ઞા એ હતી કે “ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે ” તેની પણ શુદ્ધિ વગેરે બતાવવામાં આવે છે. આપ્તવચન નિર્દેશને પ્રતિજ્ઞા કહેવાય છે. આવી વચન નિર્દેશને આગમ પણ કહેવાય છે પરંતુ તે આગમ જ્યારે અપ્રતિપન્ન અને વિપ્રતિપની આગળ કહેવાય છે, ત્યારે પ્રતિજ્ઞા બની જાય છે. સાથે વચન નિર્દેશને પણ પ્રતિજ્ઞા કહેવાય છે.
પ્રતિજ્ઞા, વિશુદ્ધિ, વિપક્ષ અને પ્રતિષેધ. ૧. અજાણ ૨. વિપરીત જાણનાર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
: કલ્યાણુ
પ્રતિજ્ઞા—અહિંસાદિ ધ ઉત્કૃષ્ટ મગળ છે.
પ્રતિજ્ઞાની વિશુદ્ધિ—શ્રી જિનમતમાં ધમ અને અન્ય મતમાં અધર્મ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. પરિવ્રાજકાદિ, વસ્ત્રાદિ અપૂત ધણાં જલાદિને ઉપભોગ કરે છે, માટે ત્યાં અહિંસાદિ ધમ નથી, શ્રી જિનમતમાં રહેલા જીવાના વધ કર્યાં વિના વૃત્તિને વિષે પ્રયત્ન કરે છે, માટે ત્યાં અહિંસાદિ ધર્મ છે.
પ્રતિજ્ઞાના વિપક્ષ—ધસુરાદિને નમસ્કાર પણ મંગળ છે. કારણ કે શ્રી જિનવચન પ્રદ્રિષ્ટ અને અધરુચિ એવા શ્વસુરાદિને પણ લોક મગળ બુદ્ધિએ નમસ્કાર કરે છે.
વિપક્ષના પ્રતિષેધ—સુરાદિના નમસ્કાર મંગળરૂપ નથી. હિત કરે તે મંગળ અથવા ભત્રથી ગાળે તે મગળ. અધ રૂચિ કે ધર્મપ્રષ્ટિ શ્વસુરાદિના નમસ્કારથી હિત થતું નથી અને ભવક્ષય પણ થતા નથી.
હેતુ, વિશુદ્ધિ, વિપક્ષ અને પ્રતિષેધ હેતુ—સુરેન્દ્રાદિ પૂજિત છે, માટે (ધ ઉત્કૃષ્ટ માંગળ છે)
હેતુની વિશુદ્ધિ—ધર્માંસ્થાનમાં રહેલાને દેવા પણ પૂજે છે. નિષ્કષાયપણે પૃથ્વીકાયાદિને પીડડ્યા વિના તપશ્ચરણાદિવડે જે જીવે છે, તે પરમ ધર્મસ્થાનમાં રહેલા કહેવાય છે.
વન
હેતુના વિપક્ષ--યજ્ઞયાજી પણ સુરાદિને પૂજ્ય છે. વિપક્ષના પ્રતિષેધ—યજ્ઞયાજીએ અજિતેન્દ્રિય, અને સેાપધિક છે તેથી પરમ ધર્મસ્થાનમાં રહેલા નથી. અજિતેન્દ્રિય, સેાપધિક અને વધકાદિ પણ જો પૂજ્ય મનાય તે અગ્નિને શીત માનવા પડે અથવા આકાશકુસુમની માળાએ પણ વન્ધ્યા પુત્રોની છાતીને ાભાવનારી બને એમ માનવું પડે. કાલદોષથી અવિવેકી લેક યજ્ઞયાગાદિ કરનારા હિંસક્રાને પણ મંગળ મુદ્ધિથી પૂજે તે પણ નિર્માળ મતિવાળાઓને અપૂજ્ય છે. દેવેન્દ્રાદિ સુવિશુદ્ધ નિર્માંળ બુદ્ધિને ધારણ કરનારા હાય
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪:
પw
છે, તે અહિંસાદિ લક્ષણ ધર્મસ્થાનને વિષે રહેલાઓને જ પૂજે છે, કિંતુ હિંસક યજ્ઞયાજીઓને નહિ.
દષ્ટાંત, વિશુદ્ધિ, વિપક્ષ, પ્રતિષેધ, દષ્ટાંત—તીર્થકર ગણધરોની જેમ.
દષ્ટાંતની વિશુદ્ધિ–અરિહંત અને તેમને માર્ગે ચાલનારા સાધુઓ જ પાકને વિષે રક્ત એવા ગૃહસ્થને વિષે આહારાદિને શોધે છે. તેથી તેઓ જ અહિંસક અને અવધક છે. વિશિષ્ટ વિવેકવાળા, નિષ્કલંક મતિવાળા તથા અબ્રાન્ત ચિત્તવાળા સુરેન્દ્રાદિ, પૂજ્યને જ પૂજે છે કિન્તુ કદી પણ અપૂજ્યને પૂજતા નથી.
દષ્ટાંતને વિપક્ષ–બુદ્ધ કપિલાદિને પણ લેક નમે છે.
પ્રતિષેધ–બુદ્ધાદિ જે પૂજાના સ્થાન ગણાય છે, તે ઉપચારથી પણુ વસ્તુસ્થિતિ વડે નહિ. કિંચિત્ અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું કથન કરનારા હેવાથી લેકમાં પૂજ્ય મનાય છે. પણ પરમાર્થથી પૂજ્ય તે સર્વજ્ઞત્વાદિ અસાધારણ ગુણયુક્ત અરિહંત-ગણધર જ છે. સર્વજ્ઞત્વ અને માર્ગ પ્રરૂપકત્વ બુદ્ધ-કપિલાદિમાં નહિ પણ અરિહંત ગણધરાદિમાં રહેલું છે. અરિહતો અને તેમને માર્ગે ચાલનારા સુસાધુઓ અહિંસાદિ ગુણોથી યુક્ત અને રાગદ્વેષ રહિત સમચિત્તવાળા હોય છે, તેથી પરમાર્થથી તેઓ જ પૂજવા લાયક છે.
ઉપનય અને નિગમન. ઉપનય–પરમ ધર્મસ્થાનમાં રહેલા અરિહંત અને સુસાધુઓ સુરનરને પૂજ્ય છે.
નિગમનસુરનરોને પૂજ્ય હોવાથી શ્રી જિનમતમાં રહેલ ધર્મ એજ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે.
ઉપસંહાર–સાતવેદનીય, શુભ આયુ, શુભ નામ, શુભ ગોત્ર, સમ્યકત્વ, પુરૂષદ, હાસ્ય, રતિ આદિ પુન્ય પ્રકૃતિઓ એ અહિંસા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયા ?
ધર્મનું જ ફળ છે; તેથી તે પરમ મંગળ છે અને તે ધર્મ શ્રી જિનમતમાં જ છે.
મોહતિમિરપટુતબુદ્ધિ અને લચનવા લેક યદ્યપિ શ્વસુરાદિને, યજ્ઞયાજીઓને અને બુદ્ધ કપિલાદિને મંગળ બુદ્ધિએ નમે છે, તે પણ તે મંગળત્વના નિશ્ચય માટે સમર્થ નથી.
વૈમિરિકનું દિચન્દ્રાદિજ્ઞાન અકૂપમાં તકૂ૫૫ણુના અધ્યવસાયવાળું હોવાથી જેમ અપ્રમાણિત છે, તેમ વિક્લચનથી લુમતિવાળા અને અપપણુમાં તકૂપપણાના અધ્યવસાયવાળા લોકનું ધર્મપ્રષ્ટિ, અધર્મરૂચિ અને અસર્વજ્ઞત્વાદિને ધારણ કરનારાઓનું પ્રણમન પણ પ્રમાણિત નથી. વર્તમાન કાળમાં પણ નિર્મળ બુદ્ધિવાળા રાજાદિક વિશિષ્ટ લેક જ્ઞાની સદાચારી, અને ધર્મચિ ને સન્માન આપે છે કિન્તુ અધર્મરૂચિ, અસદાચારી, કે અસત પ્રરૂપક જીવોને આદર કરતા નથી. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે –
૧. અહિંસાદિ ધર્મ એ જ મંગળ છે. ૨. અહિંસાદિ ધર્મને સાધનારા સુસાધુઓજ છે.
૩. અરિહંત અને તેમને માર્ગે ચાલનારા સુસાધુઓને વિવેક લેક મંગળ બુદ્ધિએ નમે છે.
૪. સુસાધુઓ અકૃત-કારિતાદિ ભેજ હોય છે, તેથી સુરપૂજ્ય છે.
૫. સુરપૂજ્ય હોવાથી સુસાધુઓને અહિંસાદિ ધર્મ એ જ પરમ મંગળ છે.
૧ મોહાંધકારથી વ્યાપ્ત બુદ્ધિ અને ચક્ષુ ૨ તિમિર સગવાળો (રતાંધળો) ૩ આકાશમાં બે ચંદ્ર છે, એ મિથ્યા જ્ઞાન.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯ દુર્ગતિગામી શ્રી કંડરીકા પ્રવર્તક શ્રી ચન્દ્રવિજયજી મહારાજધાનેરા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પુંડરીકિણી નામે નગરી છે. તે નગરીના રાજ્યાસન ઉપર પુંડરીક અને કંડરીક નામે બે ભાઇઓ આવેલા હતા. તેઓ માં કંડરીક ધર્માનુરાગી હતું પણ તેનું હૃદય અસ્થિર હતું. તેમજ તે પોતાના મન ઊપર કોઈ દિવસ કાબૂ રાખી શકતે નહીં. અન્યદા કોઈ વખત ત્યાં મુનિરાજ પધાર્યા અને કંડરીક વંદનાથે ત્યાં ગયો. પૂજ્યશ્રીની દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય દશા ઉત્પન્ન થઈ અને ઘરે પોતાના ભાઈ પુંડરીકને રાજ્ય સોંપી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું.
દેશ-વિદેશ વિચરતાં વિરસ, નિરસ આહારને લઈ શરીરમાં મહારોગ ઉત્પન્ન થયો. વળી રોગની પીડાના કારણે મનમાં અનેક તરંગી વિચારો ઊછળવા લાગ્યા. પરિણામે ચારિત્ર દુ:ખદાયક નીવડયું. છેવટે એક જ નિર્ણય ઉપર આવ્યો કે, “પાછું રાજ્ય મલે તે, રોગ સમાવેશ કરી ભેગવિલાસને ભોગવું.” અહો કર્મની કેવી વિટંબના છે!
આ પ્રમાણે વિચારી વર્ષો સુધી સંયમી, પાછો પિતાની ભૂમિના ઉદ્યાનમાં આવે છે. અને તે જ અશોક વાડીમાંના વૃક્ષ ઊપર અનંતા સુખના વેષને લટકાવી વનપાળક દ્વારા પોતાના ભાઈ પુંડરીકને બોલાવે છે અને પુંડરીક ત્યાં આવી જુવે છે તે ભાઈ સંયમી છતાં. ચારિત્રમાં પતિતપરિણામ જાણી ખેદ પામી અનેક પ્રકારે સમજાવે છે. છેવટે પંડરીક વેષ લઈ ચારિત્રવાન થયો અને કંડરીક રાજ્યવિલાસના ભોગોને ભોગવતો રહ્યો. અને કોઈએ આના નહીં માની ત્યારે કપાય પ્રવૃત્તિમાં આવી કર્મ બંધન કરતે. અન્યદા અજીર્ણના રોગથી રાત્રે કોઈન આવ્યું.
તે વિચારવા લાગ્યું કે, પ્રભાતમાં બધાની ખબર લઊં. આવા રૌદ્રધ્યાનથી રાત્રે મરી દુર્ગાનથી સાતમી નરકે તેત્રીસ સાગરોપમના આયુષ્યનાં દુઃખમાં જઈ પડ્યો.
હે ચેતન ! આ કંડરીકના દષ્ટાંતથી તારા આત્માને પ્રતિબોધ કે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૦
કયાણ
જેથી દુર્ગતિમાં ન જ જવું પડે. ચારિત્ર જેવી વસ્તુ પ્રાપ્ત થયા પછી સંસારની ભાવના જે ઈચ્છે છે તેઓ કંડરીકની જેમ નીચી ગતિના અધિકારી થઈ પડે છે જ્યારે મેક્ષની ભાવનાથી જેઓ વ્રત પાળે છે તેઓ પુંડરીકની જેમ અનંતા સુખમાં રમે છે.
દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણાના નામે સ્વમતના
પ્રચારની ઇંદ્રજાળ. દિવ્યગુણ પર્યાયને રાસ–વિસ્તૃત વિવેચન. મુનિરાજશ્રી મુકિતવિજયજી મહારાજ.
[૪] . અનંતઉપકારી ભગવાન શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલા ઉત્તમોત્તમ એવા અનુકાન ધર્મને ઉશ્કેદ કરી, સ્વમત પ્રચારની બૂરી નેમવાળા સેનગઢવાસી શુષ્ક અધ્યાત્મીએ પિતાના મસમર્થનમાં નીચેના મુદ્દાઓ અજ્ઞાન અને ભદ્રિક સમાજની આગળ રજૂ કરી એમની ભાવ મિલ્કતને ખરેખર લૂંટી લે છે. જે મુદ્દાઓને ખંડનપૂર્વક આપણે અહિં વિચારીએ. મુદ્દોઃ ૧–ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મામાં રહેલાં જ્ઞાનાદિ ગુણે જડ એવા
કર્મોથી હણાતા નથી પણ આત્માની સ્વભાવદશાથી જ હણાય છે. મુદ્દોઃ ર–સંસારી જીવને કર્મને સંબંધ અનાદિ કાળથી વળગેલે
હોવા છતાં પણ કર્મ અને જીવ પ્રત્યે પરસ્પર અત્યંતિક ભિન્ન છે. અને એક બીજા ઉપર ઉપકાર્ય ઉપકારક બની શક્તાં નથી. એથી જ ઉપવાસ, આંબિલ કે એકાસણું સ્વરૂપ બાહ્ય તપ કરવાથી “મારાં કર્મોની નિર્જરા થઈ એમ બેલવું એ પણ નરી અજ્ઞાનતા જ છે.
કેમકે જીવ અને કમને કંઈ લેવાદેવા જ નથી. મુદ્દોઃ ૩–જિનમૂર્તિનાં દર્શન, વંદન કે પૂજન આત્માની વિભાવદશાને
ટાળવામાં લેશ માત્ર પણ સહાયક નથી પણ માત્ર પુણ્યબંધમાં જ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મ
કારણ છે. પુણ્યબંધ પણ પાપબંધની માફ્ક સર્વથા સર્વ અંશે હેય છે માટે વિષ તુલ્ય છે. આથી એ પણ સમજી લેવું કે પુણ્યબંધમાં કારણભૂત દાનાદિ જે જે ક્રિયાએ છે તે સઘળી વ કાટિની છે.
w3:8:
મુદ્દોઃ ૪—પ્રતિક્રમણ કે પ્રતિલેખન આદિ શુભ ક્રિયાએ એ આત્માને કંઈ પણ ઉપકારક નથી. કેમકે તે પુદ્ગલની ક્રિયા છે. જડની ક્રિયા એ ચેતનમાં ઉપકારક હોય. ખરી કે ? એ જ રીતે રાત્રિભાજન, અભક્ષ્યભક્ષણ આદિ અશુભ ક્રિયા પણ આત્માને કંઈ પણ નુકશાનકર્તા નથી કારણ કે શરીરરૂપ પુદ્ગલ અભક્ષ્ય સ્વરૂપ પૌલિક પદાથ ને ખાય. એમાં આત્માને શુ લાગેવળગે ? મુદ્દોઃ પ—ખરેખરા ધર્મ આત્માના સ્વરૂપચિંતનમાં છે. હું સત્ ચિદાનંદમય છું. અખંડ આનંદ જયતિઃસ્વરૂપ છું. મારૂં સ્વરૂપ અન તન્નાનાદિમય છે. કને તે મારે કાંઈ લેવાદેવા નથી. એ બિચારૂ જડ છે. મારા સ્વરૂપને તિરહિત કરવાની એનામાં શુ શક્તિ બળી છે ! અત્યાર સુધી મે જે માન્યું કે કમે મારા ગુણેને દઆવ્યા છે. એ જ મારી મેાટામાં મોટી મૂર્ખાઈ છે. જેકાઇ કને મહત્ત્વ આપી તેને તેડવાના ઉપાયા બતાવે છે તે બિચારા ભવચક્રમાં અનંતાનંત ભવે ભમે છે. જેને મેાક્ષ જોઇતા હાય અમારી ઉપરોક્ત વાતા માનેા નહિ તે। જેમ અનંત ભવેા થયા તેમ આ ભવને પણ રખડપટ્ટીમાં વધારે થશે.
ટૂંકમાં આ મતે હું પરમાત્મા છું અને મારા સ્વરૂપ ચિંતવન્ પરપદાર્થોમાં જ્ઞાતૃદૃષ્કૃભાવ રાખ્યા સિવાય મુક્તિની સાધના માટે કશું કરવાનું નથી. આવી જાતની અનંત જ્ઞાનીઓના શાસનની વિરુદ્ધ અને સ્વચ્છંદી માન્યતા ફેલાવાના પ્રતાપે સેકડા આત્માએ ભગવાન શ્રી જિનેશ્વર દેવેાએ ફરમાવેલા વ્રત, પચ્ચખાણ આદિ અનુષ્ઠાનેાથી પતિત થયા છે. તેમજ રાત્રિભોજન, અભક્ષ્યભક્ષણ આદિ પાપાચારોમાં અધિક ને અધિક લેપાતા ગયા છે. વર્તમાનના જડવાદના જમાનામાં એક બાજુ સ્વચ્છંદતા, યથેચ્છ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ
આહારવિહાર અને સીનેમા નાટકનાં અશ્લિષ અને બીભત્સ ચિત્રો પ્રજામાં વ્યભિચારિતા વધી રહી છે જ્યારે બીજી બાજુ વામમાર્ગીઓને પેઠે પુદ્ગલની ક્રિયાના નામે પાપાચારને પોષનારા આવા કુમત વધે રહ્યા છે. આવા કપરા સંજોગોમાં આર્યાવર્તની પવિત્ર સંસ્કૃતિ સ્વરૂપ ગુલાબની પાંખડી પર ખેરના અંગારા વરસે એમાં નવાઈ પામવા જેવું શું છે? ખરેખર આવા શુષ્ક અધ્યાત્મીઓ જ્ઞાનીઓએ ફરમાવેલ ઉત્તમ એવા નિશ્વય ધર્મને પણ પામી શકતા નથી, તેમજ તે રાંકડાઓ શુદ્ધ એવા વ્યવહાર ધર્મથી પણ ભ્રષ્ટ થાય છે. પરમપકારી ન્યાયવિશાર ન્યાયાચાર્ય ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ઠીક જ ગાયું છે કે – નિશ્ચય નવિ પામી શકે છે,
પાલે નવિ વ્યવહાર; પૂણ્યરહિત જે એહવા,
તેહને કવણ આધાર ? ભાગી જિન અતુ. આ મતવાળાઓએ બીજી પણ કેટલીક સ્વછંદી અને કુટ માન્યતાઓ કાઢી છે પણ તેને હમણાં નહિ વિચારતાં ઉપરોકત પાંચ પ્રકારના તેમના મુદ્દાઓ ઉપર જ આપણે વિચાર કરશું. મુદ્દો ૧ – જૈનશાસનના મતે આત્મા અને કર્મને સંગ મિશ્રિત
એવા દૂધ અને પાણી જેવું છે. એથી જે આકાશપ્રદેશમાં કર્મના અણુઓ હોય છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં આત્માના પ્રદેશ પણ છે. અને જે આકાશપ્રદેશમાં આત્માના પ્રદેશ છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં કર્મના અણુઓ પણ રહેલા છે. ખ્યાલમાં રાખવું કે સકમી એવા આત્માને જ કર્મ લાગે છે પણ સર્વથા નિષ્કમી એવા આત્માને કર્મના અણુઓ ચોંટતા નથી. જેમ દારૂ આદિ જડ પદાર્થો માણસને ગાંડોતુર બનાવે છે તેમ જડ એવા કર્મો ચિતન્ય શક્તિને હણે તેમાં આશ્ચર્ય શું છે?
બીજું–હાલતા ચાલતા માણસને જડ એવું કલેરેમાં
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડ : ૪:
સુંધાડવાથી જેમ નિચેષ્ટ બને છે અને પછી ડોકટરે એના શરીરના ભાગને ચીરે છે છતાં પણ એને તે વખતે વેદના થતી નથી, તે જેમ કરેફોર્મ ચૈતન્યના ઘણા અંશને તિરોહિત કરી શકે છે તે પછી જડ એવા જ્ઞાનાવરણીય જ્ઞાન ગુણને ઢાંકે એમાં કાંઈ પણ નવાઈ જેવું નથી. - ત્રીજી વાત એ છે કે–સારી નરસી આંખવાળો જેમ ચશ્મા પહેરે છે તે અનુક્રમે પદાર્થના સ્પષ્ટ પ્રતિભાસમાં એકને જડ એવા ચશ્મા પ્રતિબંધક બને છે અને અસ્પષ્ટ પ્રતિભાસ કરાવે છે જ્યારે બીજાને સ્પષ્ટ પ્રતિભાસમાં ઉત્તેજક બની અધિકતર સ્પષ્ટ પ્રતિભાસ કરાવે છે, તે જેમ પ્રસ્તુતમાં જડ એવા ચશ્મા પદાર્થના સ્પષ્ટ પ્રતિભાસમાં અનુગ્રહ અને ઉપઘાતક બને છે તેમ જડ એવાં કર્મો ચેતન ઉપર અનુગ્રહ અને ઉપઘાતક બને એમાં અત્યક્તિ કે અઘટિત જેવું શું છે? અર્થાત કાંઈ જ નહિ. - સાજા તાજા માણસને અંગત અદાવતથી અથવા તે બીજા કોઈ કારણે ઝેરનું ઈજીફશન આપવામાં આવે છે ત્યારે તેના શરીરમાંથી ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા ક્ષણવારમાં પલાયન થઈ જાય છે. પણ જડ એવું ઈફશન ચેતન્યની અન્યત્ર ગતિમાં શું પ્રયોજક કે કારણ નથી? અલબત્ત છે જ.
જડ એવા કર્મો આત્મા ઉપર કંઈ અસર ન જ કરતાં હોય તે જે મહર્ષિએ ૯ વર્ષ કેવલજ્ઞાન પામ્યા છે અને ક્રોડ પૂર્વ વર્ષનું આયુષ્ય છે તે લેકોત્તર પુરૂષ અનંત જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કર્યા પછી પણ શરીરરૂપી પાંજરામાં કેમ રહે છે ? આયુષ્ય કર્મને છેડીને કઈ એવી સત્તા છે કે જે એમને અહિં મૃત્યુલોકમાં રેકી રાખે છે? માટે જેમ ભોપગ્રાહી કર્મો અનંતજ્ઞાની મહર્ષિઓને સિદ્ધપદમાં જતાં રેકે છે તેમ ઘાતી કર્મો પણ આત્માના સ્વરૂપને
રેકે એમાં શું હરકત છે ? કહે કે કાંઈ જ નહિ. મુદ્દો ર–લોઢાના તપાવેલા ગળામાં અગ્નિને જે સંબંધ છે તે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
કલ્યાણ સંબંધ વીતરાગના શાસનમાં જીવ અને કર્મને માને છે. આ રીતે જીવ અને કર્મને કથંચિત તાદામ્ય સંબંધ હોવા છતાં સર્વથા તેને ભિન્ન તરીકે કહેવું એ સ્યાદ્વાદની અનભિજ્ઞતા સૂચવે છે. જેમાં અગ્નિથી કથંચિત્ તાદામ્ય ભાવને પામેલું લેટું ટીપાય છે તેમ કર્મથી યુક્ત એ જીવ સંસારમાં અનેક રીતે જન્મ, જરા, મરણ આદિ દુઃખને પામે છે. જેમ તપાવેલા લેઢાને ટીપનારો અગ્નિના પુદ્ગલેને ટીપવા સાથે લેઢાને પણ ટીપે છે તેમ જ્ઞાનીએએ ફરમાવેલા અનુકાનો આચરનારે શરીર અને આત્મા ઉભયથી આચરે છે, નહિ કે માત્ર જડ એવા શરીરથીજ દૂધમિશ્રિત પાણીમાં સાકર નાખનાર જેમ દૂધમાં સાકર નાખે છે તેમ પાણીમાં પણ નાખે છે. એ જ રીતે પ્રત્યેક શુભાશુભ ક્રિયા કરનારે શરીર અને આત્મા ઉભયથી કરે છે માટે તેના સારા-નરસા ફલની પ્રાપ્તિ
જીવને અવશ્ય થાય છે. મુદ્દોઃ ૩–-જિનમૂર્તિનાં દર્શન, વંદન કે પૂજન મુખ્યતયા પુણ્યબંધમાં
કારણ છે, એ વાત નિઃસંદેહ છે, પણ એ પુણ્ય બંધ આત્માની વિભાવ દશાને ટાળવામાં સહાયક નથી. એમ કહેવું એ ખરેખર જિનમતના ગ્રંથને ઓળવવા બરાબર છે. જ્ઞાનીઓએ ઠામ ઠામ પાપકર્મોના નાશ કરવાનું ફરમાવ્યું છે પણ કુશલાનુબંધી પુણ્ય કર્મને નાશ કરવાનું ફરમાન કેાઈ ઠેકાણે કરવામાં આવ્યું નથી. શબ્દ અને અર્થ ઉભયથી શાશ્વત એવા નમસ્કાર મહામંત્રના સાતમા પદમાં પણ “ સવ્વપાવપણુસણે ” એમ ફરમાવ્યું છે પણ “સલ્વકમ્મ૫ણસ ” એમ કહ્યું નથી તે જ રીતે “તસ્સ ઉત્તરી ” આદિ તેત્રમાં પણ “પાવાણું કમ્માણે નિશ્વાયણાએ ” વિગેરે કહી પાપ કર્મના જ નાશ ઉપર ભાર મૂક્યો છે પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને નાશ કરવાનું કહ્યું નથી.
જૈન શાસનના મતે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય એ એરંડી જેવું છે. પેટમાં ખૂબ ખૂબ મળ બાઝી ગયો હોય તે વખતે કઈ માણસ એરે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
ડીઆની શીશી લઈ પીવા મંડી પડે ત્યારે રસ્તે ચાલનારે એમ કહે કે પેટમાં આટલે કચરે તો ભર્યો છે અને નવો ક્યાં નાખે છે. તે જેમ તે માણસ મૂર્ખ ઠરે છે. તેમ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને સર્વથા સર્વ અંશે હેય કહેવું તે મૂર્ખાઈ છે કારણ કે પેટના તમામ કચરાને કાઢવાનું સામર્થ્ય એરંડીઆમાં છે અને એ એરંડીઆને કાઢવા માટે નવા એરડીઆની કે બીજા કોઈ દ્રવ્યની જરૂર નથી પણ સ્વયમેવ નીકળી જાય છે. તેમ સઘળાં પાપકર્મોરૂપી મળને નાશ કરવા માટે પુણ્યાનુબંધી પૂણ્ય એ એરંડી જેવું છે. માટે એને સર્વથા હેય તરીકે ઓળખાવવું એ નરી અજ્ઞાનતા જ છે.
યદ્યપિ જૈન શાસનના મતે પૂણ્ય અને પાપ ઉભયના ક્ષયથી મુકિત છે તથાપિ જ્યાં સુધી પાપને સંપૂર્ણ ક્ષય ન થાય ત્યાંસુધી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની ઘણું ઘણું આવશ્યક્તા છે. ખ્યાલમાં રાખવું કે કાર્યની સિદ્ધિકાળમાં જે વસ્તુ હેય ગણાય છે તે વસ્તુ કાર્યના સાધક કાળમાં નિયમ હેય જ હોય એ એકાંત કાયદો નથી. એટલું જ નહિ પણ કેટલીક કાર્યસિદ્ધિ કાલમાં હેય ગણતી વસ્તુ કાર્યના સાધક કાલમાં ઉપાદેય પણ હોય છે. પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના સંબંધમાં પણ તેવું જ છે. જેમકે એક માણસને કાંટે વાગે હેય. અને એને એના ગે કારમી પીડા થતી હોય ત્યારે તેને કાઢવા માટે સેયની આવશ્યકતા જરૂર છે. જો કે કાંટો નીકળી ગયા પછી જેમ કોટે હેય છે તેમ સેય પણ હેય જ છે પણ ખ્યાલમાં રાખવું કે જ્યાં સુધી કાટ વાગવાની સંભાવના છે ત્યાં સુધી પણ સાયની ઘણી જ આવશ્યકતા છે. એ જ રીતે પાપરૂપી કાંટાઓ જ્યાં સુધી આત્મામાં ભોંકાએલા છે અથવા તે જ્ઞાનીના કથન મુજબ ભોંકાવાને સંભવ છે ત્યાંસુધી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યરૂપ સોયની અવશ્ય જરૂર છે જ. જે કઈ આત્માઓ આવા પુણ્ય કર્મની પણ બીનજરૂરીઆત માને છે અને મનાવે છે તે બિચારા મૃત્યુ લોકમાં આવી દુર્ગતિને સંધ કાઢવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે અર્થાત્ સ્વયં દુર્ગતિમાં
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ કે
જવાના છે. અને જેને આગેવાન આંધળો તેનું લશ્કર કૂવામાં એ ન્યાયે પિતાના અનુયાયીઓને પણ દુર્ગતિમાં ધકેલવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે.
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની એકાંત હેયતા બતાવનારાને અમે પૂછીએ છીએ કે-ફળની અપેક્ષાએ ઘાસ વર્યું છે પણ જ્યાં સુધી ફળ ન આવે અને એકલું જ ઘાસ ઉગ્યું હોય, તે ફળના ઈચ્છકે ઘાસ કાપી નાખવું ? અને આ રીતે ઘાસ કાપી નાખનારે શું ફળને પ્રાપ્ત કરવાનું છે ? કહે કે હરગીજ નહિ. બીજ વાવ્યા પછી ફળ ઉપાદેય છે અને ઘાસ હેય છે એવું કહેનારે પણ એટલું સમજવું જોઈએ કે ફળની પ્રાપ્તિ થઈ ગયા પછીના કાલમાં વાસ હોય છે પણ જ્યાં સુધી ફળનો ઉદ્દગમ થયું નથી અને ઘાસ માત્ર ઉગ્યું છે ત્યાંસુધી ઘાસ એ હેય નથી અને એને હેય માની કોઈ બેવકુફ ઘાસને વાઢી નાખે તે શું એ ફળને પામવાને છે? કહો કે કઈ કાલે પણ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. તેમ પ્રસ્તુતમાં મોક્ષ એ. ફળ છે અને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય એ ઘાસ છે. જ્યાં સુધી મુક્તિરૂપી ફળની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાંસુધી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યરૂપ ઘાસની પણ ઘણું ઘણી જરૂરીઆત છે.
(ચાલુ)
તે વખતે તારું કોણ? મુનિરાજશ્રી માનતુંગવિજયજી મહારાજ ભાગ્યવાન માનવ! અત્યારે શરીરબળ, ધનબળ, અધિકારબળ, પરિવારબળ આદિ અનેક બળ મળવાથી મદમસ્ત થઈને ફરે છે. કોઈની શિખામણ સાંભળવા તૈયાર નથી. પરમાત્માનું નામ ગમતું નથી. સંતપુરુષોની સંગતિ કરતું નથી. જીવનને ઊંધા માર્ગે ચડાવી રહ્યો હોવા છતાં પિતાને હુંશિયાર માને છે. પરલોકને ભૂલીને આલોકમાં જ મહાલવા માટે સર્વ ઉદ્યમ આચરી રહ્યો છે. આત્માના વિચારને લેશમાત્ર હૈયામાં લાવતા નથી. ધર્મની વાતને નકામી માનીને, ધર્મની આરાધના કરનારાને ઘેલડા ગણુને તે તરફ હેજ માત્ર અંતરંગ પ્રેમ દાખવતા નથી.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ : ૪ :
૫૧૭
માનવભવની સફળતા માટે સંતપુ જે માર્ગ બતાવે છે તેનાથી ઉલટા રાહે ચાલવા છતાં પિતાને જ ડહાપણ ભરેલે માને છે.
પણ હું તને પૂછું છું, કે
નાશવંત શરીરમાં અનેક દર્દીનું આક્રમણ થશે, સ્નેહિઓના સર્વ ઉપચાર સફળ નહિ બને, ભલભલા ડીગ્રીધર ડેકટર અને હકીમે ઉપાયો કરવા છતાં નિષ્ફળ નીવડશે, નિકટના સગા ઉદાસીન ચહેરે તારા હામે જોઈને આંસુ પાડશે.
તે વખતે તારું કેણ? અંતર મુંઝાતું હશે, શ્વાસોશ્વાસની ગતિ અટકતી હશે, કઈ અકથનીય દશા અનુભવાતી હશે, ચારે દિશામાંથી નિરાશાના જ સૂર સંભળાતા હશે, ધારણું ધૂળમાં મળતી જતી હશે, મનના મનોરથ મનમાં જ મરી જતા હશે.
તે વખતે તારું કેણ? અનેક કુક કરી પાપની પરવા રાખ્યા વિના અનેક પેટા કામ કરીને મેળવેલા, ધન, મકાન, બગીચા, મેટર, માળા, જીન, પ્રેસ, આદિ મનગમતી વસ્તુઓ કાયમના માટે મૂકી દેવાને અવસર અચાનક આવી લાગશે.
તે વખતે તારું કોણ? માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, પત્ની, પુત્ર, પુત્રી આદિનાં આનંદદાયક સહવાસને કમને છોડવાની ફરજ પડશે. તે વખતે તારું કેણુ? - માન કે ન માન, પણ ત્રણ દુશ્મને તારી પાછળ છળ જતાં ફરે છે. રોગ, જરા અને મરણ. આ ત્રણમાંથી એકના ઝપાટામાં આવી ગયે, એટલે અભિમાનના ચૂરા થઈ જવાના. અહીં સઘળી મહેનત ફોગટ થઈ જશે. અંતરથી વિચાર. તે વખતે તારું કેણુ?
બુદ્ધિના ભંડાર ! આ બધાને જવાબ તને મેહની મૂંઝવણના કારણે ન સૂઝે તે હું કહું છું તે વખતે તારે સાથી એક ધર્મ છે. અન્ય કોઈ સાચું શરણું આપી શકે તેમ નથી. જીવન ઉજળું બનાવે, રોગ વખતે આર્તધ્યાન ભૂલાવે, ઘડપણમાં હાડહાડ થવાને અવસર ન આવે, અને સમાધિ સહિત મરી શકાય, આ બધી શક્તિ ધર્મમાં છે. અત્યારથી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ૮
કલ્યાણ
“જાગ્યા ત્યાંથી સવાર” માનીને ઉત્તમ પ્રકારના ધર્મની આચરણ કરવી એ અતિ હિતકર છે.
ધમ સર્વત્ર રક્ષણ કરનાર છે એમ બબર જચી જાય તે એના પ્રત્યે અરૂચિ કે બેદરકારી ન રખાય. આત્માના વિકાસ માટે ધર્મની આરાધના જીવનની દરેક ક્ષણે જરૂરી છે. જગતના સર્વ સાધન કરતાં ધર્મના સાધનો કિમતી છે. પૂર્વે કરેલી ધર્મ આરાધનાના પ્રતાપે અહીં આનંદ છે અહીં આરાધના વિના જીવન પસાર કરીશ, તે સંસારની અજાણી મુસાફરી મુશ્કેલીભરી થઈ પડશે.
ચિત્તથી ચેતીને પિતાની કુલમર્યાદા સાચવી સુંદર ધર્મની આચરણ કરવા તૈયાર થા. પછી કશી ચિંતા નથી. સંસારના સર્વ જી પરમ શાંતિ અનુભવ ! ! !
આજનો ઉછરતે યુવક વર્ગ
શ્રી કીતિ ) આજના ઉછરતા યુવક વર્ગના બાહ્ય તેમજ આંતરિક જીવન તરફ જ્યારે આપણું લક્ષ્ય (ખેંચાય) દેરાય છે ત્યારે જરૂર ઊંડે વિષાદ થયા વગર રહેતું નથી. મહાપુરુષને તે દયા આવે છે કે આ બિચારાએનું શું થશે ? અતિ દુર્મતિના કારણે કઈ ગતિમાં જશે. તે કહી શકાતું નથી.
કારણ કે–તેમનું ખાનપાન-ખાસ કરીને તેઓ તામસી બરાકજે કે–ચહે–ચવાણું–ભજીયા-તિક્ત પદાર્થો બહારના સ્વાદિષ્ટ તૈલી પદાર્થોનું જ ભક્ષણ જ પ્રાય કરે છે. અભય અને અપેય સુધી પણ પહોંચી
જાય છે. સાવિક ખેરાક તદ્દન ઓછો થવાથી અને તામસી ખોરાક વિધવાથી તેમનું મગજ તામસ યાને ઉદ્દામ અને ગરમ જ રહે છે અને એક જાતની તેમના મગજમાં ખુમારી ભરાઈ જાય છે. જ્યાં ત્યાં હાટમાં-રેસ્ટોરમાં-જતા હેઈજ્યાં ઊંચ નીચને ભેદ નથી એના એ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ' : ૪ :
૫૧૯
વાસણા પાણીથી ધોઇ એક એકને અપાય, પછી નીચજનેાની નીચ અસર થાય, બુદ્ધિ બગડે, ચેપી રોગા થાય. આ બધુ સ્હેજે થાય છે. પછી ધ–ક' સૂઝે નહિ–આન—ચમનમાં મ્હાલવું ગમે, પરલાકનું ભાન ભૂલી વિષયવિકારના સાધનો વધારી તેની તે તરફ જ આકર્ષાઈ આત્માને દુર્ગાંતિનાં ભાજનરૂપ બનાવે છે.
એમનું વાંચન—તે વનું વાંચન ઘણે ભાગે કાલ્પનિક નેવેલાનુ જ હાય છે, છાપાઓનું તેમજ આજના અશ્રદ્દાળુ જમાનાવાદીના લેખકાના લેખાનુ વધુ ને વધુ વાંચન તેમના હસ્તગત થાય છે, જે જીવનની પવિત્રતાનું પ્રબળ સંહારક સાધન છે.
આજના લેખકા પોતાની મરજી મુજબ જેવા પોતાના વિચારો તેને અનુસરીને જ લખે. એમને ક્યાં શાસ્ત્ર-સિદ્ઘાંત આગળ કરી લખવું છે. ફાવે તેમ લખતા આવડે એટલે કાંઇક લખી મારવું એમ સમજી ભલભલા શ્રદ્ધાળુ–સમજીને વિચારક આત્માઓના ભાવપ્રાણાના નાશ કરવામાં આવા કારમા લેખા લખી કાતીલ તલવારનું કામ કરી રહ્યા છે.
ત્યારે યુવક વને—આવા તથા નેવેલેાના વિષયવધક વિષયેાના વાંચનથી ઊંડી ખૂરી અસર થાય છે જેથી તેની ખરેખર કરુણાજનક સ્થિતિ નિહાળાય છે.
શિક્ષણ—એએએ આજની સુધરેલી કેળવણી લીધેલી હોય છે. પાશ્ચિમાત્ય અનાર્ય કેળવણી જ એવા પ્રકારની છે –વિલાસી તે વ્યસની જીવન જીવવાનું શીખવે છે. ધર્મને હમ્બક કહેતા શીખવે, સ્વચ્છંદી અને. સ્વતંત્ર થવાના કોડ કરાવે છે. વિવેક અને વિનયથી તેા દોઢ ગાઉ દૂર રાખે છે. ટુડેટ થઈ કરવા જોઇયે—ભલે પછી ઘરમાં ડાંલ્લા કુસ્તી કરે. યેન કેન પ્રકારે (બાહ્ય) ઉજળા થવાની જ ભાવના ધરાવે છે. તમાચેા મારીને પણ લાલચેાળ બનવાનુ દીલ થાય. કેળવણી લે એટલે જરૂર અનાય સંસ્કારે તે નાસ્તિકતાની અસર તેના હુય પર જન્મે તે જો ધર્માભ્રષ્ટ ન થાય તે ભાગ્યશાળી સમજો. સેકડે ૯૦-૯પ ટકા આજના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
કલયાણ:
કેળવાયેલા સુધરેલા યુવકને ધર્મથી વિમુખ આપણી સગી આંખે આપણે નિહાળી રહ્યા છીએ,
માતાપિતા મહાધીન થઈ છેકરાને કહેતાં અચકાય છે. લાડમાં ને લાડમાં ઉછેરે. કહીશ તે દુઃખ થશે એટલે ઠપકા જેવી વાત જ ક્યાં રહી ? આવી ખોટી દયાને લઈને પણ છોકરાઓ સુધરતા નથી. જન્મથી જ માતા પિતાના સુંદર સંસ્કાર હોય તો છોકરાને બહુ બગડવાને સંભવ નથી.
વ્યસન–આ નવા વર્ગમાં ક્યું વ્યસન નથી એ શોધવું મુશ્કેલ થઈ પડે તેવું છે. દુરાચારમાં નંબર વન, પાન-બીડી-સીગારેટ તે પણ ઊંચામાં ઊંચી. પત્તા ટીચવા કે જુગાર રમા એ તે એમને મન રમત છે. ભલભલા મહાપુરુષો કે સજજનોની યા ઘરડાઓની છેવટે ધર્મીઓની મશ્કરી કરવી, એમની ઠેકડીઓ ઉડાવવી એમના દીલ આનંદને વિષય થઈ પડે. ચહાના અડધો ડઝન યા ડઝન કપ ન ચઢાવે તો થઈ જ રહ્યું. અરે નાટક-સિનેમા વગર કેમ ચાલે. નિંદા ને કુથલીમાં હરપળે તૈયાર...
સંગતિ–તેઓને સમાગમ હંમેશાં એવા જ કુમિત્રાને હોય છે જેથી એમને સુધારવા એ મહાભારત જેવું ભારી કામ થઈ પડે છે. એવી બદચાલગતમાં પડી ખોટા રસ્તે ચઢી આત્માને દુર્ગતિને ગર્તામાં પટકી દે છે. દુષ્ટ મિત્ર એવા હોય છે કે–બિચારાને પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવું હોય એટલે બીડી પીવે નહિ, રાતના ખાય નહિ ત્યારે કહે-વાહતું તે ભગત થઈ ગયે, એમ મશ્કરી કરી જબરજસ્તી તેના મુખમાં બીડી યા અન્ય પદાર્થો નાંખવા તૈયાર થાય છે કારણ કે તે લેકેને સહુને-સદગુરુઓના સમાગમ જ પ્રાયઃ હેતો નથી. એમ મહાપુરુષોના દર્શન કરવા જતાં શરમ આવે કારણકોટ, પાટલુન પહેરેલા હોય, ખીસામાં જ હાથ રાખી મૂકવાના હોય, ખમાસમણ વગેરે વંદનવિધિથી અજાણ હોવાથી ત્યાં જઈ શું કરવું ? કદાચ નાની ઉમરમાં સૂવે મુખપાઠ કર્યા હોય તે અભિમાન સતાવે, અરે મનમાં એમ થાય કે-આ સાધુઓ તે દુનિયાની સ્થિતિથી અજાણ છે, હું ભણેલે એમની પાસે જવાથી મને શું મળશે? પણ એ ભોળાને ખબર નહિ કે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ : ૪ઃ
પર૧ એ સાધુઓને જે ઊંડો અભ્યાસ, દીર્ધદષ્ટિ, તલસ્પર્શી અનેક વિષયોનું જ્ઞાન, છતાંય પરોપકારમાં જ રત અને આત્મસાધનમાં લયલીન રહેનારા એ સાધુઓ છે. આવી અહંભાવનાને લઈને ત્યાં જતાં અચકાય અને જાય નહિ એટલે સત્ય સની પીછાણ થાય નહિં. ખરાબ વાંચન ને ખરાબ સબતની જ અસર રહે. પછી સુધરવાને રસ્તો કર્યો ? સદગુરુઓના પ્રવચન જ્યાં થતાં હય, જેમાં સર્વજ્ઞ પરમાત્માની વાણીનું પાન કરાવવામાં આવે, જીવ–આજીવનું શું સ્વરૂપ છે? કર્મ થીયરીનું ઊંડું જ્ઞાન જડ અને ચેતનનું ભાન, જડની કેટલી શક્તિ, આત્માની અનંતી તાકાત છે, મોક્ષનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે? ત્યાં સુખ કયા પ્રકારનું છે અને તેની પ્રાપ્તિ કયારે થાય? આત્મા કર્મ બંધનોથી કયારે છૂટે? ધર્મ શું છે અધર્મ શું છે? પુણ્ય પાપ વગેરે તાત્વિકજ્ઞાન સ્યાદ્વાદ–નયનિક્ષેપ-પદર્શન વગેરે તત્વજ્ઞાન તેમજ મહાપુરુષોના જીવનચરિત્ર વંચાતા હોય, આત્મ-જાગૃતિનો ઉચ્ચ ઉપદેશ અપાતે હોય જે મહાપુરુષો તલસ્પર્શી ઉચ્ચ ઊડ જ્ઞાન ધરાવનારા છે તેઓના વ્યાખ્યાને સાંભળવા ગમે નહિં. તેનાથી તે બાર ગાઉ વેગળા જ રહે, પછી સાનભાન ક્યાંથી આવે ?
અને જ્યાં કોરી બાંગ પોકારવામાં આવતી હોય, આચરણમાં લેવા દેવાય નહિ, રાતના બાર વાગે જેને ઝાપટવા જોઈએ, સદાચારનું નામ નિશાન નહિ, અભય અપેય શું તે પણ ન સમજે, તેવાઓના ભાષણ 'થતાં હોય ત્યાં પૈસા આપીને પણ સાંભળવા જવાની ઈચ્છા થાય.
અહિંસાના વાસ્તવિક સ્વરૂપને પણ જેઓ સમજે નહિ, અરે જીવ કોને કહે અને તેના કેટલા ભેદ છે તેનું પણ જેને પૂરું જ્ઞાન નથી. દયાના પ્રકાર કેટલા? ભાવ દયા શું વસ્તુ છે તેને ય સમજે નહિ. એક અહિંસા અહિંસા પિોકારે. તે પણ કેવળ સ્વાર્થ માટે અને એ સ્વાર્થને પણ ધર્મ મનાવી પોતપોતાના ધર્મોમાંથી સૌને ભ્રષ્ટ બનાવવાના જ ત્યાં એ લેકચર થતાં હોય ત્યાં દોડાદોડી પછી અજ્ઞાનના અંધકારમાં આ યુવકો આથડે તેમાં નવાઈ શી?
સુધરવાને ઉપાય–શ્રી સર્વજ્ઞ પરમાત્માની વાણીનું શ્રવણ હોય
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરર
ક૯યાણ :
તીર્થકરો વાસુદેવ ને બળદેવના મહાપુરુષા–મહામુનિઓનાં–પરમ શ્રાવકેના જીવનચરિત્રનું અવલોકન કરવામાં આવે. અને નેવેલે ને છાપાઓ પડતા મૂકાય, ધાર્મિક તત્વજ્ઞાન મેળવાય. જુઓ પછીની સ્થિતિઅંતરમાં અને પ્રકાશ પથરાશે. જ્ઞાનદીપક ઝગમગ ઝળકશે.
સદગુરુઓનો સમાગમ, તેમના બેધક-રોચક-મનનીય પ્રવચનનું શ્રવણ તેમજ શ્રેષ્ઠ જનોની સંગતિ, શ્રદ્ધાળુ તેમજ હિતૈષી મિત્રોની સોબત તેઓને સુધારવામાં—અગ્રભાગ ભજવે છે.
ખાનપાનમાં પણ ખોરાક લેવો પડે તે સાત્વિક જ-તામસી ખોરાકથી સદંતર વેગળા રહેવું-વ્યસનોને તિલાંજલી આપવી. નાટક સિનેમાના વિષયવર્ધક દ મૂંગારના ગાયનો તેમજ વિષયવિકાર વધે તેવા સાધનેને જડમૂળથી ફેંકી દેવાય, તે જરૂર આજના યુવક વર્ગની સ્થિતિ મીઠી નજરે નિહાળવા લાયક બને. આજે ઝેરી જમાનાનો પ્રચંડ વાયર ધરણીતલમાં અતિવેગથી વાઈ રહ્યો છે જે ભલભલાના જીવનના પવિત્ર તોને ઉખેડી ફેંકી દે છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં આજે વિષમ વાતાવરણ જ નજરે ચઢે છે. જીવનને પવિત્ર બનાવવા ઈચ્છતા હે, શિવપુરના પુનિત પથે વિચરવા ચહાતા હો, આ લેકમાં પણ સુખસમાધિની આશા હોય,
કપ્રિય બનવું હોય, સૌની મીઠી નજર ચહાતા તે તમારા જીવનમાં સદાચાર, સાદાઈ તત્વજ્ઞાન, સપુરુષોને સમાગમ-સાત્વિક ભોજન, વ્યસનોને તિલાંજલી, ઉદારતા–સિદ્ધાંતની આજ્ઞા મુજબ પાલન–પ્રિય ને સત્ય વાણી-જીવનમાં આ બધી વસ્તુઓ ઉતારે ને કેળ.
બધાય યુવકે કાંઈ એવા હોતા નથી. ઘણાય ભાગ્યશાળી ધર્મમાં એવા ચૂસ્ત હોય છે કે જેને કોઈ ડગાવી શકે પણ નહિ, પણ ઘણેભાગે યુવકની આજની પરિસ્થિતિ ઉપરત કથન મુજબ દષ્ટિગોચર થાય છે. ત્યારે આપણને દુઃખ થાય છે કે–આ પણ સમજે અને પોતાના કર્તવ્યમાં પરાયણ રહે. ઘણું યુવકે એવા સમજદાર હોય છે કે જેને મીઠાં શબ્દોથી સમજાવવામાં આવે તે તરત જ સમજીને સાચું સ્વીકારે છે. અને આત્મહિત સાધવામાં સજજ બને છે. આજને ઉછરતે નવયુવક વર્ગ પણ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: 1:
૫૨૩
સુધરે-સમજે અને પિતાના કર્તવ્યમાં-ધર્મમાં, લીન બની ઉંચ્ચ ગતિગામી બની અધોગતિમાં પડતે બચે એ જ એક અભિલાષા.
જૈન શાસનના પાયા હચમચાવનારા રચનાત્મક પ્રવાહ.
શ્રી પ્રભુદાસ બહેચરદાસ પારેખ મહાવીર જન્મદિવસની રજા અને તેને વિરેાધ-આ લેખને મુખ્ય વિષય “પરમાત્મા શ્રી મહાવીર તીર્થકરદેવના જન્મદિવસે રજ ન પાળવા વિષેને છે.”
આશ્ચર્ય થશે કે જ્યારે એક તરફથી, કેટલાક જેને અને કેટલીક જૈન સંસ્થાઓ આ રજા પળાવવા વિજ્ઞપ્તિ કરે છે, ધારાસભામાં ઠરાવ લાવે છે, ઘણાખરા દેશી રાજ્યમાં એ રજા પાળવાના ઠરાવ થઈ રહ્યા છે, વડી સરકારની સ્ટેટ કૌંસીલમાં ઠરાવ મૂકાય છે, હિંદુ મહાસભાએ ઠરાવ કર્યો છે, બોમ્બે સરકાર પાસે વાત પણ રજુ થઈ છે, ત્યારે બીજી તરક્શી, જૈન ધર્મને એક તીર્થકરના જન્મદિવસથી રજા રાજ્ય પાળે, તેમાં જેનેએ ખુશી થવું જોઈએ, તેને બદલે તેને વિરોધ કરે, એ કેટલું બેહુદું છે? આમ એકાએક લાગ્યા વિના રહે તેમ નથી, એ વાત લેખક સંપૂર્ણપણે કબૂલ કરે છે.
વિરોધમાં સહકારને સંભવ:–છતાં આ વિરોધ કરવાનું કારણું બહુ જ મહત્વનું છે. ખરેખરા મહત્વના કારણ વિના આ બાબતને વિરોધ ન જ કરી શકાય, તેની હું ખાત્રી કરાવી આપીશ. એ ખાત્રી કરાવી આપ્યા બાદ ધણને મારી પેઠે જ વિરોધ કરવાનું મન થશે જ. એટલું જ નહીં પરંતુ વિધિ માટે સક્રિય ગ્ય પ્રયત્નો કર્યા વિના કેટલાકથી રહી શકાશે નહીં.
જૈન ધર્મના મુખ્ય વર્ગને તે માટે પ્રયત્ન નથી:–મારી તરફમાં આશાનું એક જ કિરણ છે, કે– શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઠી, માન્ય પ્રસિદ્ધ આચાર્યો અને ઘણાખરા જૈન સંધના ખાસ આગે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કલયાણું :
વાને એ રજા પળાવવાની બાબતમાં સક્રિય પ્રયત્ન કરતા નથી તેમજ વિરોધ પણ કરતા નથી. રજા માટે પ્રયત્ન કરનાર વર્ગ લગભગ જેન સંધમાંને મધ્યમ કેટીને વગ છે. તેમાં આધુનિક શિક્ષણ પામેલે કેટલાક વર્ગ ગતાનુગતિકતાથી સામેલ છે. વળી કેટલેક વર્ગ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી વિગેરેના જેવું પણ વલણ ધરાવે છે. | મારા કાર્યમાં સહાનુભૂતિની અપેક્ષા–આ સ્થિતિમાં આ રજા પાળવાને ઠરાવ ન થાય, તેને માટે શું કરી શકાય ? તે સૌએ વિચારવાનું છે. ગુણ–દેષનું સત્ય દર્શન કરાવવું એ મારું કામ છે, પરંતુ પરિણામજનક પ્રયાસો કરવાનું કાર્ય દરેક લાગણીવાળાનું છે.
આ વિષયની વિસ્તૃતતા:-આ રજા પાળવાને વિરોધ કરવાના કારણે વિષે એક મોટો નિબંધ પુસ્તિકારૂપે થઈ શકે તેમ છે, છતાં આ લેખમાં તે માત્ર તેને ટૂંકમાં જ નિર્દેશ છે. જિજ્ઞાસુઓ વધુ વિગત પત્રવ્યવહારથી મેળવી શકશે.
તેનાથી થનારા નુકશાનને ટૂંક નિદેશ:––૧ જાહેરમાં આ રજા પળાવવાથી જૈન ધર્મની આખી પૂર્વપુરુષોએ સ્થાપેલી પરંપરાથી ચાલી આવતી જે સ્વરૂપમાં સંતોષકારક વર્તમાન રચનાત્મકતા છે, તેના સંગઠનના પાયા હચમચી જાય તેમ છે અને તેથી બહુ જ નજીકના ભવિષ્યના દશકાઓમાં ધર્મ અને શાસનની રચનાને ઘણો જ ધક્કો પહોંચે તેમ છે એટલું જ નહીં પણ કેટલેક ધક્કો પહોંચે છે અને તે આગળ વધી રહેલ છે. છેલ્લા ૧૦ વર્ષને સાર આપણને ઊંડે ઊંડે હાનિમાં જ આવેલ છે. જે સર્વનું અંતઃકરણ આજે કબૂલ કરે છે. - ૨ તેના ફળરૂપે પ્રભુ મહાવીર સિવાયના બીજા તીર્થકરેનું સ્થાન ઉછરતી પ્રજાના હૃદયમાં ગૌણ બનતું જાય છે.
૩. આ જન્મદિવસ જાહેરમાં વધુ આવી જવાથી જૈન ધર્મના કેન્દભૂત શ્રી પર્યુષણ પર્વ ઉપર મેટ ફટકે પડે તેમ છે.
૪. જૈન ધર્મને માન્ય અહિંસાને મેટે ફટકે પડશે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
પw. ૫. જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતે જાહેરમાં સત્યના આધાર ઉપર નહીં, પણ લેકમતના આધાર અનુસાર ચર્ચાવાથી તેના મૂળ સ્વરૂપે પ્રચાર ગૌણુ અથવા ન બની જાય તેમ છે.
૬. ભવિષ્યમાં આપણું જેન ભાઈઓ, નજીકના ભવિષ્યના સંતાને જૈનેતર ધર્મોમાં અને પછી ખાસ કરીને એક નવા ધર્મને નામે પ્રીસ્તી, ધર્મનું નવું સ્વરૂપ તૈયાર થઈ રહ્યું છે, તેમાં દાખલ થાય, તેવો ખાસ સંભવ જણાય છે.
૭. કરડે વર્ષથી ઐતિહાસિક આઘાત સહન કરવા છતાં, ટૂંકી જન સંખ્યા છતાં. આ ધર્મક્ષેત્ર ભારતમાં અમુક ભાદાર સ્વરૂપમાં આજે પણ ધર્મ જૈન ધર્મ ટકી રહ્યો છે, તે ચુંથાઈ જવાને ખાસ સંભવ આ રજા સાથે જોડાયેલું છે.
ઉપર મુદ્દાના પરિણામે મૂકયા છે. તેની વિગતમાં ઉતરવાથી ઘણું લંબાણ થાય, જે કદાચ કંટાળારૂપ લાગે, પરંતુ આ દરેક મુદ્દાની પાછળ નક્કર ઉપપત્તિઓ છે. ખાલી ભય કે કલ્પનાના રંગે ન માની લેવા વાચક મહાશયને ખાસ વિજ્ઞપ્તિ છે; છતાં પણ ઉપરના પરિણામો આવવા વિષેનું મુખ્ય કારણ માંગવામાં આવશે જ. ટૂંકામાં પણ જણાવવું જ જોઈએ. જે હું જણાવું છું. - ચિકા વિશ્વધર્મ પરિષદ જ આ રજાની ઉત્પત્તિનું મૂળ બીજ હોવાની ૫૦ વર્ષ પહેલાંની સંભાવના–૧. સને ૧૮૯૨ કે ૯૩માં અમેરિકામાં આવેલ ચિકામાં વિશ્વધર્મ પરિષદુ મેળવવાની
જના માટે ઈંગ્લાંડના સરકારી ધર્મખાતાના વડા તરફના સહકારી તરફથી ખાસ પ્રયત્ન થયા હતા. પછી જ, “આખા હિંદમાં શ્રી મહાવીર જન્મ દિવસ, પહેલાં જેમાં જયંતીરૂપે, અને પછી સાર્વજનિક રજા તરીકે પળાય, તેને માટેની હિલચાલ શરૂ થઈ છે, તે હિલચાલ પાછળ તે સંસ્થાના સંચાલકાની સંપૂર્ણ સહાનુભૂતિ, મજબૂત ટેકે તથા યોગ્ય લાગવગ મારફત શક્ય તેટલી મજબૂત પ્રેરણા પણ એટલી જ સંભવિત છે.
૨. ૫૦ વર્ષમાં આ હિલચાલ ક્યાંથી ઉત્પન્ન થઈ? અને તે કેમ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કયાણ : થઈ ? તેમાં આપણી કઈ કઈ વ્યક્તિઓએ કે કેવો ભાગ ભજવ્યો છે? તે હકીકત મને કેમ મળતી ગઈ –તેને એક નાનકડો છતાં રમૂજી અને જાણવા જેવો ટૂંક ઈતિહાસ છે. અહીં તે લખતાં લેખ લાંબો થાય.
આ બાબતને મારે અભ્યાસ અને તેના વિરોધના પ્રયાસે આ બાબતમાં હું સંવત ૧૯૮૩–એટલે લગભગ ૨૦ વર્ષથી રસ લેતે આવ્યો છું. અને તે ઉપરથી “આ રજા ન પળે, તે સારું એ જાતનો અભિપ્રાય ધરાવતે આવ્યો છું. પ્રસંગે પ્રસંગે વર્તમાન પત્રોમાં લેખરૂપે, છૂટક પત્રિકારૂપે વ્યક્તિગત વાતચિતરૂપે જનસમાજને તેની સામે ચેતવતે આવ્યો છું. ઘણુઓનું તે તરફ ધ્યાન ગયું પણ છે. અને કેટલાક મારા વિચારમાં સમ્મત રહ્યા પણ છે. છતાં મોટા ભાગને આ મારે વિચિત્ર અવાજ નથી પહોંચી શકો, એ પણ હું કબૂલ કરું છું. કેમકે–પ્રચારના તેટલા સાધને મારી પાસે નહોતા અને નથી. બીજા જિજ્ઞાસુઓએ પણ આ મહત્વની બાબતને અભ્યાસ કરી સત્ય જાણવું જોઈએ.
બીજા આર્ય ધર્મો ઉપર પણ તેની માઠી અસરઃ—જેનેના કેન્દભૂત ગુજરાતમાં-મુખ્ય ના ગાયકવાડ સરકાર વિગેરેના રાજ્યમાં કરાવપે વહેલે મેડે પણ આ દિવસ રજાના દિવસ તરીકે પસાર થઈ જાય, તે પછી તે વ્યાપક રૂપે સહેજે જ પકડી લે. અને તેથી ઉપર જણાવેલા ભયંકર નુકશાન જૈનધર્મને થાય, અને તેની અસર ભારતના બીજા આર્ય ધર્મો ઉપર પણ જીવલેણ જેવી થાય તેમ લાગે છે. તે તે ધર્મો પાળતા જનસમાજની સમગ્ર જીવન-વ્યવસ્થાને હાનિ થાય તેમ છે. કેમકે–આર્ય પ્રજા આજે જગતમાં જીવંત રહી પોતાનું વ્યકિતત્વ ટકાવી રહી હોય, તે તે તત્વજ્ઞાનમય આર્ય ધર્મના પાયા ઉપર રચાયેલા ધાર્મિક આચાર અને જીવનને આભારી છે. આ સત્ય સહેજે પણ આર્ય ધર્મો તરફ ક્ષણવાર પક્ષપાતથી જોઈને વિચાર કરનારને જણાઈ આવે તેમ છે. વળી, હું માનું છું કે, આ સત્યને કેટલાક સમજુ વર્ગને સાક્ષાત્કાર હશેજ.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪:
માટે, ઈતર આર્ય બાંધવોની પણ આ રજા ન પાળવા વિના પ્રબળ પ્રયત્ન કરવાની ફરજ છે.
આ કાર્ય જેનેનું એકલાનું જ નથી, પરંતુ, આપણું સૌનું છે. એટલે કે-હિંદુ પ્રજા, મુસલમાન, પારસી, શીખ સૌનું છે. હાનિ થશે તે દરેકને હાનિ છે. અવસર ગયા પછી “ રાંડ્યા પછી ડહાપણ” જેવું થશે. હિંદુ સભા આ રજા પળાવવા મહેનત કરે છે, તથા તે દિવસ ઉજવે છે, તે સૂચક છે. તેની આ પ્રવૃત્તિ પણ વિશ્વાસપાત્ર નથી.
આ રજાને વિશ્વધર્મ પરિષદુ સાથેને દૂરને સંબંધ – હવે, મહત્વની શંકા એ થશે, કે,–વિશ્વધર્મ પરિષને પ્રભુ મહાવીરદેવના જન્મદિવસની રજા પળાવવાનું શું કારણ હોય ? આટલે બધે દૂરને સંબંધ કોઇની એ કલ્પનામાં આવે તેવું નથી. તેથીજ આશ્ચર્યકારક અને અદ્ભુત છે. તેને જવાબ ટૂંકામાં તે સમજવા જેવું નથી.
કામાં સમજાવવા જતાં ગેરસમજ થવાને પણ ઘણે સંભવ છે. તથા ટૂંકમાં લખી પણ શી રીતે શકાય? છતાં નિર્દેશ માત્ર કરૂં છું.
ખ્રીસ્તી ધર્મના ચોકઠામાં ગોઠવી ઊભા કરવામાં આવતા એક નવા ધર્મને વિશ્વને એક ધમ બનાવવાના પ્રયાસેઃ
ખ્રીસ્તી ધર્મને એટલે કે–તેના ચોકઠામાં ગોઠવાયેલા નવા ધર્મનેઆખી દુનિયાના સાર્વજનિક એક ધર્મ તરીકે બનાવવાની યોજનાઓને અને આખી દુનિયાના સાર્વજનિક માન્યદેવ તરીકે-ઇસુ ખ્રીસ્તીને જાહેર રીતે કબૂલ કરાવવાની યોજનાઓને વેગ આપવાના એક કાર્યક્રમ તરીકે આ રજા છે.”
આ ટૂંકો જવાબ કદાચ સંતોષ આપશે નહીં, તેને બદલે કદાચ અસત્ય, અસંતોષકારક અને અસંબદ્ધ પ્રલાપ જેવું લાગશે.
પરંતુ જરા વધુ ધીરજને સ્વીકાર કરી, શાન્તિ અને વિશ્વાસ કાયમ રાખશે તે વાચક મહાશયોને હું ખાત્રી કરાવી આપીશ કે–મારા વિધાને અક્ષરક્ષઃ સત્ય અને સચેટ છે,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૮
કલ્યાણ :
તે સ’સ્થાનાકા વિસ્તાર:—આ ધ્યેયની સિદ્ધિ ખાતર-એ પરિષદનું કેવું કેવું પ્રચારકાય ચાલે છે? કેવુ કેવુ સાહિત્ય લખાય છે? કેવી કેવી લાગવગતા કયાં કયાં ઉપયેગ થાય છે? જાહેરમાં તેને સાધક કયા કયા રચનાત્મક વિચાર વાતાવરણા અને કઈ કઈ પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરવામાં આવે છે? આજે તે બધું કેટલી હદ સુધો પહોંચ્યું છે? અને હવે પછીના તેના કયા કયા કાર્યક્રમેા છે ? તે બધુ એટલા વિશાળ સ્વરૂપમાં છે કે જેની બધી વિગત આ લેખમાં ન આપી શકાય છતાં, તેને અત્યન્ત ફ્રેંકમાં ખ્યાલ આપું છું.
'
૧ જગતના અગ્યાર મહાત્ ધર્મ” ( વડાદરા રાજ્યની કાઇ એક સંસ્થા તરફથી બહાર પડેલ ) એ પુસ્તક પહેલાં સાદ્યંત વાંચી જવું. તેની પ્રસ્તાવનામાં પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરજીને એક શ્લેાક મૂક્યા છે. આચાર્ય મહારાજશ્રીએ જે આશયથી એ ક્લેક રચ્યા છે, તે આશય બદલીને હવે; પછીના જગના એક વિશ્વવ્યાપક ધમાં સર્વ ધર્મોને સમાવી દેવાના ધ્વનિને અનુકૂળ નિરૂપે તેમાં એ શ્લોક મૂકવામાં આવ્યે છે. એ ઉપરથી દુનિયામાં એક ધમ કરવાની હિલચાલ શરૂ હાવાના અને તેમાં ખ્રીસ્તી પાદરી સક્રિય ભાગ લેતા હાવાના પૂરાવા મળશે.
૨. આખા હિંદમાં મહાવીર પ્રભુના જન્મદિવસ સાર્વજનિક ઉજવાય, એટલે તુરત જ આખા એશિયામાં શ્રી બુદ્ધ જન્મદિવસ ઉજવવાની ગાઢવણુ થઇ છે; કેમકે હવે પછીની વિશ્વધર્મ પરિષદ્ જાપાનમાં ભરાવાની સંભાવના સૂચવતી જાહેરાત વાંચવામાં આવી હતી. અને આખા એશિયામાં એ વસ્તુ સાર્વજનિક સ્વરૂપ લેવાની ખાત્રી થયા પછી આખા જગમાં—ઇસુ ખ્રીસ્તની જયંતી ઉજવવાની ગાઢવણુ છે. ઈંગ્લિશ કવિ આરનાલ્ડ લાઈફ ઓફ એશિયામાં શ્રી બુદ્ધનું અને લાઇટ ઓફ વર્લ્ડમાં ઇસુ ખ્રીસ્તનુ જીવન વર્ષોંધ્યું છે. તેમાં એશિયા અને વર્લ્ડ એ શબ્દોને વપરાશ એક સૂચક પૂરાવા છે.
૩. ભારત ધર્મક્ષેત્ર છે. તેમાં મહાજન તરીકે,-ચૂસ્ત ધર્મી
'
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ઃ
૫૯ તરીકે, જેને છે. એટલે પહેલાં તેમના દેવને સાર્વજનિક બનાવવા, અને સર્વે લેકે તેને માન આપે, તેવી જાહેર ગઠવણ કરવાથી જેને લાલચમાં પડે અને તે આગેવાન અને વિચારશીલ પ્રજા એ તરફ પહેલાં દેરવાય, પછી ઉપરને ક્રમ સામાન્ય જન સમાજમાં આગળ વધી શકે, તેમાં જરાપણ અગવડ આવે જ નહીં.” માટે આ ક્રમ સ્વીકારવામાં આવ્યો છે. તેથી પહેલા મહાવીર જન્મદિવસની રજા પળાવવાની યોજના છે.
૪. પરંતુ જે અમેરિકામાં શરૂ થયેલી વિશ્વધર્મ પરિષદુની સીધી સૂચના અને જે ના. બ્રિટીશ સરકાર મારફતની લાગવગથી દરેક રાજ્યોમાં રજા પળાવી, તે દિવસે સાર્વજનિક ઉજવણી કરવામાં આવે, તે પ્રજા એકદમ કદાચ વિશ્વાસ ન કરે, એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ, ધીમે ધીમે પ્રચારથી લેકે જ રજા પાળવાની માગણું કરે, તેવું વાતાવરણ ચલાવી લેકેની વિનંતી ઉપરથી રાજ્ય તેવી રજા પાળે, તે લેકોને શંકા લેવાનું કારણ ન રહે. માટે ૫૦ વર્ષથી ધીમું પ્રચારકાર્ય ચાલી રહ્યું છે. તેના ફળરૂપે આજે લેકે આ રજા પાળવાની રાજ્ય પાસે માંગણી કરી રહ્યા છે. અને રાજ્ય સરકારના આ વલણને ટેકારૂપ રજાઓના હુકમ બહાર પાડી રહ્યા છે. તેમાં ખાસ કરીને દીવાને મારફત એ કામ લેવામાં આવે છે; કેમકે દીવાને તેવા વિચારના કરવામાં આવ્યા હોય છે.
શ્રી મહાવીરદેવ સાર્વજનિક બન્યા પછી તેના સંબંધમાં કેને કેમ બોલવું? તે બાબત કશે અંકુશ રહી શકે નહીં. સાર્વજનિક મિલ્કત બન્યા પછી જેને જેમ ફાવે તેમ બેલે, કોઈપણ રેકાય જ નહીં. પછી પ્રજાને જે રસ્તે દોરવી હશે, તે રસ્તે દોરી શકાશે.” માટે આ રજા પહેલી પળાવાય છે.
૫. “ભારતમાં લાગવગવાળી મજબૂત મહાજન તરીકે ગણુતી અને જૈન ધર્મ પાળતી પ્રજાએ પોતાના દેવને એક વખત સાર્વજનિક બનાવવા લલચાય, એટલે તેના વિશ્વાસ ઉપર બીજા પણ લલચાય અને તે જાતની જાહેર હિલચાલમાં ભાગ લેતી થાય-એ સ્વાભાવિક છે.” અને તેવા બનાવે ઘણું દાખલામાં બનેલા છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહ૦
ક૯યાણું :
૬. સંપ્રદાયની એકતા, સર્વ ધર્મ સમભાવને પ્રચાર, ભારતમાં સર્વ ધર્મ “રિષદ, સરકારી અમલદારે મારફત તેવી યોજનાઓ, કલકત્તાના સરકારી પુરાતત્વ ખાતા તરફથી આવી પરિષદ્ બોલાવવામાં આવી હતી. ભાવનગર સ્ટેટની પ્રેરણાથી ત્યાં પ્રભુ મહાવીર અને મહમ્મદ પૈગંબરની જયંતી એકી સાથે, એક જ લેટફોર્મ, એક જ પ્રમુખ અને એક સભામાં ઉજવાઈ હતી. ધુળીયા-કરાંચી-અમદાવાદ વિગેરે ઘણે ઠેકાણે સર્વ ધર્મ પરિષદુ ઉજવાઈ છે. તેમાં ભાગ લેનાર ગૃહસ્થને માન–ચાંદ પદવીઓ મળી રહેલ છે. મોટા શહેરમાં વિશ્વ ધર્મ પરિષદૂન એલચીઓ સ્થાપિત થયા છે. “પૂર્વ દેશના યુવકે જગતમાં એક ધર્મ બનાવવાની બાબતમાં શી મદદ કરી શકે?” તે વિષય ઉપર મારી યાદ પ્રમાણે ૫૦૦ ડોલરને ઈનામી નિબંધ માંગ્યો હતો. આ ઉપરાંત ઘણું પ્રયાસો ચાલુ છે. ઇંગ્લાંડમાં કષભ-મહાવીર જૈન સંઘ સ્થાપીને તેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય લેકેની મેટી સંખ્યાને સામેલ કરીને મૂળ જૈન સંઘોને પોતાના ધર્મને દુનિયાને એક ધર્મ કરવાની લાલચમાં દોરવીને પછી લઘુમતી તરીકે હારવાની સ્થિતિમાં મૂકીને બહુમતને આધીને કરવાની યોજનારૂપ જણાય છે. ના. ગાયકવાડ સરકારને હાથે ચિકામાં બીજી પરિષદ્ ખુલ્લી મૂકાવી અને ત્રીજી ઈલાંડમાં તેમના જ પ્રમુખપણ નીચે ભરાણી વિગેરે.
૭. બહુમત અને લઘુમતને ભેદ-વળી, બહુમત ઉપર એક ધમ દુનિયાને ધર્મ પ્રીસ્તી ધર્મને બનાવી દેવાનું તે ૫૦ વર્ષ પછી ઘણું જ સહેલું થતું જાય છે, કેમકે આજે નિર્ણયે સત્યના આધાર કરતાં લેકમત અને બહુમતના આધાર ઉપર થાય છે. પ્રીસ્તી લેકની સંખ્યા ૫૫ કરોડથી પણ હવે, તે વધી ગઈ હશે. એકાદ વિશ્વ ધર્મ પરિષદમાં આ “એક ધર્મ” કરવાને ઠરાવ વખત જતાં થાય, એટલે બીજા લઘુમતી ધર્મોએ તેને આધીન થવું જ પડે. એટલે પિતપિતાના ધર્મો છોડી દેવા પડે જ. કેમકે-“લઘુમતીએ બહુમતીને આધીન થવું જ પડે,” એ જાતની હાલમાં શિસ્ત છે. એ જાતની શિસ્ત ન હોય,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧ તે દરેક ધર્મોને જીવવાનો અધિકાર રહે છે. પણ હાલની શિસ્ત એ અધિકાર હવે ખુંચવી લે છે.
૮. આ સિવાય બીજા નાના નાના ઘણા પ્રયાસ ચાલે છે. જે વર્તમાનપત્રોમાં ટૂંકમાં આવે છે. અને કેટલાક તો આપણે જાણી પણ ન શકીએ, તેવા પણ ઘણું ચાલે છે.
આ પ્રસંગે સર શ્રી સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણજી, શ્રીમદનમોહન માલવીયાજી, મહેમ મહારાજ નામદાર ગાયકવાડ સરકાર શ્રી સયાજીરાવજી તથા બીજા લોકનેતાઓ અને વ્યક્તિઓનાં નામ આગળ કરવાની જરૂર નથી. કેમકે તેના ઉપરની શ્રદ્ધા એ જુદી વસ્તુ છે. અને વિચારપૂર્વકની વિચારણા એ જુદી વસ્તુ છે. હું મારાં વિધાને વિચારપૂર્વક મૂકું છું તેથી તેને સ્વીકાર વિચારપૂર્વક થે જોઈએ. દલીલ, પૂરાવા અને વિચારણું મારી વાતને ન સ્પર્શી શકે, તે તેને ફેંકી દેવા હું તૈયાર છું, પરંતુ મોટા પુરુષોનાં નામ માત્રથી તેમ કેમ કરી શકાય ?
ઉપસંહાર–પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજાઓ તથા મુનિ મહારાજાઓએ તેમજ આગેવાનોએ આ રજાના વિષયમાં ખાસ ઘણી ઘણી વિચારણા કરવાની જરૂર છે; નહીંતર પછી પસ્તાવું પડશે જ પરંતુ-જૈન જયતિ શાસનમ્.
પળ નાં મૂલ્ય !
શ્રી મફતલાલ સંઘવી પળે પળે પલટાય છે જીવનની તસ્વીરના રંગે. પીંછી પ્રાણીને હાથ રહે છે, રગે પૂરવાની પ્રેરણું ગહન પ્રારબ્ધના બેલમાંથી ઝીલાય છે.
પળનું જીવન, જીવનનું શાશ્વત સત્ય બની રહે છે, જ્યારે માનવીની આંતર્દષ્ટિ પળમાં અકળના ગહન સંકેતને પઢવાને સમર્થ થાય છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કલ્યાણ :
નજર સામેથી દેડી જતા પળના સુમધુર–શાંત સંગીતને ચરણે, જે આ જીવનવીણાનું દાન દેવાય, તો તે પળ; નિજના અ૫ છતાં અમૃતમય જીવનવડે, અન્યના નશ્વર દેહમાં અમરતાના આનંદ–રને પકવી જાય. - “આ પળે જ શા માટે ? ચાલે પછી વાત.” આવા પ્રકારને ઉચ્ચાર પ્રત્યેકને સામાન્ય જણાય છે; પરંતુ પળને નહિ પરખતે માનવી, પળથી યે જૂજ સમયમાં ઢળી પડનાર નશ્વર દેહને કઈ રીતે અમરતાની યાદીમાં નોંધાવી શકશે? કારણ કે દેહ નશ્વર છે, જ્યારે કાળ સનાતન છે. જે સનાતન તત્ત્વમાં આ નશ્વર દેહના આશ્રયે જીવનની આછી પણ આનંદલહરીઓ ફેંકાય, તે તેટલામાંથી પણ ઘણું સિદ્ધ થાય છે.
પળ જે પીરસે, તેને સમજીને આરોગવામાં જ કલ્યાણ રહેલું છે. પળવડે પીરસાયેલા દુઃખમાં માનવી જે ગભરાઈ જાય અને સુખ માટે વલખાં મારે, તે તે દુ:ખની ગ્રીષ્મઋતુનો-જીવનમાં સંયમરસ–એકત્રિત કરવાનો લ્હાવો ન લખી શકે અને આવનારી વર્ષોની સુખદ ઋતુમાં પણ, તે ગ્રીષ્મમાં યોગ્ય રીતે ન પામી શકેલા હોવાને કારણે જીવવામાં નિષ્ફળ બને. રજની ટાણે રવિ કાજે વલખાં મારનાર પ્રાણીના જેવી દશા પળના પીરસાયેલા પ્રસાદને નહિ આગનાર માનવીની થાય છે. , “પળને માન” ને “પળનાં માન” ની લેક્તિનાં મૂળ બહુ ઊંડાં છે. અનેક પળોનું એકત્રિત દ્રવ્ય કુદરતની અવકૃપાના સ્વરૂપે અનલ એક જ પળમાં સ્વાહા કરી જાય છે. જન્મથી આથડતા રંકને પળની પીંછી રાજસ્થાનને રઢિયાળો બનાવી દે છે. ધનુષ્યમાંથી છૂટેલું તીર પળના તીણું સંગીતમાં રમતું લક્ષ્યને છેદ કરી નાખે છે. માનવલકના ઉદયાસ્તની તરવરે પળની પીંછીવડે જ રંગાય છે, છતાં નજર સામે ઝળકતી બીજલેખા જેવી કાળના સનાતન સંગીતની કંડિકા પળને આવકારનારા આર્યવીરે આજે આ આંખને ઓછા જણાય છે.
કહો કે કાળ અનાદિ-અખંડ છે, પળમાં તેના સમગ્ર સ્વરૂપને જોવાથી છે લાભ ? કાળ જે અનાદિ-અખંડ છે, તે આત્મા પણ અનાદિ ને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
ਪੜੋ
અવિભાજ્ય છે, અનેક રૂપોની આંખમાં થઈને આ આત્માએ કાળને વાં હશે; છતાં આજે આપણું જીવનને કાળની કિતાબને એક શબ્દ પણ ખ્યાલમાં હોય તેવું જણાતું નથી, માટે જ સાંપ્રતે વર્તતી સ્થિતિમાં આનંદને આસ્વાદ લેવાય તે જ સાચે ગણાય. પળના સાચા જીવનને ખ્યાલ માનવકુલની સર્વોચ્ચ જીવનદશાનો ખ્યાલ સાથે જન્મવા પામ્યો છે.
આસપાસ નાચતી પળની પ્રકાશમય મૂર્તિને જોવાનું ભૂલી જઈ વિતેલી ને વીતનારી પળેના ખ્યાલમાં જીવનના નાવને તરતું મૂકી દેવામાં શારીરિક, માનસિક ને આધ્યાત્મિક ત્રણેય દૃષ્ટિએ નુકસાન છે. શારીરિક દષ્ટિએ ભૂત–ભાવિના વિચારોથી ચિંતાના ભૂતનો જન્મ થાય; માનસિક દૃષ્ટિએ ચિત્તતંત્ર અસ્થિર અને નબળું બને. અને અધ્યાત્મશાસ્ત્ર તે સ્પષ્ટ ગાય છે કે, “જે ગમે જગદગુરુ દેવ જગદીશને, તે તણો ખરખરો ફેક કરો.” અર્થાત્ ભવિતવ્યતાથી જે બને છે તેને શોક છે ?
હેમંતની એક મધરાતે હું જાગતે પથારીમાં બેઠો હતે. આસપાસ દીવાને આ છે પ્રકાશ હતે. નજર સામે માતા સરસ્વતીની સુંદર તસવીર હતી. મારી નજર ધીમે ધીમે તે તસ્વીરમાં રમતી થઈ; ડી વારે તેમાં ઊંડે ઉતરી. થોડાક વધારે સમય બાદ તદાકાર બની ગઈ. હું દ્વતના
ખ્યાલમાંથી અદ્વૈતમાં ઊતરી ગયે. ભૂત, ભાવિ ને વર્તમાનને ટપી જતું કાળનું અભેદ્ય સંગીત મને સંભળાયું. શરીરે મને કમ્પ થયો, આનંદની કમિંએ મારા શરીરને ભીંજવી ગઈ. પછી જ્યારે મારી દૃષ્ટિ કાળના અખંડ સંગીત અને માતાની છબિમાંથી ઉચકાઈ ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે, “મેં આજ સુધી આવી અનુપમ પળ નહતી જ જોઈ.
જીવનની સરિતાનું વહેણ જ્યારે ચૈતન્ય-મંદિર તરફ વળે છે, ત્યારે જ પળના શાશ્વત-જીવનને સાચે ખ્યાલ આવે છે. બાકી ગમે તે પળે ને ગમે સ્થળે, ફાવે તેવા પ્રકારના વિચારમાં મહાલવામાં આપણને ન્હાનમ નથી જ જણાતી ! પરંતુ જીવનની અંતિમ પળે ખાલી હાથની વિદાય વેળાએ ગૂમાવેલી પળોને ખ્યાલ આવતાં ભારે વ્યથા અનુભવવી પડે છે; તેથી જ પ્રથમ જાગવામાં હિત છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણ:
“Work while you work” 9101 2410 adat ભાવાર્થ પણ પળનાં જીવનને જ અર્થ સમજાવે છે. જે પળે જે કામ હાથમાં લીધું હોય, તે પળે તે કામમાં આપણે જરૂર રત બની જવું જોઈએ; તેનાથી લાભ એ થાય છે કે, કામમાં પળનું બળ આપણને મદદ કરે છે. તેથી જ ભેજનવેળાએ વ્યાપારના વિચારે કરવામાં અને દેવમંદિરે દુનિયાદારીના વિષયે ચિંતવવામાં ભાગ લેતાં અટકીને, આપણે મળેલી પળ અને સ્થળના ખ્યાલમાં મસ્ત બનવું જઈએ.
પળના ગવડે આત્માનંદ પામવાના આશયે જ આર્ય ઋષિમુનિઓએ દેવાલયોની અનુપમ કલામયતામાં પ્રાણમો આલેખ્યા છે. અને આજે આપણે આ દુનિયાના કેઈ પણ કણમાં શાંત અને સંયમી રીતે પળમાં મસ્ત બનતા હોઈએ તે થોડે ઘણે અંશે પણ દેવમંદિરમાં જ. દેવમંદિરની દિવાલે બહાર પગ ટેકવ્યા પછી આપણને અગમનિગમની કલ્પનાઓમાં ઊડીને હાંફવાનું જ દિલ થાય છે જ્યારે કલ્પવામાં વિહરવાનું કાર્ય કુદરતના લાડીલા કવિઓ સિવાય અન્યને જીવનસત્વ બક્ષે તેવું છે જ નહિ.
પળ ને સ્થળને સુયોગ જીવનની પ્રતિમાનું અજબ રીને ઘડતર કરે છે. પળને પ્રાણુ જીવનની ભીતરે આદ્રતા જગવે છે, સ્થળનું કલેવર પ્રતિમાના આરસને સફેદ ચંદની જે બનાવે છે. ફાલ્યાકૂલ્યા આંબાની ડાળ અને કોકિલાને ચેતનાસભર “ મૂહુ” રવ, જે રીતે આખા યે ઉપવનમાં આનંદમયતા જગવે છે, તે જ રીતે પળ ને સ્થળના સુયોગમાંથી અનેરી ચંદનકલા ઉપસતી થાય છે. નીલ, ગંભીર વારિમાં વહેતી યમુનાનું તીર અને ચાંદની ઝરતી પૂર્ણિમાની પળ, એક નજર કરતાં જ મુમતાઝના જીવનની કવિતા કવ અલબેલે તાજ હસતિ જણાશે.
સ્થળ-કાળના સુસંગમાં જીવનની વણને અમૃતરંગી અનુપમ સૂર નીકળે તે અવશ્ય જીવનનું ઉત્થાન-વતન દૂર થાય કે તેને મુક્તિની મનહર હરિયાળી નજરે ચઢે. જેવાં હશે જીવનની સરિતાનાં જળ તેવી જ સ્થળ-કાળની એકતામાં કામ કરશે આપણી નજર. સર્વ કાર્યના મૂળમાં
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: 8:
૫૫
સત્ત્વની અપેક્ષા પ્રથમ રહે છે. ગમે તેટલા સારા બિછાને બેસવા જતાં પણ ખાટલાના પાયા જોઈને બેસનારા આપણા પૂર્વજો કાંઈ મૂર્ખ નહતા!
પળ–સ્થળ ને જીવનની સાત્ત્વિકતાનું ઐકય આ મૃત્યુ લેકે અવશ્ય અમરલોકની ઈમારત ચણું શકે. આપણે અમરતાના વારસદાર છીએ. સવેળા જાગૃત થવાની જરૂર આપણે ખરી કે નહિ ?
વિદ્યા : જીવનને સંસ્કાર
શ્રી સેમચંદ શાહ [[ બે મિત્રોની મિત્રાચારી ગાઢ છે. બંનેના હૃદયમાં વિચારભેદ છે પણ મનભેદ નથી. એકાએક રસ્તામાં એક વખતે ભેગા થાય છે અને નવનીત પૂછે છે ] નવનીત:-મિત્ર તારા હાથમાં આ રૂપાળી શીશી શેની છે ?
વિનોદ:–અત્યારે જ હું બજારમાંથી અત્તરની શીશી ખરીદત આવ્યો છું.
નવનીત –લાવ જોઈએ. [ હાથમાં લઈ જુવે છે અને બોલે છે ] અત્તર બહુ ઊંચું લાગે છે. કેટલી કિંમત આપવી પડી છે ? વિનાદ –એક શીશીના રૂા. બાર આપ્યા છે.
નવનીત –આપ ગર્ભ શ્રીમંત છે એટલે આવા ભેગવિલાસો પાછળ પૈસા ખર્ચવા પાલવે પણ જીવનને તેવા ભેગવિલાસની પાછળ ઘસડવું તે માણસાઈને ગુણ નથી.
વિદ–બંધુ! તને આધુનિક જમાનાની પૂરી પિછાન નથી.' આજે તે ભેગવિલાસો જેટલા ઉંચા એટલે જ માણસ આગળ પડતો ગણાય છે. જેને ! પેલે સુરેશ ભણ્યો છે ઘણું પણ તેના જીવનમાં વધુ પડતી સાદાઈ અને સરળતાએ સમાજમાં તેને આગળ આવવા દીધો નથી. - ભલે! હું ભણવામાં ઢ છું. પણ પૈસાના જોરે અને મારા બાદશાહી જીવનના પ્રતાપે જ્યાં ત્યાં માન પામી શકું છું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ
નવનીત:—ભાઈ વિનેદ ! મને તારા વિચારમાં વિકૃતિ લાગે છે.. માણસ ઠઠારાના અંગે અને લક્ષ્મીની ઘેલછામાં ઘડીભર માન મેળવી જતા હોય પણ નૈપેાલીયનના કહેવા મુજબ કે માણસ આવે છે ત્યારે કપડાંના ઠાઠથી અને જાય છે ત્યારે ગુણથી પૂજાય છે.
વિનાદ:—તારૂં માનવુ ગમે તે હાય પણ મને તે મારા અનુભવથી જણાયું છે કે માણસ જગતમાં લક્ષ્મીથી પૂજાય છે તેટલા જ્ઞાનથી નથી પૂજાતા.
નવનીત:— જગત લક્ષ્મીનુ પૂજારી, અને એથી લક્ષ્મીના મદમાં કે લક્ષ્મીના લેાભમાં પડેલા માનવીએ વચ્ચે માન ખાટી જતા માણસનું જરા પણ અભિમાન લેવા જેવું નથી.
વિનાદ:—મિત્ર ! તને દુનિયાનું જ્ઞાન નથી. આજે માનપાન મેળવવામાં કે સભાના પ્રમુખસ્થાનમાં મેાટા ભાગે લક્ષ્મીના લાડક– વાયાને જ સ્થાન મળે છે. એકલું ભણેલા માણસ સમાજમાં સ્થાન પામી શકતા નથી.
નવનીત:—ત્યારે શું બધુ લક્ષ્મીનુ જ સર્વત્ર સામ્રાજ્ય છે? વિનાદઃ—હા ! બધું ! સાંભળ
પૈસા વિણ જગમાં કાંઈ નથી હુ ભાઇ, પૈસાથી પામે માત સદા સુખદાઇ; જો હાય ભણેલા ઘણું કદી કા ભાઈ, પૈસા વિષ્ણુ જગમાં સદાય તે દુ:ખદાઈ. માટે જગતમાં લક્ષ્મીની જ બલિહારી છે સસ્કૃતમાં પણ કહ્યું છે કે સર્વે ગુળા: વાંચનમાશ્રયન્તે [ આ બધું સુરેશ એક બાજુ ઊભા ઊભા
સાંભળે છે.]
નવનીત: ભલે તને લાગતી હોય કે લક્ષ્મીની જ ખેલબાલા છે પણ મારી દ્રઢ શ્રદ્ધા બંધાએલી છે કે માનવ પાસે લક્ષ્મી એછી હશે તે ચાલશે પણ જ્ઞાન વિના નહિ ચાલે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંડ: ૪ઃ - વિદ–દીવા જેવી હકીકત હોવા છતાં તું સમજી શકતા નથી તે ભારે કહેવાય. મારે જ દાખલો આપું કે મારી પાસે લમી સારા પ્રમાણમાં છે તે મારા કેટલા મિત્ર થતા આવે છે. શાક માર્કેટમાં શાક લેવા જઈશ તે ત્યાં પણ પહેલી પસાની જ જરૂર પડશે. ડગલે ને પગલે પૈસાની જરૂર પડતી હોવા છતાં તું જ્ઞાનની જ ઉપાસના અને ગુણગાન ગાયા કરે છે તે તારા જેવા સમજુ અને ડાહ્યા ગણાતા માણસને ન શોભે! વિશેષ હું તને શું કહું ?
નવનીત –મિત્ર ! તું લક્ષ્મીને સર્વોપરી સ્થાન આપે છે પણ તને ખ્યાલ નથી કે માનવના માનસનું સબળ અને સંસ્કારિત્વ ઘડતર કરનાર જો કોઈ હોય તે સમ્યજ્ઞાન જ છે. લક્ષ્મી મનુષ્યના જીવનને વિલાસી બનાવે છે અને ખરાબ ટેવો તેના જીવનમાં સ્થાન પામે છે.
વિનાદ નવનીત ! મને તો જગત પર વિદ્યા કે જ્ઞાન કરતા લક્ષ્મીનું વધુ સામ્રાજ્ય દેખાય છે. જીવન જીવવામાં અને એશારામ ભેગવવામાં લક્ષ્મીની જરૂરીઆત છે. જ્ઞાનથી કાંઈ પેટ ભરાતું નથી. પૈસે હશે તે બધું મળી આવશે.
નવનીત:–ભલે ! પૈસાથી વસ્તુઓ ખરીદી શકાતી હોય પણ જીવનના ઉચ્ચ ગુણો જે છે, તે કાંઈ બજારમાં ગમે તેટલા પૈસાના ભાગે પણ મળતા નથી. તે તે જ્ઞાનના પરિબળે જ પ્રાપ્ત થાય છે.
સુરેશ – નવનીતને ઉદ્દેશીને ] બધુ ! શાને વાર્તાલાપ ચાલે છે?
નવનીત – સુરેશ ! વિનોદનું મંતવ્ય છે કે લક્ષ્મી વિદ્યા કરતાં ચઢીઆતી છો લક્ષ્મી એ જ જીવનમાં સર્વસ્વ છે. લક્ષ્મી જ માનવીને ઉન્નત રાખી શકે છે. આ મંતવ્યની સામે મારે સખ્ત વિરોધ છે.
સુરેશ-નવનીત ! જે મનુષ્યો આ ભવને જ મીઠે માને છે અને પરભવની જિંદગીને વિચાર માત્ર જેને નથી તે જીવોને જ્ઞાનની મીઠાશ અને તેના ગુણોને ખ્યાલ આવે મુશ્કેલ છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણું ? નવનીતઃ–પણ આપણી શક્તિ મુજબ તેની પાસે જ્ઞાનની ગૌરવગાથા ગાઈ સમજાવું જોઈએ-“જ્ઞાન જ જીવનને જીવતાં શીખવે છે.”
સુરેશઃ–પણ તે કયું જ્ઞાન ? નવનીત:-વ્યવહારમાં જે જ્ઞાન લેવાય છે અને અપાય છે તે ?
સુરેશ –ના, બધુ ! વ્યવહારિક જ્ઞાન માત્રથી આત્મા પિતાના ગુણોમાં આવી શકતું નથી પણ શ્રી વીતરાગ દેવોએ જે તત્વજ્ઞાન આપશુને વારસામાં આપ્યું છે તે તત્ત્વજ્ઞાનનું પાન કરવાથી મનુષ્ય મટી દેવ બની શકે છે. - નવનીત –પણ વિનેદને તે વ્યવહારિક જ્ઞાન પણ બહુ મેળવવાની જરૂર જણાતી નથી. એ તે માને છે કે ભણ્યા કરતાં પૈસા દ્વારા મેજશેખ માણવા વધુ ગમે છે.
સુરેશ:–મોજશેખ તે જીવનને નીચે ઉતારે છે. ઘડીભર સુખનું આશ્વાસન મળે પણ તેનાં વિપાક-ફળે ભાવિમાં ઘણું દુ:ખ મૂકતાં જાય છે.
વિદ–તમે તે બધા વેદિયા જેવા જ રહ્યા. પૈસા ખીસામાં ન હોય ત્યારે તમે ભાવીને ભય ઊભો કરી જશેખને તરછોડે છે. બાકી લક્ષ્મી વિના જગતમાં ઘડીભર પણ વ્યવહાર ચાલી શકતા નથી.
સુરેશ:-હા ! બધુ! પૈસા વિના વ્યવહારમાં રહી શકાતું નથી. પણ એટલા માત્રથી જ્ઞાન કરતાં વધુ મહત્વ ન અપાય. વિદા–કેમ ન અપાય?
સુરેશ:–જરા શાંતિથી સાંભળ! જીવનને સુસંસ્કારી બનાવવામાં કે આત્માના અખૂટ ધનને પ્રગટ કરવામાં એ બાહ્ય લક્ષ્મી કામ આપી શકતી નથી.
વિનદા–જે લક્ષ્મી કામ આપતી ન હોય તે આજે દુનિયા પૈસા મેળવવા માટે રાતદિવસ વલખા મારી રહી છે તે શું દુનિયા મૂખ છે?
સુરેશ:–દુનિયાને મૂર્ખ કહેવાનું સાહસ ન કરું, પણ એટલું જરૂર
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંs :
:
કહી શકું કે દુનિયામાં જે જે માણસો કેવળ ધનના લુપી છે અને જીવનના સુસંસ્કાર પ્રત્યે કે સુસંસ્કારનું પ્રગટીકરણ કરવા સામર્થ્ય ધરાવનાર જ્ઞાન પ્રત્યે દુર્લક્ષ કે અરૂચિ ધરાવે છે તે તે માણસે પોતાની જાત માટે મૂર્ખ છે. વિદ–ત્યારે તે આખા જગતમાં તમે બે જ ડાહ્યા ગણાઓ.
સુરેશ–અમે ડાહ્યા ગણઈએ કે નહિ તેની ચર્ચા આપણે નથી કરવી; બાકી સત્ય અને નક્કર હકીક્ત એ જ છે. વિદ–તે એકલા જ્ઞાનથી પેટ ભરાશે ?
સુરેશ–ના, પેટ નહિ ભરાય પણ આત્મા જ્ઞાનથી ભરાશે. હું તને સંભળાવું તે જરા તું સાંભળ !
રાગ–શિખરણું. ન ચરોએ લીધું, પ્રગટ ન દીસે કે સુખ સદા, વધે જે દેતાં ન ખાવે લેશજ કદા; ન ક૫તે પામે, નિધન ધન વિદ્યા વિધ ખરે,
હશે જેની પાસે, નર જગતમાં શ્રેષ્ઠ ગણાશે. વિદ–બધુ ! તારું કહેવું ઠીક લાગે છે પણ દેઢીયા વિના પગલું પણ ભરી શકાય તેમ છે ?
સુરેશ –દોઢીયા વિના પગલું બજારમાં ન ભરી શકાય, કારણ કે - બજારમાં વસુ વિના વસ્તુ કઈ ન આપે. પણ સંસ્કાર કે આત્માના ઉન્નત ગુણે એ કાંઈ બજારની વેચાઉ વસ્તુ નથી. સંસ્કારથી સુખી બને છે. લક્ષ્મીથી માણસ બકે દુઃખી બને છે. લક્ષ્મીસંપન્ન માણસે ઘણું આંતરિક રોગો અને ઉપાધિઓથી પીડાતા હોય છે. સંસ્કારી માણસ, પાસે લક્ષ્મી નહિ હોય તે પણ એટલે દુઃખી નહિ હોય!
વિદ–તમારું મંતવ્ય યુક્તિસર છે પણ મને એક શંકા રહે છે કે લક્ષ્મી સંપન્ન માણસે શું સંસ્કારે ન મેળવી શકે ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણું ?
સુરેશ–ન મેળવી શકે એમ એકાંત નથી, પણ બહુલતયા લક્ષ્મીના મદમાં અને લક્ષ્મીના લેભમાં શ્રીમંત સંસ્કારને બદલે કુસંસ્કાર મેળવે છે. કેવળ સમ્યગજ્ઞાનને ભૂલી લક્ષ્મીની સાધના કરવા નીકળનારાઓ ડુંગર ખાદી ઉદર કાઢે છે. વિદા–તમારી એટલી માન્યતાં તે છે કે લક્ષ્મીની જરૂર છે ખરી?
સુરેશ:-હા. પણ લક્ષ્મીને જીવનમાં મહત્ત્વ ન અપાય, જ્ઞાન એ આત્માન ગુણ છે પણ લક્ષ્મી એ આત્માને ગુણ નથી. જ્ઞાન એ સારાસારને વિચાર કરાવશે; લકમી નહિ. લક્ષ્મીથી જે સુખ નથી મળતું તે જ્ઞાનથી મળે છે. એથી જ ઉપકારી મહાપુરુષો લક્ષ્મી વગેરેને સર્વસ્વ ત્યાગ કરી જ્ઞાનની સાધના દ્વારા ચારિત્રને ઘડે છે. પરિણામે અખંડ અને અવિનશ્વર સુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
વિદ-તારું કહેવું આજે મને સમજાય છે કે લક્ષ્મી હોવા છતાં જ્ઞાન વિનાનું માનવ જીવન લૂખું અને હાનિકર છે. આજ સાચે ન્યાય છે. સત્ય સ્વરૂપ સમજાવવા બદલ આપને તેમજ બધુ નવનીતને આભાર માનું છું. [ છૂટા પડે છે. ]
શ્રી દીવાલી પર્વ આચાર્યદેવ શ્રીમદવિજ્યલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ, લાલબાગ મુંબઈ.
આશ્ચર્યકારી ઉદ્યોતને અર્પણ કરનાર પ્રભુ મહાવીર ભગવાનને, સાદિ અનંતભાગે વિરહ કરાવનારે દિન તે દીવાલી દિન કહેવાય છે. તે વિરહને આજે ૨૪૭૧ વર્ષનો સમય થઈ ગયો છે. તે દરમ્યાન ૨૪૭૧ દીવાલી ગઈ અને હવે ૨૪૭૨ મી દીવાલી આવશે. તે દીવાલીઓમાં દેવાલિયાઓ સિવાય લાખે મનુષ્યએ તે દ્રવ્ય દીવાલીને અજવાળી ભાવ દિવાલીની ભાવનાને પુષ્ટ કરી હશે અને લાખે કરશે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
દીવાલી હારી બલિહારી. તું સમજપૂર્વક આરાધનારને મુક્તિ ગઢ સુધી લઈ જાય છે, કે જે ગઢ દઢકાય, દઢધમી, વિહતકર્મિ જનનું પરમ પવિત્ર પૂર્ણ સુખનું ધામ છે. જ્યાં અવિહત આરામ છે. ગિના હદયનું તે ધ્યેય છે અને પંડિત પ્રકાંડેનું ગેય છે. દેશવ્રતધારીઓ દેશવ્રત લઈ રહ્યા છે. મહાવ્રતધારીઓ મહાવ્રત પાલી રહ્યા છે. જ્ઞાનીઓ જ્ઞાનની ધૂનમાં રમે છે અને માનીએ યાનેથી મૌન રહે છે ને સમસ્ત આ ગઢની ચાહનામાં જ પડ્યા છે, અરે મુક્તિગઢ! તારી રઢ કેને નથી? તે ઈચ્છનારનો સંસાર બહુ જ ટૂંકે કરી નાખે છે. અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તન, હારી ચાહનાથી જ ઓછાં થઈ જાય છે. તે મુક્તિ ગઢને સર કરવા માટે, અઢળક લક્ષમીને, સુંદર રાજ્યને, પ્રેમી પરિવારનો, પરાક્રમી શ્રેણિક, ચંડપ્રદ્યોત જેવા રાજવીઓની સેવાને પ્રભુ મહાવીરે ત્યાગ કરી ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રમાં માર્ગશીર્ષ વદ ૧૦ ના દિવસે સંજમ લીધું અને સાડાબાર વર્ષ સુધી એવી કડક રીતે પાલ્યું કે બેલ્યા પણ નથી, સૂતા પણ નથી કે બેઠા પણ નથી. ઊભે ને ઊભે પગે રહ્યા છે, એટલા લાંબા કાળમાં માત્ર ૩૪૯ દિવસ ખાધું છે, આવા ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર બલે વૈશાખ સુદ ૧૦ ને દિને કેવળજ્ઞાન પામ્યા, અનેક રાજવીઓને સંયમ અર્પણ કર્યું, લાખ ઉપરાંત શ્રાવક બનાવ્યા, હજારે સાધુઓ કર્યા. એક જ દેશનામાં ૪૦૪૪ ને દીક્ષા આપી શક્યા તેમાં ૧૧ તે તેમના નેતાઓ જે તેમની દુનિયાના સર્વજ્ઞ હતા. અહા હા ! કેવું પરાક્રમ! કેવી સચોટ અસર કરનારી દેશના! કેવું વૈરાગ્યના ધોધ વહાવવાનું કૌશલ્ય.
ઓ પ્રભુ મહાવીર ! સદા અમે આપના ચરણના જ દાસ બન્યા છીએ તેનું કારણ એ જ છે કે તારા જેવો તરણું--
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
કલ્યાણ ઃ
તારણુ ખીજે કયાંય નથી. ઠેકાણે ઠેકાણેનાં સત્કાર લેતાં દેવાના પણ અર્ધ્ય પ્રાપ્ત કરતા પ્રભુ મહાવીરે લગભગ ૩૦ વર્ષ સુધી જનસમૂહને અનલ ધર્મના લાભ આપી અંતિમ ચાતુર્માસ પાવાપુરીએ કર્યું. ત્યાં આસા વદ ૧૪ અને અમાવાસ્યાના પ્રભુએ નિર્જલ છઠ્ઠ કર્યો અને ૪૮ કલાક સુધી એકધારી દેશના આપી. જેમાં ૧૮ ગણરાજાએ પણ હાજર હતા. એટલા એટલા કલાકાની દેશના સાંભલનારમાં કેટલેા રસ
રેલ છેલ થતા હશે કે ન લઘુનીતિ મડીનીતિનું કામ, ન પગ ઊભેા કરવાનું કામ, ન ખાવાનું કામ કે પીવાનું. અંતમાં દેવાનંદામાં આવી ભારતને અલંકૃત કર્યું અને દેવાનંદામાં જ ભારતને છેાડયું, સંસારનું ધન તૈયું. શાશ્વત સુખને સાદિ અનંતભાગે સ્વાતિ નક્ષત્રમાં અમાવાસ્યાની ચાર ઘડી રાત ખાકી હતી તે સમયે પામ્યા.
ત્યારે અમાવાસ્યાની રાત્રિના અંધકાર, પ્રભુના વિરહથી સજ્જનાનાં દિલમાં અંધકાર, અતિશયના અભાવ થવાથી અંધકાર, એમ અંધકારની ત્રિપુટીએ ખૂબ જોર જમાવ્યુ તે જોઇ ૧૮ ગણુ રાજાઓએ ભાવ ઉદ્યોત મેળવવાનુ સાધન તા ન્હાતુ એટલે છેવટે દ્રવ્ય ઉદ્યોત કરનારા દીવા દૂર દૂર પ્રદેશેા સુધી પ્રગટાવ્યા અને ત્યારે જે દીવાલી થઇ તે અદ્યાવિધ ચાલી રહી છે ને હજુયે હજારા વર્ષ ચાલશે. આ દીવાલીમાં પ્રેરણા પામી જે અંતરના વિવિધ જ્ઞાનદીપકાને પ્રગટાવનાર ચરણુ કરણને ધારણ કરી લેશે, તે જન્મ મરણથી ખચી ક્રમના ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન ને કેવલદેનના સમયાન્તરે અમુકી રહેલા લેાકાલેાકને પ્રકાશનારી એ દીવડીએ પ્રકટાવી સદેવની દીવાલી બનાવી શકશે. આ દીવાલીથી તે દીવાલીની
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ પ્રેરણા લેવી જોઈએ, સંસારમાં પડી રહેવું ન જોઈએ. જે સંસારમાં પડી રહ્યા તે ચોરાશીમાં સડી ગયાં એમ સમજજે. પુત્યરું વિતરેજા ૐ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાનિત
અસર્વજ્ઞવાદ અને તેનું ખંડન :
મુનિરાજશ્રી રવિવિજયજી મહારાજ
જ્ઞાનમંદિરઃ અમદાવાદ. અખંડ ભાવ દયાના સાગર પરમ કૃપાળુ શ્રી જિનેશ્વર દેવોએ જ્યારે સંપૂર્ણ લેકેને દુઃખથી રીબાતા જોયા ત્યારે તેમને કેવલ તારવાની બુદ્ધિથી જ જૈન શાસનરૂપી ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી, કે જે સંઘની અંદર જે વ્યક્તિ દાખલ થાય તે વ્યકિત નિયમા પિતાના દુઃખને નાશ કરે. ચતુર્વિધ સંઘમાં શ્રાવક કુળમાં ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ શ્રાવક ને શ્રાવિકા ગણાય એ કાયદો નથી પણ એમણે ઉપદેશ કરેલ માર્ગને હૈયાપૂર્વક આરાધના કરે. અને તે માર્ગની આરાધના કરનારા મહાન ઉત્તમ કેટીના છે એવું નિશ્ચયપૂર્વક સ્વીકારે. ઉપદેશ કરેલ માગને કદી ઓછાવત્તા અંશે આરાધી શકતા ન હોય છતાં જે એમ માને કે સંપૂર્ણ દુઃખમાંથી છૂટવું હોય તે આ માર્ગ જ ઉત્તમ છે. આ માર્ગની આરાધના વગર દુઃખથી મુક્ત થઈ શકાય જ નહિ. તે પણ શ્રાવક ને શ્રાવિકારૂપ સંઘમાં રહી શકે. શ્રાવક ને શ્રાવિકા એટલે જિનેશ્વરદેવકથિત મેક્ષમાર્ગની ઓછાવત્તા અંશે આરાધના કરનાર અથવા તેજ માર્ગને આરાધ્ય છે એવું હૃદયપૂર્વક માનનાર તે; સાધુ સાધ્વી એટલે જિનેશ્વરાદિ કથિત મેક્ષમાર્ગને શરીરની સ્પૃહા વગર, સંપૂર્ણ રીતે આરાધન કરનાર ને કરતા હોય તેમને સહાય કરનાર. આ વાત ત્યારે જ ચે કે જ્યારે પરમ કાસણિક તારક જિનેશ્વરદેવો દરેક પદાર્થના જ્ઞાતા હતા, અને દરેક પદાર્થનું જ્ઞાન થયા પછી જે તીર્થની સ્થાપના કરનારા હતા. જિનેશ્વરદેવામાં સર્વજ્ઞતાને જયાં સુધી નિશ્ચય થાય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
નહિ ત્યાંસુધી તેમણે કરેલ માર્ગની ઉપાસના કરવાની ભાવના જાગે પણ નહિ. મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના કરવાનું મન નથી થતું તેનું કારણ આજે પ્રાયઃ દરેક લેકે સર્વજ્ઞના વિષયમાં શંકિત છે. દુનિયામાં સર્વ વિષયને આલંબન કરી કોઈ વ્યક્તિનું જ્ઞાન હોઈ શકે કે નહિ ? આ શંકા જે વ્યક્તિઓ આગમને પ્રામાણિક માને તેને થવાની નહિ કારણકે આગમમાં ઠેર ઠેર સર્વજ્ઞ પ્રતિપાદક વા મળે છે. પણ જેને આગમ ઉપર શ્રદ્ધા નથી તે વ્યક્તિઓએ યુક્તિથી સર્વજ્ઞ સિદ્ધ થતું હોવાથી રવીકાર કરવો જોઈએ. જો સર્વજ્ઞ જેવી કોઈ વ્યક્તિ દુનિયામાં હસ્તિ ધરાવનાર થઈ ન હોય તે આજે જે જે ધર્માદિ અનુષ્કાને થાય છે. તે અનેધપરંપરા મૂલક થઈ જાય. પંડિત પુષ્પો અંધપરંપરા મૂલક આચારોને સેવનારા નથી હોતા એ વાત અનુભવસિદ્ધ છે. “ધર્માદિ અનુછાને પણ પરલોકમાં સાધનભૂત નથી. ઉપજાવી કાઢેલા છે. બહુ ખર્ચ ને પરિશ્રમ સિવાય તેનું બીજું કોઈ દષ્ટફલ દેખાતું નથી માટે અદષ્ટ ફલ પણ નથી” એવું જે માનનારા છે અને સર્વજ્ઞ જેવી કઈ વ્યક્તિ દુનીઆમાં સંભવી ન શકે એવું કહેનારા છે તેને આપણે પૂછવું જોઈએ કે, “ભાઈ, તું કઈ રીતે સર્વજ્ઞ વ્યકિત ન હોઈ શકે એમ કહે છે?” અહિં આપણે એટલું કહેવું જરૂરી છે કે મીમાંસક દર્શન સિવાય દરેક આસ્તિક દર્શનકારે સર્વને સ્વીકાર કરનારા છે. એટલે આસ્તિક દર્શન ઉપર જેને વિશ્વાસ છે એ લેકે તે સર્વે ને અપલાપ કરતા જ નથી. બીજા દર્શનકારેને અભિમત સર્વજ્ઞ એ વાસ્તવિક સર્વજ્ઞ હોઈ શકે કે નહિ એને વિચાર અવસરે કરશે પણ કેવલ અહિં તે જે નાસ્તિક દર્શન ને મીમાંસક દર્શનનો આશ્રય કરીને જ જાણે કે સર્વજ્ઞનો અપલાપ કરનાર થયા ન હોય ? તેને આશ્રીને વાત છે.
હવે મૂળ વાત. સર્વજ્ઞને નહિ માનવાનાં કારણે એ લોકે નીચે મુજબ બતાવે છે. ૧ દરેક પદાર્થોનું જ્ઞાન કરનાર વ્યક્તિ આજે કઈ પ્રત્યક્ષથી દેખાતી નથી. રે બીજી વ્યક્તિનું જ્ઞાન જ પ્રત્યક્ષથી અનુભૂત ન હોય તે તે વ્યક્તિનું
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ = ૪:
૫૫
જ્ઞાન દરેક પદાર્થને આલંબન કરનારું છે એ તે પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ
થાય જ કઈ રીતે ? a પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્રિયદ્વારા થાય છે. અને ઈન્દ્રિયે પિતાપિતાના
વિષયમાં નિયત હોય છે. એટલે ચહ્ન રૂપને, ઘ્રાણુ ગંધને, જીભ રસને, કાન શબ્દને અને ત્વચા સ્પર્શને ગ્રહણું કરે છે જ્યારે ચક્ષુ ઈન્દ્રિય દ્રવ્ય રૂપનું જ્ઞાન નથી કરતી કારણ કે એક વખતમાં એક ઇન્દ્રિયજન્ય એક જ્ઞાન થાય છે એવું દરેક દર્શનકારે માને છે. હવે એક વખતમાં દરેક વિષયને જ્ઞાન કરનાર કોઈ ઇન્દ્રિય નથી તે દરેક વિષયનું જ્ઞાન કેઈપણ એક ઈન્દ્રિયદ્વારા એક વખતમાં કઈ રીતે હેઈ શકે ? ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિય પૂલ ને વર્તમાન પદાર્થોને જ ગ્રહણ કરનારી હોવાથી વર્તમાન પદાર્થોને સ્થૂલ પદાર્થોનાં જ્ઞાનવાળી વ્યક્તિઓ હોઈ શકે, પણ ભૂત ને ભવિષ્યકાલીન પદાર્થોની સાથે ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિયને સંબંધ નહિ હેવાથી ભૂત ભવિષ્યકાલીન પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ કરનાર વ્યક્તિ સંભવેજ કેમ? ને જે સૂક્ષ્મ પદાર્થો દુર્બન આદિથી પણ અગ્રાહ્ય હેય તે પદાર્થો ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયદ્વારા પ્રત્યક્ષ થતા જ નથી તે તે પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ કરનાર કોઈ વ્યક્તિ છે એ કહેવું કેટલું અસંગત ગણાય? જે એક ઈન્દ્રિયથી દરેક પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનારી કઈ વ્યક્તિ છે એવું કહેવામાં આવે તો આંધળાને પણ પદાર્થો દેખવા જોઈએ, બેરાને શબ્દો સંભળાવવા જોઈએ, મુંગાએ શબ્દો બેલવા જોઈએ; આ વાત અનુભવવિરુદ્ધ છે માટે એક ઈન્દ્રિયદ્વારા દરેક પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનાર કઈ વ્યક્તિ છે એમ કહેવું છે તે દષ્ટ વસ્તુને અપલાપ
કરવા બરાબર છે. ૬ અનેક વિષયોને અભ્યાસ કરનારી વ્યક્તિઓનું જ્ઞાન પણ કમિક
દેખાય છે. એક જ કાલમાં અભ્યસ્ત દરેક પદાર્થોનું જ્ઞાન દેખાતું
નથી તે દરેક પદાર્થોનું એક કાલમાં જ્ઞાન હોય કઈ રીતે ? છે જ્યારે આ રીતે પ્રત્યક્ષથી દરેક પદાર્થોને એક કાલમાં જ્ઞાન કરવાવાળી
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ
કોઈપણ એક વ્યક્તિ સિદ્ધ થતી નથી તે અનુમાનથી તે સિદ્ધ થવાની વાત જ ક્યાં રહી ? કારણ કે અનુમાન પ્રમાણની તે ત્યાં પ્રવૃતિ થાય છે કે જ્યાં બે પદાર્થોનું એક ઠેકાણે દર્શન છે અને વળી દરેક ઠેકાણે એ રીતે બન્ને પદાર્થો દેખાતા હોય એવા સ્થળમાં એક પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ થાય એટલે બીજા પદાર્થની કલ્પના કરાવે જેથી ધૂમની સાથે દરેક ઠેકાણે વહિ દેખાય છે અને પછી કઈ ઠેકાણે ધૂમ જોઈએ તે વનિનું જ્ઞાન થાય છે. સર્વજ્ઞ વ્યક્તિની સાથે કોઈ વસ્તુ દષ્ટ હોય તે તે વસ્તુના દર્શનથી સર્વજ્ઞ વ્યક્તિની
કલ્પના કરાય ? ૮ વળી તમો આગ્રહથી કદી અનુમાનથી સર્વજ્ઞ વ્યક્તિ સિદ્ધ કરતા
પણ હશે તે છતાં જૈન દર્શનાભિમત અહત સર્વજ્ઞ વિશેષ તે કદી
પણ અનુમાનથી સિદ્ધ નહિ થાય. ૮ સર્વજ્ઞ સદશ કોઈ વ્યક્તિ પ્રત્યક્ષ નથી કે જે વ્યક્તિને જોઈએ એટલે
ઝટ જ્ઞાન થઈ જાય કે, “ આ વ્યક્તિ સર્વાના સરખી છે કે જેથી
આના જેવી બીજી કોઈ સર્વજ્ઞ વ્યક્તિ હોઈ શકે.” ૧૦ સર્વત્તવાદી એમ કહે કે આગમ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞ સિદ્ધ છે તે તે પણ
તેનું કહેવું યુક્તિથી અસંગત છે; કારણકે સર્વજ્ઞવાદિ આગમને પ્રમાણિક તે સર્વજ્ઞકથિત છે માટે માને છે. પણ સર્વજ્ઞ સિદ્ધ ન હેય તે તતકથિત આગમ પ્રમાણિક કઈ રીતે હોય અને તતકથિત આગમ પ્રમાણિક નથી એ નિશ્ચિત થયું એટલે પછી સર્વજ્ઞપ્રતિપાદક વાકયમાં શ્રદ્ધા તે હોય જ ક્યાંથી ?
આ રીતે જ્યારે કોઈપણ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞ સિદ્ધ નથી થતો માટે જ માનવું જ જોઈએ કે સર્વજ્ઞ જેવી કેાઈ વ્યક્તિ નથી. અને સર્વજ્ઞ જેવી કેઈ વ્યક્તિ સિદ્ધ ન થઈ તે પછી તતકથિત આગમ ઉપર વિશ્વાસ રાખી તપાદિ કરી કાયા શેકવવી, ભોગથી અલગ રહેવું, દુનિયાની મોજમજાક ન માનવી, એ બંધુ આત્મવંચના છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: :
આજે એવી ઘણું અવિશ્વસનીય અંધપરંપરા ચાલી આવે છે અને જેને આજના કહેવાતા શિષ્ટ પુરુષો સ્વીકાર કરે છે. અને તેથી જ આજના કહેવાતા શિષ્ટ પુરુષોએ આચરેલ પ્રવૃતિ વ્યાજબી ગણવી એ નવું ગાંડપણ છે. અને પાપ પુન્યની વાત કરી આજના લેકેના પુરુષાર્થને નિર્માલ્ય બનાવી દીધું છે. પાપ પુન્ય જેવી કોઈ વસ્તુ નથી તો સ્વર્ગ નકની વાત તો કેવળ શાસ્ત્રોનાં ગપ્પાં છે માટે સ્વર્ગ નર્ક પાપ પુન્યાદિથી ભડક્યા વગર આજની દુનીઆના દેખીતા ભોગ ભોગવવા અને મોજ મારવી, દુનીયાની પણ કહેવત છે કે આપ મર ગયા પીછે ડૂબ ગયી દુનીઆ. અર્થાત મર્યા પછી કંઈ વસ્તુ નથી રહેતી કે જેથી બીજા કશે સહન કરવાં. પાંચ ભૂતને પિંડ માતાના પેટમાં એકત્રિત થાય છે, અમુક વખત સુધી દુનિયામાં હસ્તિ ધરાવે છે, પછી ભૂતોમાં ભૂત સમાઈ જાય છે..
આવી માન્યતા આજના કહેવાતા ઘણા આસ્તિકના લેબાસમાં રહેલા નાસ્તિકની છે. અને તેથી જ આજે સર્વ પ્રતિપાદિત આગમાં પણ ભૂલ કાઢવા મહેનત કરે છે. કારણકે એ સમજે છે કે સર્વજ્ઞપ્રતિપાદિત આગમોમાં જે ભૂલે આપણે બતાવી દઈએ એટલે તાત્કાલીક બધી વસ્તુઓ મિથ્યા સિદ્ધ થાય. અને મિથ્યા સિદ્ધ થાય એટલે પછી આજે જે સાધુઓ આગમને આશ્રય લઈને જવાબ આપે છે તેને પણ ચૂપ કરી શકાય. આ માન્યતા છે કે પહેલાં આર્યદેશમાં હતી પણ આસ્તિકવાનું પૂર જેશ હોવાથી તેમનું ઝાઝું જેર ચાલતુ ન હતું, પણ આજે આસ્તિકવાદને બદલે જડવાદનું જોર થવાથી જડવાદના વિકાસમાં જ જિંદગીની ઈતિકર્તવ્યતા મનાવવામાં આવતી હોવાથી ઉપરોકત શંકાવાલા ઘણુ મનુષ્ય આજે દષ્ટિગોચર થાય છે. પણ આ બધી શંકાઓનાં સમાધાને યુક્તિ પુરસ્પર પ્રતિપાદિત છે અને તેનાં સમાધાને પણ ક્રમશઃ આપણે કરશું.
- - - [ ચાલુ ] સાધુ શિરોમણિ' નામનું ભેટ પુસ્તક તૈયાર છે; ત્રણ પૈસાની ટીકીટ બીડી મંગાવે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણું ઃ
આ કારમી કલેઆમ કયારે અટકે?
શ્રી સેમચંદ શાહ | વિક્રમાદિત્યનું ૨૦૦૧નું અને વીર સં.ર૪૭૧નું વર્ષ સમેટાઈ જવાની તૈયારીમાં છે નવલ વર્ષની ઉષા તાજેતરમાં જ પ્રગટશે. બાર મહીને નવું નર્ષ આવે છે અને આપણે તેને ઉજવીએ છીએ. આશાની મેટી મહેલાતે ચણાય છે પણ ગર્ભમાં છૂપાએલા બનાવે જ બહાર આવે છે. માનવનું ધાર્યું બન્યું નથી પણ માનવે કરેલા કૃત્યનું ધાર્યું બન્યું છે. ગત છ વર્ષોમાં યુદ્ધના મહાતાંડવથી રાજા કે પ્રજા, લક્ષ્મીવાન કે ગરીબ, મજૂર કે ઉદ્યોગપતિ, નેકર કે શેઠ સૌ કોઈ તેની અસરથી બચવા પામ્યું નથી. ૨૦૦૨ ને સંવત્સર રાજા અને પ્રજા માટે કે જશે ? એની સપૂર્ણ આગાહીઓ સંપૂર્ણ જ્ઞાની એટલે કેળવજ્ઞાની ભગવંતે જ પીછાની શકે બાકી આર્ય સન્નરનારીઓ ઊગતા નૂતન પ્રભાતે એટલું જ ઈચ્છે કે, સર્વે સંતુ સુવિર:
છ વર્ષ લગી ચાલેલા મહાયુધ્ધ અનેક ઉલ્કાપાતને જન્મ આપે અને એ ઉલ્કાપાતેમાં ઘણું હોમાયું છે. એનું સરવૈયું કાઢતાં જમા કંઈ રહેતું નથી. વ્યાપાર એ ખેડાયો છે કે નુકશાની ઉપર નુકશાની; એ નુકશાનીનું વળતર કયારે અને કેટલા વર્ષોમાં પાછું વળશે તે વર્તમાનમાં કલ્પવું પણ મુશ્કેલ છે. નુકશાનીના આંકડાં ઘણા મોટા છે. એ નુકશાનીની ભરપાઈ કરવા માટે ઘણાં વર્ષો જોઇશે. એક પછી એક વર્ષ તે આવશે પણ એ વર્ષમાં નુકશાનીનું કેટલું વળતર થાય છે ? એ એક ગહન પ્રશ્ન છે.
જમને શરણાગતિ સ્વીકાર કર્યા પછી પણ પાસિફિક મહાસાગરના એક ખૂણે આવેલા જાપાને પિતાને ને ફરકત ચાલુ રાખવા કમર કસી પણ, બ્રિટન, અમેરિકા, અને રશિયા આ મહારાજના સંયુક્ત બળ સામે એકીલું અને અટુલું બનેલું જાપાન કઈ રીતે ટકર ઝીલી શકે ? સંયુક્ત બળની કિલ્લેબંધી જાપાન જેર કરી શક્યું નહિ અને જૂજ ટાઈમમાં એને મિત્રરાની શરણાગતિ નમતા મસ્તકે સ્વીકારવી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૪:
પડી છે અને સહીઓ વગેરે સઘળું પતી ગયું છે. અને એ રીતે ચાલતું વિશ્વ યુદ્ધ આજે તે થાળે પડયું છે. યુદ્ધના પરિણામે જર્મન અને
જાપાન વિષમ પરિસ્થિતિમાં અને બંધનની જાળમાં પડયું છે. - બ્રિટન, અમેરિકા, જાપાન, જર્મન, ચીન, ફ્રાન્સ અને રશિયા વગેરે દેશની ભૌગોલિક પ્રગતિ વિજ્ઞાનના પરિબળે વધી હશે પણ તે શક્તિ અને પ્રગતિ જડવાદના પાયા ઉપર રચાયેલી હેવાથી લાભને બદલે નુકશાન ઘણું કરી જાય છે. આર્યાવર્ત દેશે બીજા દેશને સહવાસ અને સમ્પર્ક સાધવાથી થોડે–ઘણે અંશે ભૌતિક પ્રગતિનું અનુકરણ અને અનુસરણ લીધું છે. પ્રગતિને મજબૂત પાયે સત્ય, અહિંસા અને ચૈતન્યવાદ ઉપર નહિ રચાય ત્યાં સુધી વિશ્વશાંતિ ભયમાં મૂકાયેલી રહેશે. પ્રગતિના સત્યસ્વરૂપને ઓળખી જનતા સન્માર્ગે વળે તે જ દેશ સમાજ અને ધર્મને ઉદ્ધાર છે એટલે કે આપણે ઉદ્ધાર છે. અવળા માગે પ્રયાણ આદરનારા પ્રગતિની મૌલિકતાને પામવા જતાં અર્ધગતિના મૂળમાં પહોંચી જાય છે.
યુદ્ધ શહિવાદ અને મુડીવાદમાંથી પ્રેરાયેલું છે” આ જાતની માન્યતા કેટલાક ધરાવે છે પણ એ માન્યતા પિકળ છે કારણ કે, સમાજવાદી હેય કે સામ્યવાદી હોય, નાઝીવાદી હોય કે શાહીવાદી હોય, લેકશાહી હોય કે ગાંધીવાદી હોય પણ વ્યક્તિ માત્રનું માનસ જ્યાં સુધી જડવાદી મટી ચૈતન્યવાદી ન બને ત્યાં સુધી જગતની પવિત્ર ભૂમિ પર નાનાં-મોટાં યુદ્ધોએ ભૂતકાળમાં જન્મ લીધે છે, વર્તમાનમાં લે છે અને ભાવીમાં લેશે. શાહીવાદ કે મુડીવાદને નાશ કરવાથી વિશ્વમાંથી યુદ્ધને નાશ થશે એમ માનવાને કાઈ એવું સબળ કારણ નથી. મનાતાં સામ્યવાદી રશિયાએ પણ યુદ્ધના મહાતાંડવમાં યુદ્ધની ભયંકરતા સર્જવામાં મેટો હિસ્સો આપ્યો છે. પૂણ્ય–પાપની નાસ્તિકતામાંથી અથવા તે પાપના અતિરેકમાંથી યુદ્ધ જેવા મહાભયંકર તો ફાટી નીકળે છે. યુદ્ધ એ પણ પાપનું પરિણામ છે.
કોડે માનવીઓના મસ્તકથી અને અબજોના ખર્ચથી મળેલા મેઘા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫૦
કલ્યાણ: જયની કિંમત આર્ય અને સંસ્કારી માનવ કેડીની જ ગણે. જેનાથી પ્રજાની સુખ–સગવડતાઓ ભયમાં મૂકાય, સંપ–સમૃદ્ધિનો હાસ થાય, સામાજિકતાનું, આર્થિકતાનું, નૈતિકતાનું અને ધાર્મિકતાનું ધારણ નીચે ઉતરી જાય, માનવતાના ગુણને નાશ થાય અને સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય, સજજનતા, સહિષ્ણુતા અને શાંતિ વગેરેમાં પૂળ મૂકાય તેવા પ્રકારના યુદ્ધને આર્યદેશના નવગજના નમસ્કાર જ હોય !. આપણી પ્રાર્થના તે એ જ હોય છે, આવાં યુદ્ધો પૂણ્યભૂમિ ઉપરથી સદાને માટે લેપ થાય અને વિશ્વશાંતિનું સામ્રાજ્ય ચોમેર પથરાય અને જગતના છે સાચી સુખસમૃદ્ધિને વરે !
અમર્યાદિત દેટ નાશને નોતરે છે. યુદ્ધના પ્રારંભમાં જર્મનની જય પ્રત્યે વેગીલી દોટ હતી. જર્મને અનેકાના જીવને ભાગે યુદ્ધને આરંભ કર્યો હતો. જનતાની જીભ ઉપર જર્મનના જય ઉચ્ચારો થતા હતા. અને બ્રિટિશને ગણતરીના દિવસોમાં પરાજય કરશે. આ આખી ગણતરી ઊંધી વળી છે. આખરે તે જર્મનને ય અવનત મસ્તકે શરણાગતિ સ્વીકારવાની ફરજ પડી. જર્મનનું સોબતી રાજ્ય જાપાને જર્મનની શરણાગતિ બાદ પણ મિત્રરા સામે ટકકર ઝીલવા અને યુદ્ધ ચાલુ રાખવા કમર કસી પણ જાપાન પ્રાણુવિનાનું ઓછું બની ગયું હતું. આખરે જાપાનને પણ શરણાગતિના પંથે વળવું પડયું.
જમન-જાપાને યુદ્ધનાં મંડાણ કરી શું મેળવ્યું ? બેકારી વિજ્ઞાનના મૂળ પાયામાં જ બેકારીનું ખાતર નંખાએલું છે. વિજ્ઞાન, શેધખોળ અને શક્તિ સામર્થ્ય અંગે યંત્રોની બાહુલ્યતા વધી છે અને એ યંત્રની જમાવટથી હિંસા, બેકારી, નિર્દયતા, નિષ્ફરતા, અસત્ય, પરિગ્રહ વગેરે વૃદ્ધિ પામ્યાં છે. સેંકડે માણસોનાં હાથે થતું એક કામ યંત્ર પડાવી લે છે અને સેંકડે માણસોની આજીવિકાનો લેપ થાય છે. અખબાર નવેશે જણાવે છે કે યુદ્ધની પૂર્ણાહૂતિથી હિંદી સૈન્ય ૨૦ લાખ અને અમેરિકામાં ૭૦ લાખ માણસ બેકાર બનશે.”
વિશ્વશાંતિને ઉજવનાર ડાહ્યાઓ આ હકીકતને રહમજી સાચા માર્ગને પામે એ જ આજના નવલવર્ષને પ્રારંભે આપણે ઈચ્છીશું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ :
આજનો પુદ્ગલવાદ શ્રી સુંદરલાલ ચુનીલાલ એમ. એ. આર્યાવર્તની આ ભૂમિમાં આસ્તિક અને નાસ્તિક બે પ્રકારના દર્શને–વાદો અસ્તિત્વ ધરાવતા આવ્યા છે. સામાન્યતઃ આત્મા–પુણ્યપાપ-સ્વર્ગ-નરક આદિમાં શ્રદ્ધા ધરાવતા દર્શને આસ્તિક ગણાય છે.
જ્યારે તે વસ્તુઓમાં ન માનનાર એક વર્ગ નાસ્તિક તરીકે ગણાતો આવ્યો છે. જો કે આસ્તિક ગણાતા દર્શનેમાં પણ ઊંડે ઉતરતાં તે તે દર્શનેની આસ્તિકતા કયાં જઈ અટકે છે એ વિચારણીય પ્રશ્ન છે, પરંતુ પ્રસ્તુતમાં તે આપણે આજે એક વિલક્ષણ કટિને વર્ગ સમાજમાં ઊભો થયે છે–ઊભા થયે જાય છે. તેને અંગે જ વિચારણા કરવી છે.
આ એક વર્ગ એવા પ્રકાર છે કે જે સમાજમાં ઈશ્વર-પ્રાર્થના ગરીબોની સેવામાં રહેલ પુણ્ય–પ્રાપ્તિ આદિની સુફીયાણું વાતે એક બાજુ કરે છે, જ્યારે બીજી બાજુએ એમની સઘળીએ મોટા ભાગની પ્રવૃત્તિ અને ધ્યેય સમાજના મોટા ભાગને દેવ–ગુરુ ધર્મ પ્રત્યેની ભક્તિથી ખસેડી શ્રદ્ધાથી ઉબગાવી દે છે. એટલું જ નહિ પણ એની ધીમી અને માઠી અસર એ થઈ છે અને થાય છે કે ખરી રીતે આત્મા જેવી સાચી વસ્તુના અસ્તિત્વમાં પણ સમાજની માન્યતા રહી છે કે કે કેમ? રહેશે . કે કેમ ? એ પ્રશ્ન ઉઠે છે અને જરા ઊંડી વિચારણું કરીએ તે જરૂર એમજ લાગે કે આત્માના અસ્તિત્વમાં કે અવશ્ય આવનાર મરણમાં અને ત્યારપછીના જન્મમાં જાણે એ વર્ગ માનતો જ નથી.
કારણ કે તે વર્ગનું સંપૂર્ણ લક્ષ્ય ઐહિક આબાદિની પ્રાપ્તિમાં જ કેન્દ્રિત થએલું છે. અમે પસે ટકે, સત્તાઓ અને શારીરિક બળ કેમ આબાદ બનીએ. આ માત્ર એક જ તેમનું જીવનધ્યેય બનેલું છે કે જે ધ્યેય પૂર્વના પુણ્યોદય વિના કદીએ ફળીભૂત થાય એમ નથી એવી આર્યાવર્તને શ્રદ્ધાળુ વર્ગની સજજડ એકધારી માન્યતા છે. મતલબ કે આ વર્ગ આ રીતે પુણ્ય અને પાપમાં પણ માનતા નથી એમ ચોક્કસ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપર
કલ્યાણ
થાય છે. ફરમાત્ર એટલે કે જૂનવાણું નાસ્તિક વગ ઉધાડે છોગે પિતાની નાસ્તિકતા જાહેર કરતા અને એથી શ્રદ્ધાળુ આસ્તિકવર્ગ તેમને સારી રીતે પિછાની શકતું અને એ ચેપી રોગથી સ્વપરને બચાવી શકતા. જ્યારે આધુનિક છૂપા-નાસ્તિકવર્ગે તો ગજબ કર્યો છે. ભદ્રિક શ્રદ્ધાળુ વર્ગમાં પણ એનું ઝેર પરોક્ષ-અપરોક્ષ રીતે સમાજમાં પ્રસરતું જાય છે. ( જો કે આ છૂપા-નાસ્તિકવર્ગમાં પણ કેટલાક ભાગ તથાપ્રકારના પરિચય અને વાતાવરણને લઈને–પોતાની અજ્ઞ-દશાને લઈને કોઈક પરોક્ષ હથેડાના હાથારૂપ બની ગયો છે. પરંતુ એ પરિસ્થિતિના કારણે અને ચર્ચવા નથી.)
આ કાતિલ ઝેર પ્રસારવાની ખૂબી એવી છે કે ભકિક જનતા મુંઝાયા વિના રહે જ નહિ. રાહી ધર્મસાધનમ્ સૂત્રો ઉપયોગ કરી ધર્મને નામે શરીરને પુષ્ટ બનાવવાની વાત ભદ્રિક માણસને ગળે ઝટ ઉતારી છે. પછી એ પુષ્ટિની પાછળ ભક્ષ્યાભઠ્ય-પેયાયવિરાધના વિ. ની વાત બાજુએ મૂકી દેવાય. મં શાનં સત્ર આગળ કરી જ્ઞાનની પરબ ખૂલ્લી મૂકવાને પિકાર જોરશોરથી થાય. ભદ્રિક જનતા સાચા તારકજ્ઞાન અને આત્મઘાતક કેરા અક્ષરજ્ઞાનને વિવેક કરી શકે નહિ; અને પછી દેવ-ગુરુ-ધર્મને હમ્બગ કહેનારે, દેવાલને દવાખાનામાં–ઉપાશ્રયને નિશાળમાં–સાધ્વીઓને નર્સોમાં ફેરવવાની હિમાયત કરનારે વર્ગ પ્રાયઃ પિદા થાય અને શ્રદ્ધાળુ સમાજને તે કડવા ઘુંટડા ગળે ઉતારે જ ટકે.
આ છૂપી નાસ્તિતા સામે સમાજના-શાસનના સાચા સંરક્ષક ૫ આચાર્યપંગોએ, પૂ. સાધુ મહાત્માઓએ અને શ્રદ્ધાળુ ઉપાસકેએ વખતે વખત લાલબત્તી ધરી છે અને ધરે પણ છે. પણ સમાજના કમનસીબે કહે કે પડતા કાળના પ્રભાવે કહો, ગમે તેમ કહે પણ એ અત્યંત જરૂરી લાલબત્તી ધરવામાં પણ મતભેદ ઊભા રહ્યા એટલું જ નહિ પણ વિરોધી પ્રવૃત્તિરૂપમાં સામને થયો અને થાય છે. હવે તે કોઈ ઉદયપળ જાગે, કેઈક યુગ પ્રભાવક સુવર્ણ પ્રભાતે ઝળહળે અને સમાજ શરીરને કોરી ખાનાર આ છૂપી નાસ્તિકતા વિલય પામે એ જ એક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪
પw અભ્યર્થના શાસનદેવને કરવાપૂર્વક આપણી સુરજમાં સ્થિત અને પ્રગતિમાન બનીએ એ જ એક અભિલાષા.
સદાચારને માર્ગ મુનિરાજશ્રી જિતેન્દ્રવિજયજી મહારાજ-દર વિશ્વમાં સદાચાર શિષ્યોને ઈષ્ટ છે. તે સદાચરણનું કેન્દ્ર પંચ મહાવ્રતમાં સમાય છે. મહાવ્રત એટલે શિષ્ટાચારનું મૂર્ત સ્વરૂપ આખી જિંદગી વિદ્યાદેવીને સમર્પણ થવું તે, આત્મતત્વ શોધવા માટે અદરાયેલા એક મહાન આરાધના યજ્ઞ, જેનું અપરનામ દીક્ષા છે. વિષય વાસનાઓના વેગે દોડતા ઘડાઓને લગામ દ્વારા નિયમન કરનાર એક પરમેચ સાધન એ દીક્ષા છે.
દીક્ષા એટલે આત્મસ્વાદને ટેકીલો માર્ગ, સાચું સ્વયંસેવકપણું દુનિયાના બજારમાં નહીં જડે તેવું વિશ્વસનીય શાંતિનું મથક, વિવેકીઓ માટેનું આશ્રયસ્થાન, સ્વતંત્રતાને સત્ય પૂનીત પંથ, વિદ્યા અને વિજ્ઞાનનું સાચું ગુણ-મંદિર! કર્મસામ્રાજ્યની સામે અદરાયેલે એક મહાન રણુ-સંગ્રામ સડહંવાદના મીલનતારનું ગુણ કીર્તન, અને પરમ વિશુદ્ધતાને આદર્શ!! તેમાં રહેલે આત્મા કાધને મારે છે છતાં હિંસક કહેવાતું નથી માનને મરડે છે, છતાં પીડા કરનાર તે નથી; માયા પ્રપંચને કરડી નજરથી કૂટે છે, છતાં બીનગુન્હગાર કરે છે અને લાભને નાશ કરવા મથે છે, છતાં ગુણીયલ સમાજમાં નેતૃત્વ ભેગવે છે. સામા તરફથી થતા આક્રોશને સહર્ષ વધાવી લે. થતા અપમાનને પચાવી શકે, માયાવીઓની
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
કલ્યાણ ઃ
વચ્ચે રહેવા છતાં નિખાલસતા કેળવે, લાભનાં પૂરને અવગણી સતેાષની સ્ટીમરમાં આનંદ માણે; આવા તેા તેનાં લક્ષણે હાય છે. કેાઈની સામે પણ તે શત્રુની દૃષ્ટિથી જોતા હાતા નથી. દુનિયાભરમાં એક ક રાજ સિવાય તેના કાઇ શત્રુ જ જીવતા નથી. ગળથુથીમાંથી મળેલા આ સિંચનથી તે બધાને મિત્ર માને છે. આનું નામ તે સાચું વિશ્વબંધુત્વ, આનુ નામ સાચી મિત્રાચારી! આનું નામ પવિત્ર જિંદગી! કેાઈનું બુરૂ કરવુ' નહિ !
6
કામ કરવું તેા ભલાઇનું જ કરવું' એવી જિંદગીમાં અણુનમ નેમ રાખવી એ જ પરાક્રમ છે, શૌય છે, સાચું સામર્થ્ય છે. કાઈને પણ હું સુખ કેમ આપુ? એવા તે જેને ઉદ્દેશ હાય છે. મન વચન કાયાથી કાર્યની પણ હિ ંસાથી પર રહેવુ', જૂઠને તિલાંજલી આપવી, માલીકની રજા વિના તણખલુ' પણ લેવું નહિ, સ્ત્રી જાતિના સ્પર્શ પણ વવેા, પૈસાને પથ્થર સમાન અને ચળ માની તેના મમત્વને પણ ત્યાગ કરવા, સૂર્ય વિના (રાત્રે) આહાર પાણી પણ ન લેવા એવી તા જેની છ પ્રકારની હૃદ્ધ ટેક હાય છે, તેવા મુદ્રાલેખ વાળા મુનિજનાને જ સતપુરુષ કહીશકાય છે.
શારીરિક રાગેાના નિવારણ માટે ઔષધની જરૂરિયાત ઝાઝી નથી
૦૦૦૦૦૦૦૦એક ડૉકટરની અનુભવ કથા॰૦૦૦૦xxe.
ડાક્તર સાહેબ ! જરા ફેર આવે છે, પેટ બરાબર આવતું નથી, ખાવાનું ભાવતું નથી, નબળાઇ બહુ છે. એવી દવા
આપે કે જલ્દી
,,
સારે થઇ જાઉં.
..
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધું મટી જશે. આઠેક દિવસ દવા હજુ લેવી પડશે. આજે દેવામાં ઘણે ફેરફાર કર્યો છે.”
એમ કહી દાક્તર સાહેબે દવાના નામમાં એક બેને ઉમેરે કરી એક બે છેકી નાંખી, એક બેનાં પ્રમાણમાં ફેરફાર કરીને કાગળીયો દર્દીને આપે.
નીરાંત ને સંતોષને ભાવ દર્શાવતાં દર્શાવતાં દદીએ કાગળીઓ લીધે ને દવા બનાવનારની બારી તરફ વળ્યો.
તેને ચા જતાં દાક્તર જોઈ રહ્યાં. તેની પીઠ પર તેમની દષ્ટિ ડી વાર ઠરી અને તેમનાં મુખ પર પરિહાસનું, હળવા મનનું એક સ્મિત ફરકી ગયું. જાણે કે “મૂર્ખ માણસે ” એવો વિચાર તેમના દિલમાં આવીને ચાલી ગયો.
મારાથી એ સ્મિત છુપું રહી શકયું નહી. દાક્તર સાહેબ સાથે મારો પરિચય ગાઢ હતો ને કઈ બાબતમાં પુછવા કરવામાં સંકેચ ન હતો.
મેં તે તત્કાળ પૂછયું કે, “તમે આ દર્દીને મૂર્ખ માનતા લાગો છો..” “ઘણું ખરાને અમે તે મૂર્ખ માનીએ છીએ.”
હું ચક્તિ બની ગયો. હું તેમનું કથન સમજે નહી. વિસ્ફારિત નયને કાંઈ બોલ્યા વિના હું જોઈ રહ્યો ને દાક્તર સાહેબ બોલ્યા.
મારા શબ્દોથી તને આશ્ચર્ય થશે પરંતુ હું તને સમજવું. અમારા દીલમાં દર્દીઓ પ્રત્યે કેવી લાગણી કામ કરે છે તથા તેમને માટે શું વિચારે ય છે તે તારે જાણવા છે? ખરી વાત તો એ છે કે આ દવાઓનાં રગડાં અને આ પ્રીસ્કીપશનેથી રોગ મટે છે એ વાત ખોટી છે. દદીઓ અમારે ત્યાં દોડ્યા આવે છે ને અમે તેમને પાણીનાં બાટલાં ભરી આપીએ છીએ, ને તેઓ રાજી થઈને ચાલ્યા જાય છે.”
“પરંતુ દવાથી ઘણા દર્દીઓને લાભ થતાં મેં જોયા છે.” મેં કા પ્રદર્શિત કરી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ અકસ્માત ! માત્ર અકસ્માત ! હું તને સાચું કહું છું, ઈરાદાપૂર્વક જાણી જોઈને દવાથી જ રોગ મટવાના કીસ્સા બહુ ઓછા બને છે. બાકી તને ખબર છે કે દરરોજ સેંકડો દર્દીઓ અમારી પાસે આવે છે ને જાય છે. તેમાં દર્દો શું છે, દર્દીનું કારણ શું છે એ અમને બહુ ઓછી ખબર પડે છે. અમે તે દર્દીનાં સામાન્ય ચિને જાણતાં હોઈએ છીએ. દર્દી અમને તે વાત કરે એટલે તેની વાત તથા તેનાં ચિહુને ઉપરથી અમે તેનાં રોગ વિષે એક સામાન્ય (general) અભિપ્રાય બાંધીએ, એ અભિપ્રાયમાં કે ઈ ચોકકસ રોગનું નિદાન ન હોય પરંતુ આવા ચિહેથી જણાતાં બે ચાર, રોગોને અમને ખ્યાલ હેય ને તે મુજબ અમે મોઢે રાખેલી ને આવા બે ચાર રોગ માટે ઉપયોગી ગણાતી છેડી દવાઓ લખી આપીએ.”
સામાન્ય રીતે કે તે તેનું પેટ સાફ કરવાનું હોય એટલે મીઠું થોડું દવામાં નાખીએ, કેઈને જરા ઉધરસ હોય કે શરદી હોય તે થોડે
દારૂ” દવામાં આપીએ, જરા શક્તિ માટે કવીનાઈન કે સ્ટ્રીકનાઈનના ટીપાં નાંખીએ. ને એક ભાગ દવામાં દશ ભાગ ચેખું પાણી ઉમેરીએ.”
એટલે આ દવાનાં પ્રીસ્ક્રીપશને અમે બનાવીએ તે સામાન્ય (જનરલ) હેય. ખાસ (સ્પેસીફીક) ન હેય. ને અમારું ગાડું ચાલે કારણ કે ઘણાખરા રોગોનાં મૂળ મેં ઉપર જણાવ્યું તેવું હેય.”
પણ રોગ તે મટે છે ને તે પણ દવા ખાધા પછી.” મેં કહ્યું.
“તેમાં પણ માન્યતાને ફેર છે ” દાકતર સાહેબ જરા નવરાશમાં હતા એટલે તેમણે મને તેમના ધંધાના ભેદ સમજાવવા માંડ્યાં. “ દવાથી જ રોગ મટે છે એ માન્યતા તદ્દન ખોટી છે. હકીકત તે એમ છે કે, કુદરતે આપણું શરીર જ એવી અદ્ભુત ખુબીથી બનાવેલું છે કે શરીરરૂપ યંત્ર હરહંમેશા રોગ કે અસ્વસ્થતા સામે લડે છે. દુનીયામાં આજે હજારો યંત્રો આપણે જોઈએ છીએ પરંતુ કોઈ પણ યંત્ર હજુ સુધી આપણે જોયું નથી કે જે આપમેળે સ્વચ્છ બનતું હોય, જે પિતાની
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેળે તેને નડતા અવરોધો નીવારતું હોય, કે જે પિતાની જાતે યંત્રમાળામાં પડેલે ખેટકે સમારી લેતું હાય.”
પરંતુ મનુષ્ય દેહ એ એક એવી અલૌકિક અને અપૂર્વ વસ્તુ છે, તેની રચના ને તેની યંત્રમાળા એવી અદ્વિતીય અને વિશિષ્ટ છે કે તેમાં પડતો વિક્ષેપ, ભરાતો મેલ કે મળ ને તેના પર થતા રોગના હુમલા. એ સર્વને તે આપમેળે જ સામનો કરે છે. આંખમાં સૂક્ષ્મ કણું પડયું હોય તે પણ જ્યાં સુધી તે બહાર નીકળતું નથી ત્યાં સુધી આંખને જંપ વળતા નથી. ખાવામાં માખી આવી જાય તો તે તરતજ ઉલટી વાટે બહાર નીકળે છે. ઉટી ઝાડા એ બધી વસ્તુઓ શરીરમાં રહેલાં અથ૯ તને જલ્દી બહાર ફેંકી દેવાનાં દેહયંત્રના પ્રયત્નના પરિણામરૂપે છે.”
ઝેરને પણ શરીર બહાર કાઢવા પ્રયત્ન કરે છે. તેવી રીતે જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારને રોગ શરીરને લાગુ પડે છે ત્યારે તે રોગની સામે શરીર પોતે જ યુદ્ધ કરે છે, તે રોગને નીવારવા પ્રયત્ન કરે છે. પરંતુ - દરેક યંત્રને જેમ મર્યાદા હોય છે તેવી રીતે શરીરરૂપી યંત્રની શક્તિ
અને સામર્થની મર્યાદા હોય છે. શું જડ કે શું ચેતન–તેની સામેના. સમાન બળની સામે જ તે ટકી શકે છે. એ રીતે જ્યારે દેહ-યંત્રની શક્તિબહારની વસ્તુને સામને કરવાને તેને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે તેનું કાર્ય સંપૂર્ણ થઈ શકતું નથી.”
દાક્તર સાહેબ થોડી વાર અટકયા. તેમણે પોતાનું મસ્તક બંને હાથમાં લઈને જરા દધું. જરા આસપાસ જોયું ને ખુંખારો ખાઇને તેમને ચમત્કારિક વાર્તાલાપ આગળ ચલાવ્યો. હું રસ્તબ્ધ બનીને સાંભળી રહ્યો.
ઝેરને દાખલો લઈએ. સામાન્ય રીતે ઝેર શરીરમાં પ્રસરે ત્યારે દેહ તેને બહાર કાઢી નાખવા પ્રયત્ન કરે છે જ, પરંતુ તીવ્ર વિષના આકરા હુમલા સામે દેહયંત્રની શકિત ટકી શકતી નથી એટલે તે તૂટી પડે છે, તેવી જ રીતે માનવી ખેરાક નિયમસર લે તે તે શકને પચાવી તેમાંથી
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણું : નિરર્થક વસ્તુ દેહ બહાર કાઢે છે, પરંતુ દેહયંત્રને કામ કરવા કરતાં વધારે પડતો ખોરાક એરાયા જ કરે છે તે નિરર્થક વસ્તુઓને ઢગ થાય ને રોગ જન્મે છે. કુદરતની રચના જ એવી છે કે દેહ પોતે જ પિતાને નીરોગી રાખવાનાં સર્વ પ્રયત્ન કરે છે ને તે માટેનાં સર્વ સાધને તેને મળેલાં હોય છે. માત્ર એ સાધને પહોચી વળી ન શકે તેટલા વિરોધનો તેને સામનો કરવો પડે ત્યારે તે નિરુપાય બને છે. એટલે એવાં કેટલાંય દ્રષ્ટાંત છે કે જેમાં સામાન્ય ઉધરસ, તાવ, અપ ને બીજા હાના રોગો કઈ પણ જાતની દવા વિના અમુક સમયને અંતરે મટી જાય છે.”
“ઉચ્ચ વર્ગનાં લેકે ઘણી વખત નીચા વર્ગના ને નિષ્કિચન તથા ગામડાના લોકો દવા વિના કેવી રીતે ચલાવી શકતા હશે તેની વિમાણસમાં પડે છે; પરંતુ તેમાં વીમાણસમાં પડવાનું કોઈ કારણ નથી. કારણ કે તેમનું રાગ નીવારણ તે દેહ પિતે જ કરે છે. એટલે દવાની તેમને જરૂર નથી.”
આ કુદરતી સત્યને લક્ષ્યમાં લઈને જ “કુદરતી રોગોપચાર” નામને એક તબીબી પંથ નીકળે છે. જે પંથ કોઈ પણ જાતની દવાની હિમાયત કરતું નથી. તે દરેક રોગને કુદરત જ સાનુકૂળ સંગો હોય તે મટાડે છે એ હકીકતને લક્ષમાં લઈને તે કુદરતી સાનુકૂળતાઓ દરેક રોગ માટે શું જોઈએ તેને નિર્ણય કરે છે. ને તે સિદ્ધાંતમાં કશું ખોટું નથી.”
“ ત્યારે દવા તે માત્ર ધતીંગજ છે ને?” મેં પૂછયું.
“જે ખરૂં પૂછીએ તે તે ધતીંગ જ છે, છતાં દવાની તરફેણમાં બે બાબતે છે. એક તે એ કે જે રોગનું નિદાન થયું હોય અને જો તે રેગને જ અકસીર સિદ્ધ થયેલી એવી દવા આપવામાં આવે છે તે રોગને નાબૂદ કરવા શરીર જે યુદ્ધ ખેલી રહેલ હોય છે તેને કુમક મળે છે ને એ રીતે દવા શરીરને સહાયરૂપ બને છે, પરંતુ ગમે તેવી દવા હેવા છતાં માત્ર દવાથી જ કઈ રોગ મટતું નથી તે હકીકત છે.”
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: 8:
પપ “પરંતુ દરેક તબીબ દરેક કેસમાં રોગનું સાચું નિદાન કરી શકો નથી ને જે કરી શકે છે તે દરેકને માટે પણ તેની સાચી દવા જડતી નથી. આ હજાર તબીબેને તેમનાં લાખો દર્દીઓમાં માત્ર દશ ટકા જ દર્દીઓનું પ્રમાણ એવું હશે કે જેમને તેમના ખરા રોગની ખરી દવા મળતી હશે.”
બાકી તે આંધળે બહેરું કૂટાય છે. કેટલાય મોતને પણ પામે છે. કેટલાય લેકે લાબે વખત દવા લઈને કંટાળી છોડી દે છે ને સાજ થઈ જાય છે કારણ કે કેટલીક વખત ઉલટું એવું બને છે કે શરીર કુદરતી રીતે જે રોગ નીવારણ કરવા પ્રયત્ન કરી રહેલ હોય છે તેમાં દવા અવરોધરૂપ નીવડે છે. દવા છેડી દીધા પછી રોગ મટવાના આવા કેટલાય અજાયબ કીસ્સાઓ બને છે પણ તેનું કારણ મેં જણાવ્યું તે સિવાય બીજું કઈ નથી.”
હવે એક છેલ્લી વાત દાકતર સાહેબે જરા ગંભીર વદને કહ્યું તે છે દવાની માનસિક અસરની. માનસશાસ્ત્રીઓએ આજે જે શોધ કરી છે તે સ્વતઃ પ્રેરણુની છે. જેને Auto-Suggestion કહેવાય છે. તે લેકે કહે છે કે: “માંદ નથી ” “ હું માંદ નથી” બસ એવું જ રટણ દર્દીઓ કરે છે તેનાં દર્દ મટે છે તે જ મુજબ “ હ બળવાન છું.”. “હું દઢ મનને છું.”. “આ મેળવીશ જ”. “સવારે પાંચ વાગે ઉઠીશ જ”-આ મનનાં માનસિક રટણથી તે તે વસ્તુ માનવી સિદ્ધ કરી શકે છે. માનસશાસ્ત્રથી જાણેલી આ પદ્ધતિ પ્રયોગથી ને બીજી રીતે સિદ્ધ થયેલી છે.
એટલે રોગના મટવાનો ઘણો આધાર માનવીનાં મન ઉપર હોય છે. દવા લીધા છતાં તે દવાથી અગર તે દવા આપનાર તબીબથી પોતાને આરામ થવાને નથી એમ માનનાર દર્દી તે દવાથી સાજો થતું નથી. એથી ઉલટું એ દવાથી અગર એ દવા આપનાર તબીબથી તેને આરામ થનાર છે એમ માનનાર દર્દી સાજો થાય છે. કેટલાય દદીઓ એવા હોય છે કે જેઓને અમુક જ તબીબ કે વૈદ્ય પર શ્રદ્ધા હોય છે ને ગમે તે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
સચેાઞામાં તેની જ દવા લે છે. “ શ્રહા એ માટી વાત છે છે. તેનું કારણ પણ મેં
દર્દી જગત બરાબર માને સ્વતઃ પ્રેરણા જ છે.
કલ્યાણ ઃ ” એમ
જણાવ્યું. તેમ
એટલે દવા લીધા પછી માનવીની માનસિક સ્થિતિમાં પ
આવે છે. રાગ મટવા માટે તેને દવા અપાઈ છે ને તેથી રોગ મટશે એમ તેને લાગે છે. એટલે દવા પીધા પછી હવે મને સારૂ' થશે ’
•
"
'હવે મને સારૂં થશે ' એવુ' રટણ તેને રહ્યા કરે છે તે બધા જ તબીબે
જાણે છે કે રેગ મટવાના મોટા આધાર માનસિક વલણ ઉપર છે.
46
"
66
હીમ્મત હારી જનાર ઘણી વખત મેાત પામે છે ના હું તે જીવીશ ” એમ માનનાર જીવી જાય છે. એટલે એક તે સામાન્ય પ્રકારના શરીરની બીમારીઓ માટે સામાન્ય પ્રકારનાં ઔષધે હાય, ખીજું તેથી દર્દીને મનમાં શ્રદ્ધા હોય ને ત્રીજું શરીર તેા રાગનીવારણુ માટે યુદ્ધ કરતુ જ હાય એ બધા કારણે ૬૦ થી ૭૦ ટકા દર્દીઓ સાજા થઈ જાય છે તે તેમને સાજા થવામાં ધ્વાના હીસ્સા મુદ્દલ હાતા નથી. ’
એટલુ કહીને દાકતરે એક નિઃશ્વાસ નાખ્યા તે બે હાથ ગુણે ભરાવી કાંઇક વિચાર કરતાં છત તરફ જોવા લાગ્યા.
"E
,
4
તે તા દાકતર સાહેબ ! ” મેં ખીતા ખીતા અચકાતા અચકાતા પ્રશ્ન કર્યાં: આ તમારા ધંધા એક સળંગ દલ છે તે તમે વ્યવસ્થિત રીતે જાહેરને છેતરી છે!?
',
..
' જરૂર ! ” તેમણે કહ્યું. “ મને ઘણી વખત આ ખાટલા ફોડી નાખવાનુ મન થાય છે, પરંતુ પેટ પૂરતુ છે ને બીજા અનેક કારણેા નડે છે એટલે બધાની સાથે અમે પણ ધતીંગ ચલાવીએ છીએ, બાકી રેગનું નીવારક સાચુ' ઔષધ તે શરીર પોતેજ છે, ”
[ સૂચિત ]
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખક :
:
દોશકાશમાધાન
આચાર્યદેવ શ્રીમા વિજયજબૂરીશ્વરજી મહારાજ. શં, જીવનમાં ધર્મની જરૂર શી? સ, શ્વાસ કરતાં પણ જીવનમાં ધર્મની જરૂર અધિકતર છે. રાં૦ તેનું કારણ શું? સ, આપણે સુખ જોઈએ છે અને દુઃખ નથી જોઇતું તે છે. શ૦ સુખ કેનું ફલ છે અને દુઃખ કોનું ફલ છે? સ, સુખ ધર્મથી મળે છે. દુઃખ અધર્મથી મળે છે. શ૦ પિતાને રૂચે તે ધર્મ એમ માનીએ તે ન ચાલે? સ, ના. જેમ પોતાને ગમે તે દવા નહિ કિન્તુ વૈદ્ય આપે તે દવા,
તેમ આપણી મતિકલ્પનાએ ધર્મ નથી કિન્તુ પ્રભુ આનાથી
હોય તે ધર્મ છે. શ. ધર્મ તે આત્મ સ્વભાવ છે? ને ક્રિયાને ધમ કેમ કહે છે? સ૦ આત્મ સ્વભાવને સાધક ક્રિયા હેવાથી તે પણ ધર્મ કહેવાય છે.
વરસાદ વગેરે સાધન વિના જેમ અન્ન પાકે નહિ તેમ શાન
ક્રિયા વિના આત્મ સ્વભાવ પણ સિદ્ધ થાય નહિ. શંક્રિયામાં ભાવના જોઈએ કે નહિ? સવ અવશ્ય જોઈએ. શ૦ જેન દર્શનમાં ભાવનાને બરાબર સ્થાન નથી, એ વાત ખરી છે? સ, બેટી છે.. છે કેમ ?
.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાર સ, જૈન દર્શને જેવી ભાવના ઉપદેશેલી છે તેવી બીજી કોઈ દર્શને
ઉપદેશી નથી. શં, જેન સિદ્ધાન્તમાં કઈ ભાવનાઓ ફરમાવી છે? સવ મૈત્રી આદિ ૪ તથા “અનિત્યાદિ ૧૨ એમ અનેક ભાવનાઓ
પ્રબોધી છે. શ૦ ઉપદેશક ક્રિયા ઉપર જેટલે ભાર મૂકે છે તેટલો ભાવના ઉપર
કેમ નથી મૂકતા ?' સવ ભાવના ઉપર પણ ભાર તે મૂકાય જ છે, પરંતુ ક્રિયારહિત
ભાવના મૂંગાના મનોરથ કિંવા પાંગળાના પગરણ સમી હોવાથી ક્રિયામાં આળસુ થતા જીવને ક્રિયાને ઉપદેશ મુખ્ય આપવો
આવશ્યક છે. શં, ભાવના ન આવતી હોય તે ક્રિયા ન જ કરવી, એ શું ખોટું છે? સ, હા, એ તદ્દન ખોટું જ છે. ભાવના વિના પણ નિશાળે જવાય છે,
નેકરી વગેરે કરાય છે તે પછી ધર્મ-ક્રિયા તો સુતરાં કરવી જોઈએ. - પણ ઈચ્છા વિના કરવાથી ફાયદો ? સઇચ્છા વિના નિશાળે જતાં જેમ પંડિત થવાય છે, દવા લેતાં નિરોગ
થવાય છે તેમ શુભ ક્રિયા કરતાં સદ્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, મન
વગેરે છતાય છે, અને આત્મા નિર્મલ બને છે. શં, ઠીક, તેમાં સમજણ તો હેવી જોઈએ ને ? સવ સમજણ જોઈએ એમાં ના નહિ, પણ પૂરી સમજણ વિના “થાય
જ નહિ” એવું જે માને તે જગતમાં કાંઈ થઈ શકશે જ નહિ. શ૦ ગ્ય સમજણભાવના આવે શી રીતે? સહ અભ્યાસે જેમ આવડત આવે છે, દુકાન ઉઘાડી હોય તે જેમ
ગ્રાહક આવે છે તેમ હમેશાં ક્રિયા કરતાં કરતાં વિચાર કરવાથી સમજણ–ભાવના સધળું જ આવી મળે છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ: * ૪:
શા મને તે અધ્યાત્મવાદ ઠીક ગમે છે. સ૦ કેમ શાથી? ' શ૦ ક્રિયા કર્યા વિના આત્મામાં કેવલ ભાવના ભાવી લેવાથી મોક્ષે
જવાય તેથી. સ, ત્યારે તે તમે અધ્યાત્મ વસ્તુને સમજ્યા જ જાણતા નથી. શ૦ આપ સમજાવો-અધ્યાત્મ કોને કહેવાય? ખરૂં અધ્યાત્મ શું છે? સવ મહામહેપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ સ્વરચિત અધ્યા
ત્મસાર પૃ. ૮૧ માં ફરમાવે છે કે, " गतमोहाधिकाराणात्मानमधिकृत्य या।
प्रवर्तते क्रिया, शुद्धा तदध्यात्म जगुर्जिनाः ॥ १५॥" ભાવાર્થ-બગયે છે મહાધિકાર જેઓને, તેવાઓની આત્માને ઉદ્દેશી જે શુદ્ધ ક્રિયા પ્રવર્તે તેને શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને અધ્યાત્મ
એટલે કે મિથ્યાત્વાદિ મહાધિકાર તજી દેવામાં આવે, ભોગાશંસા અને યથેચ્છ પ્રત્યાદિદોષ ટાળવામાં આવે, મેગ્યાદિ શુભ ભાવનાથી અંત:કરણ ભાવિત કરવામાં આવે અને આત્મશુદ્ધિના લક્ષ્યથી સર્વજ્ઞ મહારાજના વચનાનુસાર વ્રત-નિયમપાલન, દેવગુરૂવન્દન, આવશ્યક તપનુષ્ઠાન, દાનાદિક સતક્રિયાઓ બરાબર સેવવામાં આવે તે જ ખરું અધ્યાત્મ છે. કેરી કલ્પી લીધેલી ભાવના કાંઈ અધ્યાત્મ નથી. શ. આથી તે એમ ઠરે છે કે ક્રિયાવાદ વિનાને અધ્યાત્મવાદ ન
અસત્ય જ વાદ છે. સ, હા, એમજ છે. દેહની ક્રિયાઓમાં ગળાડૂબ રહે, આવશ્યક ક્રિયા
ઓને શુષ્ક-બીનજરૂરી માની છોડી દે, શ્રી જિનાજ્ઞામાં કહ્યું હોય તે ન કરે અને ન કહ્યું હોય તે કરવાની ધૂન લગાવે. અને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ
કલ્યાણુ
વાધ્યાય ધ્યાનના ધ્રુવલ આભર કરે, તે અધ્યાત્મવાદ નથી કિન્તુ મિથ્યાત્વ કે મેાહવાદના ઉછાળા માત્ર જ છે.
છે, પોતે જ જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપ છે. પછી બીજા ધ્રુવ વગેરેને શામાટે ભજવા ?
સ૦ આત્મા પોતે જ દેવ છે, પાતેજ ગુરુ
સ૦ જે આત્મા પાતે જ દેવ વગેરે છે એમ માનીને ધ્રુવ વગેરેને ન લવા હાય તે તેણે રમા-રામા પણ શામાટે ભજવાં જોઈએ ? જે દેવ વગેરે સ્વરૂપ હાય તે ર્મા-રામા ભજનારા ા નથી જ હોતા.
સ૦ એ તે। દેહ ભાગવે છે, આત્મા ભાગવતા નથી, એમ માનીશું ? સ॰ દેહને ચૂંટી ખણાય, કાંટા વાગે, અગારા ખાળે, વેપારમાં નુકએ માને છે
શાન જાય, દિકરી મરી જાય ઇત્યાદિ થાય ત્યારે કે નહિ તેની કસોટી થાય.
૦ ત્યારે તે અમારા આત્મા · એ. બાપ રે॰ જ
ખેલે ?
સ॰ તે પછી નાહક ખાટી ધૂન લગાવી આત્માને શા માટે છેતરી છે? આત્મા પાતે જ જો દેવ વગેરે સ્વરૂપ છે તેા પછી એણે પોતાનું તે શુદ્ધ સ્વરૂપ કે જે અત્યારે કરજથી મલિન છે તેને નિર્મ્યુલ અનાવવા માટે રમા–રામાની ક્રિયા હેાડી દેવી જોઇએ અને ખાસ કરીને દેવ વગેરેએ કરમાવેલી શુદ્ધ ક્રિયાએ સેવવી જોઇએ. સં૦‘ આત્મા કર્તા નથી ’ એમ તે જૈન મત કહે છે ને ? સ૦ ના, જૈન મત તે આત્માને સ્વકર્માંના કર્વાદ માને છે. આત્મા કર્યાં નથી' એમ એકાંતે કહેનારા જૈન મત નથી કિન્તુ સાંખ્ય મત છે અને તે મિથ્યાત્વ છે.
6
સ'॰ તે પછી આત્માની નિર્લેપ ભાવના શી રીતે ભાવવી ?
સ૰ નિલેÖપ ભાવના ભાવવા માટે પુદ્ગલભાવથી હું પર છું, માટે તેના હુ કરવૈયા, કેકારવૈયા, કે ટેકા આપનારા ન જ હોવા
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોઈએ, એમ ચિંતવી પુગલ ભાવની ક્રિયાઓ ઉપરથી “ અહમમને’ આસક્તિ ભાવ ત્યજી દેવો જોઈએ. જ્યારે આસકિત ભાવથી કરાતી પુદ્ગલ ભાવની ક્રિયાઓ મૂકી દેવાય અથવા તેના હર્ષ-શોકાદિની લાગણી પે મનમાં લાવ્યા વિના હદયથી પર બની જવાય, અને સ્વભાવ અથવા આત્મભાવની ક્રિયાઓમાં આત્મ
ભાવે આરૂઢ થવાય ત્યારે સાચી નિર્લેપ ભાવના ભવાય. સં. ભગવાનની પૂજા કરવી તે શું સ્વભાવ ક્રિયા છે ? સં૦ હા. ભગવાન શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપમાં અવિચલ થયા છે. આપણે
તેવા થવા માટેના અર્થ છીએ, માટે તેમની પૂજા કરવી એ
સ્વભાવસાધક ક્રિયા હાઈ સ્વભાવ ક્રિયાજ છે. સં. ભગવાનની મૂર્તિ જડ છે, એ જડપૂજાથી શું લાભ? સ. પિતાના બાપને ભાસ કરાવનાર બાપના ફેટાની જેમ, ભગવાનની
મૂર્તિ ભગવાનને ભાસ કરાવે છે. એને જડ જ માનવી તે પિતાની જ નરી જડતા સૂચવે છે. જડચિંતામણિ, શંખ, આદિની પૂજાથી જે ઈષ્ટ ફળ મળે છે તે ભગવાનની પૂજાથી અનિષ્ટની આત્યંતિક નિવૃત્તિ અને ઈષ્ટની એકાતિક પ્રાપ્તિ થાય છે, એમાં
શંકાને સ્થાન જ નથી. શ૦ મૂર્તિને નહિં માનનારા સુધારક છે, એમ નથી લાગતું? સ, ખોટું અથવા ખરાબ હોય તે બદલીને સાચું અથવા સારું ગ્રહણ
કરે તેનું નામ સુધારક કહેવાય. મૂર્તિને નહિ માનનારા પુસ્તકને માને છે, પાટને માને છે, ગોખલાને માને છે, સુરધનાદિ ગોત્રજોને માને છે; છતાં સનાતન ભગવદ્દ મૂર્તિને વિરોધ કરવો તે સુધારક
પણું નથી, પરંતુ પર આત્માને બગાડવાપણું જ છે. શં૦ ત્યારે શું પ્રજાનું માનસ જ મૂર્તિપૂજાને અનુકૂળ છે? સહા, એમજ છે. જે તમે એની પાસેથી સત્ય મૂર્તિપૂજા મૂકાવી
દેશે તો તે અસત્ય મૂર્તિપૂજાને વળગી પડશે. કોઈને કોઈ રૂપમાં
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહયાણ : પ્રજા મૂર્તિપૂજા તે કરવાની જ છે. તે પછી પ્રશમરસવાહી નિર્વિકાર શુદ્ધ જિનમૂર્તિપૂજામાં જ તેણે શામાટે ન માનવું જોઈએ?
વર્તમાન યુગની પવિત્ર પ્રતિજ્ઞાઓ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજ્યભુવનતિલકસૂરીશ્વરજી મહારાજ
સહુ કોઈ સારી પેઠે સમજે છે કે, વર્તમાન યુગની હવા ધમ માટે અને પ્રભુ શાસનની સાચી આરાધના કરનારાઓ માટે આડખીલીરૂપ છે. ધર્મની ઉપાસનાઓ, શાસનની પ્રભાવનાઓ, તીર્થની રક્ષાઓ, કરવા કરાવવા તૈયાર થનારાઓને પિતાનું નાવ ખોરંભે પડવામાં જરાય વિલંબ થતું નથી. આમાં કોઈપણુ અગત્યનું નિદાન હોય તો વર્તમાનયુગની અને યુગસર્જકની જ કુપ્રતારણા માની શકાય.
સંસર્ગ દિન પરદિન શ્રદ્ધાને લેપ કરનારો મલે, વાતાવરણ હૃદયની પવિત્ર ભાવનાઓને ઉલટાવી નાંખે, પઠન, પાઠન પતન પંથનું હાથે ચઢે, વાર્તા વલે ઉન્માર્ગગામી બનાવી નાખે, કેટલાક મહાવ્રતધારીઓ પણ આ યુગની અથડામણના ભંગ થયેલા જ સાંપડે યુગપ્રવાહગત માનવોને પવિત્ર જિનાગમે, અને મહાપુરુષરચિત રહસ્ય ગર્ભિત ગ્રંથરત્ન સદહતાં વાંચતાં, ઘણા છૂટે, આગમસાર સંભળાવનાર મળે ત્યારે એ હમ્બક છે, ગપાં છે એવી કુટિલ માન્યતાઓ પણ ગળે વળગે.–આ સધળાય વર્તમાનયુગના કાલકૂટ ઝેરોને કેફ ઈચ્છાએ કે અનિચ્છાએ મોટા ભાગે સ્પર્શતે જાય છે. આવા ગોજારા સગોમાં ધર્મ કરવાવાળાઓને કફડી અને વિચિત્ર દશાને અનુભવ કરે પડે છે. તે તે તેઓને અન્તરાત્મા જાણે છે.
કઈ બધુ ચંચળલક્ષ્મીને વ્યય કરીને તારકદેવનું જિનમંદિર બનાવે ત્યારે તેના પર આડકતરી રીતે અકય આક્ષેપને વર્ષદ વરસે છે. એક વ્યક્તિ ઉજમણું કરવા કે સંઘ કાઢવા તૈયાર થતી હોય ત્યારે તે વ્યક્તિને પણ આવા પવિત્ર કાર્ય પર ધૃણું કેમ છૂટે ! એવું વર્તુલ તેની
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામે ઊભું કરાય છે. સ્વામીવાત્સલ્ય આદિ શુભકાર્યો થતાં હોય તે તેને પાપલીલાઓ કીતિકામના આદિના અપશબ્દોથી ઉતારી પડાય છે. કોઈ પ્રતિક્રમણ કસ્તો હોય, સામાયિકે કરતે હોય, સચિત્તને પરિહારી હેય તેને “બજારમાં જૂઠું બેલ્યો હતો, અમુક ઠેકાણે સ્વાર્થ માટે દગો કરતો હતે.”—આવી વાત કરી એ ધર્મામાની ધર્મક્રિયાઓને છોડાવવાને પિતરે ખેલાય છે. સાચે જ આ ઝેર યુગને ભયંકર ઝેરી બનાવનારાઓ ધર્મ શ્રદ્ધાહીને જ છે. ઉદારદિલ ધર્માત્માઓને ઉતારી પાડવા, તેઓની ઠેકડી કરવા અનેક સભાઓ, પરિષદ, સમિતિઓ, મંડળે ભેગાં થાય છે.
એ વાત તે નિર્ણત થઈ ચૂકી છે કે, કેટલાક યુગગામીએ ધર્મદુશ્મને બની રહ્યા છે. જેઓ પિતે લખપતી હોવા છતાંય સ્વમાન્ય સમાજસેવાના પંથમાં પણ એક કેડીને વ્યય કરતા નથી. કોઈ સંયોગમાં ફસાતાં તેને ટાળવા અનેક ચેષ્ટાઓ કરે છે. “ સમય બારીક છે, મુશ્કેલીથી ખર્ચો ચાલે છે, ઘરનું ખર્ચ પણ માંડ માંડ પૂરું થાય છે - આવા ઢંગધડા વગરના જવાબો આપી જેમ તેમ છૂટી જાય છે. આ આ યુગને આટોપ, આ આ યુગનું ઝેર, આ આ યુગને અંધકાર.
ધર્મઓને ધર્મપ્રેત્સાહ પ્રેરાતે હોય, ધર્માત્માઓનું પરિબળ વધતું જતું હેય, મન્દિરમાં જાય કે તીર્થમાં જાય, સાધુ પાસે જાયે કે પ્રભુપૂજાઓમાં જાય, જ્યાં ને ત્યાં પવિત્ર સંસ્કાર, આદર્શ પણ વ્યક્તિ ધર્મની દિશામાં કૂચ કરવા તૈયાર થાય છે તેને ઉત્સાહબલ પ્રેરક મદદગાર મળી આવતા હોય, પૂજ્ય સાધુસંસ્થાને સંયમ પાલનમાં, ધર્મ પ્રચારમાં અડચણ સિવાયનાં સાધને અને મદદ મલી આવતી હોય, આવા અદભુત યુગનાં દર્શન એ જ સયુગ દર્શન કલિયુગના વ્યાપક પ્રચારમાં પણ આવા સયુગના સુંદર આસ્વાદો સજજનેને સહેજે સાંપડે છે. આ યુગ પૂર્ણ રીત્યા ઓળખી અને સ્વભેયસિદ્ધિના સાધને સાધક ભાવે આરાધી લેવાં જોઈએ. પ્રત્યેક માનાએ ઝેરી યુગના ચેપી રોગથી દૂર રહેવા આ મુજબ પવિત્ર પ્રતિજ્ઞાઓ સ્વીકારવી જોઈએ.
(૧) કોઈપણ નાની કે મોટી ધર્મક્રિયાને વિરોધ નહીં કરે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ૮
કલ્યાણ (૨) જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ દંભી પ્રચારને ઓળખવા અને ઓળખાવવા. ( ૩) વાર્તમાનિક યુગના ઓઠા નીચે પલ નહીં ચલાવવી. (૪) નિર્દભ ભાવે ધર્મક્રિયાઓ આરાધવી. (૫) દેવ, ગુરુ, ધર્મની તત્વરૂપે સાચી શ્રદ્ધા પેદા કરી લેવી.
(૬) વિદ્વાન અને ત્યાગી, સુવિહિત અને જિનાજ્ઞાપાલક ગુરુદેવોના વ્યાખ્યાને, જાહેર પ્રવચનેને, ઉચ્ચ આદર્શ ત્યાગને, અજોડ તપશ્ચર્યાને અને નિઃસ્વાર્થ પરોપકાર વૃત્તિને પ્રચાર કરે અને કરાવે.
(૭) સગુના સંગમાં રહી જેનતત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો. (૮) ઉચ્ચ પુરુષોના વિનય, મર્યાદાને ભંગ ન કરે.
(૯) હિતશિક્ષા સાંભળતાં ઉદ્દામવૃત્તિને સરાવવી અને હિતશિક્ષાને અમૃત તુલ્ય માની જીવનમાં આચારણ દ્વારા ઉતારવી.
પ્રત્યેક માનવને વર્તમાન વાતાવરણમાં આ પવિત્ર નવ પ્રતિજ્ઞાઓ અવશ્ય આરાધનાના કલ્યાણ કર માર્ગમાં સહાયક બનશે.
:
Succi
::
છેલ્લા એક માસથી મુંબઇના સ્થાનિક પત્રમાં અમુક જૈન સાધુના આચારને અંગે ઘણું અનિચ્છનીય ચર્ચા જન્મવા પામી છે. જેના આઘાત-પ્રત્યાઘાતોની અસર ઘણું જ ભયંકર અને જૈન શાસનની યશસ્વી સાધુ સંસ્થાના ઉજવલ ભાવિ માટે અતિશય દુઃખદ ગણી શકાય તેવી છે. આ કટારોમાં અમે આ તકે એ પદ્ધતિને વિરોધ કરવાપૂર્વક વિનમ્ર સ્વરે બને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૪ :
પક્ષોને આગ્રહ કરીએ છીએ કે, આ પ્રકરણ કઈ પણ રીતે સમેટી લેવામાં જ દૂરંદેશીપણું છે. સાથે આના અંગે અમારા વિચારો રજૂ કરવા પહેલાં આ પ્રકરણેને અંગે, અમદાવાદના એક જૂના પ્રતિષ્ઠિત જેન સાપ્તાહિકના તંત્રી સ્થાનેથી લખાયેલા લેખમાંની કેટલીક કંડિકાઓ અહિં પ્રગટ કરી, ઈચ્છીએ છીએ કે, સમાજના દીર્ઘદ્રષ્ટિ જેન આગેવાનોએ કોઈ પણ રીતે આ શાસનની અપભ્રાજના ટાળી દેવી જોઈએ. કોઈ પણ રીતે આ અપભ્રાજના ટળવી જોઇએ.
મુંબઈના દૈનિક પત્રમાં, ખાસ કરીને મુંબઈ સમાચારમાં, છેલ્લા કેટલાક દિવસો થયાં અમુક સાધુના સંબંધમાં જૂદી જૂદી બીનાએ છપાઈને બહાર પડે છે. જે પત્રોની હજારો નકલે જૈનેતરોના પણ હાથમાં જાય છે, તેવાં વર્તમાન પત્રમાં જૈન સાધુને અનાચાર વગેરે મથાળાંએ મેટા ટાઈપથી છપાય અને તે મથાળાં નીચેની વિગતો પણ જૈન સાધુઓને માટે હલકા વિચારોને પેદા કરનારી છે, તે જોઈને ભગવાન શ્રી જિનેવરદેવના શાસનના કયા ભક્તનું અન્તર દુ:ખનો આઘાત નહિ અનુભવતું હોય ? એ બીનાને જોઈને અમારૂં અન્તઃકરણ તો દિવસો થયાં કારમે આઘાત અનુભવી રહ્યું છે અને આ દિવસોમાં જે પૂ. આચાર્યાદિ મુનિવરોના, સાધ્વીજીઓના, શ્રાવકોના અને શ્રાવિકાઓના સમૂહમાં આ વિષે વાત થતી અમે સાંભળી અગર જાણી છે, તે ઉપરથી એમ જણાયું છે કે, આ બીનાએ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘના હૈયામાં કારમી વેદના ઉત્પન્ન કરી છે. આથી જ અમે ઉકત વિષયમાં કેટલીક વિચારસરણ રજૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે અને અમે આશા રાખીએ છીએ કે, સૌ કોઈ આ વિષયમાં શાન્તિથી, ધીરજથી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહાણ : અને દીર્ઘદ્રષ્ટિથી વિચાર કરીને જે કાંઈ કરવા એ હોય તે કર્યા વિના નહિ રહે.
પણ અમે એ વાત પણ કહીએ છીએ કે, અનાચારીને ઢેડફજેતે કરો એ પણ શ્રી જેનશાસનની રીતિ નથી અને અનાચારીના ઢેડફજેતા દ્વારા સદાચારી પુણ્યપુરુષ પ્રત્યે પણ જનસમાજમાં ઉપેક્ષાવૃત્તિ વધે એવું કરવું એ પણ શ્રી જેને શાસનની રીતિ નથી. ષનિવારણ, એ જ મુખ્ય વસ્તુ છે. દેષ, એ ક્રોધને વિષય નથી, પણ કરુણાને વિષય છે. કેઈના પણ દોષને જોતાં જેને તેનું અહિત કરી નાખવાને ક્રોધ ઉપજે છે તે શ્રી જેનશાસનના મર્મને પામેલ નથી. શ્રી જૈનશાસનના મર્મને પામેલે તે છે, કે જે કોઈના પણ દેષને જોતાં કરૂણાળુ બને છે. કરૂણાના વશથી દેખીતી રીતે જે પ્રયત્ન થાય, તેમાં શિક્ષાદિ પણ ન જ હોઈ શકે એવું નથી, પણ દેશ નિવારણના હેતુથી ગ્ય પ્રકારે શિક્ષા કરતાં પણ કરૂણાનો નાશ થવું જોઈએ નહિ. દેષ પ્રત્યે રોષ અને દોષિત પ્રત્યે કરૂણા, આ બનેય વસ્તુઓ એક સાથે હેવી જોઈએ, જેનામાં એ બનેય વસ્તુઓ એક સાથે હોય, તેઓ દષિતને ઢંઢફજેતે કરે અને તે પણ એવી રીતે ઢેડફજેત કરે કે જેથી અનેક આત્માઓના હૈયામાંથી સદાચારી મહાત્માઓ તરફને પણ સદભાવ નાશ પામી જાય, એ શકય જ નથી.
દેષને પિષવા અને દેષને ઢાંકવા, એ બને એક જ પ્રકારની વસ્તુઓ નથી. કેટલીક વાર દોષનિવારણના હેતુથી પણુ દેને ઢાંકવા આવશ્યક થઈ પડે છે.
દેને ઢાંકવાથી દેશે પિષાય જ છે એવું નથી. દેને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ૩ : :
પણ પોષવાને માટે દેને ઢાંકવા એ ખરાબ છે, પણ ના નિવારણ માટે દેને ઢાંકવા એ તે આવશ્યક અને હિતકારી છે. જેને ને તેને મેં દષિતના દેને ગાવાથી દોષિત નિર્દોષ બની જાય છે, એ કપના સર્વથા ખોટી છે. એમ કરવાથી તે દોષિતના હૈયામાં જે ગભરાટ છે, તે પણ નાશ પામી જાય છે. દેશને આચરે પડે તે પણ અમુકેની હાજરીમાં તે નહિ જ આચર, આવી જે મનવૃત્તિ હોય છે, તે પણ નષ્ટપ્રાય થઈ જાય છે.
શ્રી જૈનશાસનમાં મંત્રી, પ્રમોદ, કાર્ય અને માધ્યય્ય એ ચાર ભાવનાઓને આત્મસાત બનાવવાને ઉપદેશ અપાએલો છે. અપ્રતિકાર્ય એવા દેની ઉપેક્ષા, એ માધ્ય ભાવનાનું રહસ્ય છે. દષિતને ઢેડફજેતો કરનારાઓ તે ચારે ય ભાવનાને નાશ કરનારા બને છે. દેષિતનું અહિત ચિત્તવે, ગુણવાને તરફ અનેકોના હૈયામાં દુર્ભાવ પેદા કરે, દષિતને હેરાન-પરેશાન કરવાને તૈયાર થાય અને તેના દે તરફ માધ્યસ્થભાવ ધરે નહિ, એ સગોમાં મંત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓમાંથી ક્યી ભાવના ટકી શકે, એ વાતને પણ વિચાર કર જોઈએ.
હજારે જેનેરેના હાથમાં જતાં વર્તમાનપત્રોમાં મોટાં મથાળાં સાથે મજકુર બીના છપાઈ, એથી હજારો જેનેતરને એમ થઈ જાય છે, જેને સાધુઓમાં પણ હવે કંઈ રહ્યું નથી. અત્યાર સુધી ઘણું જેનેતર પણ એમ કહેતા હતા કે, બીજા સંપ્રદાયના ધર્મગુરૂ ગણાતાઓ ઘણી નીચી કક્ષાએ પહોંચી ગયા છે, પણ જેને સંપ્રદાયના સાધુઓએ હજુ પણ પિતાને ત્યાગ અને તપ ચાલુ રાખે છે અને એથી બીજા ધર્મગુરૂ ગણાતાઓ કરતાં ત્યાગ અને તપની બાબતમાં તે જેન સાધુઓ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘પહર
કલ્યાણ : ઘણું ઊંચા છે. આ ભાવ કેટલાક જૈનેતરોના હૈયામાંથી ભૂંસાઈ ગયો હશે ? અને કેટલાને એમ થઈ ગયું હશે કે, હવે તે જૈન સાધુએમાં પણ કાંઈ રહ્યું નથી ! તેઓ પણ અનાચારી બની ગયા છે ! આ રીતે જૈનેતરોના હૈયામાં દુર્ભાવ પેદા કરવાને માટે કોણ જવાબદાર છે?
બીજી વાત. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષો થયા, કહેવાતા જેને તરફથી પૂ. સાધુ સંસ્થા પ્રત્યે દુર્ભાવ પેદા કરવાનું જુઠાણુઓથી ભરપૂર પ્રચારકાર્ય ચાલી રહ્યું છે. એના ગે અનેક જેનેનાં હૈયામાંથી પૂ. મુનિવરો પ્રત્યેને ભક્તિભાવ નાશ પામે છે અગર ઘટી ગયે છે. કેટલાક જેને પૂ. મુનિવરો પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવવાળા બની ગયા છે. આવા જેનેના હૈિયા ઉપર આ જાતના પ્રચારથી અને વર્તમાન પત્રોમાં આ રીતે થતા ઢેઢ ફજેતાથી શી અસર થઈ હશે, તેની પણ કલ્પના કરવા જેવી છે. તેઓ કઈક અવસરે પણ પૂ. મુનિવરોના પરિચયમાં આવતાં તેમની ભ્રમણું ભાંગવાને જે સંભવ હતું, તે સંભવ કેટલે બધો નાશ પામી ગયો છે?
ત્રીજી વાત. પૂ. સાધુસંસ્થા પ્રત્યેને સદૂભાવ ઘટે કે નાશ પામે અને તેઓ પ્રત્યે દુર્ભાવ પેદા થાય એવા પ્રકારના જુઠાણુઓથી ભરપૂર પ્રચારકાર્યને કરનારાઓને ઘણે પ્રયત્ન છતાં, પૂ. સાધુપુરૂષના પરિચય આદિને અંગે જે જેનાં હૈયામાં પૂ. સાધુસંસ્થા પ્રત્યે સદભાવ ટળે છે, તેઓના હૈયામાં પણ આ પ્રકારની જાહેરાતથી કેવી અસર નિપજે ? તેઓ પણ પૂ મુનિવરે તરફ શંતિ દષ્ટિથી જોનારા બની જાય કે નહિ ? પિતાને અત્યાર સુધી જે સાધુ સદાચરણવાળા લાગતા હોય તે સાધુઓના ચારિત્ર તરફ શંકાવાળી નજર બને અને વાત વાતમાં
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાછું
ખંડ : ૪ઃ ચરિત્રહીનતાની કલ્પના કરી લેવાનું મન થાય, એ શકય છે કે નહિ ?
પૂ. મુનિવરના મહાવ્રતોની નિર્મલતા એ ઘણું જ આવશ્યક વસ્તુ છે. મૂળ વતેને કોઈ પણ સાધુ ભંગ કરે, તે એ ઘણું જ ગંભીર બીના છે. એ બાબતમાં ઉપેક્ષા થઈ શકે નહિ. એ સાધુ કાં તે મૂળ વતેને બરાબર પાળનારે બને કાં તો એ પૂ. મુનિવરોની પંક્તિમાં રહી શકે નહિ એવે યોગ્ય પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ. પણ એ પ્રયત્ન ઢેડફજેતા દ્વારા થઈ શકતું જ નથી. ઢેડફજેતે કરવાથી તે પ્રાય: નુકશાન જ થાય છે. કેઈ પણ સાધુથી મહાવ્રતને ભંગ થઈ ગયે હોય, ત્યારે શાસનને પામેલા આત્માઓ પહેલાં તે ભાવદયાથી ભરેલા હૈયે એવા પ્રકારે પ્રયત્ન કરે છે, કે જેથી મહાવ્રતને ભંગ કરનાર સાધુ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિથી શુદ્ધ બનીને માર્ગના આરાધનમાં સુસ્થિર બને. એને વધુ પતન પામતે અટકાવી દઈને અને થઈ ગયેલા પતન માટેની શુદ્ધિને શાસંમત ઉપાય દર્શાવીને, એને પુનઃ માર્ગમાં સુસ્થિર કરે એ જ પ્રથમ કર્તવ્ય છે. એ આચરણ એવી રીતે કરવું જોઈએ કે જેની ગંધ સરખી પણ બીજાઓને આવે નહિ. માર્ગની રક્ષા ખાતર તેમજ પતિત પરિણામવાળા બનેલા આત્માઓને ક્રમે કરીને માર્ગમાં સુસ્થિર બનાવવા ખાતર કેવી કેવી રીતે તેની જાળવણી કરવી પડે છે, કેટકેટલી છૂટછાટ મૂકવી પડે છે. તે ગીતાર્થ ગુરૂવર્યોથી અજાયું હોય નહિ. એટલું છતાં પણ જ્યારે એમ લાગે કે, આ સુધરે તે નથી અથવા અનાચારનો જ રસી બની ગયે છે, ત્યારે તેને પરઠવે. કોઈ પણ વસ્તુને પાઠવતાં જેમ બીજા કેઈ જીવને
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણુ
હાનિ પહોંચે નહિ તેની કાળજી રાખવાની હાય છે, તેમ શિષ્યાદિને પરઠવતાં પણ ખીજા કાઈ જીવને અગર તે। શાસનને હાનિ ન પહોંચે તેની કાળજી રાખવાની હૈાય છે. ’
આ ઉપરાંત અમારે કહેવુ જોઈએ કે, કેવળ આ પ્રચાર કરનારા વર્ગના દોષ નથી, પણ બીજો વર્ગ પણુ આજે છડેચેાક આ જાહેર છાપાઓના આશરેા લઇ પેાતાના ઢાષાને ઢાંકી ઇરાદાપૂર્વક આ પ્રકરણને લખાવી રહ્યો છે તે પણ ઘણું જ અનિચ્છનીય છે. અને વ્હેલામાં વ્હેલી તકે તે વગે પણ પેાતાના પ્રચાર બંધ કરી દેવા જોઇએ. આ અમારૂં નમ્ર મન્તવ્ય છે. શ્રી તળાજા તીર્થના દુ:ખદ અનાવ
તળાજા એ આપણું પરમ પવિત્ર પ્રાચીન તીર્થં છે. શત્રુંજય તીર્થની પંચતીથી માં અનેખું સ્થાન ધરાવે છે. તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજયની યાત્રાર્થે આવનાર ધર્મશ્રદ્ધાળુ યાત્રાળુઓમાંથી માટેા ભાગ એક વખત તળાજા તીથે તા જઇ આવ્યા હશે ? તે તાલધ્વજ ગિરિને આજે જૈન જનતા તળાજાના નામે સાધે છે.
તળાજા તીથૅ જઈ આવેલી જૈન જનતાએ ચઉમુખજીની ટ્રકનાં દર્શન કરી પેાતાના આત્માને ધન્ય ખનાવ્યા હશે? એ ચઉમુખજીની પ્રતિમાજીના નાશની અણુધારેલી આફત આપણા પર શ્રાવણ વદિ ૫ ને સેામવારની કાળી રાત્રીએ ઉતરી પડી, અને કોઈ હરામખાર ગુંડાઓએ તદ્દન નિર્દય રીતે એ પૂજ્ય પ્રતિમાજીનાં માથાં ઉડાવી દીધાં. જૈન સમાજના મસ્તકનું અપમાન કર્યું. આ સમાચાર વાયુવેગે ચેામેર સવાર પડે ત્યાં તે પ્રસરી ગયા. તાર, ટપાલ ગામાગામ છૂટી ગઇ. ધર્મ પ્રેમી અન્ધુઓનાં હૃદય કકળી ઉઠયાં, હાહાકાર મચી ગયા. ખ્યાતિ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૪:
પામેલા અખબારોમાં તળાજા અંગેના વિશેષ સમાચાર વાંચવાને સમાજ ઉત્સુક બન્યા. અખબારના પ્રતિનિધિઓની જહેમતથી અખબારમાં સમાચાર નેંધ સાથે પ્રગટ થવા લાગ્યા.
ગામેગામથી તારે અને પત્રો તળાજા તીર્થ કમિટી ઉપર અને ભાવનગરના મહારાજા ઉપર આવવા લાગ્યા. વિરાધ અને શેક સભાઓ ભરી, અમુક દિવસ માટે વેપાર ધંધા બંધ કરી, જૈન સમાજે તેમજ હિંદુ કે મે પણ પિતાની લાગણ બતાવી આપી છે.
આ બધું ઉચિત જ થયું છે, પણ જ્યાં સુધી આ કાવત્રાના ગુન્હેગારે સત્તાવાર ન પકડાય અને જૈન સમાજને ન્યાય ન મળે ત્યાં સુધી આંદોલને જમાવી રાખવાં જોઈએ અને અગ્રગોએ તેના માટે તન, મન અને ધનને ભેગ આપી ભાવીના ભયમાંથી પ્રાણસમા તીર્થોને બચાવી લેવાં જોઈએ.
જેને આપણે પરમ પૂજ્ય માનીએ છીએ તે શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાજીઓને કઈ ભાંગફેડ કરે તેને આપણે હદમાં કારી ઘા પડવો જોઈએ અને પડે છે, પણ દિવસે જતાં આપણે જેમ વાતને ભૂલી જઈએ અને આપણી લાગણીએનાં પૂર ઓસરી જાય છે, તેમ અહિં ન બનવું જોઈએ. આ પ્રસંગને અંગે કંઈ ન થાય તે એ આપણે માટે એક શરમજનક કાળું કલંક છે. બતાવી આપવું જોઈએ કે, જેને પ્રજા હજુ જીવતી જાગતી છે. અમારા ખાળીયામાં પ્રાણે હોય ત્યાં સુધી અમારા તીર્થોને આંચ ન આવવી જોઈએ આ જાતનું અભિમાન લેહીના બિન્દુએ બિએ જે ફરતું રહે તે જ દુનિયામાં ઊંચા મસ્તકે ફરવાને આપણે હકદાર છીએ. એક બાજુ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
સંસ્કાર ધન લુંટાતું હોય અને બીજી બાજુ જીવન જીવાતું હોય તો જીવાય છે ખરું પણ મરવાની આળસે. આ સિવાય આપણે કેવળ પારકા સમાજમાં ડાહા કહેવાતા હોઈએ તેની કાંઈ કિંમત નથી.
જન સમાજમાં પણ એક એ વર્ગ છે કે જેને આવા બનાવની કાંઈ પડી નથી. પ્રતિમાજીને માનવામાં પણ જેને શ્રદ્ધા, બહુમાન, કે ભક્તિભાવ નથી; જેની લાગણીનાં પૂર ઓસરી ગયાં છે. અને જેનાં જીવનમાંથી ધર્મ ભૂંસાયા છે આવા વર્ગને આવા બનાવે બહુ ઓછી–નજીવી અસર કરે છે, અર્થાત્ એવાઓને આની કાંઈ અસર નથી થતી એમ પણ કહી શકાય. એ વર્ગ એમ કહેવાને લલચાશે કે “દેવમાં દેવત્વ કયાં રહ્યું છે? નહિતર ખંડિત કરવા આવનારને થંભાવી ન દે!” આ જાતનું મંતવ્ય ધરાવનારાઓ ધર્મનાં રહસ્યને પામ્યા નથી એમ જ કહેવું જોઈએ. કારણ કે દેવમાં દેવત્વ ત્રિકાલાબાધિત છે. બાકી મનુષ્યનું મનુષ્યપણું ગયું છે અને એથી જ મનુષ્યવહીન મનુષ્ય, દેવનાં દેવત્વને પામી શકતો નથી. સેવ્યનું સ્વરૂપ સનાતન છે. સેવક મૂળ માર્ગથી ભૂલે પડે છે ત્યારે સ્વરૂપને જાણ શક્તિ નથી.
શ્રદ્ધા, બહુમાન, ભક્તિભાવ અને સેવાભાવ ઘટે છે ત્યારે દેવના પ્રભાવે પણ અદશ્ય થાય છે. આત્માને નિસ્તાર કરવામાં શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની સ્થાપના એ એક મહાન આલંબન છે. આલંબન વિના આંખ મીંચી ઊંચે ચઢવાની ઈચ્છા રાખનારા અધ:પતનની ભયંકર ઘોર ખોદી રહ્યા છે. સમાજમાં નાસ્તિકપણાનો અંશ જન્મ પામે છે ત્યારે જ આવા બનાવે બનવા પામે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ
:::
પ
આ દુ:ખજનક બનાવને અંગે સુખઈમાં એક અગ્રગણ્ય જૈનાની કમિટી નિયુક્ત થઇ છે. છતાં આ કરપીણુ કૃત્ય કરનારા ગુન્હેગારાનાં આ કૃત્યને વ્યવસ્થિત પ્રતિકાર કરવા મહારાજા સાહેબને આગ્રહ કરવા એ જૈન સમાજને સાર્ વર્તમાન કાળે કન્યધર્મ છે. ગેાહિલ વંશની અને ગાહીલ વ’શના રાજવીની શાલા એમાં જ છે કે, એએના રાજ્યમાં કાઈપણ ધર્મ સંપ્રદાયના સમાજની ધાર્મિક લાગણીને આધાત પહાંચે તેવું કાય કાઇ પશુ નાલાયક માસ કરી શકે જ નહિ અને જે બન્યું છે તે ફ્રી ન બનવા પામે તેની સખ્ત તકેદારી ના. મહારાજાએ અવશ્ય રાખવી જોઈએ. અને આ કાવત્રું કરવામાં જે કાઈ હાથા ઢાય તેને શાષી, મૂળથી દબાવી દેવા જોઇએ. આ માટે સત્ત્તર પ્રવૃતિના ચક્રો ગતિમાન થવા જોઈએ.
શ્રી તળાજા તીર્થ કમિટીએ જૈન જનતાની ાણુ ખાતર અખબારા દ્વારા સત્તાવાર હકીકતા, ચાંપતા ઇલાજો અને તેને અંગે શું શું વાતાવરણ ધૂંધવાઇ રહેલુ છે તેને અવસરે પ્રગટ કરાવતા રહેવા ચકવું ન જોઈએ. તળાજાના અતિ દુ:ખદ બનાવની આ રીતે નોંધ લેવાની સાથે આટલુ વિનમ્ર ભાવે જણાવવું અનુચિત નહિ ગણાય. જો કે નાંધ લેવામાં અમે સૌની પાછળ પડયા છીએ એ અમે જાણીએ છીએ.
“ કલ્યાણુ ”ના ગત ખંડમાં જ આ નોંધ લેવાની અમારી પૂરેપૂરી અભિલાષા હતી પણું અક પ્રીન્ટ ઉપરથી પસાર થઈ ગયા હતા, આથી આને અંગે વહેલી નોંધ નથી લઈ શકયા તેનુ અમને દુ:ખ છે. વાચકા અમને ક્ષતન્ય ગણશે. ત્રણ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ : મહિને “કલ્યાણ અને ખંડ બહાર પડે એટલે આ બનાવને અંગે અમારી આ કનૈધ જરૂર મેડી કહેવાય. છતાં હજુ પ્રાસંગિક છે. એટલે અમે કહીશું કે, ભાવનગર રાજ્યના પ્રતિછીત જૈન-જૈનેતર આગેવાને કઈ પણ પ્રકારની શેહ, દાક્ષિ
યતા કે સ્વાર્થ ભાવનાથી પર બની ધર્મશ્રદ્ધાથી નીડરપણે આ પ્રકરણને અંશે સારવાર પગલા લે અને જગતને બતાવી આપે કે, “હજુ અમે જીવતા છીએ.”
~~ ~
~
~~ ટપાલ ગેરવલે જવાના કારણે, છેલ્લા પાંચ ફરમાઓનું કાર્ય ખેરંભે પડયું હતું. આ કારણે આ ખંડને પ્રગટ થવામાં ઘણે જ વિલંબ થયો છે.
* ધર્મશ્રદ્ધાળુ અને ભાવુક આત્માઓને આ કરૂણ બનાવથી જરૂર શેક થાય અને થયું છે. પણ એ શેકની પાછળ પર્વાધિરાજ પર્યુષણ જેવા મહાપર્વની શોભાને અનુરૂપ અને શાસન પ્રભાવનાને દિપ્તિમંત રાખનાર “કલ્પસૂત્ર કે રથયાત્રાને વરઘોડો નહિ કાઢ, વાજાંગાનાં નહિ વગડાવવાં, સ્વામિવાત્સલ્ય નહિ કરવું, પર્યુષણ ઠાઠથી નહિ ઉજવવાં – આવા પ્રકારનું અશાસ્ત્રીય જાહેરનામું બહાર પાડવું તે ધર્મનાં રહસ્યને અને વાસ્તવિક કલાગણી શેમાં રહેલી છે તે સમજ્યા વિનાનું ઉતાવળું પગલું છે. શાસન પ્રભાવનાનાં શુભ કાર્યો એ મંગલિક છે, સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિનાં કારણ છે, શુભ પુણ્યબંધ અને નિર્જરાનાં હેતુભૂત છે. શેકના પ્રદર્શનની ખાતર વિશેષ તપ અને ત્યાગ કરવો એ આવકારદાયક પગલું છે, પણ સંવર-નિર્જરાની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે અણગમો બતાવ એ કોઈપણ રીતે ઇચ્છનીય નથી.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
COO
રૂછ ઝંખના રૂ બતાવો. બતાવો કોઈ પ્રભુના પંથની કેડી ભવ અટવામાં ભાન ભૂલ્યા હું, અટવાયો દિનરાત; મોહ માયા મતિ મૂંઝાઈ વિસર્યો પ્રભુની વાટ. બતા બતાવો કેઈ પ્રભુની પુણ્ય પગલીઓ..૧ કામ ક્રોધ મદ મત્સર ઘેર્યો જન્મ મરણ જંજાળ, | દિવ્ય જ્ઞાનનાં તેજ હીણો હું અથડાયે સંસાર જગા જગાવે કે પ્રભુનાં જ્ઞાનને દી ...૨ વેર વિરાધનાં પાપે જગમાં વ્યાપ્યું ઘોર અંધાર, વીર પ્રભુનાં શાસન વિણ, નહિ કદિ ઉદ્ધાર; સ્વીકારે સ્વીકાર કઈ પ્રભુનાં ધર્મશાસનને ભક્તિ ભાવના શ્રદ્ધા ભરીયે પણ અજ્ઞાની અપાર, ભવસાગરનાં નીર ઉલેચી આ પ્રભુ દરબાર; વધ વાધાવો કોઈ પ્રભુને મોતીનાં ફૂલડે.૪ ચંડકૌશિક પાપી તાર્યો, તાય કેઈ અનાથ, . | મુજ અંતરને નાથ! ઉજાળ થાઉં શીથ સનાથ; . | વસા વસાવો કોઈ પ્રભુને આ મ મંદિરે...... ! હિંસા હ પરિગ્રહ લેભે, સળગી રહ્યો સંસાર કૃપામૂર્તિ ! તુજ ભક્તિબલથી, પામીશ હું દુ:ખ પાર પઢા પઢાવો કાઈ, પ્રભુની ભક્તિના પાઠ બેલા બોલાવે કઈ પ્રભુને પ્રેમના શબ્દ૬ !
– પ્રવાસી –
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
seul : The Key to True Happiness
Panyasji Shree Pravinvijayaji Maharaj.
Every man in this world whether he may be an educated or an igaorant one, whether he may be a young one or an old tries his best to make himself happy.
To be happy, not only do they try for day and night but also for the whole life. Despite undergoing much trouble and pains none has beon able to get the true happiness upto this date in this world.
We must seek out the roason there of
The real cause for not Gaining happiness is that ignorant people do not know the defination of the true bappiness and the true means to get it.
The happiness which once come never goes baok, which is never oxhausted and which is ever lasting is called the true happiness. The above mentioned kind of happiness lies in our soul and not in the body.
Soul and body are altogether different things from each other. If means that soul is not body and body is not soul.
The existence of the soul is for ever, while the body is perishable. When a man dies, his
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
W's : :
soul goes in the next world and his body is bumt by his relatives which is turned into ashes. For such a perishable body many people are very careful but quite careless for the soul. Ib get the worldly pleasures ignorant people commit sorts of sins and mistakes and in this way they keep their Body least and the punishment of those faults is suffered by the soul only. And therefore every man must abandon worldly ples. sures for which men have to undergo many sorts of sins such as telling a lie, cheating others etc. Those who wish to Gain permanent happiness must follow the undermentioned principles, which are dividod into six parts chiefly.
They are as follows1. Do not kill any human being or any kind of
insects at any rate. 2. Never tell a lie even in the greatest difficulties. 3. Do not steal anything. i. e. Do not take a
precious or priceless thing without the permission of its owner, although you may be starving or you may be in any awkward position. Consider all women to be your mothers, sisters, and daughters except your wifo. Celibaoy is the best ornament of the soul.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
433
5.
કલ્યાણ ઃ Do not pass your valuable life only in earning money and in enjoying plsasures. But keep contentment and devote some time in praying God, in hearing religious preachings and in doing good of others.
6. Never eat at night. Because after sunset many small insects are flying here and there and they suddenly fall down in your dish of food and they all die there. You cannot see them as well as you cannot prevent them from falling in the dish. In this way the night eater is responsible for killing those insects. By night eating we have to suffer many sorts of diseases in this world and in the next world we will have to go in the hell. For this reason night eating must be strictly prohibited.
Good people if you wish to be really happy, mere a firm determination to observe the above principles. Remember that such principles can fully be observed by human beings only, and human life is never Gained very often. Therefore every man is strictly advised not to loose this golden opportunity which he has Gained after a very long time and after suffering much pain. And hence do not pass this valuable man's life only in earning money, in enjoying pleasures
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ca
.
sala.
WB : %: and in doing bad of the people. Be kind to all. Never throw even your enemy in the well of pains and difficulties. Side by side try your almost to go very far from the four bitter enemies of the soul which play the special part in increasing the births and deaths of the man. They are as follows. · 1. Anger, 2. Pride, 3. Deceat, 4. Ambition. 1. Never be angry with any body in any case
because anger does muéh harm to the soul for which one poet has said. One angry moment often does what we re. pent for years, It makes wrong we never make right, by
sorrow or tears ”. 2. Do not be proud though you may be richest
of all or you are most educated or strongest of all. There is no delay for Karmas to change your position. Pride goes before deg. truction. Ravan is a fresh example in this case. By pride he has suffered much and
lost his big Kingdom. 3. Do not be greedy. A greedy man is a blind
one and therefore he makes all sorts of sing. He will try to cheat even his own sister or mother and hence it is quite right that
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯૪
avarice is the root of all sins. Do not try to deceive others because by cheating others you deceive your own self and money unjustly gained never remains for a long time.
It is thus sure that religion is the only thing which will put you in a comfortable place and position, where there is only happiness and no misery. When a man dies, nothing goes with him except merits and sins collected by him in his life. One’s wife, sons, parents, very big building, a newly bought motor car, and any other dear thing will remain here and only the soul will go alone in the next world. Once again sonsible men are requested to give up bad actions, bad habits and to practice good actions by following the above religious principles so much is enough for wise persons.
.
સહ શિક્ષણના પરિણામે છોકરા-છોકરીઓ ન કરવાનું કરી બેસે છે, નિકટ પરિચય ભયંકર છે એ જાતને અનુભવ આજે રાષ્ટ્રના દેશ નેતાઓને પણ થતું આવ્યું છે અને એથી જ ચક્રવર્તી રાજ ગોપાલારીયે એક વખતના સમારંભમાં બોલતાં જણાવ્યું હતું કે, “સ્ત્રીપુરુષનાં ર્ત અલગ છે અને એથી એની શિક્ષણ સંસ્થાઓ અલગ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખં
: ૪:
અલગ હેવી જોઈએ. સહશિક્ષણના હિમાયતી રશિયાએ પણ પિતાના મતને હવે પાછો ફેર છે.”
ખાનપાનને માટે જિંદગી નથી, પણ જિંદગીની ખાતર ખાનપાન છે. તેમજ શરીરની ખાતર આત્મા નથી પણ આત્માની ખાતર શરીર છે. જીવનને જય કે આયુષ્યને ઉત્કર્ષ દેહના સ્થલ વિકાસમાં નથી પણ અંતરાત્માના વિકાસમાં છે. આ સાચું સમજાય તે માનવ, માનવ મટી દેવ બની શકે.
અધર્મમાંથી ખાલી ધર્મના માર્ગે વાળે, પાપમાંથી બચાવી પૂણ્યના પંથે દોરે, અને પૃથ્વી પાથર્યા અંધકારને ઓળંગાવી પ્રકાશના આરે લઈ જાય એ વિદ્યા ખરેખર અમૃત છે. અમૃત વિદ્યાના ગોરસમાંથી મા ઉતારવો એ સદવર્તન અને સતરિત્ર છે.
પ્રજાનાં આરોગ્ય, શક્તિ, સુંદરતા અને સંસ્કાર સ્ત્રીની પવિત્રતા અને સંતાન ઉછેરની ફરજ પ્રત્યેની તેની એકતાનતાને આભારી છે. સમાનતાને નામે તેની આડે આવનાર કે સંતાનના નામે તેમની માતાના સતત સહવાસનું સુખ ઝુંટવી લેનાર પુરુષે પ્રભુના કે પ્રજાના દ્રોહી છે, શ્રી પ્રત્યેની પિતાની ફરજ બજાવવામાં નિષ્ફળ નિવડેલા પુરુષો જ સ્ત્રીને પુરુષના કઠેર માર્ગે વાળવાને લલચાય છે. એવા પુરુષો જ સ્ત્રીની એક પણ કુદરતી ફરજ પિતાને માથે આવ્યા સિવાય પોતાની ફરજે સ્ત્રીને માથે લાદી રહ્યા છે અને મેઢે સમાનતાની વાત કરી રહ્યા છે.
સ્વ. ચિમનલાલ સંઘવી
નાટકનું બીજું એક અંગ સીનેમા તરફથી જનમનરંજનને સાફ જે વાનીઓ પીરસવામાં આવે છે તે લોકમાનસને હિતકર નથી. સીનેમા સ્ટાર્સના પગારને અકડે તે આકાશના ખગોળ શાસ્ત્રીની ગણતરીને ય ગૂંચવાડામાં નાંખી દે છે. યાંત્રિક તપ માનવીના અંગને જે રીતે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણઃ વિનાશ કરે છે તેટલી અસરકારક રીતે હલકી કેટીનું સાંસ્કારિક ઘડતર માનવીના ઉર્મિલ અને બૌદ્ધિક શક્તિને વિનાશ કરી શકે છે.
શ્રીમતી કમળાદેવી
તાજમહાલની મેં અનેક રીતે કદર કરી છે પણ એની પાછળની વેઠ અને જબરજરતીની સામ્રાજ્ય સત્તા હું ભૂલી શકતું નથી. જ્યારે દેલવાડાનાં કળામય કામ પાછળ ધાર્મિક ભાવના અથવા ધર્મપેમ સ્પષ્ટ જણાય છે. તાજમહાલમાં અમારી સાદગી છે. જ્યારે દેલવાડોમાં ધર્મ પરાયણ સંધની બંધુ ભાવના અને સહકાર સાથે સ્વાભાર્પણ આમ નિવેદનનો ઉમેળકે વિશેષ છે.
– કાકા કાલેલકર ”
હેલેંડમાં ઘરમાં દાખલ થવા પહેલાં બારણું આગળ બૂટ કાઢીને અંદર દાખલ થવાને રીવાજ છે. હિંદમાં આ રીવાજ ઘણો જ છે. પણ વર્તમાનમાં સુધારક મનાતા બધુઓ જેડાને ઘરમાં પહેરીને જવામાં, અને પહેરીને જમવામાં ગર્વ લે છે.
ગ્રાહકોને ખાસ અગત્યનું જે અંકે આપનું લવાજમ પૂરું થાય છે તેની ખબર આપને પિષ્ટ દ્વારા આપવામાં આવે છે, છતાં કેટલાક ગ્રાહક બધુઓ લવાજમ ભરતા નથી અને પત્રથી ગ્રાહક ન રહેવાની ખબર પણ આપતા નથી. રાહ જોઈ જ્યારે વી. પી. કરવામાં આવે છે ત્યારે વી. પી. પાછું મોકલે છે તે નાહક સંસ્થાને ખોટા ખર્ચમાં નહિ ઉતારતાં ત્રણ પૈસાના કાર્ડથી ખબર આપવા મહેરબાની કરવી.
જ્યારે તમારા સરનામાની ફેરબદલી થાય ત્યારે સંસ્થામાં ગ્રાહકે જણાવવું જોઈએ. કેટલાક ગ્રાહકેની પાછળથી બૂમ આવી છે, પણ તે તેમની જ ભૂલ છે. ફેરબદલીનું સરનામું ન જણાવવામાં આવે ત્યાં સુધી મૂળ સરનામે અંકે જાય છે. ગેરવલે જાય તેના જવાબદાર અમે રહેતા નથી. અને ફરી એક મેકલવામાં આવશે નહિ.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
નીચેના સ્થળેાએ લવાજમ ભરી શકાશેં
શા તેમદ માણેકચંદ C/o. મસીદ બંદર રોડ તૈયબ મ’ઝીલ, ઇમ્પીરીયલ બેંક સામે
મુંબઇ-૩
શેઠ જયંતિલાલ મહેચરદાસ C/o. મીરઝા સ્ટ્રીટ *કટેશ ભુવન બીજે માળે ૩ શા તલકચંદ નાનચંદ C/o. શેઠે
મુંબઇ-૩ મગનલાલ
ડાયાભાઇની ચાલ દાદર ૧૪ (સુંબઇ) બી. બી. એન્ડ સી. આઈ રેલ્વે
૪ શા સુખલાલ ઓધડભાઇ લેખડના વેપારી C/o. બજારમાં વઢવાણ શહેર (કાઠિયાવાડ) ' શા તેમચંદ વીરજીભાઇ C/o. શ્રી કપુરચંદ અજરામલ ઝવેરી કાપડ અજાર
જામનગર (કાર્ડિઆવાડ)
ફુલચંદ એમ શાહ C/o. મેસર્સ' નાગરદાસ ખેતસી અમદાવાદી બજાર
૭
શેઠ જીવાભાઇ કેશવલાલ C/o. દીલીપકુમાર રમણલાલની કુાં. ઠે. મસ્કતી માર્કીટ-અમદાવાદ શ્રી મહાદય પ્રી, પ્રેસ કે. દાણાપીઠ
.
ભાવનગર (કાર્ડિઆવાડ)
૯
હીરાલાલ રણછે।ડદાસ C/o. ગોપીપુરા સુરત ૧૦ નટવરલાલ ભોગીલાલ કાપૂડી C/o અંજારમાં vice. મહેસાણા વડનગર ૧૧ શીવલાલ નેમચંદ શાહ C/o શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મહેસાણા (ઊ. ગુજરાત) ૧૨ ૫. છખીલદાસ કેશરીચ'દ C/o દાદસાહેબની વાડી ખંભાત (ગુજરાત)
મંડળ
૧૩ શ્રી મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર C/o. પાયની ગાડીજીની ચાલ સુખઇ-૩ ૧૪ સુંદરલાલ ચુનીલાલ શાહ C/o. ધડીઆળી પાળ કાલાખાડી ધન્યનિવાસ વડાદરા-(ગુજરાત)
૧૫ મંગળદાસ ઉમેદચંદ શાહ
નડીઆદ (ગુજરાત)
માટ: લવાજમ ભરનારે લવાજમ ભર્યાની ખબર પાલીતાણા ખાતે આપવી,
vice{ [નવાડીસા] બાપલા
d
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯૮
કથાસુ : આ આતમંડળની પેજનામાં નવા થયેલા સ રૂ
રા, પા) આપનાર શ્રી કાશીપરા જેન સંધ બેરસદ
રા, ૨૧) આપનાર શા. પોપટલાલ નરસીંહદાસ મુંબઈ શા. ઠાકરશી હીરજીભાઈ દાદર શા. અમૃતલાલ જેશીંગલાલ અમદાવાદ શા. પ્રેમચંદ ગુલાબચંદ મુંબઈ
રૂા. ૧૧) આપનાર શાંતિચંદ ઝવેરચંદ ઝવેરી મુંબઈ
ભાઈચંદ તારાચંદ કાપડીઆ સુરત આસમંડળમાં સેંધાયેલા ગૃહસ્થામાંથી જેઓની તરફથી રકમ આવવી બાકી છે તે
ગ્રહસ્થાના નામની યાદી
અમદાવાદ
શ. ર૦૧) શેઠ કાતિલાલ ઉજમશી
ખંભાત શેઠ બાબુભાઈ છગનલાલ
મુંબઈ રૂ. ૧૦૧) શેઠ મનુભાઈ લાલભાઈ ચંદુલાલ
અમદાવાદ શેઠ કનુભાઈલાલભાઈ ચંદુલાલ રૂા. ૨૧) શેઠ વીરચંદ લખમીચંદ
અમદાવાદ , શેઠ શા. રીખવાછ મનાઇ
મુંબઈ ચીમનલાલ છોટાલાલ પટવા
અમદાવાદ ૧૧) જિતરાજ ઈન્દુમલ
કહાપુર મંગળદાસ નથુભાઈ
વિજાપુર - કૃપયા! કાર્યાલયને આપની રકમ પહોંચતી કરશેઃ અથવા આપને કોઈપણ પૂછાવવા જેવું લાગે તે અમને પૂછાવશોઃ આ અંકની સાથે આપને રીપ્લાઈ કાર્ડ મોકલેલ છે જેને ઉચિત પ્રત્યુતર પાઠવશે ! - -
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ રાજના માત્ર એ પાઇના ખર્ચમાં સંસ્કાર, સાહિત્ય અને ધર્મના સંદેશ ઘેર બેઠા મેળવવા ઈચ્છતા હો તે જૈન સંસ્કૃતિના સંદેશવાહક ત્રિમાસિક " કલ્યાણ’ ના ગ્રાહક થવું જરૂરી છે. થિી જેમાં ‘ઇતિહાસનાં વહેતાં વહેણા' દ્વારા ભૂતકાલીન તેમજ વર્તમાનના ઐતિહાસિક બનાવોની માર્મિક ટૂંક નોંધ: જ્ઞાનગોચરીમાં નવું જાણવા જેવું: આધુનિક શૈલીચે ધાર્મિક કથા : ઓપદેશિક લેખો: ‘તત્ત્વજ્ઞાન, શકા સમાધાન, હળવી કલમે " માં પ્રાસંગિક ને : છે. આ બધું વિવિધ રસપ્રદ વાંચન મળે છે. આકર્ષક ગેટ અ૫ : એટિક સફેદ કાગળ પર સ્વછ છાપકામ : છતાં વાર્ષિક લવાજમ ભેટ પુસ્તક સાથે રૂા. 4-0=0 છૂટક નકલ રૂા. 1-9-00 - સેમચંદ ડી. શાહ - કલ્યાણ -પ્રકાશન મંદિર પાલીતાણા : કાઠીવાડ મુદ્રક : શા. ગુલાબચંદ્ર લલ્લુભાઇ, મહેાદય પ્રેસ-ભાવનગર