Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ HINDI-GUJARATI DHATUKOSA A COMPARATIVE STUDY OF HINDI-GUJARATI VERBAL ROOTS vee bhAratIya Prylar farme Education Internationa ahamadAbAda L. D. SERIES 87 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH BY RAGHUVEER CHAUDHARI DEP. OF HINDI SCHOOL OF LANGUAGES GUJARAT UNIVERSITY AHMEDABAD-9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ HINDI-GUJARATI DHATUKOSA A COMPARATIVE STUDY OF HINDI-GUJARATI VERBAL ROOTS BY: L. D. SERIES 87 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH RAGHVEER CHAUDHARI Department of Hindi School of Languages Gujarat University Ahmedabad-380 009. ( 3) L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-380 009,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Publisher : Nagin J. Shah Director, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-380 009, First Edition March 1982 Price : Rs. 450EUR Printer : Bhailal Y. Patel, Aakar Printers, 1105/3, Bhavanpura, Shahpur, Ahmedabad-1.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza [hindI aura gujarAtI kI kriyAvAcaka dhAtuoM kA tulanAtmaka adhyayana ] raghuvIra caudharI hindI vibhAga, bhASA-sAhitya bhavana, gujarAta yunivarsiTI, ahamadAbAda-380009 lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda-9
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate -- bhartRhari It has been my intention to err rather upon the side of Liberality of inclusion than the opposite. -W. D. Whitney
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 'hindI-gujarAtI dhAtukoza' DA. raghuvIra caudharI kA zodhaprabandha hai / gujarAtI bhASA meM sAhityasarjana tathA samIkSA ke kSetra meM der3ha dazaka taka ullekhanIya yogadAna dene ke bAda pro. caudharI ne yaha zodhakArya hAtha meM liyA / aura DA. harivallabha bhAyANI jaise samartha bhASAvid kA mArgadarzana prApta huA / phalataH yaha zodhaprabaMdha pIeca.DI. ke lie prastuta prabaMdhoM kI sImAoM se mukta hai| isameM kahIM piSTapeSaNa yA anAvazyaka vistAra nahIM / DA. bhAyANI ne gujarAta vizvavidyAlaya se svaicchika avakAza grahaNa kiyA aura zrI lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira meM mAnAI sevAe~ denA zurU kiyA isake sAtha gujarAtI tathA anya bhASAoM ke lekhaka tathA prAdhyApaka DA. bhAyANI se milane ke nimitta bhI hamAre yahA~ Ane lge| pro. caudharI prastuta zodhakArya ke mArgadarzana ke lie to Ate hI the, hamArI vyAkhyAnamAlAoM tathA goSThiyoM meM inakI sakriya upasthiti sadA sUcita karatI rahI ki ve isa saMsthA ke prati kaisA gaharA lagAva rakhate haiN| ataH jaba zodhaprabaMdha ke prakAzana kA samaya AyA to paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyAjI aura maiMne isameM ruci dikhAI / pro. caudharI kI vidyAprIti aura niSThA ke hama gavAha haiM / isalie bhI prastuta zodhaprabaMdha ke prakAzana ke avasara para hameM naisargika AnaMda kA anubhava ho rahA hai| 'hindI-gujarAtI dhAtukoza' ke prakAzana se tulanAtmaka bhASAvijJAna tathA kozavijJAna ke adhyetAoM ko eka mahattvapUrNa saMdarbhagraMtha sulabha hogaa| zrI. lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ne aitihAsika bhASAzAstra ko bhI apanA kAryakSetra mAnA hai / prAkRta-apabhraMza graMthoM ke saMpAdana tathA prakAzana ke kSetra meM saMsthA ne viziSTa yogadAna diyA hai| ____ maiM jAnatA hU~ ki pro. caudharI ne kozavijJAna tathA aitihAsika-tulanAtmaka bhASAvijJAna kI zodhapaddhatiyoM ke anuzAsana meM apane Apako bA~dha kara kucha samaya ke lie sarjanAtmaka lekhana chor3a diyA thaa| inake saMniSTha puruSArtha ko DA. bhAyANIjI ke dvArA suyogya dizA prApta huI / hindI-gujarAtI dhAtuoM kA yaha pahalA tulanAtmaka koza hai / zodhakartA ne pUrvakArya ke adhyayana ke aMtargata pUrvasUriyoM ke niSkarSoM ko samAdara ke sAtha dekhA hai aura yuktisaMgata mUlyAMkana kiyA hai| dhAtukoza graMtha kA pramukha evaM samRddha aMga hai / TippaNiyoM meM bhI parizrama lakSita hogA hii| aMta meM vizleSaNa aura vargIkaraNa ke aMtargata Adhunika bhASAvijJAna kI mAnya zodhapaddhatiyoM kA AlaMbana liyA gayA hai| leksiko sTeTisTiksa ke dvArA nikAle gae niSkarSa bahuta saMkSepa meM hindI-gujarAtI dhAtuoM kI tulanAtmaka jhA~kI karavAte haiN| graMtha ke pariziSTa bhI kama mahattvapUrNa nhiiN| mujhe pUrA vizvAsa hai ki pro. caudharI kA prastuta zodhakArya viSaya ke vidvAnoM ke lie eka dhyAnAha saMdarbha siddha hogaa| eka mUlyavAna graMtha hamArI lA. da. graMthamAlA ke aMtargata prakAzita karane kA avasara dene ke lie maiM DA. raghuvIra caudharI kA anugRhIta huuN| zrI. lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda-380009. 2 mArca 1982 nagIna jI. zAha nidezaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ purovacana bhAratIya bhASAoM ke itihAsa, vyAkaraNa, koza, tulanA jaise viSayoM meM arvAcIna yuga meM jo sAmagrImUlaka zodhakArya prAyaH eka zatAbdI se acchI taraha cala rahA thA usameM, bhASAvijJAna kI naI saiddhAntika udbhAvanAoM ke prabhAva se 1950-60 se rukAvaTa-sI A gaI / bhASAoM kA itihAsa, tulanA, kozaracanA Adi adhyayana-kSetra se haTa gaye / bhASAoM kA pravartamAna svarUpa, prAdezika vaividhya, saMracanA Adi adhyayana ke kendravartI viSaya bane / kevala bhASAsiddhAnta ke prasthApana, utthApana yA parIkSaNa ke lie hI bhASAsAmagrI kI upayuktatA mAnI jAne lagI / phalataH sAmagrI-saMcayana ke kArya kA avamUlyana huaa| ina naye pravartanoM se bhAratIya bhASAoM ke adhyayana ko lAbha to huA hI, hAni bhI kama nahIM huii| bhAratIya bhASAoM ke kSetra meM sAmagrImUlaka Thosa adhyayana utanA hI mUlya rakhatA hai jitanA siddhAMtamUlaka adhyyn| DaoN. raghuvIra caudharI ke prastuta tulanAtmaka dhAtukoza kA mUlya svayaMspaSTa hai / bhAratIya AryabhASAoM ke vyutpattivijJAna evaM kAzavijJAna ke viSaya meM Tarnara Adi ke bhagIratha-kArya kI nIMva para hameM isa taraha kArya Age bar3hAnA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna bhAratIya-Arya se lekara navya bhAratIya- AryabhASAoM taka kriyAvAcaka dhAtusamUha kA kitanA aMza bacA, kitanA badalA, kitanA naye srotoM se AyA usakI gaveSaNA bhAratIya-Arya ke itihAsa kI tathA bhASA-parivartana kI kaI samasyAoM para mUlyavAna prakAza DAla sakatI hai| isa prakAra kA adhyayana bhAratIya bhASAoM ke bIca jo sAmya hai usake prati dhyAna AkRSTa karatA hai, jaba ki vaiyaktika viziSTatAoM para aba taka adhikatara bala diyA gyaa| hindI, gujarAtI Adi ke upalabdha koza kaI dRSTiyoM se apUrNa haiN| vibhinna boliyoM kI sAmagrI kI. prAcIna sAhitya kI sAmagrI kI tathA vibhinna dhAtvarthoM kI spaSTatA ke bAre meM aura vyutpattiyoM kI vaijJAnikatA ke bAre meM abhI bahuta karanA bAkI hai / aitihAsika-tulanAtmaka niSkarSoM kI prAmANikatA kI mAtrA ina saba para nirbhara karatI hai / DaoN. caudharI ne jo vyavasthita aura custa parizrama kiyA hai isase hameM vizvAsa hotA hai ki ve isa dizA meM apanA mUlyavAna kArya jArI rkheNge| sRjana, samIkSA Adi vividha kSetroM meM satata kAryazIla rahate hue bhI unhoMne isa zodhakArya ko sampanna kiyA hai isase bhI hamArA yaha vizvAsa sAdhAra pratIta hogA / dinAMka 15-3-82 harivallabha bhAyANI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pUrva bhUmikA gujarAta vidyApITha se sthAnAntara karane para 1965 meM maiM DA. harivallabha bhAyANI kA par3ausI banA / isase pahale DA. prabodha paMDita kI AjJA se blUmaphilDa par3ha cukA thA / golokabihArI dhala tathA paMDitasAhaba ke lekhoM kI sahAyatA se vidyApITha meM hindI bI. eD. ke vidyArthiyoM ko dhvanivijJAna evaM anya zAkhAe~ par3hAtA thA / bhASAvijJAna ke eka acche vidyArthI tathA gujarAta ke saMdarbha meM bolIvijJAna ke kSetra meM savizeSa kArya karanevAle DA. zAntibhAI AcArya mere mitra rahe / unake kAraNa bhI bhASAvijJAna kI kucha gatividhiyoM se maiM avagata rahatA thA / parantu 1973 taka to socA bhI nahIM thA ki isa viSaya se sambandhita zodhakArya karU~gA | khayAla thA sAhitya-sarjana aura samIkSA ke kSetra meM hI kArya karanA hogA / zodhakArya ke prati Adara thA avazya / purAnI pIr3hI ke gujarAtI Alocaka sva. vizvanAtha bhaTTa ke 1930 meM prakAzita 'pAribhASika koza' ke dvitIya zodhita vardhita saMskaraNa kI jimmedArI uThAI thI, vidyApITha chor3ane ke kAraNa | yaha 1966 kI bAta hai| gujarAtI bhASA ke AlocanAtmaka tathA cintanAtmaka graMthoM ke lekhakoM ne jahA~ kahIM aMgrejI ke pAribhASika zabdoM ke lie gujarAtI paryAyoM kA prayoga kiyA ho, pahu~ca jAnA thaa| maiMne sambandhita vAkya cune, kArDa banAye aura vividha paryAyoM kA tulanAtmaka adhyayana kiyA / yaha koI bar3A zodhakArya nahIM thA parantu isameM prApta honevAlA AnaMda bar3A thA / 1970 meM bhAyANIsAhaba bambaI yunivarsiTI ke lie zailIvijJAna viSayaka vyAkhyAna taiyAra kara rahe the / Adhunika bhASAvijJAna sAhitya-samIkSA ke nikaTa pahu~ca cukA hai isakA patA calA aura pratIta huA ki sAhityasamIkSA ke kSetra meM kArya karane ke lie bhI bhASAvijJAna kA prazikSaNa pAnA hogA / isa avabodha ne jimmedArI bar3hAI / bAda meM hindI vidvAnoM ke sAtha 'gujarAta rAjya zAlA pAThyapustaka maMDala' ke lie hindI pAThyapustakoM kA saMpAdana karane kI jimmedAriyA~ AIM / sAhitya ko eka bhASika saMracanA ke rUpa meM dekhanA anivArya thA / vyAkaraNa kI dizA se maiM hindI - gujarAtI kriyAoM ke bAre meM socane lagA / lagA ki aise kisI viSaya meM kucha Thosa kArya ho sake to kitanA acchA / zodhakArya ke saMdarbha meM eka bAra DA. ambAzaMkara nAgara ne batAyA ki gujarAta yunivarsiTI ke niyama 0-68 ke aMtargata anusnAtaka adhyApana kA pA~ca varSa yA isase adhika anubhava rakhanevAlA adhyApaka binA kisI mArga - darzaka ke, svayaM zodhakArya kara sakatA hai / 'anubhava' kA 'mUlya' pahalI bAra sAmane AyA, parantu dUsare hI kSaNa maiM soca meM par3a gayA : bhASAvijJAna se sambandhita zodhakArya svayaM karane kA artha hogA maulika galatiyA~ karanA / bhAyANIsAhaba se milA / ve sabhI naye lekhakoM ke anadhikRta kintu vAstavika mArgadarzaka to haiM hii| sacce upanipadavAdI / sAtha baiThakara dUsare hI dina unhoMne kArya kI rUparekhA taiyAra karavAI | do julAI 1973 ko maiM gujarAta yunivarsiTI meM prastuta viSaya kA zodhachAtra banA ! 2. zodhapaddhati hindI - gujarAtI kozoM se kriyAoM ke kArDa banAnA zurU kiyA / pratyeka kriyA kI sabhI arthacchAyAe~ kA para likhatA thA / hindI ke 2364 tathA gujarAtI ke 2404 kArDa banAne meM kAphI samaya gyaa| isa viSaya ke lie samaya dene kA saMtoSa to AraMbhika do varSoM meM hI ho gayA thA parantu bauddhika jijJAsA saMtuSTa nahIM hotI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ thI / viSaya se sambandhita koI pustaka mila jAtI to par3ha letA / bhAyANIsAhaba merI isa par3hane kI pravRtti kI prazaMsA nahIM karate the, kahate the vargIkaraNa kre| / zurU kiyA / tatsama tadbhava, dezaja Adi vargoM ke kArDa alaga karane lagA / taba taka maiM viSaya ko thor3A bahuta samajhane lagA thA isalie yaha bhI samajha gayA ki jo kucha kara rahA hU~ vaha saba sahI nahIM hai / bhAyANIsAhaba se samaya mA~ganA pdd'aa| vargIkaraNa kA sahI tarIkA batAne ke sAthasAtha unhoMne preraNArthaka Adi kriyArUpoM ke kArDa eka aura rakha dene ko kahA / vargIkRta mUla dhAtuoM kA likha lene ke bAda sabhI dhAtuoM kA saMmilita tulanAtmaka evaM vyutpattidarzaka dhAtukoza taiyAra kiyA / hindI kriyAoM ke cayana ke lie jJAnamaMDala ke 'bRhata hindI koza' ke tRtIya saMskaraNa kA tathA gujarAtI kriyAoM ke cayana ke lie gujarAta vidyApITha ke 'sArtha joDaNI koza' ke pA~cave saMskaraNa kA AdhAra liyA thA / koI pracalita kriyA chUTa na jAe isa dRSTi se 'zabdasAgara' ke do khaNDa dekhe aura kucha socakara vikalpa ke rUpa meM 'mAnaka hindI koza' kA sAdyaMta dekha gayA / dhAnukAza meM ullekhanIya vRddhi huI / jahA~ kisI kriyA ke sakarmaka akarmaka donoM rUpa astitva meM hoM, vahA~ inameM se eka ko hI pasaMda karane kA prayatna rahA hai parantu dhvanyAtmaka vaividhyavAle sabhI rUpa saMgRhIta kie haiN| Tarnara ke kAza se vyutpattiyA~ khojate samaya bhI kucha kAlagrasta dhAtue~ saMgRhIta karane yogya lgiiN| dhAtukoza meM sabhI sulabha dhAtuoM kA samAveza karane kI AkAMkSA se bolIviSayaka zodhakAryoM se tathA anya pustakoM se bhI dhAtue~ lI haiN| dhAturUpoM kI saMkhyA cAra hajAra se bhI bar3ha gaI (4270) ; isakA rahasya yahI / eka hI dhAturUpa ke aMtargata samAviSTa tathApi vyutpatti tathA artha kI dRSTi se bhinnatA rakhanevAlI 185 dhAtuoM kI alaga se gaNanA karane para saMkhyA bar3hakara 4455 hogI ! rUpavaividhya se mukta hokara vargIkaraNa ke lie tRtIya khaNDa meM 2981 dhAtue~ pasaMda kI haiM / prastuta adhyayana - viSaya kA sambandha vyAkaraNa se bhI sthApita kiyA jA sakatA thaa| isakA aitihAsika bhASAvijJAna kI dizA prApta huI isakA zreya bhAyANIsAhaba ko hai / aba to aisI cAha jagI hai ki baMgAlI - marAThI kA sAtha lekara cAra bhASAoM kA tulanAtmaka dhAtukoza taiyAra karU~ / dhAtu ke nikaTa paricaya ke binA bhASA ke bhItara pahu~canA saMbhava nhiiN| aura eka cunautI bhI de rakhI hai kucha videzI vidvAnoM ne ! TarnarasAhaba ne 'nepAlI DikzanarI' tathA 'kampereTiva DikzanarI Apha iNDo-Aryana laiMgvejija' ke saMpAdana meM ardhazatAbdI kA jo bhavya puruSArtha kiyA hai vaha hamAre lie uddIpana vibhAva kyoM na bane ? kAzavijJAna ke kSetra meM gujarAtI kI apekSA hindI meM vizeSa kArya huA hai / hindI meM 110 se adhika ullekhanIya koza prakAzita hue haiN| gujarAtI meM bhI zabdakoza - jJAnakoza kI paraMparA zatAyu ho cukI hai / 'bhagavadgAmaMDala koza' ' zabdasAgara' jaisA hI virATa prayatna thA / ina dinoM zrI ke. kA. zAstrI dvArA saMpAdita 'bRhata gujarAtI kAza' bhI sulabha ho cukA hai| gujarAtI ke ullekhanIya kozoM kI saMkhyA 60 ke AsapAsa 1 isa puruSArtha ke bAvajUda Adhunika bhASAvijJAna tathA vyutpattizAstra ke paryApta jJAna ke abhAva meM hindI yA gujarAtI meM pUrNarUpa se vaijJAnika koza sulabha nahIM haiM / hindI koSavijJAna ke vidyArthI DA. yugezvara ne ThIka hI kahA hai ki aba koza- kArya kisI eka vyakti ke dvArA saMbhava nahIM / saMskRta meM 'dhAtupATha' kI eka samRddha paraMparA hai| hindI kavi ratnajita ne san 1713 meM bhASA-vyAkaraNa ke aMtargata dhAtumAlA dI hai| 1969 meM DaoN muralIdhara zrIvAstava ne 1028 dhAtuoM kA samAveza karanevAlA 'hindI dhAtukoza' prakAzita kiyA hai| gujarAtI meM haridAsa hIrAcaMda ne san 1865 meM 'dhAtumaMjarI' tathA Telara ne 1870 meM 'dhAtusaMgraha' kA prakAzana kiyA thA / 'gurjara - zabdAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa meM svAmI bhagavadAcAryajI ne gujarAtI dhAtupATha diyA hai / isameM sakarmaka, preraka Adi rUpoM sameta 1972 dhAtue~ saMgrahIta huI haiN| maiMne pariziSTa meM 2136
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI dhAtue~ dI haiM / hindI-gujarAtI kA koI tulanAtmaka dhAtukoza nahIM hai| isa kSetra meM merA yaha prayAsa prathama hogA jo vidvAnoM kI sahAyatA se bhaviSya meM adhikAdhika nirdoSa bhI ho sakatA hai| Adhunika bhASAvijJAna kA AraMbha tulanAtmaka bhASAzAstra se huaa| hindI aura gujarAtI donoM paraspara prabhAvita Adhunika bhAratIya Arya-bhASAe~ haiN| eka ke gahare adhyayana ke lie dUsarI bhASA kA jJAna upayogI ho sakatA hai| jaba rASTrIya aura zaikSaNika dRSTi se hindI ke adhyayana-adhyApana kA pracAra aura prasAra Avazyaka ho taba aise prayatnoM kI upayogitA svayaM spaSTa hai, parantu zodhakartA kA prathama lakSya to vaha saMtoSa hai jo ajJAta ke jJAta hone se prApta hotA hai| do bhASAoM kI dhAtuoM ke bIca sAmya-vaiSamya kI saiddhAntika bhUmikAe~ spaSTa karane ke sAtha-sAtha ummIda hai ki yaha prayatna zabdakozIya sAmagrI-saMrakSaNazAstra - 'leksiko-sTeTisTiksa' kI dRSTi se bhI kucha ullekhanIya niSkarSa taka phuNcegaa| prastuta zodhaprabandha ke prakAzana ke lie DA. nagInabhAI jI. zAha, paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA ela. DI. insTITayuTa Apha iNDAlAjI kA anugRhIta huuN| aura bhAyANIsAhaba ? isa yuga meM bhI hote haiM aise dAtA, nirhetuka vidyAdAna ke lie sadA utsuka aura prasanna ! raghuvIra caudharI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI aura gujarAtI kI kriyAvAcaka dhAtuoM kA tulanAtmaka adhyayana prathama khaNDa pUrvakArya kA adhyayana dvitIya khaNDa vyutpattidarzaka tulanAtmaka dhAtukoza dhAtukoza-TippaNI tRtIya khaNDa aitihAsika vargIkaraNa vizleSaNa tathA niSkarSa pariziSTa gujarAtI dhAtusUcI mahattvapUrNa zabdakoza saMdarbhasUcI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pUrvakArya kA adhyayana 1. saMskRta - dhAtucarcA + 2. pAzcAtya dhAtucarcA 3. hindI - dhAtucarcA 4. gujarAtI - dhAtucarcA 5. dhAtu - saMkhyA 6. dhAtuoM ke mUla rUpa 7. dhAtu: svarAnta yA vyaMjanAnta ? 8. dhAtuoM kA vargIkaraNa 9. dhAtuoM kI vyutpatti khaNDa prathama /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana 1 saMskRta-dhAtucarcA : IsA pUrva 8vIM sadI meM yAska ne zabdoM ko cAra pada-vibhAgoM meM bA~TA hai : 'catvAri padajAtAni nAmAkhyAta copasarga-nipAtAzca ' (nirukta 1. 1.)-pada cAra prakAra ke hote haiM : nAma, AkhyAta, upasarga aura nipAta. veMkaTamAdhava ne AkhyAta aura nAma ko sva-arthadarzI batAyA hai aura kahA hai ki upasarga tathA nipAta svatantra nahIM haiM. yahA~ 'AkhyAta' zabda kriyA kA nirdeza karatA hai : 'kriyAvAcakam AkhyAtam / ' pANini ne IsA pUrva 5vIM zatAbdI meM ise 'tiGanta ' kahA hai aura nAma, upasarga, nipAta kA samAveza suvanta ke aMtargata kiyA hai. avyaya ko bhI ve isase alaga nahIM rakhate.. yAska ne pradhAnatA kI dRSTi se hI AkhyAta aura nAma meM bheda kiyA thA : AkhyAta meM kriyA kI pradhAnatA hai aura nAma meM dravya kI. nAma kA bhI dhAtu ke samAna prayoga kiyA jAtA thA. pANini ne adhikAMza zabdoM ko dhAtuja mAnA hai. saMskRta vaiyAkaraNoM kI dRSTi se dhAtu zabda, bar3A hI vyApaka thA. nAma, AkhyAta aura avyayoM meM - sabhI prakAra ke padoM meM dhAtu mUla rUpa meM vidyamAna mAnI jAtI thI. isa saMdarbha meM DA. yudhiSThira mImAMsaka ne likhA hai : 'dadhAti zabdarUpaM yaH sa dhAtuH' sarvathA satya hai, parantu isakA vAstavika tAtparya 'vibhinna prakAra ke zabdarUpoM ko dhAraNa karanevAlA jo mUla zabda hai vaha dhAtu kahalAtA hai' hai. arthAt jo zabda AvazyakatAnusAra nAma-vibhaktiyoM se yukta hokara nAma bana gae, AkhyAta-vibhaktiyoM se yukta hokara kriyA kA dyotana karane lage aura ubhayavidha vibhaktiyoM se rahita rahakara svArthamAtra kA dyotaka hue, vaha (tInoM rUpoM meM pariNata honevAlA) mUla zabda hI dhAtu-pada-vAcya kahalAtA hai." ____ dhAtu eka saMkalpanA hai. 'vAkya ' aura 'pada' se bhinna 'zabda' bhI saMskRta vaiyAkaraNoM kI eka saMkalpanA hai.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana "bhartRhari ne kahA bhI hai ki prakRti, pratyaya Adi kI sArI vyavasthA kalpanA hI hai. zabdoM kI isa prakAra se kramabaddha racanA nahIM hotI."" vyavahAra meM pAe jAte haiM pada, jo pratyayAnta hote haiM. zabda 'avyutpanna ho sakate haiM. pratyaya-rahita tathA ekazabdAtmaka hone ke kAraNa ve 'mUla' (rUTa ) kahe jAte haiM. ye 'mUla' hI 'dhAtu ' haiM, zeSa prAtipadika. "pANini ne dhAtu aura pratyaya ko chor3akara bAkI saba sArthaka zabdoM ko prAtipadika ( nAminala sTema) kI koTi meM rakhA hai. hama kaha sakate haiM ki pANini ke anusAra zabdabheda ( pArTsa Apha spIca ) sirpha do hI haiM : (1) prAtipadika (2) dhAtu." ___DA0 rAjagopAla batAte haiM ki dhAtubodhita 'vyApAra' ke lie prayukta honevAlA prAcIna pAribhASika zabda hai 'bhAva' jise naiyAyikoM ne 'kRti' nAma diyA aura mImAMsakoM ne isake lie 'kRti ' aivaM 'bhAvanA' zabda kA prayoga kiyA : "dhAtu se do aMzoM kA bodha hotA hai - eka 'phala', dUsarA vyApAra, arthAt 'phalAnukUla vyApAra. ' pratyeka dhAtu se kisI phalavizeSa ke anukUla vyApAra-vizeSa kA bodha hotA hai. "* kucha pAzcAtya vidvAnoM ko yaha dhAtu-lakSaNa cintya lagatA hai. beyara ne kahA hai ki vyApAra kI sUcanA kriyA detI hai, dhAtu nahIM. pratyayoM se yukta hokara kriyA kA rUpa dhAraNa karane ke bAda hI dhAtu vyApArasUcaka ho sakatI hai. yaha to svayaM spaSTa hai ki vyavahAra meM hamAre sAmane kriyAe~ AtI haiM, dhAtue~ nahIM. isalie dhAtuoM se vyApAra ke bodha hone kA prazna hI khar3A nahIM hotA. parantu kriyA aura dhAtu ke bIca virodha hai hI kahA~ ? 'kriyA' prayukta rUpa hai. 'dhAtu' isakI saMkalpanA hai, mUla hai. ataH vyApAra kriyA-mUla kI saMkalpanA meM nihita nahIM hai aisA kaise kahA jA sakatA hai ? pANini ne dhAtuoM ke vargIkaraNa meM dhvani aura saMcaranA ko hI AdhAra banAyA ho aura artha ko vizleSaNa kA AdhAra mAnA hI na ho aisA nahIM hai. 'pANinIya vizleSaNa-paddhati ke AdhAra' nAmaka lekha meM DA. vidyAnivAsa mizra likhate haiM: __" isakA yaha artha nahIM ki bIsavIM sadI ke prArambhika saMghaTanAvAdI bhASA-zAstriyoM kI taraha ve artha ko vizleSaNa kI paridhi se bAhara rakhanA cAhate the, balki ThIka ulaTe, zabdoM ke jina artho meM prayoga vargIkRta kiye jA sakate haiM, unhoMne unako vargIkRta karane kA bhI yatna kiyA hai, jaise gatyarthaka dhAtu, budhyarthaka dhAtu Adi kA ullekha karake unhoMne artha kI samAnakSetratA ke AdhAra para zabdoM kA rAzIkaraNa jagaha-jagaha kiyA hai." zAkaTAyana ne kucha zabdoM ke eka se adhika mUloM yA prakRtiyoM kA nirdeza kiyA hai. yAska ne zAkaTAyana ke do mata vyakta kiye haiM : 'padoM meM itara padArthoM kA saMskAra' tathA 'padoM kA dviprakRti honA' 'dviprakRti' ke do artha haiM : do dhAtuoM se bananevAle zabda tathA mUlataH eka kintu do bhinna mUlArthoM ko vahana karanevAlI dhAtu. saMskRta vyAkaraNa meM dhAtucarcA kevala vargIkaraNa aura vizleSaNa ke rUpa meM hI nahIM milatI, eka tAttvika bhUmikA ke sAtha bhI prastuta hotI hai. 'zabda ' saMjJA ke aMtargata jo cintana hai
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza vaha vyAkaraNa aura darzana donoM kSetroM kI upalabdhi ke rUpa meM hameM prabhAvita karatA hai. kyoMki 'zabda kI sImA ke aMtargata prAtipadika, dhAtu Adi saMkalpanAtmaka saMjJAoM kA bhI samAveza hai. bhAratIya cintana ke vAkkendrita hone kA rahasya spaSTa karate hue mizrajI ne bhartRhari kI yaha ukti uddhRta kI hai : 'anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate' - pratyeka jJAna zabdaviddha hokara hI grAhya banatA hai. ' 'zabdavicAra - bhAratIya dRSTikoNa' nAmaka lekha meM DA. mA. go. caturvedI ne kahA hai : "saMskRta vaiyAkaraNoM ne jisa prakAra dArzanika stara para zabdoM ko brahma Adi mAnA hai, usI prakAra bhASA-vaijJAnika stara para bhI zabda ko mUlataH eka AMtara yathArtha hI mAnA hai, jo mAnavIya buddhi, mana aura prANa meM pratiSThita rahatA hai tathA vaktA meM vivakSA ke hone para, vahI varNAtmaka dhvaniyoM ke rUpa meM vyakta hotA hai. pataMjali ne apane mahAbhASya meM zabda kI jo paribhASAe~ sthAna-sthAna para dI haiM, unase bhI yahI siddha hotA hai ki 'zabda' ke do pakSa haiM, eka AMtarika aura dUsarA bAhya. zabda ke AMtarika pakSa ko unhoMne bhI sphoTa kahA hai aura bAhya pakSa ko dhvani."" 'zabda' ke ye donoM pakSa dhAtu-vicAra ke saMdarbha meM bhI prastuta ho sakate haiM. parantu hameM yahA~ to kevala bhAratIya vyAkaraNa-zAstra kI sImA meM rahakara hI kahanA hai ki kriyAvAcaka rUpa kA mUla hai dhAtu. saMskRta dhAtupATha para ullekhanIya zodhakArya karanevAle DA0 gajAnana palasule kahate haiM : By the term dhato, then, the grammarians understood that souud-unit which characterized by a certain meaning ( action ), was found to be a kernal of a group of related words. 7 -vaiyAkaraNoM kI dRSTi se sambandhita zabdoM ke varga meM samAna rUpa se vyApta kisI arthavizeSa ( kriyA) karanevAlI dhvani-ikAI hI dhAtu hai. bhASyakAra ne ise 'kriyAvacano dhAtu : ' aura yahA~ taka ki 'bhAvavacano dhAtuH' bhI kahA hai: (1) a root; the basic word of a verbal form, defined by the Bhasyakara as kriyAvacano dhAtu : or even as bhAvavacano dhAtu : a word denoting a verbal activity, Panini has not defined the term as such, but he has given a long list of roots under ten groups, named dasagani, which includes about 2200 roots which can be called primary roots, as contrasted with secondary roots. The secondary roots can be divided into two main groups (1) roots derived from roots (dhAtujadhAtavaH) and (2) roots derived from nouns (nAmadhAtavaH) The roots derived from roots can further be classified into three main subdivisions : (a) causative roots, or Nijanta, (b) desiderative roots or sannanta, (c) intensive roots or yaGanta and yaGaganta while roots derived from nouns or denominative roots can further be divided into kyajanta, kAmyajanta, kyaGanta, kyabanta, NiGanta, kvibanta, and the miscellaneous ones (prakIrNa) by the application of the affix yak or from nouns like satya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana veda, pAza, muNDa, mizra, etc. by the application of the affix NicU. Besides these, there are a few roots formed by the application of the affix Aya and Iya ( IyaDU ). C 'bhASyakAra ne kriyAvAcaka rUpa ke mUla zabda dhAtu ko 'kriyAvacano dhAtuH' kahA hai, yahA~ taka ki 'bhAvavacano dhAtuH ' bhI kahA hai, 'dhAtu' kriyAtmaka gatividhi kA nirdeza karane vAlA zabda hai. pANini ne kahIM spaSTa rUpa se isa zabda kI paribhASA nahIM dI hai parantu dasa vibhAgoM ke aMtargata unhoMne dazagaNI nAma se dhAtuoM kI vistRta sUcI dI hai, jisameM lagabhaga 2200 mUla dhAtuoM kA samAveza huA hai, jo sAdhita dhAtuoM se bhinna haiM. sAdhita dhAtuoM ko do mukhya bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai ( 1 ) dhAtuoM se niSpanna dhAtue~ - dhAtuja dhAtavaH ' tathA (2) saMjJAoM se niSpanna dhAtue~ - nAma - dhAtavaH. ' dhAtuja dhAtuoM ko tIna mukhya upavibhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai : (a) preraka dhAtue~ athavA Nijanta, (A) icchAvAcaka dhAtue~ athavA sannanta, (i) paunaH punyavAcaka dhAtue~ athavA yaGanta aura yaGaganta; jaba ki ': pratyaya athavA 'NicU' pratyaya lagAkara satya, veda, pAza, muNDa, mizra Adi saMjJAoM se banI dhAtuoM ko kyajanta evaM prakIrNa ke aMtargata vargIkRta kiyA jA sakatA hai. isake atirikta Aya tathA I (I ) pratyayoM se banI kucha dhAtue~ bhI milatI haiM. "8 yakU saMskRta vaiyAkaraNoM ne ina sabhI dhAtuoM ko parasmaipadin, Atmanepadin tathA ubhayapadin ke rUpa meM vibhAjita kiyA hai. svara-vyaMjana dhvaniyoM ke pratyayAnta bhedopabheda ke sAtha jo vargIkaraNa kiyA gayA hai, usa vargIkaraNa meM jo vizleSaNa - praddhatiyA~ prayukta huI haiM unakI vaijJAnikatA se Adhunika bhASAvijJAnI prabhAvita hue haiM. pANini ne ' dhAtu' zabda apane purogAmI vaiyAkaraNoM se prApta kiyA. 'nirukta' aura 'prAtizAkhya ' kRtiyoM meM isakI carcA huI hai, jisakA nirdeza pahale ho cukA hai. niruktakAra tathA zAkaTAyana to sabhI saMjJAoM ko bhI dhAtuja mAnate haiM. kucha vidvAnoM ne dhAtuoM ko chaH zreNiyoM meM vargIkRta kiyA hai : (1) paripaThitAH bhUvAdayaH AndolayatyAdayaH (2) aparipaThitAH (3) paripaThitAparipaThitA: ( sUtrapaThitAH ) : sphuskambhastambhetyAdayaH (4) prapayadhAtavaH (5) nAmadhAtavaH , sanAdUyantAH kaNDUvAdayaH (6) pratyayanAmadhAtavaH hoDagalbhaklIvaprabhRtayaH aMgrejI saMjJA 'rUTa' tathA saMskRta saMjJA 'dhAtu' ko kucha vidvAna samAnArthI mAnakara calate haiM. DA. satyakAma varmA ne bheda kI rekhAe~ spaSTa kI haiM. 'rUTa' kA artha ' mUla zabdamAtra ' hai, 'dhAtumAtra' nahIM. gaNita kI dRSTi se isa ikAI ko 'mahattama samApavartaka' aura vaijJAnika dRSTi se laghutama yojaka' ( smAlesTa kAMsTITyueNTa ) kahanA cAhie. DA. varmA kahate haiM ki 'dhAtu' vaha choTI se choTI ikAI hai, jisakA punaH vibhAjana kisI bhI rUpa meM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza saMbhava nahIM ho sakatA. phira yaha bhI Avazyaka nahIM ki pratyeka prAtipadika ko dhAtumUlaka siddha kiyA hI jA sakatA hai. DA. varmA kA ' vyAkaraNa kI dAzarnika bhUmikA' graMtha bhartRhari para AdhArita hai. inhoMne dhAtu ko avyAvahArika batAkara isa khyAla kI zAstrIya carcA kI hai. kucha udAharaNa dekara ve isa niSkarSa taka pahu~ce haiM : 64 'ataH yaha spaSTa hai ki zuddha ' dhAtu' kA prayoga, bhASAtattva kI dRSTi se, sambhava nahIM hai. rUpAtmaka dRSTi se aisA sambhava dIkhane para bhI arthAtmaka dRSTi se aisA asambhava hai. isa bAta ko samajhakara hama una bhASAoM meM bhI 'dhAtu' aura 'kriyA' ke bheda ko pahacAnane meM samartha ho sakeMge, jinameM yA to pratyaya nahIM hote, yA jinameM pratyayasaMyoga mUla zabdarUpa ko prabhAvita nahIM karatA. 130 saMskRta dhAtu carcA vyavahRta bhASika svarUpoM ke saMdarbha meM hotI thI yA kevala zAstracarcA huA karatI thI yaha prazna kucha anya vidvAnoM ne bhI uThAyA hai. vhiTanI kA kahanA hai ki pANini ke dhAtupATha meM jina do hajAra dhAtuoM kA samAveza huA hai ve sabhI vyavahnata nahIM hotI thIM. isa dhAraNA kA bucara tathA eDagrena ne virodha kiyA hai. inhoMne parivartita bhASika rUpoM se bhI saMskRta dhAtuoM kA saMbaMdha batAyA hai. kaI prAkRta, pAli tathA dezaja dhAtuoM ke mUla rUpa saMskRta dhAtuoM meM milate haiM. satata parivartanazIla bhASA meM kucha dhAtuoM kA kisI na kisI rUpa meM banA rahanA adhyayana kA eka rasaprada viSaya hai. DA. sunItikumAra ceTarjI ne to sAmAnya bhASaka ke dhAtu viSayaka avabodha ke bAre meM bhI eka ullekhanIya bAta kahI hai : 16 eka bhASA ke zabda jaba ki dhAtu aura pratyayoM ke saMyoga se bane hote haiM, taba usakA pratyeka janmajAta bolanevAlA vyakti sAdhAraNatayA spaSTa rUpa se yaha jAnatA hai ki kisI eka zabda kA dhAtubhAga kaunasA hai, aura pratyaya bhAga kaunasA hA~, yadi cintana tathA abhivyakti, AlasyAdi anya prabhAvoM se AcchAdita ho gaI ho to bAta dUsarI hai. udAharaNArtha - eka janmajAta Arya bhASI 'dharma' zabda meM dhAtubhAga 'ghara' tathA pratyayabhAga 'ma' hai, itanA to kama-se-kama jAnatA hogA hI. 'dharma' zabda kA uccAraNa karate samaya svabhAvataH usake mana meM isa zabda kA 'dhara / ma ' isa prakAra vizleSaNa ho jAtA hogA " 11 suzikSita evaM bhASA kA sajaga prayoga karanevAle bhASakoM taka hI ceTarjI mahodaya ke kathana kI vyApta ho sakatI hai, ise vyApaka niyama mAnakara calanA tarkasaMgata nahIM hai. kevala dhAturUpa meM to dhAtu bhASA meM nahIM calatI. samAna arthabAlI tathA kucha dhvanisAmya rakhanevAlI dhAtuoM ke do rUpa milate haiM to kyoM milate haiM, tathA inake bIca sambadha hai to kisa prakAra kA isa prazna kA uttara sulabha nahIM huA. DA. gajAnana palasule ne kahA hai ki cetati, cetayati, citta, cetanA Adi rUpoM meM 'cit ' tathA cintayati, cintayAmAsa, cintana Adi meM 'cint' dhAtu khoja nikAlI parantu 'cit ' aura 'cint' ke bIca koI sambandha hai yA nahIM yaha nahIM batAyA. vidvAnoM ne isa viSaya meM abhI ullekhanIya kArya nahIM kiyA. 12
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana aise kucha niruttara praznoM ke sAtha bhI saMskRta vaiyAkaraNoM ne jo 'zabda-cintana' kiyA hai usakI sarAhanA jitanI kI jAya, kama hai. dhAtupATha para satata zAstrArtha karate hue saMpAdana karane ko saMskRta meM jo paraMparA banI rahI vaha virala hai. 'e DikzanarI Apha saMskRta grAmara' ke lekhakoM ne dhanaMjaya, varadarAja, pANini, zAkaTAyana, nAgeza, dharmakIrti, kAzInAtha, cokkanAtha Adi vaiyAkaraNoM dvArA racita dhAtupATha ke caudaha graMthoM ke nAma die haiM. isase patA calatA hai ki saMskRta vyAkaraNazAstra ne isa viSaya ke adhyayana kA mahattva satata banAe rakhA hai. IsA parva 8vIM sadI se lekara IsA kI 7vIM sadI ta hote ina saMskRta graMthoM meM dhAtucarcA hotI rahI aura zAstrIya paddhati se dhAtuoM ke saMcaya kiye gae. isa saMdarbha meM saMskRta-prAkRta ke kucha vaiyAkaraNoM kA vizeSa ullekha kiyA jA sakatA hai : kaccAna, stha vera saMghara dekhata, bhikSu aggavaMsa, maitreyarakSita, hemacandra, trivikrama, jumaranandina, nArAyaNa, cokkanAtha, moggallAyana mahAthera A.de. ina vidvAnoM ne vyAkaraNa ke sAtha dhAtupATha dene kI paraMparA akSuNNa rakhI. isa zatAbdI meM pAzcAtya bhASAvijJAna ke saMdarbha meM saMskRta vyAkaraNazAstra kA adhyayana zurU huA hai aura bhAratIya tathA pAzcAtya vidvAnoM ne saMskRta vaiyAkaraNoM kI vaijJAnika upala.bdhayoM ko bar3e gaurava ke sAtha hamAre sAmane prastuta kiyA hai. 2 pAzcAtya dhAtu-carcA : ema0 bI0 emeno ne likhA hai ki bhAratIya vyakaraNazAstra ke gahana adhyayana kA prabhAva blUma phelDa kI vizleSaNa-paddhatiyoM para par3A hai. svayaM blUma phelDa ne bhI kahA hai ki 'pANini kA vyAkaraNa' unakI una pustakoM meM thA jinheM ve vizrAma ke kSaNoM meM sadaiva par3hA karate the.16 pAzcAtya paraMparA meM zabda zabda-rUpa meM hI vAkya meM prayukta hotA hai. blUma phalDa 'minimana phrI phArma' - laghutama mukta rUpa ko zabda kahate haiM. saMskRta vyAkaraNa ke anusAra vAkya ke ghaTaka ke rUpa meM prayukta hone se pahale hI zabda kA rUpAntara pada ke rUpa meM ho jAtA hai. pazcima meM zabdoM ke vargIkaraNa kI paraMparA grIka-leTena kAla se hai parantu isakI vaijJAnikatA se vidvAna saMtuSTa nahIM haiM. ema. bI. emeno likhate haiM : "leTena ke cAra prakAra ke kriyA-rUpoM (kanjugezansa) ke vivecana ko liyA jA sakatA hai jisameM kriyAoM ke dhAturUpoM (rUTUsa), mUla pratyayoM (sTema sAphe ksasa) tathA vikArI pratyayoM ( inphlekzanala sAphe ksasa) ke anveSaNa kA koI vizeSa prayAsa nahIM kiyA gayA hai tathA vividha kriyArUpoM meM prApta sAdRzya kI ora bhI kama hI dhyAna diyA gayA hai. " / pAzcAtya vaiyAkaraNoM dvArA kiyA gayA anveSaNa evaM vizleSaNa bhale hI prabhAvaka na ho parantu ve IsA pUrva pA~cavIM zatAbdI se lekara prastuta viSaya kI carcA karate rahe haiM. pleTo (IsA pUrva 429 se 347 ) prathama vidvAna haiM jinhone saMjJA tadA kriyA ke bIca spaSTa rUpa se bheda kiyA tathA vAkya meM unake kArya ko bhI samajhAyA : As defined by Plato. nouns' were terms that could function in sentences as the subjects of a predication and 'verbs' were terms which could express the action or quality predicated 15
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza . kriyAe~ kArya athavA nirdhArita lakSaNa vyakta karatI haiM- pleTo kI yaha sthApanA unake samaya kI dRSTi se ullekhanIya lagatI hai. arastU ne pleTo kA vargIkaraNa mAnya karate hue una do vargo meM jinakA samAveza nahIM hotA aise ubhayAnvayI kA eka nayA varga sUcita kiyA. madhyakAla taka pahu~cane ke bAda hI pAzcAtya vyAkaraNa saMjJA, kriyA aura vizeSaNa ke bheda karatA hai. jona lAyansa kahate haiM ki bhAratIya vyAkaraNazAstra kI paraMparA svataMtra hone ke sAtha-sAtha pAzcAtya grIka - romana paraMparA se adhika vaijJanika bhI thI. dhvanivijJAna tathA zabdoM kI AMtarika saMcaranA kI dRSTi se to bhAratIya vidvAnoM kA kArya aneka vidvAnoM ne sarAhA hai. " robarTa e. hola batAte haiM ki leTina aura romana bhASAoM meM kriyAoM ke 'sTema' huA karate the jinake sAtha vividha eNDiMgsa - pratyaya lagate the. 17 ( aba hama pazcima ke kucha bhASAvidoM dvArA dI gaI 'kriyA' tathA dhAtu' kI kucha paribhASAe~ dekheM. DAyonisiyasa threksa ke anusAra : The verb is a part of speech without case-inflextion, admitting inflextions of tense, person and number, signijying an activity or a being acted upon. 18 - kriyA eka aisA padaprakAra hai jise nAbhika vibhaktipratyaya lagate haiM aura jisakA artha kriyA yA to kriyA-viSayaka koI vyakti hotA hai. -- avasthAvAcaka kriyApada tathA varksa Apha ekzana - vyApAravAcaka kriyApada ke bIca bheda kiyA hai. pAzcAtya vidvAnoM ne sTeTika varba sambandhita rUpoM ke sAtha dhAtu ke lakSaNa spaSTa karate hue hola dhAtu ke prati bhASaka kI sartakatA tathA bhASika saMracanA ko lakSa karate hue likhate haiM: When we speak of " roots" and "stems we are of course referring to elements which are to be abstracted from sets af related forms (nouns, verbs, etc.) by the process of observing and standing partial similarities. We do not imply, in setting up roots or stems that they are noun or must necessarily have been separate entities or free forms. Speakers of different languages vary greatly in their awarness of the existence and interplay of roots; in the English speech community, Such awareness seems relatively uncommon, where as it is said that speakers of Russian are very much aware of the role of roots and stems in their language. Nor are roots' or 'stems' determinable by any aprioristic principles; the analyst can define them as best suits his convenience in describidg the structure of the language. Our criteria will often differ from one language to another, 19 dhAtu tathA sTema aMga ke viSaya meM bAta karate samaya hama AMzika sAmya kA dhyAna rakhate hue (saMjJA, kriyA Adi ) sambaddha rUpoM ke vargoM se nikAle hue mUla tattvoM ko lakSa karate haiM, dhAtu yA aMga kA vargIkaraNa karate samaya unako alaga aura svataMtra ikAiyA~ sUcita karanA hameM abhipreta nahIM hotA. dhAtuoM ke astitva evaM AMtara - viniyoga ke bAre meM sabhI bhASAoM ke
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana bhASaka samAna rUpa se satarka nahIM hote, balki unake avabodha meM bar3A aMtara hotA hai. aMgrejIbhASI samudAya meM yaha avabodha kucha asAmAnya-sA lagegA, jaba ki kahA jAtA hai ki raziyana bhASAbhASI apanI bhASA meM dhAtu tathA aMga ke kArya ke bAre meM bar3e satarka hote haiM. kisI pUrvanirdhArita siddhAnta ke AdhAra se dhAtu tathA aMga ke lakSaNa nizcita nahIM kie jA sakate. bhASA-vizeSa kI saMracanA ke saMdarbha meM hI sarvAdhika saphalatA se inakA vizleSaNa kiyA jA sakatA hai. hamAre mAnadaMDa bhASA-vizeSa ke anusAra badalate rahege. aba hama 'DikzanarI oNpha liMgvisTiksa' meM dI gaI kriyA aura dhAtu kI paribhASAe~ dekheM : Verb is that part of speech which expresses an action, a process, a state or condition or mode of being.30 -kriyApada ghANI kA vaha aMza hai jo kriyA, vyApAra, sattA kI avasthA, svarUpa yA prakAra ko vyakta kare. dhAtu kI pAzcAtya paribhASA bhAratIya dRSTi se milatI-julatI hai. kevala kriyArUpa kI nahIM parantu kisI bhI zabdarUpa kI mUla ikAI ko lakSya kiyA gayA hai : The ultimate constituent element common to all cognate words, that is the element of a word which remains after the removal of all flexional endings formatives etc The root is usually present in all members of a group of words relating to the same idea and is thus capable of being considered as the ultimate semantic vehicle of a given idea or concept in a given language. 31 isakA tAtparya hai : - 'zabdoM kI vaha antima ikAI hI dhAtu hai jo pratyaya Adi ko nikAlane para samAna arthoM ke zabdoM meM rahatI hai. niSkarSa yaha hai ki dhAtu yaha dhvani-samudAya hai jisake khaNDa nahIM ho sakate aura jisake sAtha pratyaya jor3akara 'pada' niSpanna kiyA jAtA hai." ___ Adhunika pAzcAtya bhASAvijJAna ne bhASA-parivartana ke saMdarbha meM bhI kriyAvAcaka dhAtuoM kI carcA kI hai, aura zAstrIya sUkSmatAe~ siddha kI haiM. unakA nirdeza karanA bhI eka bahuta bar3e kSetra meM praveza karanA hogA. yahA~ itanA kahanA paryApta hogA ki prAcIna bhAratIya vaiyAkaraNoM kI upalabdhiyoM ko AtmasAt karane ke sAtha hama gaurava bhI le sakate haiM aura Adhunika pAzcAtya bhASAvijJAna se hameM abhI bahuta kucha sIkhanA hai. 3 hindI-dhAtucarcA ... DA. dhIrendra varmA ne kahA hai ki dhAtu kI dhAraNA vaiyAkaraNoM ke mastiSka kI upaja hai, bhASA kA svAbhAvika aMga nahIM hai. DA. varmA sabhI zabdarUpoM ke mUla aMza ko nahIM, kevala kriyA ke usa aMza ko 'dhAtu' kahate haiM jo usake sabhI rUpAntaroM meM pAyA jAtA hai. "jaise calanA, calA, calegA, calatA Adi samasta rUpoM meM 'cala' aMza samAna rUpa se milatA hai, ataH 'cal' dhAtu mAnI jAyagI."36
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza ___ DA. bholAnAtha tivArI bhI isI prakAra ke udAharaNa dete hue 'dhAtu' ko vaiyAkaraNoM kI kalpanA batAte hue likhate haiM : __ " hA~, dhAtu kI kalpanA yA use khoja lie jAne ke bAda usake AdhAra para upasarga, pratyaya Adi kI sahAyatA se avazya zabda evaM rUpa banAe jA sakate haiM, aura banAe gae haiM. "34 brajezvara varmA dvArA saMpAdita 'bhAratIya bhASAoM kA bhASAzAstrIya adhyayana' nAmaka pustaka meM ku. zrI. rA. raMgamaNi ne 'kannaDa kriyArUpoM kI saMracanA' nAmaka lekha meM hindI vyAkaraNoM se dhAtu kI kucha paribhASAe~ dI haiM, jinameM se kAmatAprasAda guru, kizorIlAla vAjapeyI aura dunIcaMda dvArA dI gaI paribhASAe~ isa prakAra haiM : " jisa mUla zabda meM vikAra hone se kriyA banatI hai, vaha dhAtu hai." __ "kriyAoM ke mUla rUpa dhAtu haiM - vividha kriyApadoM meM jo cIz2a vyApaka dikhAI detI hai, jo upAdAna rUpa se sarvatra vidyamAna hai, vaha dhAtu kahI jAegI. " / "kriyA kA vaha aMza jo usake prAyaH sabhI rUpoM meM pAyA jAegA; dhAtu kahalAtA hai."36 ina tInoM paribhASAoM meM sabhI prakAra ke zabdoM ke mUla rUpoM ko dhAtu nahIM parantu kevala kriyA ke mUla rUpa ko dhAtu kahA gayA hai. ca vartI kRta 'di liMgvisTika spekyulezansa Apha hindusa' kA saMdarbha dete hue 'avadhI kI sAdhita dhAtue~' nAmaka (aprakAzita) zodhakArya meM zrImatI mAlatI devI dube ne una mala rUpoM ko dhAtu kahA hai jo sabhI zabdoM ke udgama haiM. saMskRta-paraMparA ke nikaTa rahakara ve likhatI haiM: ___ "prakRti ko samajhane ke lie hameM kevala dhAtu kI aura dhyAna denA cAhie, dUsare zabdoM kI ora nahIM. zabdoM kI eka prakRti hotI hai aura vaha dhAtu ke atiriksa dUsarI nahIM hai|"26 sabhI zabdoM ko dhAtuja mAnanA adhikAMza hindI vidvAnoM ko svIkArya nahIM hai. 'bundelI kA bhASAzAstrIya adhyayana' ke lekhaka DA. rAmezvara agravAla ne kaI zabdoM ko adhAtuja mAnakara calane kA sujhAva diyA hai : "saMskRta ke lie kahA gayA hai ki usake sabhI zabda kisI-na-kisI dhAtu para AdhArita haiM. vastutaH yaha bAta sarvAMzataH saMskRta para bhI lAgU nahIM hotI aura hindI ke lie jisameM na jAne kitane videzI zabda bhI A gaye haiM. kisa prakAra dhAta nirdhArita kI jA sakatI hai? saMskRta ke zabda 'karma' ko hI lIjie. saMskRta meM kR dhAtu spaSTa hai para kAma, cAma, dhAma, hindI zabdoM kA vizleSaNa karake kyA 'kA', 'cA', 'dhA' dhAtu nikAlI jA sakatI haiM ? vastutaH aise tathA anyAnya videzI zabdoM ko hama hindI vyAkaraNa kI dRSTi se 'adhAtuja' mAnakara hI caleMge." saMskRta vaiyAkaraNoM ko bhI isa bAta kA avabodha thA ki aneka zabdoM ko dhAtu-pratyaya kI vizleSaNa-paddhati ke anusAra samajhAyA nahIM jA sakatA. DA. ananta caudharI pANini kI zabdanirvacana-paddhati tathA dhAtupATha kI vizeSatAe~ batAte hue likhate haiM:
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana " unake (pANini ke) pUrva zAkaTAyana ne bhI yaha svIkAra kiyA thA ki zabda dhAtuoM se banate haiM, kintu unhoMne apane mata ko Agraha kA rUpa de DAlA thA aura vyutpanna evaM avyutpanna sabhI prakAra ke zabdoM ko dhAtu-pratyayoM se siddha karane kA kliSTa prayatna kiyA thA, jisake kucha udAharaNa yAska ne apane nirukta meM uddhRta kiye haiM. pANini durAgrahI nahIM, samanvayavAdI the... loka meM zabdoM kA bhaNDAra bahuta bar3A hai, jisameM aneka zabda aise bhI haiM, jinameM dhAtu-pratyaya kI dAla nahIM galatI."28 ___DA. ananta caudharI ne hindI ke pramukha vyAkaraNoM kA vistRta paricaya dete hue kriyA-dhAtu se sambandhita carcA kA bhI jikra kiyA hai. hindI vaiyAkaraNoM ne dhAtuoM kA vargIkaraNa alagaalaga DhaMga se kiyA hai parantu sabhIne kriyA-mRla ko hI dhAtu mAnanA ucita samajhA hai. pramukha vyAkaraNakAroM dvArA dI gaI dhAtu kI kucha aura paribhASAe~ dekhanA rasaprada hogA : 'vAkya arthAt bAta kriyA se pUrI hotI hai aura kriyA dhAtu se banatI hai. dhAtu use kahate haiM, jisake artha se deha vA mana kA kucha vyApAra arthAt hilanA-calanA Adi pAyA jAya..17 'kriyA se mUla ko dhAtu kahate haiM aura usake artha se vyApAra kA bodha hotA hai.' 80 paM. zrIlAla, viliyama ethariMgarana ke ye uddharaNa paM. kAmatAprasAda guru, paM. kizorIlAla vAjapeyI aura dunIcanda ke una isa raNoM kI taraha prAyaH eka hI vicAra ko doharAte haiM. ina samarthanoM se itanA to spaSTa ho hI jAtA hai ki aura zanda adhAtuja ho sakate haiM parantu kriyAe~ to dhAtuja hI haiM. 4. gujarAtI - dhAtu-carcA gujarAtI vyAkaraNoM meM paribhASAe~ dene kI apekSA vizleSaNa-vargIkaraNa karane kI paraMparA adhika vikasita huI hai. 1921 meM prakAzita narasiMharAva diveTiyA kRta 'gujarAtI leMgveja eNDa liTarecara' meM 'da korpasa Apha gujarAtI varbala rUTa - iTsa phArmezana' nAmaka eka utsarga diyA gayA gayA hai jisameM dhAtuoM kA aitihAsika tathA svarUpagata vargIkaraNa sodAharaNa kiyA gayA hai. DA. TI. ena. dave kI pustaka 'da leMgveja Apha gujarAta' meM gujarAtI kriyA tathA usake rUpoM kI bhASAvijJAna tathA vyAkaraNa kI dRSTi se carcA kI gaI hai. Telara, ka. prA. trivedI, ma. jhaverI, ke. kA. zAstrI, ha. bhAyANI, jyorja kArDonA, jayaMta koThArI, yogendra vyAsa Adi ke gujarAtI vyAkaraNa vizeSa ullekhanIya haiM. inameM se kucha vidvAnoM ne naI sthApanAe~ kI haiM to kucha ne sulabha sAmagrI kA zAstrIya viniyoga kiyA hai. zrI ke. kA. zAstrI anya vidvAnoM kI taraha dhAtu ko vaiyAkaraNa kI kalpanA batAkara kahate haiM ki yAska aura pANini ne stotra dhAtue~ dI haiM. ve likhate haiM : ___" vastusthitie bhASAnA badhA ja zabda kaI kriyAvAcaka dhAtuomAthI na hoI zake; Dittha Dapittha vagere yahacchA zabdonu astitva vyAkaraNakAro svIkAre che ane pArakI bhASAonA zabda paNa uchInA levAyA hoya che ... ApaNane A rIte je kriyApado maLyAM che teone te te kriyApadanA mULa dhAtu kahiye chiye."1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI gujarAtI dhAtukoza hindI vyAkaraNakAra jise 'dhAtu' kahate haiM use yahA~ 'kriyAvAcaka dhAtu' kahA gayA hai. saMskRta paraMparA ke anusAra kisI bhI zabda ke mUla rUpa ko 'dhAtu' kI saMjJA dI hai. DA. Urmi desAI likhatI haiM ki zabda kI pramukha ikAI ke laghutama aMza ko dhAtu kahA jA sakatA hai. isa paribhASA ko inhoMne isa prakAra spaSTa kiyA hai : "dhAtu e zabdanA madhyavartI aMza mATenI saMjJA che. eTale ke badhA ja zabdonA madhyavatI aMza dhAtunA banelA hoya che. ane A dhAtuo ja ghaNukharu arthanA mukhya vAhaka hoya che. dhAtuo eTale saMskRtamA jene ApaNe kriyAvAcaka aMga kahIe chIe te nahIM. paraMtu arthanI dRSTie gujarAtI bhASAnI kakSAe jenu AgaLa pRthakkaraNa na karI zakIe ane jeno athe adhAtuonI tulanAe kaMika vadhu 'sthUla' hoya te. Ama dhAtuo te bhASAno pAyAno AdhAra che. udA. "hAtha, paga, Tebala, bola, zAla, jIva, gAya, dhana, phUla" vagere. eka zabdamAM eka ja dhAtu Ave evu kaMI nathI. eka karatAM vadhu dhAtu paNa AvI zake." 81 yahAM kahA gayA ki (1) sabhI zabdoM ke madhyavartI aMza dhAtaoM se bane hote haiM, (2) ye dhAtue~ pramukha arthavAhaka hotI haiM, (3) dhAtu pRthakkaraNa ke bAda kI sthiti hai, dhAtu taka pahu~cane ke bAda pRthakkaraNa saMbhava nahIM, (4) kucha zabdoM meM -samAsAdi meM eka se adhika dhAtue~ ho sakatI haiM. . lekhikA ne isa pratipAdana ke lie i. e. nAyUDA ke graMtha 'mArkolojI- da dIskripTiva enAlisisa Apha varDsa' kA AdhAra liyA hai. lekhikA kI sthApanAe~ naI haiM phira bhI gujarAtI vyAkaraNazAstra kI paraMparA meM AgaMtuka nahIM lagatI. rUparacanA ko (1) dhAtu aura (2) adhAtu meM bAMTakara, dhAtu ko zabda kA madhyavartI aMza mAnane meM aucitya hai. hindI vyAkaraNakAroM ne kriyAvAcaka dhAtu ko hI dhAtu kahA hai jaba ki gujarAtI vyAkaraNa ke anusAra dhAtue~ do prakAra kI haiM : (1) saMjJAvAcaka dhAtue~ aura (2) kriyAvAcaka dhAtue~. abhI gata varSa (1977 meM ) prakAzita DA. yogendra vyAsa ke vyAkaraNa meM 'nAmapada meM praviSTa hote rUpa', 'kriyApada meM praviSTa hote anya rUpa' tathA 'dvaitI yeka racanAe~' jaise prakaraNa bhI isI vargIkaraNa kA samarthana karate haiM. DA. vyAsa ke anusAra 'kriyApada jaisI racanA meM praviSTa hote rUpoM meM jo pramukha yA kendrita rUpa hote haiM unheM dhAtu athavA kriyApada ke mUla rUpa (- varba besa ) kahate haiM.' 'kriyApada ke mUla rUpa' ko 'kriyAvAcaka dhAtu' kahanA adhika yuktisaMgata hai. AkhyAtika rUpoM ke padasAdhaka pratyayoM ko alaga karane para jo sarala mUla aMga arthAt prakRti zeSa rahatI hai ise DA. bhAyANI ne kriyAvAcaka dhAtu batAkara prastuta prabaMdha meM hindI-gujarAtI 'dhAtuoM' kA nahIM parantu 'kriyAvAcaka dhAtuoM' kA tulanAtmaka adhyayana karane kA sujhAva diyA thA. 5. dhAtu-saMkhyA saMskRta 'dhAtupATha' meM kula 1880 dhAtuoM kI gaNanA hai. yaha ullekha zrI bAbUrAma saksenA ne kiyA hai. zrI bholAnAtha tivArI ke hesAba se saMskRta dhAtuoM kI saMkhyA 800 hai. ve likhate haiM : 'hiTanI kI gaNanA ke anusAra inameM 800 se kucha hI adhika kA sAhitya (vizeSata: vaidika tathA prAcIna laukika ) meM prayoga milatA hai. ina 800 ke tIna varga haiM. prathama varga lAbhaga
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pUrvakArya kA adhyayana 200 dhAtuoM kA hai jo kevala vaidika saMskRta taka sImita hai, dUsarA varga 150 se kucha kama dhAtuoM kA hai jo kevala laukika sAhitya meM milatI haiM. tIsare varga meM lagabhaga 500 dhAtue~ AtI haiM jo vaidika tathA laukika donoM hI sAhitya meM prayukta huI haiM." 33 ___ DA. bholAnAtha tivArI ke nirdezana meM DA. kRSNagopAla rastogI ne 'hindI kriyAoM kA arthaparaka adhyayana' kiyA hai, jisameM 772 dhAtuoM ke kriyArUpa pasaMda kiye gae haiM. gujarAtI ke vidvAna zrI ke. kA. zAstrI ne inameM se kucha bAtoM ko doharAte hue kucha naI jAnakArI dI hai: ___ "saMskRta bhASAmAM badhA maLI 2200 thIye vadhu dhAtu pANininA dhAtupAThamAM jovA maLe che. AmAMnA ekanA eka dhAtunA judA judA gaNa thatA hoI evaDI saMkhyA thaI che; paNa sAmAnya rIte 1700 jeTalA dhAtu AvI rahe che. e 1700 dhAtusvarUpa TUkAmAM TUkAM che ane enAthI TU kA rUpa na maLI zake. paraMtu A dhAtuomAM paNa ekabIjAmAMthI vikaselA dhAtao tAravavAmAM AvyA viTanIe lagabhaga 800 dhAtuo ja hovAna batAvyu che. enAthI AgaLa vadhI, bhArata-yuropIya bhASAkuLanA mULa dhAtuonI saMkhyA kadAca 50 maulika dhAtuothI vadhu nahi hoya evU paNa bhASAzAstrIo kahe che." 38 zAstrI jI kA saMskRta dhAtukoza ko kevala 50 kI saMkhyA meM sImita kara denA yAdRcchika lagatA hai. aisA mAnanevAle anya bhASAzAstriyoM ke inhoMne saMdarbha diye hote to isa dhAraNA kA zAstrIya AdhAra parakhA jA sakatA. isake abhAva meM viTanI kI gaNanA adhika pratItijanaka lAtI hai. saMkhyA kI anizcitatA hindI-gujarAtI dhAtuoM ke bAre meM bhI hai. bhASAvidoM kI dhAraNAe~ evaM gaNanAe~ alaga-alaga haiM. svAmI zrIbhagavadAcAryajI ne 'gurjara-zabdAnuzAsana' ke aMta meM dhAtupATha diyA hai. isameM 1972 dhAtuoM kA samAveza hai. svAmIjI ne sakarmaka, preraka Adi rUpoM ko bhI svataMtra dhAtu mAnA hai. isI kAraNa saMkhyA lagabhaga dviguNita ho gaI hai. kaI dhAtue~ unase chUTa bhI gaI haiM. isa prabaMdha ke pariziSTa meM 2136 gujarAtI dhAtuoMkA samAveza huA hai. DA. hAnale ke anusAra saMskRta se hindI meM AI huI mUla dhAtue~ 393 tathA yaugika dhAtue~ 189 haiM. DA. bholAnAtha tivArI hindI dhAtuoM kI pUrI saMkhyA 2000 batAte haiM. lagatA hai ki isa saMkhyA meM Apane mUla dhAtuoM kA hI nahIM, kriyA ke sakarmaka, akarmaka tathA preraka rUpoM kA bhI samAveza kara liyA hai. DA. zrIrAma zarmA ne 'dakkhinI hindI kA udbhava aura vikAsa' meM pariziSTa ke rUpa meM dakkhinI kA dhAtupATha diyA hai, jisameM 459 dhAtuoM kA samAveza hai. lekhaka ne yahA~ spaSTatA kI hai ki yaha sUcI pUrNa nahIM hai. isakI saMkhyA meM vRddhi ho sakatI hai to dUsarI ora dakkhinI kI sabhI dhAtue~ hindI meM vyApaka rUpa se pracAlata nahIM hai. 'kacavAnA' (asaMtuSTa honA) jaisI gujarAtI meM vizeSa pracalita dhAtue~ bhI isa sUcI meM samAviSTa haiM. prastuta prabaMdha meM bolI-viSayaka zodhakAryoM se prApta dhAtuoM kA bhI samAveza kiyA hai. sakarmaka, akarmaka tathA preraka jaise rUpoM meM se eka hI rUpa dene kA prayatna kiyA hai kintu vividha dhvanyAtmaka rUpoM ko binA chA~Te eka sAtha dene meM aucitya samajhA hai. tulanAtmaka dhAtu-koza
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtu koza ko adhyayana-sAmagrI ke rUpa meM taiyAra kiyA hai. ina saba kAraNoM se yahA~ dI gaI dhAtuoM kI saMkhyA cAra hajAra se Adhika ( 4269) huI hai. boliyoM kA vizeSa adhyayana hone para isa saMkhyA meM vRddhi ho sakatI hai. DA. zrIrAma zarmA ne ThIka hI kahA hai : "Ajakala kI sAhityika hindI kI apekSA usase saMbaMdhita boliyAM aura upabhASAe~ 'dhAtu' kI dRSTi se bahuta samRddha haiM. purAnI hindI meM sIdhe dhAtu se bane kriyApadoM kA prayoga adhika hotA thA. dhIre-dhIre kriyApadoM meM kRdanta zabdoM ke sAtha sahAyaka kriyAoM kA upayoga bar3hA. ina dinoM sAhityika bhASA meM saMjJAoM se adhika kArya liyA jAtA hai. kriyA ke dyotana ke nAmadhAtu athavA kriyArthaka saMjJA ke sthAna para saMjJA ke yoga kI pravRtti adhika pAI jAtI hai, boliyoM meM Aja bhI isa prakAra ke prayoga milate haiM." 34 ___DA. zarmA ne apane samarthana meM 'piDAnA', 'dUhanA', 'batiyAnA', jaisI dhAtuoM ke udAharaNa die haiM, sAhityika hindI meM inake sthAna para 'pIDA honA', 'dUdha nikAlanA', 'bAta karanA' jaise prayoga hoMge. vaise, yahA~ kahanA cAhie ke naye lekhaka nAmadhAtuoM kA savizeSa prayoga karane lage haiM aura sAhityika bhASA tathA bolI ke bIca kI dUrI kama karane ke sAtha sAhityika bhASA kI dhAtu-samRddhi bar3hA rahe haiM. boliyoM meM dezaja dhAtuoM kA Adhikya ho aura tatsama-ardhatatsama dhAtue~ na hoM aisA bhI nahIM hai. kucha dhAtuoM ke udAhAraNa dekara DA. zukadeva siMha ne kahA hai ki bhojapurI meM kucha aisI bhI ardha-tatsama dhAtuoM kA pracalana hai, jo saMskRta kI mUla dhAtuoM se pratyakSa rUpa se sambaddha haiM, jinameM tatsama cihna adhikAMza surakSita haiM. 35 dhAtuoM ke adhyayana kI sulabha sAmagrI ke AdhAra se yahA~ saMcaya-saMkalana kiyA hai aura vizleSaNa-vargIkaraNa ke bAda dhAtu-saMkhyA ( 2981) taya kI hai. 6. dhAtuoM ke mUla rUpa : ___kucha dhAtue~ akarmaka hotI haiM, kucha sakarmaka hotI haiM, kucha dhAtue~ vinA rUpa-parivartana ke ekasAtha akarmaka tathA sakarmaka hotI haiM. parantu jinake akarmaka rUpa alaga alA hote haiM unameM se eka ko hI pasaMda karanA ho taba kise pasaMda kiyA jAya aisA prazna yahA~ bAra-bAra khar3A huA. eka paddhati ke rUpa meM akarmaka kriyAoM ko hI prastuta prabaMdha ke dhAtu-koza meM adhyayanaviSaya banAne meM aucitya thA parantu jina dhAtuoM ke sakarmaka rUpa hI mUla rUpa lagate hoM aura akarmaka rUpa unake AdhAra se bane dikhAI dete hoM unakA kyA ? aura kucha dhAtue~ to kevala sakarmaka hI haiM. _ 'akarmaka', 'sakarmaka' tathA 'preraNArthaka' vyAkaraNazAstra ke pAribhASika zabda haiM aura ve kriyAoM ke lakSaNa sUcita karate haiM. kriyAoM ke mUla rUpoM-dhAtuoM taka pahu~cane para bhI ye lakSaNa kyA akSuNNa rahate haiM ? vyAkaraNa ke anuzAsana se 'dhAtu' mukta hai, 'kriyA' nahIM, aura ye donoM eka hI tattva ke do rUpa haiM. 'kriyApada' vyavahAra meM dikhAI dete haiM, dhAtue~ saMkalpanAe~ haiM. yadi dhAtuoM kI hI satata bAta hotI rahe to carcA meM bar3I amUrtatA A jAaigI isalie dhAtuoM ke kucha vargIkaraNa kriyAoM ke vargIkaraNa kI bhUmikA kA nirvAha karate haiM. isa prakriyA meM vidvAnoM ne kahIM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana kahIM to 'dhAtu' tathA 'kriyA' kA ekadUsare ke vikalpa ke rUpa meM bhI prayoga kiyA hai. sakarmakaakarmaka kI carcA karate samaya isa prakAra kI azAstrIyatA se bacanA kucha muzkila bhI lagatA hai. hindI-gujarAtI donoM bhASAoM ke vidvAnoM ke isa viSaya ke gaMbhIra lekha bhI aisA hI sUcita karate haiM. rUpatattva tathA racanAtattva meM se kisa AdhAra se vargIkaraNa ho rahA hai isakI spaSTatA satata banI rahatI to yaha saMkaradoSa na hotA. donoM bhASAoM meM kucha kriyAoM ke dvitIya preraNArthaka rUpa bhI banate haiM. prastuta adhyayana meM preraNArthaka kriyAoM ko nahIM liyA. phira bhI preraNArthaka kriyA ke kSetra se mukti nahIM mila sakatI. kyoMki kucha kriyAoM ke viSaya meM sakarmaka tathA preramArthaka kI bhedarekhA spaSTa nahIM hai. DA. udayanArAyaNa tivArI ne kahA hai ki saMskRta kI kucha Nijanta dhAtue~ hindI meM siddha dhAtuoM ke rUpa meM calI AI haiM. inameM se preraNA' kA artha lupta ho gayA hai aura ye anya sakarmaka kriyAoM ke samAna vyavahRta hotI haiM. 7 dhAtuoM kI rUparacanA ko aitihAsika pariprekSya meM dekhane para mUla saMskRta akarmaka rUpa utpanna hone ke kaI udAharaNa mileMge. saMskRta ke AtmanepadI aura parasmaipadI bhedoM kI rakSA bhI nahIM huI. hindI kI kucha preraNArthaka dhAtue~ kucha prayogoM meM sakarmaka ke rUpa meM kAma karatI naz2ara AtI haiM. DA. muralIdhara zrIvAstava likhate haiM : "kaI vaiyAkaraNa batAte haiM ki calanA kriyA kA calAnA aura calavAnA donoM rUpa hI preraNArthaka haiM. hameM yaha bAta jaMcatI nahIM. 'vaha dukAna calAtA hai', isa vAkya meM 'calAnA' kriyA preraNArthaka nahIM hai. 'vaha' kisIko prerita nahIM karatA, svayaM calAne kI kriyA karatA hai. para, calAnA kI dhAtu 'calA' ko mUla dhAtu nahIM kaha sakate haiM. 'calA' dhAtu to avazya hai, para 'cala' hI mUla dhAtu hai. ataH mUla dhAtuzabda kA prayoga sAvadhAnI se karanA cAhie. hindI meM eka dhAtu se dUsarI dhAtu banatI dekhI jAtI hai." . kucha akarmaka dhAtuoM se sakarmaka dhAtue~ nikalI haiM to sakarmaka se akarmaka nikalane ke udAharaNa bhI bahuta bar3I saMkhyA meM haiM. jahA~ agratAkrama nizcita nahIM ho pAyA tathA jahA~ akarmaka-sakarmaka meM vizeSa arthabhinnatA hai vahA~ donoM rUpa dene meM hI aucitya samajhA hai. 'jA~canA' sakarmaka hai, isase nikalA hai 'a~canA'. arthabhinnatA ke lie ye vAkyaprayoga Apa isa lekha ko jAMcie; mujhe ApakI bAta a~catI hai. ___ DA. udayanArAyaNa tivArI kA yaha kathana sahI hai ki kucha saMskRta dhAtuoM ke preraNArthaka rUpa hindI meM sakarmaka ke rUpa meM prayukta hone lage. isa prakriyA meM 'a' ke sthAna para 'A', 'vA' yA 'o' se nayA preraNArthaka rUpa banA. hindI kriyAoM ke kucha udAharaNa aise bhI milate haiM jo sakarmaka hone ke sAtha-sAtha preraNArthaka bhI haiM. isa sthiti meM inheM kevala preraNArthaka yA kevala sakarmaka kahane meM vyAptidoSa hogA. baiThAnA, bhigonA, haMsAnA, calAnA meM 'baiThA', 'bhigo', 'ha~sA' aura 'calA' sakarmaka : bhI haiM, preraNArthaka bhI. DA. bhAyANI ne 'thoDoka vyAkaraNa-vicAra' meM rUparacanA kI dRSTi se gujarAtI bhASA ke preraka AkhyAtika aMgoM kI kreyA ke prathama evam dvitIya preraNArthaka rUpoM kI vistRta carcA kI hai. isameM inhoMne sakarmaka-preraka kI bhedarekhA spaSTa karanA Avazyaka nahIM samajhA.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza yaha bheda arthagata adhika hai aura savizeSa to vAkyaracanA para avalambita hai. kevala ina dhAtuoM ke zabdarUpa ko dekhakara yahI kahA jA sakatA hai ki sabhI preraNArthaka kriyAe~ sakarmaka hotI haiM parantu sabhI sakarmaka kriyAe~ preraNArthaka hoM hI aisA nahIM hai. gujarAtI meM 'kApavu' sakarmaka rUpa hai aura 'kapAvu' isakA karmANi rUpa. hindI meM unake lie kramazaH 'kATanA' aura 'kaTanA' rUpa haiM. artha ko dhyAna meM rakhate hue vargIkaraNa kareM to gujarAtI 'kApa' tathA hindI kATa' dhAtuoM ko agratA denI cAhie. paraMtu hindI 'kaTa' ko prAthamikatA na dene kA zAstrIya AdhAra kyA hai ? kahIM-kahIM anirNaya kI sthiti meM yA kahie ki galatI se bacane ke lie ekAdhika dhAtu-rUpa die haiM aura jaisA ki abhI batAyA, jahA~ dhvanigata aMtara hai vahA~ saMdarbha ke lie vibhinna rUpa die haiM. 7. dhAtu : svarAnta yA vyaMjanAnta? __ DA. dhIrendra varmA likhate haiM : "kriyA ke 'nA' yukta sAdhAraNa rUpa se-'nA' haTA dene para hindI dhAtu nikala AtI hai, jese khAnA, calanA, dekhanA Adi meM khA, dekha, cala dhAtu haiM. "88 ___ isake anusAra gujarAtI kriyA ke 'vu' yukta sAdhAraNa rUpa se-vu' haTA dene para gujarAtI dhAtu nikala AegI. upayukta kriyAe~ gujarAtI meM bhI samAna rUpa se prApta hotI haiM : khAvu, dekhavU, cAlavu. inase-'vu' haTA dene se yA inakA dvitIya puruSa ekavacana AjJArtha rUpa pasaMda karane se khA, dekha, cala rUpa prApta hoMge. inameM 'khA' to AkArAnta hone ke kAraNa spaSTa rUpa se svarAnta hai parantu 'dekha' yA 'cala'-'cAla' ko svarAnta mAne yA vyaMjanAnta ? ___ uccAraNa kI dRSTi se to 'karanA' yA 'kara' rUpa hI sahI haiM. 'kara' likhane para bhI hama par3hate haiM 'kara'. niyamoM kI dRSTi se bhI dhAturUpoM ko halanta likhane meM hI zAstrIyatA kA nirvAha hogA. parantu kAmatAprasAda guru ne dhAtuoM ko halanta nahIM mAnA. zAyada inhoMne hindI dhAtuoM ke dhvani-rUpoM ke bAre meM nahIM socA. jaisA ki DA. muralIdhara zrIvAstava kahate haiM : hindI meM jaba dhvanyAtmaka pATha ke lie phoneTika rIDara baneMge, to par3hanA aura calnA likhanA Avazyaka hogA." ___ sana 1885 meM prakAzita bhASA prabhAkara' ke lekhaka bAbU rAmacaraNa siMha ne to dhAtuoM ko 'nA' pratyaya-sahita likhanA Avazyaka samajhA thA : hA~, kevala jA, A, gira Adi dhAtu haiM para unakI dhAtutA kA cihnarUpa eka dUsarA 'nA' pratyaya ( saMskRta ke ik stip kI bhA~ti ) lagAyeM to kisI bhA~ti unakA likhanA ThIka ho sakatA hai. 4. ___bAbU sAhaba ne vyAkaraNika AvazyakatAoM ke anusAra dhAtu ko dekhA hai isalie unake sAre tarka dUsarI dizA meM Age bar3ha jAte haiM. ve 'nA' jaisA pratyaya jor3ane kI cintA meM 'gira' dhAtu svarAnta hai yA vyaMjanAnta-isakI carcA nahIM kara pAte. paM. kizorIdAsa vAjapeyI hindI kI sabhI dhAtuoM ko svarAnta mAnate haiM : "saMskRta kI sabhI dhAtue~ prAkRta-paddhati se hindI meM Akara svarAnta ho gaI haiM. hindI meM eka bhI dhAtu vyaMjanAnta nahIM hai. 11
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 pUrvakArya kA adhyayana - vAjapeyI ke anusAra sabhI dhAtuoM ko svarAnta mAna lene para dhAtuoM se kriyArUpa banate samaya saMdhi-niyamoM kA pAlana hotA dikhAI nahIM detA. DA. zrIvAstava 'cala', 'pad' Adi dhAtuoM ko vyaMjanAnta mAnane ke pakSa meM haiM. ve apane samarthana meM saMskRta kI halanta dhAtuoM kI yAda dilAte haiM aura isa niSkarSa taka pahu~cate haiM ki hindI dhAtue~ do prakAra kI hai : svarAnta aura vyaMjanAnta. prazna yaha uThatA hai ki kyA hama hindI bhASA ko uccAraNa ke anusAra lipibaddha karate haiM ? kyA zata-pratizata aisA karanA saMbhava bhI hai ? pada, cala, kara, gira Adi dhAtuoM ko vyaMjanAnta mAnane para bhI lipi kI suvidhA ke lie tathA praNAli ke anusAra inako halanta na likhakara svarAnta likhA jAtA hai aisA samAdhAna kara lene para dhAtuoM ko inake mUla dhvanyAtmaka rUpoM meM svarAnta-vyaMjanAnta mAnanA-manavAnA sarala ho jAegA. 8. dhAtuoM kA vargIkaraNa vyutpatti ke AdhAra para vidvAnoM ne dhAtuoM ke do bheda kie haiM : (1) mUla (Primary) (2) yaugika ( secondary ) kAmatAprasAda guru ke anusAra inakI paribhASAe~ isa prakAra haiM : " mUla dhAtu ve haiM jo kisI dUsare zabda se na bane haiM; jaise karanA, baiThanA, calanA, lenA. (2) jo dhAtu kisI dUsare zabda se banAe jAte haiM ve yaugika dhAtu kahalAte haiM; jaise 'calanA' se 'calAnA', 'raMga' se raMganA', 'cikanA' se 'cikanAnA'. 'dhAtu' zabda ko pulliMga mAnanevAle gurujI kI eka spaSTatA dRSTavya hai : " saMskRta athavA prAkRta ke dhAtu cAhe yaugika hoM cAhe mUla, parantu unase nikale hue hiMdI dhAtu mUla hI mAne jAte haiM." .. -yaha dRSTi vyAkaraNakAra kI hai. DA. dhIrendra varmA yaugika ke aMtargata una dhAtuoM kI gaNanA karate haiM jo saMskRta dhAtuoM se nahIM AI haiM kintu jinakA sambandha yA to saMskRta rUpoM se hai yA to ve Adhunika kAla meM gar3hI gaI haiM. jaise saMskRta 'janma' se nAmadhAtu 'janama(nA)', saMskRta 'cyuta+kR' se hindI saMyukta dhAtu cuka(nA)aura 'phar3aphar3anA' Adi anukaraNAtmaka dhAtue~. hindI kI 'suna' dhAtu mUla mAnI jAegI, parantu saMskRta kI mUla dhAtu 'zR' hai aura isake sAtha 'Nu' gaNacihna lagatA hai. hindI dhAtu 'pasIjanA' mUla mAnI jAegI, parantu saMskRta meM vaha upasargayukta hai : pra+svid. pAli-prAkRta-apabhraMza ke tulanAtmaka vyAkaraNa meM DA. sukumAra sena ne likhA hai : "ma.bhA.A. meM vyaMjanoM meM jo varNa-vikAra huye, unake phalasvarUpa dhAtu-pratyaya-vibhAga kA prA.bhA.A.kAlIna spaSTa jJAna dhudhalA par3a gayA. a-tathA-aya-vikaraNavAlI aisI dhAtae~ jinameM saMyukta vyaMjana nahIM the tathA AkArAnta ekAkSarIya dhAtuoM ko chor3a, anya dhAtuoM meM dhAtu kA antima vyaMjana vikaraNa ( athavA pratyaya ) ke sAtha samIkRta ho gayA, jisake kAraNa dhAtu, vikaraNa tathA pratyaya kA spaSTa vibhAga kara pAnA saMbhava na raha gayA. isa prakAra yaha samIkRta aMga ( arthAt dhAtu+vikaraNa ) ma.bhA.A. meM nayI dhAtu athavA aMga samajhA jAne lagA."
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza -isa prakAra ke zAstrIya niSkarSoM ko lakSa meM rakhate hue hindI dhAtuoM kA mUla tathA yaugika kI zreNiyoM meM vargIkaraNa karanA hogA. DA. nA. nAgappA ne yaugika dhAtu ke tIna prakAra batAye haiM : (ka) mUla dhAtu se vyutpanna dhAtu, (kha) saMyukta dhAtu-jo do yA adhika dhAtuoM ke saMyoga se banatI hai, tathA (ga) nAmadhAtu jo kriyetara zabda se banatI hai. . DA. udayanArAyaNa tivArI guru jI dvArA prayukta 'mUla' tathA 'yaugika' zabdoM ke vikalpa meM "siddha' tathA 'sAdhita' zabdoM kA prayoga karate haiM. inake anusAra mUla rUpa meM surakSita dhAtue~ siddha, tathA mUla meM kisI pratyaya ke yoga se banI dhAtue~ sAdhita haiM. DA. varmA, DA. tivArI Adi vidvAna DA. sunItikumAra caTarjI dvArA kiye gae dhAtu-vargIkaraNa ko adhikRta mAnakara cale haiM, jo isa prakAra hai: | 1 tadbhava (1) sAdhAraNa (2) upasargayukta ka | 2 preraNArthaka tadbhava mUla / 3 saMskRta se gRhIta ( tatsama, ardhatatsama ) / 4 saMdigdha vyutpattivAlI ( dezaja) |- prAcIna | 1 AkArAnta preraNArthaka / - *tadbhava | - madhyayugIna 2 nAmadhAtu* - navIna (kriyA ke atirikta, kisI ! - *tatsama, ardhatatsama anya vyAkaraNika rUpa se banAI gaI. ) yaugika -- videzI 3 saMyukta evaM pratyayayukta / | 4 dhvanyAtmaka 5 saMdigdha mUla (ka) ke aMtargata jinheM preraNArthaka tadbhava kahA hai ve dhAtue~ hindI meM Akara sakarmaka banakara raha gaI haiM. anyathA inakA samAveza yaugika ke aMtargata karanA par3atA. DA. udayanArAyaNa tivArI ne upayukta vargIkaraNa ko hI sAdhAraNa zAbdika spaSTatA ke sAtha mAnA hai isalie usako doharAnA Avazyaka nahIM. dhAtuoM ke vargIkaraNa kA prayatna zatAbdi se adhika purAne vyAkaraNoM meM bhI pAyA jAtA hai. 'bhASA-candrodaya' (1855) ke lekhaka paM. zrIlAla ne hindI dhAtu ko (1) siddha dhAtu aura (2) anukaraNa dhAtu - ina do vargoM meM bA~TA thA. siddha dhAtu ke aMtargata 'karanA' tathA anukaraNa dhAtu ke aMtargata hinahinAnA, cigghAranA Adi ko sthAna diyA thA. rAjA zivaprasAda sitAre hinda ne 3
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana svabhAvika aura kRtrima tathA akarmaka aura sakarmaka jaise bheda kie the. phira, sakarmaka ke ekakarmaka, dvikarmaka aura trikarmaka - aise tIna prakAra mAne the. paM. kAlIprasAda tripAThI ne apane 'bhASA-vyAkaraNa-darpaNa (1886 ) meM kRtrima aura svAbhAvika ke bhedoM ko mAnyatA dI thI.. ___paM kizorIdAsa vAjapeyI ne 'hindI zabdAnuzAsana' (1958) meM eka zabdaprayoga kiyA hai: 'upadhAtu.' ve likhate haiM : "mUla dhAtuoM se kucha upadhAtue~ bana jAtI haiM aura phira una 'upadhAtuoM ke prayoga usI taraha hote haiM, jaise ki mala dhAoM ke....jo kucha una dhAtuoM se banatA calatA hai, vahI saba ina upadhAtuoM se. parantu svarUpabheda to hai hI. isa bheda ke hI kAraNa to 'upadhAtu' inheM hama kahate haiM. ina upadhAtuoM kI do zreNiyAM haiM. eka zreNI ko to hama mUla dhAtuoM kA vikasita kaha sakate haiM aura dasarI ko saMkacita rUpa. 'upadhAta' se banI kriyAe~ preraNA-prakriyA meM AtI haiM aura saMkucita-rUpa 'upadhAtu' se banI kriyAe~ 'karmakartRka kriyAe~' kahalAtI haiM." paMDitajI ne saMyukta kriyA, nAmadhAtu, kiyA kI dvirakti Adi kI carcA bhI kI hai. unakI carcA vAkyagata vizeSa hai. caTarjI kI taraha zAstrIya paddhati se dhAtuoM kA aitihAsika vargIkaraNa vAjapeyI ne nahIM kiyA. 'upadhAtu' zabdaprayoga bhI svIkArya nahIM lagatA. eka vAkya meM lagatA hai ki ve yaugika dhAtu ko upadhAtu kahate haiM parantu dUsare vAkya meM isakI do zreNiyA~ batAte hai : (1) mUla dhAtuoM kA vikasita rUpa aura (2) mUla dhAtuoM kA saMkucita rUpa. ye vikasita-saMkucita zabdaprayoga bhI sAdhu nahIM haiM. donoM zreNiyoM meM parivartana lakSita hotA hai yahI mUla bAta thI aura isIlie donoM kI zreNI eka hI thI. ____ Adhunika hindI kA prArambhika vyAkaraNa-e besika grAmara Apha mADarna hindI' (1958) meM Aryendra zarmA ne preraNArthaka kriyA, saMyukta kriyA aura nAmadhAtu ke viSaya meM kucha ullekhanIya carcA kI hai. vAjapeyI jI aura zarmAjI ke bIca hue vyAkaraNika vivAda ne isa viSaya ke chAtroM meM bar3I dilacaspI jagAI thI parantu prastuta viSaya isase lAbhAnvita nahIM huA thA. _1966 meM prakAzita DA. ja. ma. dImazitsa kI pustaka 'hindI vyAkaraNa kI rUparekhA' meM svataMtra mUla dhAtuoM ko avyutpanna batAyA gayA hai. yaha vargIkaraNa mRla-yaugika tathA siddha-sAdhita kI paraMparA kA hI hai. dhAtuoM ke vargIkaraNa ko bhASAvijJAniyoM ne vaiyAkaraNoM kI apekSA adhika mahattvapUrNa samajhA. pUrvacarcita caTarjI mahodaya ke vargIkaraNa ko adhikAMza bhASAvijJAniyoM ne jyoM-kA-tyoM svIkAra kara liyA hai parantu DA. bholAnAtha tivArI ne usa vargIkaraNa meM kucha sImAe~ dekhI haiM. ve kahate haiM ki aneka dhvanyAtmaka dhAtue~ Adhunika kAla meM anukaraNa (dhar3adhar3a) se banI haiM kintu kucha paraMparAgata rUpa meM saMskRta se bhI (khaTakhaTa) calI A rahI haiM. ina donoM ko aitihAsika dRSTi se eka sAtha nahIM rakhA jA sakatA. ina dhAtuoM ko dhvanyAtmaka kahane meM bhI bholAnAtha jI ko Apatti hai kyoMki 'jagamagAnA' jaisI dhAtue~, dhvanyAtmaka nahIM haiM. gujarAtI meM 'dhvanyAtmaka' ke lie ravAnukArI' zabda pracalita thA, Adhunika bhASAvijJAna ke vidvAna aba 'anukaraNAtmaka' zabda kA prayoga karate haiM.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 hindI-gujarAtI dhAtukoza bholAnAtha jI kI eka Apatti yaha hai ki jina dhAtuoM ko prAkRta kAla taka hI khojA jA sakatA hai unako prastuta vargIkaraNa meM kaise rakhA jA sakatA hai ? jaise hindI 'U~gha', prA. 'u~gha' mUla tadbhava meM sAmAnya ke atirikta karmavAcyavAlI dhAtue~ ( ut+pad, utpadyate, prA. upajjaha, upajanA ) bhI haiM. inheM aitihAsika dRSTi se alaga rakhanA cAhie. - bholAnAtha jI ko yaha bhI akharatA hai ki yaugika ke aMtargata sAdRzya ke AdhAra se banI dhAtuoM ke sAtha nyAya nahIM huA hai. ve mAnate haiM ki Adhunika bhASAoM ke prAmANika vyutpattimUlaka kozoM kA nirmANa hone se pahale dhAtuoM ko sarvamAnya rUpa se vargIkRta karanA sambhava nahIM hai, phira bhI vartamAna jJAna kI paridhi meM unakI dRSTi se nimnAMkita vargIkaraNa adhika nirdoSa hai : ka, mUla kha. upasargayukta | ga. pratyayayukta - gha. saMyukta a. kartRvAcya A. kartRvAcyetara i. preraNArthaka -tadbhava |-saMskRta--parava" tadbhava - paraMparAgata -tatsama -prAkRta (pAli, prAkRta, apabhraMza) |-nirmita - -dhAtu se ( akarmaka, sakarmaka, preraNArthaka) saMjJA vizeSaNa -anya (nAma ) se sarvanAma kriyAvizeSaNa ka. tadbhava | kha. paravartI tadbhava | ga. tatsama gha. videzI Da.saMdigdha vyutpattivAlI |-anukaraNAtmaka (dhvani, dRzya Adi) -saMdigdha vyutpatti kI isa vargIkaraNa meM bhI vyAptidoSa to hotA hI hai. prathama vibhAga paraMparAgata ke aMtargata saMskRta upavibhAga meM aitihAsika, rUpagata tathA racanAgata AdhAra eka sAtha lie gae haiM. saMdigdha vyutpatti kI dhAtue~ svataMtra varga ke aMtargata kaise rakhI jA sakatI haiM ? vyutpatti jJAta hone para to unakA varga nizcita hokara badala jAegA. taba taka unako avargIkRta dhAtuoM ke rUpa meM hI dekhanA cAhie.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakArya kA adhyayana DA. muralIdhara zrIvAstava ne svara-vyaMjana ke bheda ke AdhAra para (1) svarAnta dhAtue~ aura (2) vyaMjanAnta dhAtue~ - aise do varga sUcita kiye haiM. akSara-saMkhyA ke AdhAra para (1) ekAkSarI, (2) dvayakSarI aura (3) yakSarI varga batAe haiM. mUla aura yaugika se svataMtra rUpa se (1) utpAdya, ( 2 ) anutpAdya aura (3) alpotpAdya - aise bheda bhI sodAharaNa batAe haiM aura kucha socakara Akhira kahA hai ki inheM eka hI dhAtu ke rUpAntara kahanA cAhie. DA. zrIvAstava 'saMyukta dhAtu' ko bhI svataMtra varga mAnate haiM; vAstava meM ve bAta karate haiM saMyukta kriyAoM kI. gujarAtI ke bhASAvid narasiMharAva diveTiyA ne san 1921 meM gujarAtI dhAtuoM ko tIna vargoM meM bA~TA thA : (ka) tatsama, ardhatatsama (kha) upasargayukta dhAtue~ tathA tadbhava ke rUpa meM saMkSipta. ye donoM varga sAdhita dhAtuoM ke aMtargata A sakate haiM. (ga) nAmadhAtue~. yaha vargIkaraNa paryApta nahIM hai parantu lekhaka ke samaya-saMdarbha ko khayAla meM rakhane para Adara jagAtA hai. narasiMharAva jI ne vyutpatti ke bAre meM vistAra se vicAra kiyA hai. zrI ke. kA. zAstrI ne aitihAsika saMdarbha meM rUpa-racanA viSayaka parivartana ko dhyAna meM rakhate hue gujarAtI dhAtuoM ko sAta bhAgoM meM bA~TA hai : (1) vibhinna vikaraNa-pratyayoM ke nikala jAne ke bAda akArAMta aMga ke rUpa meM. (2) vikaraNa-pratyaya nikala gayA na ho aura dhAtu akArAMta ho. (3) mUla saMskRta dhAtuoM ke preraka rUpoM se jo 'Apa' hai usake 'ava' hone para prApta hote rUpa. (4) kucha bhUtakRdaMta se bane gujarAtI bhUtakRdaMtoM ke dvArA prApta rUpa. (5) jinameM akArAMta aMga nahIM haiM aisI mUla dhAtue~, (6) kucha nAma-vizeSaNa ke AdhAra se kevala kriyAvAcaka aMga ke rUpa meM prApta tathA (7) anukaraNavAcaka svataMtra dhAtue~. * 5 zAstrIjI ne sAdhita dhAtuoM ke varga ke viSaya meM bhI alaga se likhA hai. inhoMne narasiMharAva ke vargIkaraNa se kucha Age bar3hane kA prayatna avazya kiyA hai parantu ve caTarjI ke vargIkaraNa ko lakSya karake gujarAtI dhAtuoM ke bAre meM socate to nizcita bhUmikAoM para aura bhI vyApaka vargIkaraNa kara sakate. 9 dhAtuoM ko vyutpatti : ___ DA. sunItikumAra caTarjI ne baMgalA bhASA kA itihAsa likhA hai vaisA koI vyutpanna graMtha hindI yA gujarAtI bhASA meM upalabdha nahIM hai. DA. udayanArAyaNa tivArI, DA. dhIrendra varmA tathA DA. bholAnAtha tivArI Adi vidvAnoM ne hindI bhASA ke itihAsa likhe haiM jo anusnAtaka vidyArthiyoM ke lie savizeSa upayogI haiM. prAcIna, madhyayugIna tathA navya bhAratIya AryabhASAoM ke vikAsa kA nirdeza karatI sAmagrI ke lie ina vidvAnoM ko kucha pAzcAtya bhASAvidoM tathA caTarjI mahodaya Adi kA sahArA lenA par3A hai. hindI kSetra meM saMskRta ke paMDita bahuta haiM aura unameM se kucha to coTi ke haiM parantu prAkRta-apabhraMza-purAnI hindI meM se kisI eka ko apanA adhyayanakSetra banAnevAle vidvAn ( usa koTi ke) nahIM haiM.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI gujarAtI balukoza .. gujarAtI ke pAsa paMDita becaradAsajI tathA DA. bhAyANI jaise prAkRta-apabhraza ke vizeSajJa Az2a bhI haiM parantu unhoMne bhI gujarAtI bhASA ke udbhava aura vikAsa kA kramika itihAsa nahIM likhA. DA. prabodha paMDisa ne gumazatI kA, dhvani-saMracanAgata adhyayana savizeSa kiyA. bhASA kA itihAsa ve bhI de sakate, para hamAre durbhAgya se ve rahe nahIM. ... ... .. ..gujarAtI ke aitihAsika adhyayana ke lie prAthamika sAmagrI kI sthiti hindI kI apekSA behatara hai. mahAna jainAcArya hemacandrAcArya ne (-1088 --1172 I.) prAcIna gujarAtI ke Arabhika kAla. kI sArI sAmagrI graMthasthA kI hai.. unake prAkRta vyAkaraNa meM pazcimI apabhraMza ke udAharaNa bhI' sulabha haiM.. hA~, ye udAharaNa bhASA ke sAhityika rUpoM ke haiM, usa yuga meM uccarita bhASA ke nahIM. kucha udAharaNoM ke lipibar3he hone aura unake racanAkAla ke bIca bhI aMtara 'hai. isase bhI kAlanirNaya meM aura bhASA kA kra meka vikAsa samajhane meM kaThinAiyA~ paidA hotI haiM. DA. prabodha pAData tathA DA. bhAyANI ne isa saMdarbha meM adhyetAoM ko sAvadhAna kiyA hai. ___jahA~ taka prApta sAmagrI ke AdhAra para vyutpatti-viSayaka nikarSa taka pahu~cane kA prazna hai, Tarnara Adi prAzcAtya vidvAnoM ne tathA narasiMharAva, ke. ha. dhruva, ke. kI. zAstrI, dI. eme. dave, bhogIlAla sAMDesarA, prabodha paMDita, madhusUdana modI AdI gujarAtI |vdvaanoN ne ullekhanIya kArya kiyA hai. DA. bhAyANI prastuta viSaya ke virala vidvAna haiM. 1975 meM 'vyutpattizAstra' nAmaka inanI bahumUlya pustaka bhI prakAzita huI hai. ve vyutpatti ko kevala zabdoM kA itihAsa nahIM mAnate. ve kahate haiM ki uccAraNa, saMcaraNa, artha, vyAkaraNagata sthAna yA varga, pracalana, sAmAjika darajA Adi zabda-adhyayana ke tamAma pahaluoM ke kramika vikAsa kA itihAsa dekhanA Avazyaka hai. DA. bhAyANI ne pustaka ke caturtha khaMDa meM bhASAvijJAna ke saMdarbha meM bhI vyutpattizAstra para vicAra kiyA hai, jisameM sozura Adi pAzcAtya vidvAnoM kI mAnyatAoM kI carcA bar3I rasaprada hai. niSkarSa ke rUpa meM yAkova melakola ke samarthana meM ve kahate haiM : "Adhunika kAla ke pravAhI se suparicita jina bhASAvijJAniyoM ne vyutpatti ke kSetra meM gaMbhIra kArya kiyA hai unakA anusaraNa karate hue hama aitihAsika bhASAvijJAna kI eka zAkhA ke rUpa meM aitihAsika kozavijJAna ko svIkAra kareMge aura aitihAsika kozAvajJAna kI eka zAkhA ke rUpa meM zabdoM ke mUla kI khoja se sambaddha vyutpattivijJAna ko svIkAra kareMge." 46 prastuta zodhakArya meM dhAtuoM kI sulabha aura saMbhava vyutpattiyoM kA samAveza karane kI bhUmikA yaha thI. saMdarbha 1. pR. 15, saM. byA. i. bhAga - 2. 2. pR. 43, bhA. bhA. ci. 3. pR. 48, bhA. bhA. ci. 4. pU. 156, bhA. bhA. ci. 5. pR. 133, bhA.bhA. ci. 6. pR. 37, bhA. bhA. ci. 7. pR. 165, di. saM grA. 8. di. Di. A. saM. grA. pR. 207 9. de. pR. 144, vyA. dA. bhU. 10. pR. 145, vyA. dA. bhU. 20?. 11. pR. 96. bhA. A. au. hi. 12. de. pR. 166, di. saM. dhA. 13. pR. 21, bhA. bhA. ci. 14. pR. 17, bhA. bhA. ci. 15. pR. 11, i. Tu thI. liM. 16. de. pR. 19-20, i. Tu thI. li. 17. de. pR. 151, i. li. 18. pR. 85, bhA. bhA. tu. a. 19. pR. 151, I liM. 20. pR. 221, Di. A. liM. 21. pR. 177 Di. A.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 26. liM. 22. pR. 88, bhA. bhA. bhA. a. 23. pR. 290, hi. bhA. i. 25. pR. 177, bhA. bhA. bhA. a. a. sA. dhA. aprakAzita 28. pR. 47, 48 hi. vyA. kA. i. 29. pR. 94 bhA. ca. gu. bhA. 2. 31. pR. 12, gu. bhA. aM. pra. 32. gu. bhA. 2. 34. pR. 230, da. hi. kA. u. au. vi. a. 36. pR. 472, hi. bhA. u. au. vi. bhA. i. 39. 13, hi. dhA. ko. 35. pR: 69, bho. au. hi. kA. tu. 37. pR. 15, hi. dhA. ko. 38. pR. 290, hi. 40. pR. 51, bhA. pra. 41. pR. 38, hi. za. 163, tu. vyA. 43. de. pU. 197-8, a. hi. vyA. 44. pR. 456, hi. za. pU. 107 se 114, gu. bhA. 2-3. 46. pR. 250, vyu. vi. 42. pu. 45. pUrI vistRta saMdarbha sUcI ke lie dekhie pariziSTa pUrvakArya kA adhyayana 24. pR. 611, hi. bhA. 27. pR. 160. bu. kA. bhA. a. 30. pu. 42 bhA. bhA. 31. pR. 107. pR. 612, hi. bhA. 33. T. 106
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattidarzaka tulanAtmaka dhAtukoza
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa -sUcI aM.- aMgrejI phA. - phArasI a. - akarmaka dhAtu bhava - tadbhava a. vyu. - ajJAtavyutpattika vi. - videzI anu. - anukaraNAtmaka vize. - vizeSaNa ara. - arabI saM. - saMskRta ardhasama - ardhatatsama sa. - sakarmaka dhAtu avya - avyaya sama - tatsama kR. - kRdaMta iAle - e kampereTiva DikzanarI Apha iNDoguja. - gujarAtI Aryana leMgvejija cha. kA. u. - chattIsagar3hI kA udvikAsa pA. sa. ma. - pAia-sadda-mahaNNavo tu. - turkI mA. hi. ko. - mAnaka hindI koza tula. - tulanIya sA. jo. ko. - sArtha gujarAtI joDaNIkoza de. - dekhie ha. bhA. - harivallabha bhAyANI deza. - dezaja hi. de. za. - hindI meM dezaja zabda de. za. ko - dezaja zabda-koza hi. ta. za - hindI kI tadbhava zabdAvalI nA. - nAmadhAtu hi. za. - hindI zabdasAgara pA. - pAli * dhAtu ke sAtha yaha cihna kAlagrasta rUpa kA pu. - purAnI nideza karatA hai, koSTaka meM hone para kalpita prA. - prAkRta rUpa kA.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza a~ka a. de. 'A~ka' 1. a~kavAra sa. nA. bhava a~kavAra saMjJA; saM. aGkapAlikA; prA. a~kavAriyA de. pR. 2; mA. hi. ko. ) gale lagAnA; AliMgana karanA 2 aMkura a. nA. bhava ( aMkura saMjJA saM. aGkuraH prA. aMkura de. iAleM 109 ) aMkura uganA; a~khuA phUTanA. guja. aMkura 3 7 aMkurA a. de. 'aMkura' 4 aMkUlA a. de. 'aMkura' 5 a~kora sa. de. 'a~kavAra' 6 a~khuA a. nA. bhava A~kha saMjJA: saM. akSiH prA. akkhi: de. iAleM 43 ) a~khuA pheMkanA. tula guja. A~kha saMjJA 7 aMga sa. nA. sama ( aMga saMjJA saM. aGga ) apane Upara lenA; aMgIkRta karanA. tula. guja. aMga saMjJA 8 a~gaDA a. deza. aMgaDAI lenA Alasya, zithilatA Adi ke kAraNa zarIra ke aMgoM ko tAnane yA phailAne kI kriyA karanA 9 a~garA a. de. 'a~gar3A' 10 a~gava sa. de. 'aMga' 11 a~gA sa. de. 'aMga' 12 a~girA a. de. 'a~gar3A' 13 a~guriyA sa. nA. bhava ( a~gurI saMjJA saM. aGguli, prA. aMgulI de. iAleM 135 ) hairAna karanA. tula. guja, A~gaLI saMjJA 14 a~gusA a. nA. deza. ( a~gusA saMjJA de. pR. 4, mA. hi. ko. ) aMkurita honA 15 a~cha sa. de. 'a~gocha' 16 aMgUTha sa. de. 'agUTha' 17 aMgeja sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 4 mA. hi. ko . ) sahanA; aMgIkAra karanA 18 4 25 a~gera sa. de. 'a~geja' 19 a~gocha sa. bhava ( a~gochA saMjJA: saM. aGagoJcha; prA. aMga+u~cha; 'uMcha' kA mUla saM. proJchaH de. ileM 139 ) gIle gamache se badana poMchanA. tula. guja. aMgocheA saMjJA 20 aMgoja sa. de. 'a~geja' 21 a~gha a. de. 'aghA' 22 a~ca sa. de. 'acA' 23 a~cava sa. de. 'acA' 24 a~ja sa. de. 'A~ja' 25 a~jora sa. de. 'ajora' 26 a~Ta a. de. 'aTa' 27 a~Taka a. de. 'aTaka' 28 aTiyA sa. nA. deza. ( aMTI saMjJA de. pR. 10, mA. hi. ko. ) uMgaliyoM ke bIca se chipA lenA; tAge kI piMDI banAnA, tula, guja. aTavA 'ulajhanA'; AMTI saMjJA 29 a~Da a. de. 'aDa' 30 a~Dara a. deza. ( de. pR. 10; de. za. ko. ) ( dhAna kA ) reMDanA, garabhAnA 31 a~Dasa a. deza. cAroM aura ke dabAva meM pha~sanA 32 a~DA sa. de. 'aDA' 33 a~DuA sa. nA. bhava ( aMDa saMjJA; saM. aNDa, prA. aMDa de. iAleM 111 ) badhiyA karanA; baila ke aMDakoza ko kucalanA jisase vaha naTakhaTI na kare aura ThIka cale 34 aMtarA sa. nA. bhava ( aMtara saMjJA; saM. antara + i; prA. aMtara de. iAleM 370 ) bhItara karanA; alaga karanA. guja. AMtara 'alaga karanA; gheranA' 35 atha a. de. 'athA' 36 adA. sa. deza. bacAnA, saMparka na hone denA 37
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - --40 a~dhera a~dhera sa. nA. bhava ( a~dherA saMjJA; saM. andhikAra akArya prA. akajja; ha. bhA.) hAni karanA; saMjJA; de iAleM 386 ) aMdhera karanA; adherA a. naSTa karanA 51 karanA. tula. guja. aMdhAruM saMjJA 38 akutA a. de. 'ukatA' 52 a~suA a. nA. bhava ( A~sU saMjJA; saM. azruH prA. akulA a. nA. bhava ( AkalA vize; saM. assuH de. iAleM 919 ) AMsU bahAnA, ronA Akula; de. iAle 1012 ) ghabar3AnA, vihvala tula. guja. AMsu saMjJA 39 ___ honA. guja. akaLA 53 aulaga a. bhava ( saM ulla Gagha; prA. ullaMgha) akosa sa. deza. kosanA, bhalA-burA kahanA 54 ullaMghana karanA; pravAsa karanA. guja. oLa ga 40 akhara a. deza. khalanA, burA laganA 55 auhera a. bhava (saM. ava hela; prA. avahela) akhaga sa. deza. prahAra karanA, mAranA 56 avajJA yA avahelanA karanA. guja. avahela 41 akhAra sa. bhava (saM. A + kSalU; akkhAla ; aUla a. deza. tapta honA, jalanA; sa. 'pakhAra' ke AdhAra se dvirakta prayoga - ha. bhA.) garama karanA 42 pakhAranA 57 aera sa. bhava (saM. aMgIkara : prA. aMgia. ; de. akhuTa a. nA. deza. (prA. akhuTTa, akhuTTia pR. 24 mA. hi. ko) aMgIkAra karanA, vize; de. pR. 16 pA. sa. ma.) samApta grahaNa karanA 43 na honA 58 aka a. deza. (de. pR. 10, de. za. ko.) agaTa a. deza. ekatra honA 59 ghabar3AnA; ukatAnA 44 agama a. nA. ardhasama (Agamana saMjJA; saM. akacakA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. Agamana) Agamana honA, AnA 60 95 hi. de. za.) cakita honA; ikkA *agara a. bhava (saM. agra + la : prA. aggala vize; bakkA honA 45 ha. bhA.) Age bar3hanAH Age Age canA 61 akar3a a. nA. deza. ( akar3a saMjJA; de. iAle *agarA sa.de. 'agara. mana vaDhAnA. a. pyAra se 1013) sUkhakara kaDA honA; ghamaMDa karanA. guja. dhaSTatA karanA 62 akaDA 46 agava (1) a. nA. bhava (aguA vize; akana a. bhava (saM. A+kaNaM: prA. A __ saM. agra: prA. aggaH ha. bhA.) koI kAma karane aNNa , AkaNNa ; de. iAle 101 ) sunanA, __ ke lie Age bar3hanA: agavAnI karanA dhyAna denA 47 (2) sahanA, aMgejanA, de. 'gava' 63 akabakA a. nA. anu. (akabaka saMjJA) agasara a. nA. adhasama (agasara kri. vi.. cakita honA; ghabarAnA: akabaka yA vyartha kI saM. agrasara de. pR. 37 mA. hi. ko. prA. aggasara; bAteM karanA 48 ha.bhA.) agrasara honA, Age baDhanA 64 akarakha sa. deza. AkRSTa karanA; tAnanA 49 ___agiyA a. nA. bhava (Aga saMjJAH saM. agni prA. akasa a. deza. barAbarI baranA, baira karanA aggi, de. iAle 55) garama honA; uttejita _ vi. ara. aksa saMjJA 'baira' 50 honAH sa. baratana ko Aga meM DAlakara zuddha karanA. akAja sa. nA. bhava (akAja saMjJA; saM. guja. tula. Aga saMjJA 65
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza aguA sa. nA. bhava (Age anya; saM. agra; achavA sa. bhava ( acchA vize; saM. accha, prA. prA. agga; da. iAle 68) aguA bananA; accha; ha. bhA. ) sApha karanA; saMvAranA 81 a. Age jAnA tula. guja. AgevAnI saMjJA ajamA sa. de. 'AjamA' 82 'aguAnI' 66 ajora (1) sa. nA. bhava (a~jorA saMjJA; saM. agutA a. deza. ukatAnA 67 ujjvala; de. pR. 10 mA. hi. ko. ) prakAzita agusara a. nA. ardhasama (agasara kri. vi; karanA saM. agrasara prA. aggasara; de. pR. 39, mA. (2) sa. nA. bhava (a~jurI saMjJA; saM. aMjali; hi. ko.) de. 'agasara' Age baDhanA 68 de. pR. 10, mA. hi. ko.) baToranA; ajulI agUTha sa. deza. cAroM ora se gheranA, gherA meM bharanA yA lenA .83 DAlanA 69 aTa (1) a. deza. ( aTUTa; de. iAleM 178) agoTa (1) sa. deza. Ar3a karanA; cAroM ora samAnA; juDanA se gheranA; a. ThaharanA; pha~sanA (2) a. bhava (saM. ad: prA. aT, aTTa; (2) sa. deza. aMgIkAra karanA; cunanA 70 de. pR. 25, pA. sa. ma. tathA pR. 83 hi. agora sa. nA. (Agala saMjJA; agalA vize. saM. ta. za.) bhramaNa karanA. guja. aTa 84 agra avya, prA. aggala, de. iAle 68) rakha- aTaka a. nA. deza ( aTaka saMjJA;*aTTa; de. vAlI karanA, bATa johanA 71 iAleM 182) rukanA; ulajhanA. guja. aTaka aghA a. bhava (saM. AghrA, prA. agghA- 85 ijjU agdhAi deM. iAleM 1062) bharapeTa bhojana aTakara sa. de. 'aTakala' 86 karanA; tRpta honA; chakanA 72 aTakala sa. nA. deza. ( aTakala saMjJA; aTUTakalA; aghrAna sa. nA. sama (saM. AghrANa ) gaMdha lenA, de. iAle 183) anumAna karanA. guja. aTasUghanA 73 kaLa 87 aca sa. de. 'acA' 74 aTapaTA a. nA. anu. ( aTapaTA vize.; pR. 53 acakacA a. deza. (a. vyu. de. pR. 96, hi. de. mA. ko.) aTakanA; hicakanA 88 de. za. ) bhaucakkA honA, cauMka uThanA 75 aTA a. de. 'aTa' 89 acaya sa. de. 'acA' 76 aTera sa. deza. ( A~TI;*aTTa; de. iAleM 181 acava sa. de. 'acA' 77 tathA 1414) sUta kI A~TI banAnA; lapeacA sa. bhava (saM. A+cam, prA. AyAma; de. TanA guja. aTera 90 iAle 1069 ) Acamana karanA. guja. Acama aThalA a. de. 'iThalA' 91 aThava a. deza. jamanA, ThananA 92 achaka a. nA. deza (achaka vize. ) tRpta na aThA (1) a. nA. bhava ( ATha vize. saM. aSTa; honA, na chakanA 79 prA. aTTha; de. iAle 941) ATha (prathAoM) achatA-pachatA a. anu. bAra bAra pachatAnA yA se yukta honA kheda karanA 80 (2) sa. de. 'aThava' 93 78
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 aThilA aThilA a. de. 'iThalA' 94 adabadA a. nA. deza ( a. vyu. de. pR. 97, ar3a a. deza. ( *aDa; de. iAle 187; prA. hi. de. za. ) haTha karanA 112 aDraDa vize; pA. sa. ma.) aTakanA. guja. addhaya sa. na. ardhasama ( saM. adhyayanaH pR. 70 aDa sa. 'chUnA'; aDaka 95 mA. hi. ko.) adhyayana karanA; par3hanA 113 ar3akA sa. de. 'ar3a 96 *adhikA sa. nA. sama (adhika vize; saM. aDapa sa. deza. DA~TanA-DapaTanA 97 adhika ) adhika honA. guz2a. tula. adaku ar3arA a. deza. ( a. vyu. de. pR. 96, hi. de. vize. 'adhika' 114 za. ) jahA~-tahA~ bAteM karate phiranA; abhimAna adhiyA sa. nA. bhava (AdhA vize; saM. ardha; dikhAnA 98 prA. addha; de. iALe 644) Adhe Adha bA~Ta ar3A sa. nA. deza. ( Ar3a saMjJA, pR. 57, de. lenA. guja. tula. adhusAra 115 mA. hi. ko.) ADa se mArga rokanA; ula- adhIja a. nA. bhava (adhIja saMjJA; saM. adhairyaH jhAnA 99 ardhajja;-ha. bhA.) adhIra honA 116 *aDAra sa. deza. DAlanA; denA 100 *adhIna a. nA. sama (saM. adhIna vize. de. *aDUla sa. deza. ( de. pR. 12, de. za. ko.) pR. 80, mA. hiM. ko.) adhIna honA; sa. DhAlanA, ur3elanA 101 apane adhIna karanA 117 ar3ha a. deza. laganA 102 * anaMga a. nA. sama (saM. anaMga vize.) besudha aDhava sa. deza. AjJA denA 103 honA, videha honA 118 aDhuka a. deza. Thokara khAnA; sahArA lenA 104 anaMda a. nA. sama (saM. AnaMda saMjJA ) AnaMdita honA guja. AnaMda 119 atIta a. nA. sama ( atIta vize; saM. *anaka sa. bhava (saM. A + karNa; prA. AkaNNana; atIta) bItanA; gujaranA 105 de. 85 mA. hi. ko.) sunanA, cupacApa *aturA a. nA. sama (Atura vize.; saM. sunanA 120 Atura ) Atura honA, jaldI macAnA guja. tula. Atura vize. 106 anakha a. de. 'anakhA' 121 *atha a. de. 'athA' 107 anakhA a. deza. (prA. aNakkha) duSTa honA, athaya a. de. 'athA' 108 khIjhanA; sa. ruSTa karanA, khijhAnA. guja. athaba a. de. 'athA' 109 aNakha 122 athA (1) a. bhava ( saM. asta, ete; prA. astham / / ___ anaga a. deza. jAnabUjhakara dera lagAnA; TUTe yA de. iAleM 976 ) asta honA gaja. Azama Tapakata hue khaparaila kI marammata karanA 123 (2) sa. deza. thAha lenA; hU~DhanA 110 anagava a. de. 'anaga' 124 adarA a. nA. sama ( Adara saMjJA; saM. Adara) anagA a. de. 'anaga' sa. ( keza Adi) sula Adara-manuhAra se garvavRddhi honA guja. Adara jhAnA 125 'zurU karanA' 111 *ana sa. de. 'Ana' 126
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 130 hindI-gujarAtI dhAtukoza anabhava a. de. 'anubhava' 127 anusAra sa. de. 'anusara' 142 *anamola sa. ardhasama (saM. ud + milU se. *anuhara sa. bhava (sa. anu + hR: prA. aNuha : de. pR. 91, mA. hi. ko.) A~kheM kholanA, de. iAle 341 )- ke samAna dIkhanA; nakala khilanA 128 karanA 143 *anara sa. nA. deza, anAdara karanA 129 anuhAra sa. de. 'anuhara' 144 *anarasa a. deza. udAsa honA, khinna honA anaisa a. nA. deza. (anesa vize.) rUThanA, ___aprasanna honA 145 anavA~sa sa. deza. naye baratana Adi ko prathama anhA a. bhava (saM. snA, prA, vhA; ha. bhA.) bAra kAma meM lAnA 131 __ nahAnA. guja. nahA 146 *anasA a. deza. jhujhalAnA; kruddha honA 132 apaDa a. deza. pahu~canA 147 anukUla a. nA. sama (saM. anukUla vize.) apaDara a. nA. bhava (apaDara saMjJA; sa. dara; prasanna honA; muAphika honA 133 prA. Dara: ha. bhA.) DaranA, zaMkita honA 148 *anubhava sa. nA. sama (anubhava saMjJA; saM. apaDA a. deza. khIMcAtAnI karanA, jhagar3anA; sa. anubhava ) anubhava karanA; bodha karanA. guja. pahu~cAnA 149 anubhava 134 apanA sa. nA. bhava (apanA sarva, saM. AtmanaH *anumAna sa. nA. sama (anumAna saMjJA; saM. prA. appaNo de. iAleM 1135) svIkAra kara anumAna) anumAna karanA, socanA. guja. tula. lenAH apanA banA lenA. guja. apanAva 150 anumAna saMjJA 135 ___ *apamAna sa. nA. sama (apamAna saMjJA; sa. anumApa sa. nA. sama. (anumApana saMjJA; saM... apamAna) apamAna karanA. guja. tula. apamAna anumApana) anumAna yA kalpanA karanA: sama saMjJA 151 jhanA 136 apasa a. deza. bhAganAH cupake se cala denA 152 *anurAga sa. nA. sama (anurAga saMjJA; saM. *apasava a. de. 'apasa' 153 anurAga) prema karanA; a. anurAgayukta hAnA. apasosa a. nA. vi. bhava (apasosa saMjJA; phA. guja. tula, anurAga saMjJA 137 aphasosa ) aphasosa karanA. guja. tula. apha*anurAdha sa. nA. sama (anurAdha saMjJA; saM. sosa saMjJA 154 anurAdha) binatI karanA 138 apasau a. deza. jAnA; prApta honA 155 anurUpa sa. nA. sama (anurUpa vize; saM. anurUpa) __ apahara sa. nA. sama ( apaharaNa sajJA, sa. apa sadRza banAnA. guja. tula. anurUpa vize. 139 anusaMdhAna sa. nA. sama (anusaMdhAna saMjJA. saM hra + ) apaharaNa karanA guja. apahara 156 anusandhAna) DhU~r3hanA; vicAranA.. guja, tula. apuTUTha a. deza. pIche lauTanA, vApasa AnA 157 anusa dhAna saMjJA 'saMdhAna' 140 apUTha sa. deza. naSTa karanA, cIranA-phAr3anA anusara sa. bhava (saM. anu + sa: prA. aNusara; 158 de. iAle 338) anusaraNa karanA. guja. apUra sa. bhava (saM. A + pR, prA. ApUra , de. anusara 141 ilAle 1231) bharanA 159
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ appana 176 appa sa. nA. bhava (saM. R, prA. appU ) arpaNa milAnA; a. milanA. guja. tula. Ameja vize. karanA, denA. guja, Apa 160 aphanA a. de. 'uphunA' 161 ameTha sa. deza. umeThanA 177 aphara a. bhava (sa. A + spha., de. iAle ameTha sa. de. 'ameTha' 178 1527 ) jI bhara khAnA, peTa phUlanA. tula. guja. araMbha a. nA. sama (AraMbha saMjJA; saM. A + rambha) Aphara, Apharo saMjJA 162 bolanA, AraMbha karanA; sa. AraMbha karanA. guja. apharA a. de. 'aphara' 163 . AraMbha AraMbha karanA' 179 aphpha sa. de. 'appa' arpita karanA. denA 164 ara (1) a. de. 'ar3a' abuhA a. de. 'abhuA' 165 __(2) a. deza. (de. pR. 13, de. za. ko.) abhinaMda a. nA. sama (abhinaMdana saMjJA, saM. zIdhratA karanA 180 abhi + naMdu ) abhinaMdana karanA. guja. abhinaMda araka a. anu. (de. pR. 172, mA. hi. ko.) 166 TakarAnA; darakanA. tula. guja. aDa 181 abhira a. de. 'abhera' bhir3anA, sahArA lenA 167 aragA a. de. 'alagA' alaga honA; cuppI abhilAkha a. nA. ardhasama (abhilAkha saMjJA, sAdhanA 182.. saM. abhilASa ) icchA karanA. guja, abhilAkha araca sa. nA ardhasama ( arcana saMjJA; saM. arca) 168 arcana karanA. guja. arca 183 abhisara a. nA. sama (abhisaraNa saMjJA, saM. araja (1) sa. nA. ardhasama (arjana saMjJA; saM. abhi + sR) jAnA, saMketa sthala para priya se a ) arjana karanA milane ke lie jAnA. guja. abhisara 169 ___ (2) sa. nA. vi. (arja saMjJA; kA arja) abhisAra a. de. 'abhisara' 170 araja karanA 184 abhuA a. anu. ('abhU abhU' se anu. de. arajha a. de. 'arujha' 185 pR. 157, mA. hi. ko.) sira hilAnA aura ___ arar3a a. bhava (saM. A + raT, prA. AraDU, de. hAtha-paira paTakanA, jisase sira para bhUta kA AnA samajhA jAtA hai. tula. guja. Abhu vize. ___iAle 1302) cIkhanA, cillAnA. guja. 'cakita, stabdha' 71 Arar3a, arADa 186 abhera sa. deza. (prA. abhiDa) saMyukta karanA, arathA sa. nA. ardhasama (aratha saMjJA, saM. artha) milAnA tula. guja. bheLava 172 samajhAkara kahanA, vyAkhyA karate hue kahanA 187 amA a. bhava (saM. un + mA; de. iAle 2124) *arada sa. nA. ardhasama. masalanA, masala-kucalasamAnA, a~TanA 173 kara mAra DAlanA 188 amAta sa. bhava (saM. A + mana "; prA. AmaMt) arapa (1) sa. ardhasama (saM. arpa) arpaNa karanA AmaMtrita karanA, nyotanA guja. AmaMtra 174 amAva a. de. 'amA' 175 (2) a. deza. a. vyu. de. pR. 98, hi. ameja sa. nA. vi. (Amez2a vize. phA. Amez2ana) de. za.) ArUr3ha honA, car3hanA 189
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza arabara a. de. 'arabarA 190 arabarA a. deza. ( a. vyu. de. pR. 98, hi. de. za. anu. de. pR. 174, mA. hi. ko. ) gar3abar3AnA, lar3akhar3AnA, ghabar3AnA. guja. tula. aDavaDa 'lar3akhar3AnA ' 191 arara sa. anu. / de. pR. 174, mA. hi. kucalanA, pIsanA, burI taraha se naSTa 192 ko. ) karanA arara-darara sa. anu. pIsanA, dalanA 193 ararA a. nA. anu. ( arara avya, de. pR. 174, mA. hi. ko. ) arara zabda karate hue sahasA giranA yA TUTanA 194 *arasa a. deza. DhIlA yA * arasa - parasa sa. nA. bhava susta laganA 195 (saM. paraspara avya. se sambaddha, ha. bhA. ) chUnA, AliMgana karanA. tula. guja. arasa - parasa avya. 196 * arasA a. de. 'arasa ' 197 *araha sa. nA. ardhasama (arhaNa ArAdhanA karanA, pUjA karanA 198 arAr3a a. deza. ( a. vyu. pra. 98, hi. de. za. tathA pR. 13, da. za. ko.) pazuoM kA garbhasrAva honA 199 *arUla a. deza. chilanA, chidanA -09 arera sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 48, hi. de. za. ) ragar3anA 210 areha sa. deza. ragar3anA, de. 'reha' 211 adha sa. de. 'Arodha' 212 aroga a. de. 'Aroga' 213 aroha a. bhava (saM. A + ruhU, prA. Aroha, de. ileM 1335 ) savAra honA, car3hanA guja. Aroha 214 saMjJA, saM. arha ) artha sa. sama (sa. artha ) yAcanA karanA, mA~ganA. guja. tula. arthe avya. ' ke lie' 215 * arAdha sa. nA. sama ( ArAdhanA saMjJA: saM. A + rAdhU ArAdhanA karanA; mana meM kisI kA dhyAna karake kucha manAnA guja. ArAdha 200 * ariyA sa. nA. anu. bhava ( are avya. saM. are; prA. are) 'are' kahakara, tiraskArapUrvaka bAteM karanA. tula. guja. are avya. 201 arugA a. deza, acchI taraha samajhAkara koI bAta kahanA 202 arujha a. de. 'uljha' 203 * arunA a. nA. mava ( aruna vize. saM. prA. 31 aruNa ) aruNa yA lAla honA, sa. aruNa yA lAla karanA. tula. guja. aruNa vize. 204 *arura a. deza, (a. vyu. de. pR. 48, hi. de. za.) sikur3anA, bala khAnA 205 * arurA a. de. 'arura' 206 * arUjha a. deza. ulajhanA 207 * arUra ( 1 ) a. deza. vyathita honA (2) a. de. 'arura' 208 arthA sa. de. 'arathA' 216 arda a. nA. sama (saM. yarda ) kaSTa denA, sa. dUra karanA 217 arpa sa. sama 'arapa' 218 arrA a. anu. de. pR. 185, mA. hi. ko. ) cillAnA, vyartha kI bAteM karanA 219 alaga sa. nA. bhava ( alaga vize. saM. alagna, prA. alagga, de. iAleM 10893 ) alaga karanA, chA~TanA, a. alaga honA. guja. tula. alaga vize. 220 alabalA a. de. 'arabarA' 221 alalA a. anu. ( ha. bhA. ) bahuta jora se. cillAnA 222
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 alasa. alasa a. nA. sama (alasa vize. sa. alasa) avaTa a. nA. bhava (sa'. Avartana, prA.AvaTU thakAvaTa yA sustI mAlUma honA. guja. ALasa Tana, de. pR. 196, mA. hi. ko.) vyartha ghUmanA 223 ___yA mAre-mAre phiranA de. auTa. 237 alasA a. de. 'alasa' 224 avaDera sa. deza. kisI kA DerA isa prakAra ujAalApa a. nA. sama (AlApa saMjJA, saM. AlApa r3anA ki use bhAgakara dUra jAnA paDe, jhaMjhaTa gAne ke samaya laMbA svara khIMcanA, bAta karanA. meM DAlanA 238 guja. AlApa 225 avatara a. nA. sama (avatAra saMjJA, saM. ava alujha a. de. 'ulajha' 226 + tR) avatAra lenA, prakaTa honA, utaranA. guja. aluTa a. deza. ( *A + lo', de. iAle avatara 239 1407) loTanA, lar3akhar3AnA guja. ALoTa 'loTanA' avadhAra sa. nA. sama ( avadhAraNA saMjJA; saM. 227 ava + dhR) grahaNa karanA, dhAraNa karanA; mAnanA. aloka (1) sa. nA. sama (Aloka saMjJA. sa. guja. tula. avadhAraNA saMjJA 240 Aloka ) prakAzita yA prakAza se yukta karanA, *ava a. deza. AnA, Astitva meM AnA 241 a. Aloka se yukta honA. guja. Aloka avamAna a. sama (avamAna saMjJA; saM. ava+ (2) sa. ardhasama (saM. ava + lok) mana ) avamAna karanA. guja. avamAna 242 avalokana karanA, dekhanA. guja. Aloka 228 *avarAdha sa. nA. ( avarAdhana sazA; saM. ava alopa a. deza. lupta honA. tula. guja. alopa + rAth ) pUjA karanA 243 vize. 229 avarekha sa. ardhasama (sa. avalekhana) urehanA; allA a. de. 'alalA' 230 tasavIra khIMcanA; dekhanA 244 *ava a. deza. 230 A avarodha saM. nA. sama (avarodha saMjJA; saM. ava avakala a. nA. sama (avakalana saMjJA, sa. ava + rudhU) rokanA; bAdhA DAlanA. guja. avarodha __ + kalU) jJAna honA, samajha meM AnA 231 245 avagata sa. nA. sama ( avagata vi.saM.avanAma) avaroha a. nA. sama (avaroha saMjJAH saM. ava socanA. guja. tula. avagata vize. 232 ___ + ruhU) utaranA; car3hanA sa. rokanA, aMkita *avagAdha sa. de. 'avagAha' 233 karanA. guja. tula avaroha saMjJA 246 avagAra sa. da. jatalAnA, samajhAnA, burA-bhalA avalaMgha sa. nA sama (avalaMghana saMjJA: saM. ava kahanA 234 + laGgha) lA~dhanA 247 avagAha (1) nA. sama (avagAhana saMjJA, saM. *avalaMba sa. nA. sama ( avalaMba sajJA; sa. ava + gAha) thahAnA, a. DubakI lagAnA. tula. ava+lamb) Azraya lenA, guja. avalaMba 248 guja. avagAhana saMjJA avalaccha sa. ardhasama (saM. upa + lakSa) dekhanA (2) bilor3amA, halacala macAnA 235 249 avajja sa. deza. pukAranA, a. jora kA zabda avalekha sa. nA. sama (avalekhana saMjJA; saM. karanA 236 ava + likhU ) khuracanA; cihna karanA 250
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza avalepa a. nA. sama ( avalepa saMjJA; saM.ava + *ahaka sa. nA. ardhasama ( ahaka saMjJA; saM. lipU apane Apako dUsaroM se bahuta bar3hAcar3hA IhA saMjJA) kAmanA karanA 265 samajhanA; kisI para doSa lagAnA. guja. tula. ahaTa a. de. 'ahuTa' 266 avalepa saMjJA 251 ahaTA (1) a. nA. deza ( AhaTa saMjJA) AhaTa - avaloka sa. nA. sama : avalokana sa jJA; saM. lenA( 2 ) a. deza. dukhanA 267 ava + lok / dekhnA . guja. avaloka 252 ahara sa. deza. lakar3I ko chalakara suDaula karanA *avaloca sa. nA. ardhasama (saM. Alocana 268 saMjJA nivAraNa karanA; dUra karanA 253 ahala a. deza ( *halla, prA. Ahalla; de. *avasAda a. nA. sama ( avasAda saMjJA; saM. iAleM 1542) hilanA, kA~panA 269 ava + sad) avasAda se yukta honA; sa. virsa ko ahAra (1) sa. de. 'ahara' / avasAda se yukta karanA 254 (2; sa. nA. bhava (ahAra saMjJA; saM. *avAMga sa. nA. ardhasma ( avA~ga vize. saM. AhAra; prA. AhAra) AhAra karanA; avAkU) nIce kI ora mor3anA yA ikAnA leI lagAkara lasanA. guja. AhAra 255 'AhAra karanA' 270 avasera sa. nA. ardhasma ( avasjJA : sa. aksara avighaTaTa sa. nA. ardhasama (saM. abhighaTanama vize.) ulajhAnA: becaina karanA; a. vilaMba karanA de. pR. 236, mA. hi. ko.) abhighaTita karanA 256 271 avAMsa sa. de. 'anavA~sa' 257 * ahuTa a. deza. haTanA, alaga honA 272 avAra sa. nA. ardhasama (avAra saMjJA; saM. vR.) A~ka sa. nA. bhava (aMka saMjJA; saM. aDUka saMjJA rokanA, vAraNa karanA; sa. vAranA - nichAvara de. iAleM 140) nizAnA lagAnA; anumAna karanA 258 karanA. guja. AMka 273 aviloka sa. de. 'avaloka' 259 A~ca sa. nA. bhava (A~ca saMjJA; sa. arca; prA. asaMdha sa. nA. ardhasama ( sa. saMdhi saMjJA) alaga acci saMjJA ) jalAnA, tapAnA. guja. AMca karanA 260 saMjJA 274 asakatA a. nA. ardhasama ( sa. azvata vize.) AMja a. bhava (saM. ajU; prA. aMja; de. iAleM Alasya anubhava karanA 261 ____169 ) aMjana lagAnA. guja. AMja 275 asIsa sa. nA. bhava (asIsa saMjJAH saM. AziSaH A~Ta a. de. a~Ta' sa. deza. (de. pR. 278, prA. AsisA, asIsA; de. iAle 1457) cha. kA. u.) kasanA 276 AziSa denA 262 AMdola sa. sama. (sa. A + dula; prA. AMdola; asvIkAra sa. nA. sama (asvIkAra saMjJAH saM. de. iAle 384) jhalanA. guja. AMdolana saMjJA asvIkAra ) svIkAra na karanA. guja. asvIkAra 277 saMjJA 263 A~dha a. nA. deza. (A~dhI saMjJA) hallA bolanA, *aha a. deza. vartamAna rahanA, honA 264 TUTa par3anA 278 "4IT
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa A~var3a a. deza. umar3anA, baha nikalanA 279 A~sa a. nA. deza. ( A~sa saMjJA ) khaTakanA, cubhanA 280 A a. bhava ( saM . A + yA; prA. Ava; de. pA. sa. ma.; tula. iAleM 1045, 1288, 2534 ) eka jagaha se calakara dUsarI jagaha pahu~canma; lauTanA. guja. Ava 281 * Akarakha sa. nA. ardhasama (saM. AkarSaNa ) AkRSTa karanA, khIMcanA guja. AkarSa 282 * Akarasa sa. nA. ardhasama (saM. AkarSaNa ) AkRSTa karanA. guja. AkarSa 283 AkarSa sa. sama (saM. A + kRSa) khIMcanA guja. ArSa 284 Akha sa. bhava (sa N. A + khyA; prA. akkhU de. iAleM 1041 ) kahanA. guja. Akha 'bolanA ' 285 Agama a. nA. ardhasama ( Agamana saMjJA; saM. A + gam ) AnA 286 agha a. de. 'aghA' 287 Acha a. bhava (saM. A + kSi; prA. acchU de. iAleM 1031 ) honA, maujUda honA. tula. guja. che kR. 'hai' 288 Aja sa. deza. bichAnA 289 Az2amA sa. nA. vi. ( AjamAiza saMjJAH phA. AjamUdana ) jA~ca karanA; parIkSA ke lie prayoga karanA. guja. ajamAva 290 ATa sa. de. 'aTa' 291 Ar3a sa. nA. deza. ( Ar3a saMjJA * aDUDa de. ileM 189 ) (i) sekanA; bA~dhanA ( 2 ) striyoM kA zobhA ke lie Apane mukha para vizeSa DhaMga se biMdiyA~ lagAnA; ADa mAMca citaranA tula guja. ADuM vize. ADa saMjJA 292 ANa sa. de. 'Ana' 293 AturA a. de. 'aturA' 294 Atha a. bhava (saM. asU prA. asthi de. pra. 262; mA. hi. ko. ) honA 295 Adara a. nA. bhava ( Adara saMjJA; saM. A + ha; prA. tula. Aara; de. iAle 1161) Adara honA. guja. Adara 'zurU karanA'; Adara saMjJA 296 AnaMda a. de. 'anaMda' 297 Ana sa. bhava ( saM . A + nI; prA. ANa de. iA 1174) lAnA. guja. ANa 298 ApUra a. de. 'apUra' 299 Ama a. deza AnA 300 Amarakha a. nA. ardhasama ( Amarakha saMjJAH sa. A + mRSU) krodha karanA 201 Ameja sa. de. 'ameja' 302 AraMbha sa. bhava (saM. A + rabhU prA. Arabha saMjJA de. iAleM 1305) AraMbha karanA a. AraMbha honA. guja. AraMbha 303 *ArAdha sa. sama. (saM. A. rAdhU) ArAdhanA karanA. guja. ArAdha 304 ArU~gha sa. ardhasama (sa. A + rudhU: de. ia.le 1325 ) galA dabAnA 305 Aroga sa. deza. ! Asega saMjJA; saM. arogm; prA. AroggU de. pra. 118 pA. sa. ma. ) bhojana karanA. guja, Aroga 306 * Adha sa. nA. ardhasama ( Arodha saMjJA, saM. A+rudhU ) bAdhA yA rukAvaTa khar3I karanA, kA~ToM kI bAr3ha lagAnA, guja, tula. avarodha 307
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI gujarAtI dhAtukoza *Aropa sa. nA. sama (AropaNa sajJA; A + ica a. de. 'eca' 321 ruh AropaNa karanA, lagAnA. guja. Aropa icha sa. deza. icchA karanA. guja. iccha 322 308 ikhara a. anu. (bikharanA kA anu. de. pR. 305, Aroha a. nA. sama (ArohaNa saMjJA; saM. A mA. hi. ko.) ikharanA-bikharanA 323 + ruha ) Upara car3hanA. guja. Aroha 309 icaka a. deza. (de. pR. 15, de. za. ko.) R detA hai / AlApa a. de. 'alApa' 310 krodha se dA~ta yA khIsa nikAlanA 324 AliMga sa. nA. sama ( AliMgana saMjJA; saM. A *iccha sa. sama. (saM. icchU) icchA karanA, + liMgU / gale lagAnA, bheTatA. guja. AliMga guja. iccha 325 311 icha sa. de. 'iccha' 326 Alujha a. deza. ulajhanA 312 iThalA a. nA. deza. (a. vyu. de. pR. 101, Alor3a sa. bhava (saM. A + luD; prA. AloGa, hi. de. za.) aiMTha yA bar3appana dikhAnA, itarAnA de. iAle 1393) mathanA guja, AloDana guja. tula, eMTa 'garva karanA' 327 saMjJA 313 itarA a. nA. bhava (saM. itvara saMjJA; prA. ittara; de. AvaTa / / ) sa. de. 'auTa' . iAle 1566) garva se eMThanA, iThalAnA 328 2) sa. nA. bhava (saM. AvataH prA. Ica sa. de. aiMca 329 AvaTUTa; de. pR. 287, mA. hi. ko.) ulaTa- . nA-palaTanA; uhApoha yA saMkalpa-vikalpa - *Ikha sa. bhava (saM. IkSaNa, prA. ikkhana; de. karanA 314 pR. 313, mA. hi. ko.) dekhanA 330 Adhara sa. nA. ardhasama ( AvaraNa saMjJA; saM. *Icha sa. de. 'icha' 331 A + ; prA. Avara : de. iAle 1414) ITha sa. deza. cAhanA; a. iSTa yA vAMchita honA AvaraNa se yukta karanA; a. AvRtta honA. 332 guja, Avara 315 u~galA sa. nA. bhava ( u~gala saMjJA; saM. agula; AvAha sa. nA. bhava (AvAhana saMjJAH saM. a prA. aMgula; de. iAleM 134) taMga karanA + vaha prA. AvAhU de. iAleM 1435) AmaM- 333 trita karanA. guja. AvAha 316 uMca (1) sa. bhava (saM. ud + aJcU; prA. udaMcU: *ASa sa. deza. AkhanA 317 de. iAleM 1924) adavAna kasanA Asa a. deza. honA 318 (2) a. de. 'uca' 334 *Asara sa. ardhasama (saM. A + zar ; de. iAle usa a. deza. ulajhanA 335 1445) Azraya lenA. guja. AsaroM saMjJA u~Dera sa. de. 'uDela' 336 319 uDela sa. de. 'uDela' 337 AhUlA a. bhava (saM. A + hUlAd; prA. tula. u~dala sa. de. 'uDela' 338 AlAya saMjJA; de. iAleM 1549) AhalAda udAla sa. de. 'uDela' 339 honA. guja. AhlAda 320 ua a. deza. uganA 340
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ *ukaca a. deza. ukhar3anA; haTa jAnA 341 iAle 1954) udaya honA; upajanA. guja. ukaTa sa. bhava (saM. ut + kRtaH prA. ukkataH uga 348 de. iAleM 1712) ughATanA; kosanA 342 ugaca a. deza. bar3hanA 359 ukaTha a. deza. sUkhakara aiMTha jAnA 343 *ugaTa sa. de. 'ughaTa' 350 ukar3ha a. bhava (saM. ut + kRSTa, prA. ukkaDDha; ugada a. deza. kahanA 361 - ha. bhA.) kar3hanA - bAhara nikalanA 344 *ugara a. de. 'ugAra' 362 ukatA a. deza. UbanA; adhIra honA 345 ugala sa. bhava (saM. ud + gR; prA. uggil ; de. ukala (1) a. deza (* utkal ; de. iAleM iAle 1957, 1960 ) mu~ha meM lI huI cIca 1716) ubalanA. guja. UkaLa ko thUka denA. guja. tula. ugara 'bacanA' 363 (2) de. 'ukela' 346 ugava sa. de. 'uga' 364 ukasa a. bhava (saM. ut + kRSu ; prA. ukkarisU; ugasA sa. de. 'ukasA' 365 de. iAleM 1715 tathA 1718) ubharanA; ugasAra sa. deza. kahanAH prakaTa karanA 366 aMkurita honA. guja. ukAMsa 347 ugaha a. de. 'ugAha' 367 ukila a. de. 'ukal (2) ugAra sa. ardhasama (saM. ud + gallU ; de. iAleM ukela sa. bhava (saM. ut + ki prA. ukkellAviya vize; de. iAle 1734 ) kholanA, udhe ___1953) kue~ kI miTUTI Adi nikAlakara r3anA. guja. ukela 349 saphAI karanA 368 ukIra sa. deza. khodakara nikAlanA; ubhAr3anA ugAla sa. de. 'ugAra' 369 350 ugAha sa. bhava (saM. ud + grAhU ; prA. uggAhU; *ukusa sa. de. 'ukasa' 351 de. iAle 1967 ) bahuta se logoM se lekara ikaTThA karanA, vasUla karanA. guja. ukhaTa sa. deza; khoMTanA; kutaranA; a. lar3akhar3AnA ugharAva tula. ugharANI 370 352 ugila sa. de. 'ugala' 371 ukhaDa a. de. 'ukhADa' 353 ugraha sa. nA. sama (saM. ugraha saMjJA) chAMr3anA, ukhara a. de. 'ukhar3a' 354 ugalanA 372 ukhADa sa. bhava (saM. ut + kRSTa; de. pR. 139 ughaTa sa. deza. kisI para apane upakAroM yA hi. vi. a. yo.) gar3I, jamI, baiThAyI huI cIja usake apakAroM kI uddharaNI karanA; kosanA ko apanI jagaha se haTA denA, naSTa karanA. 373 guja. ukhADa 355 ughar3a a. de. 'ughAr3a' 374 ukhAla a. bhava (saM. ut + kSalU ; de. iAle ughara a. de. 'ughAr3a' 375 1748) kai karanA 356 ughAr3a sa. bhava (ud + ghATa ; prA. udhghADa; ukhela kha. de. 'ureha' 357 deM. iAle 1968) kholanA, anAvRta karanA. uga a. bhava (saM. ud + gA; prA. uggU; de. guja. ughADa 376
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza 37 udher3a sa. de. 'ughAr3a' 377 uchala a. bhava (saM. ut + zala: prA. ucchala ; ughela sa. deza. ughAr3anA 378 de. iAle 1843) tejI ke sAtha nIce se uca a. nA. bhava (saM. ucca prA. ucca; de. Upara uThanA, guja. UchaLa 394 iAle' 1634) ucakanA, Upara uThanA: sa. uchA~Ta sa. de. 'ucATa' 395 upara uThAnA 379 *uchIna sa. nA. bhava ( ucchinna vize. saM. ut + ucaka a. bhava (saM. ucca vize. prA. ucca: de. chid; prA. ucchiNNa; de. iAleM 1955) iAle 1634 ) eDI ke bala khar3A honA; jar3a se ukhAr3anA; naSTa-bhraSTa karanA 396 uchalanA; sa. uThA lenA. guja. U~caka sa. 380 ujar3a sa. deza. (* ujjaTa, prA. tula. ujjADiya ucaTa a. bhava (saM. ucca ; prA. uccaDU ; de. vize; de. iAle 1661) vIrAna honA; iAle 1635) alaga honA; bhar3akanA. guja. barbAda honA guja. ujaDa 397 ucer3a 'chilanA'; tula. ucATa saMjJA 381 ujara (1) a. nA. vi. ( una saMjJA ara. de. ucar3a a. de. 'ucaTa' guja. ucaDa 382 pR. 325, mA. hei. ko.) ujar3anA ucara (1) sa. de. 'ucAra' (2) de. ujar3a 398 (2) sa. bhava (saM. ut + car ; prA. uccara ujarA sa. deza. ujalA karanA; a. ujalA honA de. iAle 1641 ) (phoDe ) uThanA. guja. guja. tula. ujALa 399 Ucara 'bolanA' 383 ucala (1) a. bhava (saM. ut + cal, prA. ujala a. nA. bhava (saM. ut + jvala ; prA. ujjalU : de. iAle 1671) (gahane Adi uccall ; de. iAle 1642) alaga honA ___ kA) maila sApha honA, nikharanA. guja. tula. (2) a. deza. ucakanA, ucaTanA. guja. Ucala ujALa sa; ajavALa 'diyA jalAnA: nikhAranA' 'U~cA honA' 384 400 ucA sa. deza. U~cA karanA, uThAnA 385 ucAra sa. bhava (saM. ut + cara ; prA. uccAra . ujAra sa. de. 'ujaDa' 401 de. iAle 1641) ucAraNa karanA, bolanA. ujAsa a. daza. prakAzita hAnA. guja. ujAsa guja. ucAra 386 saMjJA 402 ucer3a sa. de. 'ucar3a' 387 ujiyA a. deza. utpanna karanA; prakaTa karanA 403 * uccara sa. sama (saM. ut + car ) uccAraNa karanA. guja. uccAra 388 *ujiyAra sa. deza. rozana karanA; bAlanA 404 *ucchara a. deza. uchalanA 389 ujera sa. deza. ujAlanA 405 *ucchala a. sama. (saM. ud + zal ) uchalanA ujjAra sa. deza. ujAranA 406 390 ujhaka a. deza. ucakanA; cauMkanA 407 *uchaka a. deza. cauMkanA; hoza meM AnA 391 ujhapa a. deza. khulanA 408 uchaTa a. deza. ucaTanA 392 ujhara a. deza. haTanA; Upara kI ora khisakanA; *uchara a. deza. uchalanA guja. UchaLa 393 sa. ur3elanA 409
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 karanA 431 ujhala a. deza. ( * ujjharaH prA. ujjha lea; de. udara ka. de. 'uDhAra' 425 iAle. 1676) eka bartana se dUsare bartana ur3hAra (1) sa. bhava (saM. ut + havalU; de. meM pahu~canA 410 iAleM 2032) kisI vivAhitA ko nikAla ujhAMka a. de. 'ujhaka' 411 yA bhagA jAnA ujhila a. de. 'ujhala' 412 (2) sa. deza. uddhAra karanA 426 uTaka sa. deza. aTakala se patA lagAnA; a. uDhuka a. de. 'uDhaka' 427 aTakanA 413 utapana a. nA. ardhasama ( utpanna vize. saM. utpanna * uThTha a. de. 'uTha' de. pR. 125, hai. bhA.) utpanna honA. guja. tula. utapata saMjJA 428 uThega a. deza. (* upAdega; de. iAle 2172) utapATa sa. sama (saM. ut + pATa) ukhAr3anA; kisI U~cI vastu kA sahArA lenA; Teka lagAnA. guja. uThaMga; tula. oThiMgaga saMjJA 415 naSTa-bhraSTa karanA 429 uTha a. bhava (saM. ut + sthA; prA. uTThaH de. utapAta sa. de. 'utapAda' 430 iAle 1900 ) nIce ke tala yA stara se utapAda sa. ardhasama (se ut + pAda) utpanna Upara ke tala yA stara kI ora calanA yA bar3hanA. U~cAI kI ora yA Upara jAnA athavA utapA sa. de. 'utapana' 432 bar3hanA guja. UTha 116 utara a. bhava (saM. ut + tRprA. uttara; de. iAle uThaka a. de. 'uThaMga' 417 1770) Upara se yA kisI sapATI se nIce ur3a a. bhava (saM. un + DI; prA. uDDa; de. AnA guz2a. Utara 433 iAle 1697) paMkha ke sahAre havA meM calanA- utarA a. deza. pAnI meM par3I huI cIz2a kA phiranA: phailanA. guja. UDa 418 Upara tairanA, pAnI ke Upara AnA; vipatti ur3akA sa. deza. ( de. pR. 16, de. za. ko.) se uddhAra pAnA. guja. tula. tara 'tairanA' 434 lagAnA, banda karanA 419 *utalA a. deza. Atura honA; utAcala karanA ur3Asa sa. ardhasama (saM. ut + damza; de. iAle 435 ___1984) (bistarA Adi ) sameTanA 420 *uttAra sa. sama (saM. ut + tR) pAra utAranA, uDIka sa. deza. pratIkSA karanA 421 dUra karanA 436 uDera sa. de. 'uDela' 422 *utthava sa. deza. AraMbha karanA; Upara uThanA uDela sa. bhava ( saM. ut + laNDa prA. ullaMDia 457 vize. de. ikAle 236)) kisI tarala padArtha *utsAha a. nA. sama (saM. utsAha saMjJA). ko eka pAtra se dUsare pAtra meM girAnA yA utsAhita honA. guja. utsAha saMjJA 438 DAlanA guja. tula. ulAMTa saMjJA 'kalAbAjI, uthapa sa. ardhasama (saM. ut + sthApU) Upara uThanA yA khar3A karanA; ukhar3anA; a. uThanA udaka a. nA. deza. 'prA. uDDhaMka saMjJAH de. pU. guja. uthApa 439 153 pA. sa. ma. ) Thokara khAnA; sahArA lenA utharA a. bhava (saM. ut + stR? prA. utthar ) 424 kiMcit uThanA. unnata honA 440 kUda' 423
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza uthala a. deza. DagamagAnA; ulaTa jAnA. guja. Uthala 441 uthApa sa. de. 'uthapa' 442 usa sa. deza. ukhAr3anA; a. ukhar3anA 443 udaka a. deza. uchalanA-kUdanA chaTakanA 444 Dadagara a. nA. ardhasama ( udgAra saMjJA; saM. udgAra) nikalanA, ubhar3anA, DakAra lenA 445 udagAra sa. de. 'udagara 446 udaghaTa a. sama. ( saM udita honA 447 ud + ghaT ) prakaTa honA; udabAsa sa. bhava ( sa. ud + vAsa) kisI sthAna se haTA denA, ujADanA 448 * udamada a. deza. unmatta honA, sudhabudha kho denA 449 ut *udamAna a. deza, unmatta honA 450 * udaya a. nA. sama ( udaya saMjJAH saM + i; prA. udaya iAleM 1931 ) udaya honA. guja. udaya saMjJA 451 *udara a. deza vidirNa honA; (mer3a, divAra Adi kA ) kaTakara alaga ho jAnA; a. utaranA 452 *udava a. de. 'udaya' 453 udasa a. bhava (saM, ud + vas; prA. *uddasa ha. bhA. ) ujar3anA, udhvasta honA 454 * udAsa (1) sa. nA. sama ( udAsa vize. saM. udAsa udAsa honA. guja. udAsa vize. ( 2 ) sa. deza. ujAr3anA; ( bastA ) sameTanA 455 udiyA a. deza udvigna karanA 456 *uddha a. deza. Upara uThAnA, uDanA 457 *uddhara sa. de. 'uddhAra 458 uddhAra sa. nA. sama ( uddhAra saMjJA; saM. uddhAra; de. 39 pra. 198; vra. kha. tu. a.) uddhAra karanA. guja. uddhAra 459 udhaka a. de. 'udhar3a' 460 udhar3a a. bhava (saM. ud + dhRH prA. udghaDa vize. de. iAle 2009 khalanA bikharanA guja. udheDa sa. 'camaDI udheDanA' 461 udhara a. deza. saMkaTa Adi se uddhAra pAnA yA mukta honA, sa. uddhAra karanA 462 ke udharA a. nA. deza. ( udhara avya. } havA jhoMke meM par3akara idhara-udhara chitarAtA yA bikharAnA; naSTa-bhraSTa ho jAnA 463 udhala a. de. 'udara' 464 usa sa. deza. bikharanA; phailanA 465 udhiyA a. nA. daza. (Udhama saMjJA ) Udhama macAnA a. udhar3anA guja. Udhama saMjJA 466 una sa. deza. bunanA: a. unavanA 467 unaca sa. deza. cArapAI kI bunAhaTa ko khIMcakara kar3A karanA, aicanA 468 unamA a. ardhasama (saM. un + mad ) unmatta honA: bihUvala honA 459 mAtha sa. ardhasama (saM. unmatha ) mathanA 470 a. deza. anumAna karanA; socanA * unamAna 471 * unamala sa. nA. sama (saM. una + mUla ) ukhAr3anA; naSTa karanA 472 uname sa. nA. ardhasama unamekha saMjJA: saM. unmeSa ) vikasita honA; A~kha khulanA 473 a. de. 'unava' jhukanA; laTakanA 474 *unara a. deza. Upara uThanA yA bar3hanA; chAnA 475 *unaya unava a. bhava (saM. ava + namaH prA. oNamH deM. ileM 788 ) jhukanA; giranA 476
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 * unai a. de. 'unava' 478 unmIla sa. nA. sama (saM. unmIlana ) vikasita karanA, a. khulanA, khilanA guja. unmIlana saMjJA 479 upa a. de. 'upaja' 480 * upakara sa. nA. ardha sama ( upakAra saMjJA; saM. upakAra ) upakAra karanA. guja. upakAra saMjJA 481 * upaca a. nA. ardhasama ( saM . upacaya saMjJA ) unnata honA; phUTa paDanA 482 upacara sa. de. 'upacAra' 483 upacAra sa. nA. sama ( upacAra saMjJA; saM. upacAra ) vyavahAra karanA, vidhAna karanA. guja. upacAra saMjJA 484 upaja a. bhava ( saM . ut + pad; prA. upajj de. iAle 1814) utpanna honA; mana meM uThanA guja. Upaja 485 upaTa a. bhava ( sa. ud + vRt; prA. uvvatt; de. iAleM 2071 ) ubharanA; dAga yA nizAna par3a jAnA. guja. UpaTa 486 upahAra sa. de. 'upaTa' 487 upar3a a. deza. ukhar3anA; de. 'upaTa' guja. Upar3a 'ubharanA, jAnA' 488 * upadeza sa. nA. ardhasama ( upadeza saMjJA; sa. upadeza ) upadeza, zikSA denA. guja. upadeza 489 *upadhara a. sama (saM. upa + dhR ) 490 * upana (1) a. de. 'upaja' ( 2 ) sa. deza. udAharaNa denA; tulanA karanA 491 * upamA sa. nA. sama ( upamA saMjJA; saM. upamA ) tulanA karanA. guja. upamA saMjJA 492 upaya a. de. 'upaja' 493 *unai upara a. de. 'upaTa' 494 uparA a. nA. bhava ( Upara avya; saM. upari; prA. uppariM, uppiaM; iAle; 2333 ) Upara honA; saM. Upara karanA. guja. tula. upara avya 495 uparAja sa. ardhasama (saM. upArja) utpanna karanA; upArjana karanA 496 * uparAha sa. deza. prazaMsA karanA 497 upalA sa. de. 'uparA' 498 upava a. deza. ur3a jAnA; udaya honA 499 upasa a. de. 'ubasa' 500 upasava a. deza. kahIM se bhAga yA haTakara cale jAnA 501 upATa sa. bhava. ( saM ut + pad prA tula. uppar3a de iAle 1809 'jaDa se nocanA, ujADanA. guja. upATa 502 upATha sa. deza. dRDha yA pakkA karanA; pamAnA 503 upAra sa. nA. bhava ( upAr3a saMjJA: saM. utpATa; prA. uppADa, de. iAleM 1819 ) ukhAr3anA. guja. upADa 504 . * upekha sa. deza. upekSA karanA 505 *upai a. deza. ur3a jAnA 506 * upaDa a. deza uphananA: ubalanA 507 uphana a. nA. ardhasama ( uphAna saMjJA; saM. ut + phaNU de. iAle 1836 ) ubalanA. guja. tula. uphANo saMjJA 508 uphanA a. de. 'uphana' 509 uphAla a. bhava (saM. ut + sphala : prA. utphAla : de. Ale 1837 ) nirmUla karanA; ujAr3anA 510 uba (1) a. ardhasama (saM. ud + vap; de. iA 2059 ) ukatAnA, ghabarAnA. guja. Uba, ubA 'phaphUdI jamanA'
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza (2) sa. deza. uganA; unnati karanA 511 ubhaDa a. de. 'ubhara' 526 ubaka a. nA. deza. (ubaka saMjJA; * ubbakka; ubhara a. bhava (saM. ud + bhR; prA. umbhalia%B prA. uvvakka; de. iAle 2337) kai karanA. de. iAle 2038) Upara uThanA, prakaTa honA. guja. tula. ubaka, ubako saMjJA 'ubakAI' 512 guja. UbhaLa 527 ubacha sa. nA. bhava (saM. utprekSaNa; prA. uppokkhana, ubhA a. de. 'abhuA' 528 de. pR. 373, mA. hi. ko.) kapar3A pachADakara ubhAla sa. deza. (prA. ubbhAlaNa; de. pA. sa. ma. dhonA; siMcAI ke lie pAnI khIMcanA 513 tathA pR. 102, hi. ta. za.) sUpa Adi se ubAka a. de. 'ubaka' 514 sAphasutharA karanA 529 ubaTa a. bhava (saM. ud + vRt; prA. ubbatta, ubhAsa a. nA. bhava (avabhAsa saMjJA; saM. bhAsU; ubbaTUTa; de. iAle. 2071) mAliza karanA. prA. obhAs , avahA saMjJA de. iAle 798 guja. UTavA 515 tathA pR. 88 hi. ta. za.) camakanA 530 ubara a. de. 'ubAra' 516 ubhiTa a. deza. hicakanA, aTakanA 531 ubala a. deza ( * ubbala; prA. uvvara; de. iAle umaMga a. de. 'umaga' 532 2339) khaulanA, uphananA. guja. tula. ubALo umaga a. bhava (unmagna vize. saM. unmagna; prA. saMjJA 517 ummagga; de. iAle 2110) umaMga meM AnA, ubasa a. bhava (saM. ud + vAs ; de. iAle joza meM AnA. guja. tula. umaga 'sphurita honA, 2084) sar3anA, saDauMdha pedA honA 518 utpanna honA' 533 ubaha a. bhava (saM. ud + vahU; prA. uvvaha; de. umaca a. deza. humacanA; cauMkanA 534 iAle 2076) ubharanA; talavAra Adi Upara umar3a a. deza. (* ummaDa; de. iAle 2344) uThAnA 519 bar3hakara phailanA, joza meM AnA. guja. UmaDa, ubAra sa. bhava (saM. ud + vR; prA. uvvAra, de. UmaTa 535 iAle 2082 tathA 2356) bacAnA. guja. tula. umada a. de. 'umaga' 536 ugAra 520 umasa a. nA. deza. (umasa saMjJA) umasa honA ubiTha sa. bhava (saM. ava + iSTa; prA. oiTTha; 537 de. pR. 374 mA. hi. ko.) aruci paidA umaha a. de. 'Umaha' 538 karanA; ubAnA. a. UbanA 521 ubITha sa.de.'ubiTha, 522 umAka sa. deza. (a. vyu. de. pR. 102, hi. de. ubIdha a. bhava (saM. uda + vyadhH prA. uvviddhaH za.) ukhADakara pheka denA 539 ha. bhA.) pha~sanA; cubhanA 523 umeTha sa. bhava (saM. ud + veSTa, prA. uvved; de. ubha a. nA. bhava (saM. Urdhva vize; prA. ubbhAha. iAle 2091) maror3anA, aiMThanA 540 bhA.) uThanA. guja. Ubhu vize 'khaDA' 524 umeDa sa. de. 'umeTha' 541 ubhaTa a. ardhasama (saM. udbhaTa ?) ahaMkAra *umela sa. deza. prakaTa karanA; varNana karanA 542 karanA; ubharanA 525 . umma a. deza. umar3anA 543
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ uyabA a. deza. a~bhAI lenA 544 ulaTa-palaTa a. deM, 'ulaTa' 566 ura a. de. 'ur3a' 545 *ulaTha a. de. 'ulaTa' 567 uraka a. deza. (* udrokka, prA. ullakka, de. *ulatha a. deza. Upara-nIce honA; uchalanA. __ iAle 2068) rukanA, ThaharanA 546 guja. Uthala 568 uraga sa. deza. jhelanA, aMgIkAra karanA 547 *ulada sa. deza. uDelanA; DhAlanA; a. khUba urA a, bhava (saM. upa + sandh ; prA. uarujja; barasanA 563 de. iAle 2221) ulajhanA, vidhAgrasta *ulara (1) a. bhava (saM. ut + lal ; prA. honA. guja. Urajha 'laTakanA'; urajhA 'ulajhAnA' ullalU; de. iAle 2373) uchalanA; jhapaTanA. 548 guja. ulaLa uradhAra sa. deza. phailAnA, udher3anA 549 (2) a. de. 'ulaTa' 570 urama a. deza. laTakanA, jhUlanA 550 * ulala a. deza. DharakanA; ulaTa-palaTa honA; urara a. anu. (de. pR. 377, mA. hi. ko.) sa. ulaTa-palaTa karanA. guja. ulaLa 571 umaMgita honA 551 * ulasa a. bhava (saM. ut + las ; prA. ullasU; urasa sa. deza. uThAnA-girAnA; DhA~kanA 552 de. iAle 2375) zobhita honA. guja. Ulasa usa a. deza. khatama ho jAnA, cuka jAnA, orAnA; ___ bhavya dIkhanA, prasanna honA' 572 sa. ke. 'ur3A 553 ulasA a. de. 'ulasa' 573 urAha sa. nA. ulAhanA denA 554 ulaha a. deza. umar3anA; utpanna honA 574 *uruja a. de. 'urajha' 555 ulA~gha sa. bhava (saM. ut + lachUghu ; prA. ullAMgha; *urekha sa. de. 'ureha' 556 de. iAle 2366) lA~ghanA, (AjJA kA) ullaMureha sa. bhava (saM. ud +rikha ; prA. ullihU;) ghana karanA. guja. ulaMgha 575 de. iAle. 2060) tasavIra banAnA 557 ulAra sa. de. 'ulA' 576 ureDa sa. deza. u~DelanA, girAnA 558 ulAla sa. deza. pAlana-poSaNa karanA 577 *ulaMga sa. deza. lA~ghanA 559 ulAha a. bhava (saM. upa + A + labha ; prA. uvA*ulaMgha sa. nA. ardhasama (saM. ullaMghana saMjJA) laDH de. iAle. 2312) gilA karanA, doSa __ ullaMghana karanA guja. ulaMgha 560 denA. guja. tula. upAlaMbha saMjJA 578 ulaDa sa. de. 'ur3ela' 561 ulIca sa. deza. koI tarala padArtha bAhara pheMkanA ulaca sa. de. 'ulIca' 562 579 ulacha sa. de. 'ulIca' 563 uleDa sa. de. 'uDela' 580 ulajha a. de. 'urajha' 564 uleTa sa. de. 'ulaTa' 581 ulaTa a. deza. (* ullaTTa; prA. ullaTTa vize. uleDa sa. de. 'uDela' 582 de. iAle 2368) sIdhe kA auMdhA honA. uleDha sa. deza. kapar3e ke zera yA sire ko thor3A guja. UlaTa 565 ulaTa yA mor3akara tathA andara kI ora karake
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza Upara se sInA 583 U~ga sa. de. 'auMga' 603 ulaiMDa sa. de. 'uDela' 584 U~gha a. deza. (* uddh ; prA. uMgha , uggh : deM. ullaMgha sa. sama (saM. ud + laGkath ) ullaMghana iAle 1632) nIMda lenA. guja. UMgha 604 karanA. guja. ullaMgha 585 U~cha sa. bhava (saM. unchu ; de. iAle 1680) ullAsa sa. nA. sama (saM. ud + las ) ullasita kaMghI karanA 605 honA. guja. ullAsa saMjJA 586 U a. deza. uanA, uganA 606 uva a. de. 'Ua' 587 Ua a. bhava (sa. ud + i, prA. ui, de. iAle usa sa. de. 'osA' 588 ___1944) udita honA 607 usaka a. bhava (saM. ut + suca: prA. usasakka. Uka a. bhava (saM. ut + kram , prA. ukmam : de. de. iAle 1886) uttejita honA 589 iAle 1737) cUkanA, saM. choDanA 609 usana sa. de. 'usina' 590 UkaTa sa. deza. ukaThanA 609 usara a. de. 'usAra' 591 Ukasa a. de. 'ukasa' 610 *usala a. de. 'usAra' 592 Uga a. de. 'uga' 611 *usasa a. deza. gaharI yA ThaMDhI sA~sa lenA: a. Ugara sa. de. 'ugala' 612 khisakanA 593 Uchaja a. deza. (ana Adi) Upara uThAkara apane usA sa. de. 'osA' 594 bacAva ke lie taiyAra honA 613 *usAra sa. bhava (sa. ava + Y; prA. osAru: de. *UTa a. de. 'auTa' 614 iAle 862) ukhAr3anA; pUrA karanA 595 *Ur3a sa. de. 'UDha (2) usAla sa. deza. ukhAr3anA; dUra karanA 596 UDha (1) a. nA. sama. (saM. Uda) soca-vicAra usina sa. bhava (saM. ut + zrA; de. iAle 1863 prA. usiNa vize.) ubAlanA, pakAnA. (2) a. nA. sama. (saM. Uda) vivAha karanA 616 guja. tula. osAmaNa saMjJA 'mA~Da' 597 usAja sa. bhava (saM. ut + zrAH de. iAle. UthApa sa. de. 'uthapa' 617 ___1865) ubAlakara pakAnA 598 ___ Udhara a. de. 'udhara' 618 usIjha sa. bhava (saM. ut + sidhUH de. iAle Una a. nA. sama. (Una vize.) kama karanA. 1854) dhImI Aga se pakAnA. tula. gaja. guja. tula. aNu vize. 'kama' 619 sIjhava 599 *Upa a. deza. upajanA 620 use sa. deza. ubAlanA 600 Uba a. bhava (saM. ud + vij ; prA. ubviyU , uhaTa a. deza. ughar3anA; haTanAH sa. ughAr3anA de. iAle 2087) ukatAnA, ghabarAnA. guja. 601 tula. aba, ubA 'ubasamA' 621 uhara a. de. 'ohara' 602 Ubha (1) a. nA. deza. (Ubha saMjJA, *ubba, karanA ut + zrA; de. iAle
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Uma prA. uvva de. iAle. 2340) garamI se UbanA ogara a. deza. TapakanA, rasanA; (kue~ Adi kA) pIDita honA, __ sApha kiyA jAnA. tula. guja. gALa 639 (2) a. de. 'ubha' 622 ocha sa. deM. 'U~cha' 640 Uma a. bhava (saM. un + mad de. iAle 2115) oja sa. ardhasama (sa. ava + tuda deM. iAle vijaya se AnaMdita honA 623 778) rokanA, jhelanA 641 UmaTa a. de. 'umar3a 624 oTa (1) sa. deza (*oTUTa; deM. iAle 2544) Umaha a. bhava (saM. un + mathU ; prA. ummahU de. kapAsa ke binaule ko alaga karanA; kisI iAle 2115) umaMga meM AnA 625 bAta ko bArabAra kahanA. guja. oTa *Ula a. deza. prasanna honA; uchalanA 625 'kokanA' Ulaha a. de. 'ulaha' 627 (2) sa. bhava (saM. ava + vRt ; prA. ovatt Uvar3a a. de. umaha 628 de. iAle 840) vAdya ke tAra cher3anA 642 e~ca sa. de. 'aica' 629 peMca sa. bhava (saM. ati + acc : prA. aiMca ; de. ra oga a. de. 'uThaga' 643 iAle 210) khIMcanA. guja. paMca 630 ' oDa sa. deza. (a. vyu. de. pR. 103, hi. de. za.) aiMcha sa. deza. jhAr3anA; (bAloM meM) kaMghI karanA Upara lenA; (hAtha) pasAranA 644 631 or3ha sa. deza. (*oDDha; prA. oDDhigA-uDDhiyA peMTa sa. de. 'aiMTha' 632 saMjJA de. iAle 2547) kisI kapar3e, khAla ___ Adi se badana ko DhakanA; apane jimme lenA. aiMTha sa. bhava (saM. A+ veSTa ; prA. AveDhima vize. guja. oDha 645 de. iAle 1448) maroDa, ghumAva denA. guja. tula. eMTa 'garva karanA' 633 odara (1) a. bhava (sa. ava+da prA. avadAla de. iANe 782 tathA 784) kisI aiMDa sa. de. 'aiMTha' 634 sahI cIja kA ukhar3anA; phaTanA oicha sa. deza. nichAvara karanA, auMchanA 635 (2) a. deza. (a. vyu. de. pR. 103, hi. *oMka (1) a. de. 'oka' / de. za.) udAsa honA 646 (2) a. bhava (saM. apa + kram ; prA. ava | odha a. bhava (sa.ava + bandh ; prA. obaddha vize. kkam ;-de. pA. sa. ma. tathA pR. 182,. de. iAle 795) pha~sanA, ulajhAnA; (kAma meM) hi. de. za.) haTanA 636 lAnA 647 oMga sa. ardhasama (sa. upa + amjU ; de. iAle 2293) gADI kI dhurI meM tela lagAnA. guja. onaca sa. de. 'unaca' 648 UMga, UMja 637 onava a. de. 'unava' 649 oka a. deza. (*okka; de. iAle 2538: prA. onA a. kisI ora uThanA pA laganA; sa. kAna okkia saMjJA; de. prA. sa. ma.) ke karanA lagAkara sunanA; jhukAnA 650 bhaiMsa kI taraha cillAnA. guja. oka 638 opa a. deza (*oppaH prA. oppa vize. de.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 hindI-gujarAtI dhAtukoza iAle 2556) camakanA; sa. camaka lAne ke auMcha sa. de. 'ojhcha' 669 lie mAMjanA. guja. opa 651 auMja a. deza. ubanA, vyAkula honA; sa. opA a. de. 'opa'. dUdha kI ha~DiyA Adi garama ulajhanA 670 karate samaya adhika A~ca laga jAne se usa A~Ta sa. de. 'auTa' 671 meM dhuA~-mizrita gaMdha kA Ane laganA 652 auMDa a. deza. umar3anA 672 orama a. de. 'olama' 653 auMda a. deza. unmatta honA; vyAkula honA orakha a. de. 'olama' 654 673 orA a. deza. samApta honA, cukanA 655 *A~dha a. nA. bhava (A~dhA vize; saM. avamUrdhan ola sa. nA. deza. (ola saMjJA) paradA karanA; prA. omuddhaNa; de. iAle 804) auMdhA honA; __ or3hanA; rokanA 656 sa. ulaTa denA. tula. guja. UMdhu vize. 674 olaga a. de. 'alaga' 657 auMsa a. de. 'ausa' 675 olama a. bhava (sa. ava + lamb ; prA. olaMba; augAha a. ardhasama (saM. ava + gAh) avagAde. iAle 827) laTakanA; jhukanA. guja. tula. hanA. guja. avagAha 676 oLabo saMjJA 658 aughUra a. deza. ghUmanA, cakkara khAnA 677 olara a. de. 'ulara' 659 auchA a. deza. chAnA 678 oliyA sa. deza. goda meM bharanA; ghusanA 660 auTa sa. bhava (saM. A + vRt; prA. Avad de. osana sa. nA. bhava (zlakSNa vize. saM. uva + iAle 1420) dUdha Adi ko A~ca dekara zlakSNa; de. iAle 657) ATA gUMdhanA 661 gAr3hA karanA. guja. tula. avaTavA "cammaca se osara a. deza. barasanA 662 hilAye jAte hue ubalanA' 679 osA sa. ardhasama (saM. apa + zrI: de. iAle autara a. ardhasama (saM. ava + tR) avatAra grahaNa 963) dAnA-bhUsA alaga karane ke lie anAja karanA, janma lenA. guja. avatara 680 ko havA meM ur3AnA. guja. osAva 'pasAnA'; *audaka a. deza. (a. vyu. de. pR. 104, hi. tula. osAmaNa saMjJA 'mA~Da' 663 de. za.) cauMkanA 681 oha sa. deza. DaMDhaloM Adi ko Upara uThAkara auMdhAra (1) sa. deza. (a. vyu. de. pR. 104, hilAte hue nIce girAnA 664 hi. de. za. ) idhara-udhara hilAnA-DulAnA ohara a. bhava (saM. ava +bhaH prA. oharia (2) sa. adha sama (saM. ava + dhR) avavize. de. iAle 797) zamita honA; kamI dhAranA; prAraMbha karanA 682 para honA. guja. tula. osara 665 auna a. de. 'Una 683 auMga sa. de. 'oMga' 666 aura a. deza. Age bar3hanA; sUjhanA 634 auMgha a. deza. ( *avoMdhU ; de. iAle 901) aurasa a. deza. rUThanA, anakhAnA 685 U~ghanA 667 aula a. de. 'aUla' 686 A~ghA a. de. 'auMgha' 668 ausa (1) a. bhava (saM. A + vAs ; prA. tula.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kha AvAsa saMjJA; de. iAle 1433 tathA 458) kacAra sa. anu. (de. pR. 428, mA. hi. ko.) Umasa honA, phalAdi kA sUkhakara pakanA pachADakara pAnI se kapaDe dhonA 700 (2) a. bhava (saM. A + tapU ; de. iAle kaciyA a. nA. deza. (kaccA vize.) kaccA 1120) garama honA 687 par3anA yA honA; himmata hAranA; sa. kisI *kaMkha (1) a. deza. kisI bAta kI icchA honA ko sAhasarahita karanA 701 (2) a. de. 'kA~kha' 688 kaco sa. de. 'kacoka' 702 ka~jiyA a. nA. deza. (ka~jA saMjJA ) kaMjaI raMga kacoka sa. anu. (de. pR. 428, mA hi. ko.) kA bananA, kucha nIlApana lie kAlA par3anA; kisI ko koI nukIlI cIca cubhAnA 703 dahakate hue koyaloM kA bujhanA; jhaMvAnA 689 kacoTa a. anu. deza. (a. vyu. pR. 104, hi. ka~TiyA a. nA. bhava (kA~TA saM. kaNTaka; prA. deza.) cumanA, gar3anA; kisI priya jana ko kaMTiya; de iAle. 2668) kA~ToM se yukta yAda karake duHkhI honA; raha rahakara pIr3A honA; romAMcita honA; sa. kaTi lagAnAH romAM uThanA 704 cita karanA guja. kAMTo saMjJA 690 kajariyA sa. nA. bhava (kAjara saMjJA, kAjala; kaMtha sa. nA. sama (kaMthA saMjJA) kaMthA pahananA. saM. kajjala, prA. kajjala; de. iAle 2622) guja. kaMthA saMjJA 691 baccoM ko najara se bacAne ke lie kAjala kI kaMpa a. de. 'kA~pa' 692 biMdI lagAnA; kAlA karanA 705 kaSa sa. ardhasama (saM. kAMkSa) icchA karanA; kajalA a. de. 'kajariyA' 706 dekhanA 693 kaTa a. de. 'kATa' 707 kau~dha a. de. 'kauMdha' 694 kaTakaTA a. nA. anu. ( de. pR. 432, mA. hi. kakora sa. deza. (a. vyu. pR. 104, hi. de. za.) ko.) kruddha hone para dA~ta pIsanA. guja. tula. kharoMcanA; moDanAH kuredanA 695 kacakacAva 708 kacaka a. de. (*kacca, de. iAle 2610) kaTakA sa. de. 'kaTakaTA' 709 kisI aMga yA vastu kA daba jAnA, kucalA kaTamaTA a. deza. (a. vyu. de. pR. 105; hi. de. jAnA; sa. darAra par3anA; sa. kucalanA. guja. za.) kATanI-sI najara se dekhanA 710 kacaka 'kasakara bA~dhanA' 696 *kaTASpa sa. nA. ardhasama (saM kaTAkSa ) kaTAkSa kacakacA a. anu. (*kacca; de. iAle 2612) karanA 711 'kacakaca' kI AvAja honA; dA~ta ghusAnA. kaTiyA a. de. 'ka~TiyA' 712 guja. kacakacAvaH kacakaca saMjJA 697 kacara sa. de. pairoM se ragar3anA; kucalanA; bahuta / - kaTUra a. deza. (a. vyu. de. pR. 105, hi. adhika bhojana karanA. guja. kacara 698 ' de.za.) upekSA yA krodhapUrvaka dekhanA, ghUranA 713 kacA a. nA. deza. ( kaccA vize. ) Darakara pIle kaTTha sa. deza. kATanA; kADhanA; a. kaTanA 714 haTanA; kaccA paDanA; sa. aisA kAma karanA *kaTyA a. de. 'kaMTiyA' 715 jisase koI dhairya choDa de 699 kaThiyA a. nA. bhava (kATha saMjJA; saM. kASTha;
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza prA. kaTTha; de. iAleM 3120 ) sakhta ho jAnA; sUkhakara kar3A ho jAnA 716 kaThuA a. de. 'kaThiyA 717 *kaThaTha a. deza. bAhara AnA; nikalanA; sa. nikAlanA 718 kar3aka a. nA. anu. ( kar3akar3a saMjJA ) ' kar3akar3a zabda karanA; ghI - tela kA garama ho jAnA; gussA karanA; sa. bahuta garama karanA, guja. kakaLa 719 kar3akar3A a. de. ' kar3aka ' 720 kaDuA a. nA bhava ( kaDuA vize. saM. kaTu; prA. kaDu; de. iAleM 2641 ) kaDuA laganA; bigar3anA. guja. tula. kaDavu vize. 721 kar3ha a. de. 'kAr3ha' 722 * kaDharA sa. deza. kisIko ghasITakara bAhara nikAlanA 723 , 726 * kaDhalA sa. de. 'kar3harA 724 * kar3hie sa. de. ' kar3harA 725 * kar3hora sa. de. 'kar3harA katakatA a. deza. ( a. vyu. de. pR. 105, hi. de. za. ) atizaya kSINa ho jAnA. guja. tula. kaMtA 727 katara sa. bhava ( saM . kRta: tula. prA. kattarI saMjJA de. iAleM 2858) kaiMcI yA saraute se kATanA. guja. kAtara 728 * kattha sa. ardhasama ( saM . kath ) kathana karanA; kahanA 729 katha sa. sama. ( saM . kath ) kahanA: burAI karanA. guja. katha 730 kadabA sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 105; hi. de. za. ) ( kheta kA ) jotane yogya honA 731 kadarA a. nA. deza. ( kAdara vize.) kAyaratA dikhalAnA 732 47 kanakanA (1) a. deza. ( a. vyu. de. pR. 105; hi. de. za. ) caukannA honA; romAMcita honA; sa. cunacunI yA surasurI utpanna karanA (2) a. anu. bhava. ( saM . kvaN; prA. kaNakaN; pR. 183, hi. de. za. ) 'kanakana' kI dhvani utpanna karanA 733 kanakhiyA sa. nA. bhava ( kanakhI saMjJA; saM. kANAkSa, prA. kANakkha; ha. bhA. ) kanakhI se dekhanA izArA karanA 734 kanamanA a. anu. ( a. vyu. de. pR. 105; hi. de. za. ) sone meM AhaTa pAkara yA becainI se hAtha-pAMva hilAnA, sikor3anA 735 kanA a. nA. deza. ( kanA saMjJA ) Ukha kI phasala meM kanA nAmaka roga honA 736 kaniyA a. nA. deza ( kannA saMjJA ) A~kha bacAkara kisI ora nikala jAnA; guDDI yA pataMga kA kisI ora jhukanA 737 kapaTa sa. nA. sama (saM. kapaTa ) chala se kisI cIja meM se kucha aMza nikAla lenA; vastu ko Upara se thor3A tor3a-noca lenA. guja. kapaTa saMjJA 738 kafanA sa. nA. vi. ( kafana saMjJA, ara.) murde ko kafana meM lapeTanA; a. kafana meM Dhaka jAnA tula, guja. 'kaphana' 739 kabUla sa. nA. vi. ( kabUla saMjJA, ara. ) svIkAra karanA, mAna lenA. guja. kabUla 740 kama a. nA. vi. ( kama vize. phA. ) ( kisI vastu kA ) kama par3anA, thor3A honA 741 kamA sa. bhaba ( saM. kram; prA. karma; de. iAleM 3579 ) upArjana karanA; kAma dene yogya banAnA. guja. kamA 742 kara sa. bhava ( saM . kR; prA. kar; de. iAleM 2814 ) kisI kAma meM sakriya honA; banAnA guja. kara 743
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaka karaka a. de. 'kar3aka' 744 kala zabda honA; zarIra ke kisI aMga meM karakha a. de. 'karaSa' 745 halakI khujalI honA; suramurAhaTa honA; guja. karakhA (1) a. nA. bhava. (saM. kAlavya saMjJA; kalakala jI jalAnA, cItkAra karanA.' tula. kalakala saMjJA 759 kAlikha, kArikha; ha. bhA.) kAlikha se yukta honA; kAlA par3anA kalapa a. deza. kalpanA karanA; vilApa karanA; (2) a. deza. ghUranA ( de. pR. 278, cha. duHkha pAnA. guja. kaLapa 'vilApa karanA' 760 kA. u) 746 kalappa a. de. 'kalapa' 761 *karabara a. anu. pakSiyoM Adi kA kalarava karanA; kalama sa. nA. deza. (kalapa saMjJA ) kalama karanA; ho-hallA karanA. guja. kalabala 747 kATanA. tula. guja. kalama saMjJA 762 karabarA (1) a. anu. khar3abar3AnA kalamala a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 106, (2) a. de. 'karabara' 748 hi. de. za.) kasamasAnAH becaina honA. 763 karavara a. de. 'karabara' 749 kalamalA a. de. 'kalamala' 764 karaja a. adhesama ( karaba saMjJAH saM. kRSa ) apanI kalA sa. adhasama ( saM. kala de. iAleM 2919: ora khIMcanA, khIMcakara nikAlanA: sokhanA 750 prA. kallavia vize; de. pR. 212, pA. sa. ma.) hilAnA, mizrita karanA. guja. kAlava 765 karasa sa. de. 'karaSa' 751 karAra a. anu. deza (a. vyu. de. pR. 106, kaliyA a. nA. bhava (kalI saMjJA; saM. kali, hi. de. za. ) kara-kara arthAt kaThora zabda kalI; prA. kaliA; de. iAle' 2934) kaliyoM se yukta honA; paMkhiyoM kA nayA paMkha karanA 752 nikalanA. tula. guja. kaLI saMjJA 766 karAha a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 106, kalola a. nA. bhava (saM. kallola saMjJA; prA. hi. de. za.) Aha-Aha karanA. pIr3AsUcaka kallola; de. iAle 2955) krIr3A karanA. dhvani nikAlanA 753 guja. kallola 767 karo sa. de. 'karoda' 754 kallA a. deza. jalana ke sAtha darda honA 768 karoda sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 106, hi. hi. kalhAra sa. nA. deza. (de. pR. 485, mA. hi. de. za.) karedanA, khuracanA 755 ___ko; prA. kAhallI; de. pR. 241. pA. sa. ma.) karrA a. nA. deza. kar3A honA; sakhta honA; kahAr3I meM DAlakara yA tave para rakhakara koI 'karakara' zabda honA; ' karakara' zabda karanA. cIz2a talanA, bhananA 769 guja. karaDA; tula. guja. karaDu vize. 756 kavara sa. deza. kauranA, seMkanA 770 karSa sa. sama. ( saM. kRS ) khIMcanA. guja. karakha, kavitA sa. nA. sama. (saM. kavitA saMjJA) karaSa, karasa 757 kAvyAtmaka likhanA, bhAvukatA se likhanA. kalaka (1) a.de. 'kalakalA, tula. guja. kavitA. kavetAI saMjJA 771 (2) cItkAra karanA. tula. guja. kakaLa kasa (1) sa. bhava (saM. kRS ; prA. karis, 758 kAs; de. iAleM 2908) baMdhana ko khIMcakakakalA sa. anu. kalakala zabda karanA; a. kala kara majabUta karanA. guja. kasa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza ( 2 ) sa. bhava ( saM . kaSU prA. kas; de. iAleM 2972 ) parIkSA karanA. guja. kasa 772 kasaka a. bhava. (saM. kaS; prA. kas; de. iAle 2972) pIDA honA; sAlanA. guja. kasaka 773 kasamasA a. nA. anu. ( kasamasa saMjJA; a. vyu. de. pR. 106; hi. de. za. ) bhIDa ke kAraNa Apasa meM ragaDa khAte hue hilanA, becaina honA. tula. guja. kasamasa saMjJA 774 kasariyA a. nA. vi. ( kasara saMjJA; ara. ) ghATA sahanA. tula. guja. kasara saMjJA 775 kasA a. nA. bhava ( kaSAya vize; saM. kaSAya; prA. kasAya de. iAle 2974 ) kasaile svAda se yukta honA. tula. guja. kaSAya vize. 776 kasiyA a. de. 'kasA' 777 *kasITa sa. deza. kasanA 778 kasIsa sa. nA. vi. bhava ( kasIsa saMjJA; phA. kaziza de. pR. 492, mA. hi. ko. ) khIMcanA; car3hanA 779 kahara a. de. ' karAha ' ( varNa - viparyaya) 780 kaha sa. bhava (saM. kath; prA. kaha; de. iAleM 2703 ) zabda dvArA bhAvaprakAza karanA; batAnA guja. kahe 781 kahara a. de. 'karAha ' 782 kahala a. deza. ( de. pR. 493, mA. hi. ko . ) umasa ke kAraNa becaina honA, akulAnA 783 kA~kha a. bhava (saM. kAMkSU ; prA. kA~kh; de. ileM 3002 ) malatyAga meM jora lagAne yA bhArI bojha uThAne Adi se gale se khA~sane kI-sI AvAz2a nikalanA; pIDita honA. tula. guja, karA~kha 784 kA~cha sa. de. ' kAcha 785 kA~r3a sa. bhava (saM. kANDa : prA. kaMDU de. iAleM 2686) kucalanA 786 ; 49 kA~da a. bhava (saM. krand prA. kaMd; iAleM 3574) ronA - cillAnA 787 kA~dha ( 1 ) sa. nA. bhava ( kA~dha saMjJA; saM. skandhU ; prA. khaMdhA, kaMdhA de. iAle 13627) uThAnA, bhAra sahanA. tula, guja. kAMdha saMjJA ( 2 ) sa. nA. bhava (saM. skandha saMjJA de. iA 13632 ) ekatrita karanA 788 kA~pa a. bhava (saM. kamp; prA. kaMp; de. iAleM 2767 ) hilAnA; larajanA. guja. kAMpa 789 kAcha sa. bhava ( kAcha saMjJA; saM. kakSya prA. kakkhA, kacchA de. iAle 2592) lAMga ko pIche le jAkara khoMsanA savAranA guja. kAcha kAchaso saMjJA 790 kATa sa. bhava (saM. kRt; prA. kattU, kaTTa de. i 2854) Tukar3e karanA; dA~ta dha~sAnA. guja. kATa; tula. guja. kApa 791 kAr3ha sa. bhava (saM. * kaDd; prA. kaDUda; de. iAle 2660 ) nikAlanA; bela-bUTe banAnA. guja. kADha, kADa 792 kAta sa. bhava ( saM . kRt; prA. kattU de. iAle 2855) carakhe yA takalI para ruI yA Unase dhAgA nikAlanA. guja, kAMta 793 kikiyA a. anu. (de. pR. 528, mA. hi. ko. ) ronA, cillAnA; kIM kIM zabda karanA. tula. guja. kikiyArI saMjJA 794 kicakicA a. anu. ( de. pR. 528, mA. hi. ko. ) khijalAkara dA~ta pIsanA, koI kAma karane ke samaya sArI zakti lagAne ke lie dA~ta para dA~ta rakhanA. guja. kacakacAva 795 kicar3A a. nA. deza. (kIcar3a saMjJA ) kIcar3a se yukta honA; sa. kIcar3a se yukta karanA 796 kiTakiTA a. anu. bhava (saM. kiTakiTa saMjJA; prA. kiDakiDiyA de. pR. 184, hi. de. za. ) dA~ta kA bajanA; sa. krodha se dAMta pIsanA,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vyartha kI kahAsunI karanA 797 kIlia; de. iAle 3204) kIla ThoMkanA; kir3aka a. anu. (de. pR. 528, mA. hi. ko.) vaza meM karanA. guja.khIla 'sInA' 812 khisaka yA haTa jAnA 798 kucala sa. de. 'kucala 813 kiDakir3A a. de. 'kiTakiTA' 799 kudera sa. nA. bhava (kuderA saMjJA; saM. kundakAra; kira a. deza. kisI cIz2a meM se usake choTe de. iAle 3297 ) kharAdanA, chIlanA 814 choTe kaNa dhIre dhIre giranA 800 ___ *kubhilA a. deza. kumhalAnA 815 kirakirA a. nA. anu. (kirakirA vize.) kirakire kukar3a a. nA. bhava (kukar3a saMjJA; kukkuTa; prA. khAdya padArtha kA mu~ha meM kirakira zabda karanA; kukkuDa; de. iAle 3209) murage kI taraha kirakirI par3ane kI-sI pIr3A karanA. tula. guja. daba yA sikur3a jAnA 816 karakaruM vize. 801 *kuca a. sama. (saM. kuca ; de. iAle 3221) kirarA a. anu. (de. pR. 531, mA. hi. ko.) sikur3anA; kisI vastu kA kocA jAmA 817 krodha Adi se dA~ta pIsanA: 'phiraphira, kucakucA sa. anu. bArabAra halake hAthoM koMcanA zabda karanA. tula. guja. karaDa 'kATanA' 802 818 kirira a. deza. kicakicAnA 803 kucala sa. de. 'kuca' kisI bhArI cIja se dabAmA; kirola sa. deza. kuredanAH khuracanA 804 rauMdanA. tula. guja. kacara 819 kilaka a. deza. 'kilakilA' 805 kuTanA sa. nA. bhava (kuTanI, kuTanA saMjJA; saM kilakilA a. nA. bhava (kilakila saMjJA; saM. kuTTaNI; prA. kuTTaNI; de. iAle 3240) kilakila, prA. kilakal ; de. iAle 3160) kuTane yA kuTanI kA striyoM ko bhulAvA dekara kilakila dhvani karanA 806 kumArga para le jAnA. tula. guja. kuTaNI saMjJA 820 kilabilA a. deza. (a. vyu. de. pR. 107; hi.. de. za.) caMcala honA; bahuta se kaur3oM Adi kur3aka a. deza. muragI kA aMDe denA baMda karanA; kA choTI-sI jagaha meM eka sAtha hilanA- kur3abur3AnA. guja. kUDa 'kur3hanA' 821 DolanA 807 kur3akur3A a. anu. deza. (prA. kurukuru; de. pR. philasa a. bhava (saM. kliza ; prA. kissa; de. 254, pA. sa. ma.) mana hI mana khIjhakara iAleM 3623) darda honA: bilakha-bilakha kara aspaSTa rUpa se bar3abar3AnA; kur3a-kur3a zabda ronA guja. kaNasa 808 karake pakSiyoM Adi ko khetoM se bhagAmA 822 kIka a. anu. 'kI-kI AvAz2a ke sAtha kur3apa sa. deza. ka~ganI ke kheta ko usa samaya cIkhanA 809 jotanA jaba phasala thor3I uga Aye 823 kIDa a. nA. ardhasama (saM. krID) krIr3A karanA. kur3abur3A a. de. 'kur3akur3A' 824 kur3amur3A a. de. 'kur3akur3A' 825 tula, guja. krIDA 810 kur3era sa. deza. (de. pR. 26, de. za. ko.) kIna sa. bhava (saM. krI; prA. kINa , de. iAle rAba ke boroM ko ekadUsare para isa prakAra 3594) kharIdanA 811 rakhanA ki unakI jUsI bahakara nikala jAya kIla sa. nA. bhava (kIla saMjJA; saM. kila, prA. 826
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza kur3ha a. bhava (saM. krudh * krUdh; de. iAleM 3598) bhItara hI bhItara jalanA 827 kutakutA a. deza (a. vyu. de. pR. 107, hi. de. za. ) sardI se siharanA 828 kutara sa. deza. (* kotra; deM. iAleM 3512 ) dA~toM se kisI cIz2a kA kucha aMza kATa lenA; kisI ko milanevAlI rakama meM se kucha kATa lenA. guja. kotara; tula. khotara 829 kudaka a. de. 'kUda '830 kuna a. deza. ( kunda saMjJA; de. iAleM 3295 ) kharAdanA 831 kunakunA a. nA. deza. ( kunakunA vize. a. vyu. de. pR. 107 hi. de. za. ) kanamanAnA 832 * kunna a. vi. ( kInaH phA. de. pR. 552, mA. ko. ) krodha yA roSa karanA 833 kupa a. de. 'kopa' 834 kuppa a. de. 'kopa :835 kumhalA a. deza. (* komhU ; . prA. kummaNa vize.; de. AleM 3524 ) murajhAnA; sUkhane laganA. guja. karamA 836 *kura a. nA. ( kUrA saMjJA ) vastuoM ko eka jagaha ekatra karanA 837 C kurakurA a. de. kur3akur3A 838 kurakurA a. anu. kurakura karanA; gatizIla honA 839 *kurala a. anu. pakSiyoM kA madhura svara meM bolanA 840 kuralA a. deza. karuNa svara meM bolanA, ArtanAda karanA 841 kuriara sa. deza. koI cIja nikAlane ke lie kucha kATanA yA khodanA 842 kuriyA sa. deza. kuredanA, kurainA 843 51 kureda sa. deza. (*kur; de. iA 3319 ) khuracanA, karoTanA 844 kurai sa. nA. bhava ( kUrA saMjJA; saM. kUTa prA. kUDa ha. bhA. ) Dhera lagAnA; a. Upara se Dhera ke rUpa meM kisI cIja kA nIce Akara Dhera ke rUpa meM giranA 845 kuroda sa. de. 'kureda ' 845 kurra a. de. ' kurala' 847 kula a. deza. (*kula de. iAleM 3334) darda karanA, TIsanA; sa. coTa pahu~cAnA 848 kulaka a. anu. kilakanA 849 kulakulA a. nA. anu. deza. ( kulakula saMjJA; prA. kulakula; de. pU. 255, pA. sa, ma. ) kula - kula zabda honA; vikala honA; sa. kulakula zabda utpanna karanA. guja. kaLakaLa 850 kulabulA a. nA. anu. deza. ( kalabula saMjJA; prA. kurukuru; de. pR. 185, hi. de. za. ) kIr3oM, machaliyoM Adi kA eka sAtha hilanADolanA; becainI prakaTa karanA 851 kulA~ca a. nA. vi. ( kulAca saMjJA tu. de. pR. 561, mA. hi. ko.) caukar3I bharanA; uchalanAkUdanA 852 kulela a. de. ' kalola 853 kusamisA a. de. kasamasA " "854 kuhaka a. anu. koyala kA kuhU kuhU zabda karanA; pihakanA, tula. guja. kuhUkAra 855 kuhA a. nA. bhava (saM. krodha saMjJA, prA. koha ) kruddha honA; sa. kisIko aprasanna karanA 856 kuhuka a. de. 'kuhaka 857 , kU~ca sa. nA. deza. ( kU~cA saMjJA ) kucalanA 858 kU~ja a. de. 'kUja 859 kU~tha sa. ardhasama (saM. kunth ; deM. iAleM 3294 )
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pIDA se ' u~ha ' AvAja nikAlanA; kabUtaroM khoMsa lenA; phubatI cunanA 874 kA 'guTura gUM' karanA 860 koMchiyA sa. de. 'kocha' 875 kU~da a. de. 'kuna' 861 koMpa a. nA. bhava (koMpala saMjJA; saM. kuchamala; kUka a. anu. (kukk ; prA. kukk ; de. iAle prA. kuppala; deM. iAle 3250) paudhauM, vRkSoM 3390) koyala, mora Adi kA kU-kU zabda Adi meM naye aMkura phUTanA; koMpala nikalanA. karanA; sUrIlI dhvani nikAlanA; sa. cAbI tula. guja. kuMpaLa, koMpaLa 876 denA 862 koka sa. nA. vi. (koka saMjJAH phA. de. pR. kUja a. sama. (saM. kUj ) madhura dhvani karanA. 586. mA. hi. ko.) kaccI silAI karanA, guja. kUja 863 laMgara DAlanA 877 kUTa sa. bhava (saM. kuTTa, prA. kuTTa; de. iAle koca sa. deza. (* kocca; de. iAle 3489) 3241 ) mUsala-muMgarI se kisI cIz2a ko koI nukIlI cIz2a cubhaunA. guja. koca 878 lagAtAra pITanA; mAranA-pITanA. guja. kUTa 864 kor3a sa, bhava (saM. kud; de. iAle 3495 kUta sa. nA. deza (kUta saMjJA) kisI vastu kA tathA 3934 ) gor3anA 879 mAna, mUlya yA mahattva aTakala se A~kanA kopa a. nA. sama (saM. kopa saMjJA) kopa 865 karanA 880 kUtha a. de. 'phaeNtha ' 866 kora (1) sa. de. 'kodd'| kUda a. ardhasama (saM. kUrda ; de. iAle 3412) (2) sa. deza. (*kura; de. iAle 3530) kisI U~ce sthAna se nIce sthAna kI ora khudAI karanA; citrAdi karanA. guja. kora 881 eka bAragI tathA binA kisI sahAre ke utaranA; kola sa. deza. (a. vyu. de. pR. 108, hi. sa. phA~danA. guja. kUda 867 de. za.) nukIlI cIz2a se khodanA; a. kUha sa. deza. mAranA-pITanA; burI taraha se hatyA vihvala honA 882 karanA 868 koliyA a. nA. deza. ( koliyA saMjJA ) taMga kaeNkiyA a. de. 'kikiyA' 869 galI se jAnA 883 kena sa. de. 'kIna' 870 kosa sa. bhava. (sa'. kuzU ; de. iAle 3612) niMdA karanA; gAliyoM ke rUpa meM zApa denA 884 kerA sa. bhava (saM. kR; de. iAleM 3467) __ *kohA a. nA. bhava (koha saMjJA; saM. kudhU; sUpa meM anna rakhakara use hilAkara bar3e aura prA. kuhaNa vize; de. iAle 3599) krodha choTe dAne alaga karanA 871 karanA; nArAja honA 885 kevaTa sa. nA. bhava (kevaTa saMjJA; saM. kevate; kauMdha a. nA. deza. ( kauMdha saMjJA; a. vyu. de. pR. prA. kevaTUTa; de. pR. 579, mA. hi. ko.) 108hi. de. za.) bijalI kA camakanA 886 nAva khenA; pAra utAranA 872 kauA a. nA. bhava (kauA saMjJA; saM. kAka saMjJA; koMca sa. de. 'koca' 873 prA. kAya; de. iAleM 2993) kauoM kI taraha koMcha sa. nA. deza. (kA~cha saMjJA ) koMcha bharakara kA~va-kA~va karanA; vyartha zora yA hallA karanA A~cala ke choroM ko kamara meM pIche kI ora 887
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza kaura sa. nA. deza. (kaur3A saMjJA ) thor3A garama karanA yA bhUnanA; seMkanA 888 khakhAra a. anu. kharakharAhaTa ke sAtha gale meM cipakA huA kapha nikalanA : saMketa ke rUpa meM khA~sanA, guja. khaMkhAra, khoMkhAra, khU~khAra 904 khakheTa sa. deza. bhagAnA; ghAyala karanA 905 khakhoDa sa. de. 'khakhora' 906 kramya sa. nA. sama. (kramaNa saMjJA; saM. kram ) khakhora sa. deza. ( de. pR. 5, mA. hi. ko. 2 ) lA~ghanA; AkramaNa karanA 890 kisI vastu ko cAroM ora khojate phiranA. guja. khoLa 907 krIDA *krIDa a. nA. sama ( krIDA saM. krID) karanA. tula guja. krIDA saMjJA 891 *kIla a. ardhasama ( saM . krIDU ) krIDA karanA 892 krama a. nA. sama ( krama saMjJA, saM. kram) krama lagAnA, krama se calanA tula, guja. krama saMjJA 889 kSama sa. sama. ( saM. kSam ) kSamA karanA 893 khaMgAra sa. de. ' kha~gAla' 894 khaMgAla sa. bhava (khaMkhAlU de. iAleM 3762 ) maje - dhule baratana ko pUrI saphAI ke lie phira se dhonA, khAlI karanA. guja. khaMgALa, khoLa, khaMkhera, khaMgALa 895 ghAra sa. de. ' kha~gAla' 896 * khaMDa sa. sama (saM. khaNDU) khaMDa karanA, guja. khaMDa 897 jor3anA * khaMDara sa. de. (saM. khaNDa saMjJA prA. khaMDa de. iAleM 3792; athavA saM. khaNDaghara, prA. khaMDahara, de. iAle 3794 ) khaMDa-khaMDa karanA 898 khaMda sa. deza. khodanA 899 kha~dA sa. bhava (saM. skanda : de. iAleM 13626 ) khadeDanA; khudavAnA 900 khA~dhiyA sa. deza. ( padArtha ko ) bAhara girAnA yA nikAlanA; khAlI karanA 901 khasa a. deza. khisakanA; giranA 902 khakAra a. anu. deza. ( *khATkAra de. iAleM 3259 ) galA sApha karanA. tula. guja. khaMkhAra 903 53 *khaga a. deza. ( a. vyu. de. pR. 108, hi. de. za. ) gar3anA, citta meM baiThanA 908 khaca a. sama. (saM. khac ; iA 3766) jar3A jAnA; aMkita honA. guja. khaca 909 khacera sa. deza. dabAkara vaza meM karanA 910 khajabajA sa. deza. ( a. vyu. de. pra. 108, hi. de. za. ) becaina karanA; astavyasta karanA 911 khajulA sa. de. 'khujalA ' 913 khaTa (1) sa. bhava ( saM. khaTTa de. iAleM 3779) 6 kaThora zrama karanA, kamAnA. guja. khATa pAnA, kamAnA (2) a. ( a. vyaM. de. pR. 108, hi. de. za; de. pR. 32 de. za. ko. ) 914 khaTaka (1) a. anu. bhava (saM. khadakhad prA. khaTakhaT; de. pR. 186, hi. de. za. ) khaTakhaTa' kI AvAz2a honA, guja, khaTaka ( 2 ) a. anu. deza. ( prA. khuDukkaMta, de. pR. 186, hi. de. za. ) cubhanA; burA laganA. guja. khaTaka 915 khaTakhaTA sa. de. ' khaDakhaDA 916 khaTA a. nA. bhava (khaTTA vize. saM. khaTTa, prA. khaTTa; de. iAleM 3777 ) khaTTA honA; parakha meM ThIka utaranA; sa. kisIko vizeSa parizrama karane meM pravRtta karanA 917
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ khar3aka a. de. 'khaTaka (1), 918 khaLabhaLa 931 khar3akhar3A a. anu. bhava (saM. khaTakhaTa ; tula. khabhara sa. de. 'khabhar3a' 932 prA. khaDakhar3a saMjJA; de. iAle 3771) khamaka a. anu. (de. pR. 14, mA. hi. ko-2) "khar3a-khar3a' kI AvAz2a honA; sa. khar3akhar3a 'khama khama' zabda honA. guja. khamaka 933 AvAz2a paidA karanA. guja. khakhaDa 919 khamasa a. deza. kisI meM mila jAnA; sa. mizrita khar3abar3A a. anu. (de. pR. 8, mA. hi. ko. karanA 934 2) ghabarAnA; astavyasta ho jAnA; sa. krama ulaTa-pulaTa denA 920 khamA a. bhava (saM. kSam ; prA. khAm ; de. iAle 3673) kSamA yAcanA karanA. la. guja. khama khatiyA sa. nA. vi. (khata saMjJA ara.) khAte meM 'sahanA' 935 car3hAnA; vibhinna madoM ko vibhinna khAtoM meM khaya a. bhava (saM. kSi; prA. khaya; de. pR. 272, car3hAnA. guja, khatava 821 pA. sa. ma.) kSINa honA; khisaka kara nIce khadakhadA a. anu. (* khadakhada; de. iAle AnA 936 3803) kisI cIz2a kA ubalate samaya 'khadakhada' zabda karanA. guja. khadakhada 922 khara sa. bhava (saM. kSala ; prA. khala ; de. iAle 3664) Unako garama karake dhonA; sApha karanA khadabadA a. de. 'khadabadA' 923 937 khadeDa sa. deza. ( *khadda; de. iAle 3807) kharaka a. deza. (de. pR. 34, de. za. ko.) bajanA, bhAganA; pIchA karate hue bhAganA. guja. khadeDa, khar3akanA 938 khadaDa, khada 92+ khadera sa. de. 'khadeDa ' 925 kharakharA a. anu. bhava (saM. kharaTa; de. pR. 186, khana sa. sama (saM. khan ; prA. khaN ; de. iAleM / __hi. de. za.) 'khara-khara dhvani utpanna honA. 3811) khodanA. guja. khaNa'kharoMcanA, khananA' guja. kharakhara 939 928 kharaca sa. nA. vi. (kharca saMjJA phA.) kharca karanA; khanaka a. anu. deza. ( de. pR. 33, de. za. ko.) kAma meM lAnA. guja. kharca, kharaca 940 'khanakhana' karake bajanA, khanakhanAnA. guja. kharabhara a. anu. ('khalabala' se; ha. bhA.) khalakhaNaka 927 balAnA; ghabarAnA; sa. kSubdha karanA. guja, khaLakhanakhanA a. de. 'khanaka' 928 bhaLa 941 *khaniyA sa. nA. bhava (khAna saMjJA; saM. khAniH kharabharA a. de. 'kharabhara' 942 prA. khANI; de. iAle 3873) khAna khodanA; kharahara a. nA. deza. kharahare se bahAranA; sa. khAlI karanA. tula. guja. khANa saMjJA 929 ghor3e ke zarIra para kharaharA karanA 943 khapa a. bhava (saM. kSi: prA. khaya; de. iAle kharAda sa. nA. vi. (kharAda saMjJA, phA. ara. 3666 tathA pR. 272 prA. sa. ma.) naSTa honA; 'kharrAta' se phA. 'kharrAda' de. pR. 17, mA. hi. bikanA. guja. khapa 930 ko -2) carakha para car3hAkara lakar3I yA dhAtu khabhar3a sa. anu. milAnA; khalabalI macAnA. guja. ko cikanA, suDaula karanA 944
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza 55 khariyA sa. nA. deza (khariyA saMjJA ) jholI meM khA~ga a. nA. bhava (saM. khaDga; saMjJA prA. khagga; bharanA; de. 'khaliyA' 945 2) paira meM khA~ga calane meM asamartha de. pR. 22, mA. hi. ko nikalane ke kAraNa ThIka se honA 961 kharIda sa. nA. vi. (kharIda saMjJA; phA. ) mola lenA, dAma dekara lenA. guja. kharIda 846 kharoMca sa. de. 'khuraca' 957 kharoca sa. de. 'khuraca' 948 kharauMTa sa. deza. kharoMcanA 949 kharca sa. de. 'kharaca' 950 khala a. bhava (saM. skhal ; prA . khala; de. iAle 13663) burA laganA; cubhanA guja. khaLa 'rukanA' 951 khalakhalA a. nA. anu. bhava ( khalakhala saMjJA, saM. khalakhalU ; prA. khalakkhala ; de. iAle 3836) 'khalakhala' dhvani honA; ubalanA. guja. khaLakhaLa 952 khalabalA a. anu. bhava (saM. khalU; * khalabhala, prA. khalabhaliya vize; de. iAleM 3837) khaulanA; becaina honA; de. 'kharabhara' guja. khaLabaLa; tula. guja. khaLabhaLa saMjJA 953 khalabhalA a. de. 'khalabalA' 954 *khalA sa. nA. deza. khAlI karanA; bAhara nikAlanA 955 khaliyA ( 1 ) sa. de. 'khalA' ( 2 ) sa. nA. deza. (khAla saMjJA prA. de. iA 3848) khAla utAranA 956 khasa a. deza. (prA. khas, khasakasU de. iAle 3856) sarakanA, nIce utaranA, guja. khasa " dUra haTanA 957 khasoTa sa. deza. (* khassa, de. iAle nocanA; chIna lenA 960 1 khA~ca sa. deza. aMkita karanA; cihna banAnA; khIMcanA guja. khaca 962 khA~Da sa. bhava (saM. khaNDa; prA. khaMD de. iAle 3795) kucalanA; TukaDe TukaDe karanA. guja. khAMDa 963 khA~da sa. deza dabAnA; khodanA 964 * khA~dha sa. deza. (prA. khaddha, de. pR. 271, pA. sa. ma. ) khAnA. tula guja. khAdhu' 'khAyA' 965 khA~pa sa. deza. khoMsanA; jar3anA 966 khA~bha sa. nA. bhava (saM. skambha, prA. khaMbha, de. pR. 27, mA. hi. ko - 2 ) liphAphe meM baMda karanA: de. 'khAma' 967 khAma sa. bhava (saM. skambhU; prA. khaMbha saMjJA; de. iAleM 13639 ) ATA, gilI miTTI Adi se kisI pAtra kA muMha baMda karanA. tula, guja, khAMbha saMjJA 'staMbha' 971 khasaka a. de. 'khasa' 958 khasiyA sa. nA. bi. ( khassI saMjJA ara. ) khasI khiMDA sa. de. 'khiNDa ' dAnedAra vastu ko chitakaranA. tula, guja. khasI saMjJA 959 rAnA yA bikheranA 972 khA~sa a. nA. bhava (saM. kAsU ; prA. kAsa saMjJA; de. iAle 3138) gale se balagama Adi nikAlane yA saMketa ke lie phephaDe se jhaTake aura AvAja ke sAtha havA kA bAhara nikanA. guja, khAMsa 968 khAsa. bhava (saM. khAd prA. khA de. iAleM 3856 ) Thosa AhAra ko cabAkara nigalanA; har3apanA. guja. khA 969 khAga a. de. 'khA~ga 970 3858) khijalA a. de. 'khIjanA 973 khir3aka a. de. ' khisaka 974
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ khiNDa khiNDa sa. deza. ( * khiND ; de. iAle 3882) khisila a. de. 'khisala' 990 bikharanA 975 khIca sa. deza. (* khIMca ; de, iAle 3881) khipa a. bhava (saM. kSip ; prA. khipp ; de. apanI ora AkRSTa karanA; citrita karanA iAle 3687 ) khapanA; tallIna honA; kho guja. khiMca, kheca 991 jAnA 976 khIMDa sa. de. 'khiNDa' 992 *khibhira sa. deza. khader3anA 977 khIja a. bhava. (saM. kSi; khIca ; khijj ; de. khiyA a. bhava (saM.kSI; prA. khIya ; de. iMAle iAle 3695 tathA 3884) jhuMjhalAnA, kruddha 3695 ) ghisa jAnA, kSINa honA. tula. guja. honA. guja. khIja 993 kha vA 978 ___ khIjha a. de. 'khIja' 994 khirida sa. deza. sUpa meM anAja rakhakara use isa khIla sa. nA. bhava (khIla saMjJA; saM. khIla, prA. prakAra hilAnA ki kharAba dAne nIce gira jAe~; khuracanA 979 khIla; de. pR. 33, mA. hi. ko. - 2) patroM __ meM khIla lagAkara donA, pattala Adi banAnA khila a. deza. (* khil ; de. iAle 3882) 995 kalI kA vikasita honA; prasanna honA; sundara . - * khIsa a. deza, naSTa honA; naSTa karanA 996 laganA. guja. khIla 980 khilakhilA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 7 - khujalA a. nA. bhava (khujalI saMjJA; sa. kharju, 109, hi. de. za.) AvAja ke sAtha khula khajU prA. khajja : de. iAle 3827) khujalI kara ha~sanA, kahakahA lagAnA. tula. guja. khila mAlUma honA; kisI kAma ke lie becaina honA. khila saMjJA 981 guja. khajavALa; tula. khujalI saMjJA 997 khiva (1) sa. bhava (saM. kSip : prA. khiva : khujA a. de. 'khujalA' 998 de. iAle 3683) pheMkanA, bhejanA khuda a. deza. samApta honA; kama par3anA. gaja. (2) a. deza. (a. vyu. de. pR. 109, khUTa 599 hi. de. za.) camakanA 982 khuTaka sa. deza. kisI vastu kA UparI aMza khisa a. de. 'khasa' 983 dAMta yA nAkhUnoM se nocanA yA tor3anA 1000 khisaka a. deza. ( *khisa: prA. khis ; de. khudabudA sa. deza (de. pR. 37. de. za. ko.) iAle 3888) haTanA, sarakanA. guja. khasa, garma pAnI meM ubalane kI kriyA honA 1001 khisa 984 khunasA a. nA. vi. (khunasa saMjJA; phA.) khisala a. deza. phisalanA 985 nArAja hokara kucha kahanA, bigar3anA. tula. *khisA a. de. 'khisiyA' 986 guja. khunnasa sajJA 1002 khisiA a. de. 'khisiyA' 987 khupakhupA sa. deza. (* khupp; de. iAle khisiyA a. nA. bhava (khIsa saMjJA; * khissa: prA. __13656) bedhanA, kupita ho jAnA 1003 khis ; de. iAle 3889) lajjita hokara dA~ta khuba a. de 'khubha' 1004 nikAla denA yA sira jhukA lenA; kisI para khubha (1) a. bhava ( saM. kSubh ; prA. khub ; de. bigar3anA 988 iAle 3723)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza (2) sa. bhava ( sa. kaSu ; prA. kas ; de. kA~da a. bhava (saM. krand ; prA. kaMd; iAleM iAle 2972 ) parIkSA karanA. guja. kasa 772 3574) ronA-cillAnA 787 kasaka a. bhava. (saM. kaSu ; prA. kas ; de. iAle kA~dha (1) sa. nA. bhava (kA~dha saMjJA; saM. 2972) pIDA honA; sAlanA. guja. kasaka 773 skandh ; prA. khaMdhA, kadhA; de. iAle 13627) kasamasA a. nA. anu. ( kasamasa saMjJA: a. vya. uThAnA, bhAra sahanA. tula. guja. kAMdha saMjJA de. pR. 106; hi. de. za.) bhIDa ke kAraNa (2)sa. nA. bhava (saM. skandha saMjJAH de. Apasa meM ragaDa khAte hue hilanA,becaina honA. iAle 13632) ekatrita karanA 788 tula. guja. kasamasa saMjJA 774 kA~pa a. bhava (saM. kamp ; prA. kap ; de. iAle kasariyA a. nA. vi. (kasara saMjJA; ara.) ghATA 2767) hilAnA; larajanA. guja. kAMpa 789 sahanA. tula. guja. kasara saMjJA 775 kAcha sa. bhava (kAcha saMjJA; saM. kakSya, prA. kasA a. nA. bhava ( kaSAya vize; sa. kaSAya: kakkhA, kacchA; de. iAle 2592) lAMga prA. kasAya; de. iAle 2974) kasaile svAda ko pIche le jAkara khosanA savAranA. guja. se yukta honA. tula. guja. kaSAya vize. 776 kAcha, kAchaDo saMjJA 790 kasiyA a. de. 'kasA' 777 kATa sa. bhava (saM. kRta; prA. katt , kaTTa; de. *kasITa sa. deza. kasanA 778 iAle 2854) Tukar3e karanA; dA~ta sAnA. guja. kATa; tula. guja. kApa 791 kasIsa sa. nA. vi. bhava (kasIsa saMjJA; phA... kaziza; de. pR. 492, mA. hi. ko.) khIMcanA; / kAr3ha sa. bhava (saM. * kaDDh ; prA. kaDDh ; de. iAle 2660) nikAlanA; bela-bUTe banAnA. car3hanA 779 guja. kADha, kADa 792 kahara a. de. 'karAha' (varNa-viparyaya) 780 kAta sa. bhava (saM. kRt: prA. katt ; de. iAle kaha sa. bhava (saM. kath ; prA. kaha ; de. iAleM 2855) carakhe yA takalI para ruI yA unase 2703) zabda dvArA bhAvaprakAza karanA; batAnA dhAgA nikAlanA. guja. kAMta 793 guja. kahe 781 kikiyA a. anu. ( de. pR. 528, mA. hi. ko.) kahara a. de. 'karAha ' 782 ronA, cillAnA; kI kI zabda karanA. tula. kahala a. deza. ( de. pR. 493, mA. hi. ko.) guja. kikiyArI saMjJA 794 umasa ke kAraNa becaina honA, akulAnA 783 kicakicA a. anu. (de. pR. 528, mA. hi. kAMkha a. bhava (saM. kAMkSu ; prA. kA~kha ; de. ko.) khijalAkara dA~ta pIsanA, koI kAma iAle 3002 ) malatyAga meM jora lagAne yA karane ke samaya sArI zakti lagAne ke lie bhArI bojha uThAne Adi se gale se khA~sane dA~ta para dA~ta rakhanA. guja. kacakacAva 795 kI-sI AvAz2a nikalanA; pIDita honA. tula. kicar3A a. nA. deza. (kIcar3a saMjJA) kIcar3a guja. karAMkha 784 se yukta honA; sa. kIcar3a se yukta karanA 796 kA~cha sa. de. 'kAcha' 785 kiTakiTA a. anu. bhava (saM. kiTakiTa saMjJA kA~r3a sa. bhava (saM. kAND ; prA. kaMD ; de. iAleM prA. kiDakiDiyA; de. pR. 184, hi. de. za.) 2686) kucalanA 786 dA~ta kA bajanA; sa. krodha se dA~ta pIsanA,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vyartha kI kahAsunI karanA 797 kI lia; de. iAle 3204) kIla ThoMkanA; kir3aka a. anu. (de. pR. 528, mA. hi. ko.) vaza meM karanA. guja.khIla 'sInA' 812 khisaka yA haTa jAnA 798 kuMcala sa. de. 'kucala' 813 kiDakir3A a. de. 'kiTakiTA' 799 kudera sa. nA. bhava (kuderA saMjJA; saM. kundakAra; kira a. deza. kisI cIja meM se usake choTe de. iAle 3297 ) kharAdanA, chIlanA 814 choTe kaNa dhIre dhIre giranA 800 *kubhilA a. deza. kumhalAnA 815 kirakirA a. nA. anu. (kirakirA vize.) kirakire kukar3a a. nA. bhava (kukar3a saMjJA; kukkuTa; prA. khAdya padArtha kA mu~ha meM kirakira zabda karanA; kukkuDa; de. iAle 3209) murage kI taraha kirakirI par3ane kI-sI pIr3A karanA. tula. guja. daba yA sikur3a jAnA 816 karakaruM vize. 801 *kuca a. sama. (saM. kuc ; de. iAle 3221) kirarA a. anu. (de. pR. 531, mA. hi. ko.) sikur3anA; kisI vastu kA kocA jAnA 817 krodha Adi se dA~ta pIsanA; 'kirakira' kucakucA sa. anu. bArabAra halake hAthoM koMcanA zabda karanA. tula. guja. karaDa 'kATanA' 802 818 kirira a. deza. kicakicAnA 803 kucala sa. de. 'kuca' kisI bhArI cIz2a se dabAnA; kirola sa. deza, kuredanAH khuracanA 804 rauMdanA. tula. guja. kacara 819 kilaka a. deza. 'kilakilA' 805 kuTanA sa. nA. bhava (kuTanI, kuTanA saMjJA; saM kilakilA a. nA. bhava (kilakila saMjJA; saM. kuTTaNI; prA. kuTTaNI; de. iAleM 3240) kilakila; prA. kilakala ; de. iAleM 3160) kuTane yA kuTanI kA striyoM ko bhulAvA dekara kilakila dhvani karanA 806 kumArga para le jAnA. tula. guja. kuTaNI saMjJA kilabilA a. deza. (a. vyu. de. pR. 107; hi. 820 de. za.) caMcala honA; bahuta se kIr3oM Adi kur3aka a. deza. muragI kA aMDe denA baMda karanA; kA choTI-sI jagaha meM eka sAtha hilanA- kur3abur3AnA. guja. kUDa 'kur3hanA' 821 DolanA 807 kur3akur3A a. anu. deza. (prA. kurukuru; de. pR. kilasa a. bhava (saM. kliza ; prA. kiss ; de. 254, pA. sa. ma.) mana hI mana khIjhakara iAleM 3623) darda honA: bilakha-bilakha kara aspaSTa rUpa se bar3abar3AnA; kur3a-kur3a zabda ronA guja. kaNasa 808 karake pakSiyoM Adi ko khetoM se bhagAnA 822 kIka a. anu. 'kI-kI' AvAz2a ke sAtha kur3apa sa. deza. ka~ganI ke kheta ko usa samaya cIkhanA 809 jotanA jaba phasala thor3I uga Aye 823 kIDa a. nA. ardhasama (saM. krID) krIr3A karanA. kur3abur3A a. de. 'kur3akur3A' 824 kur3amur3A a. de. kur3akur3A' 825 tula. guja. krIDA 810 kur3era sa. deza. (de. pR. 26, de. za. ko.) kIna sa. bhava (saM. krI; prA. kIN , de. iAle rAba ke boroM ko ekadUsare para isa prakAra 3594) kharIdanA 811 rakhanA ki unakI jUsI bahakara nikala jAya kIla sa. nA. bhava (kIla saMjJA; saM. kila, prA. 826
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI- gujarAtI dhAtukoza 51 kur3ha a. bhava (saM. krudh * krUdh ; de. iAle kureda sa. deza. ( *kura ; de. iAle 3319) ___3598) bhItara hI bhItara jalanA 827 khuracanA, karoTanA 844 kutakutA a. deza (a. vyu. de. pR. 107, hi. kurai sa. nA. bhava (kUrA saMjJA; saM. kUTa; prA. de. za.) sardI se siharanA 828 kUDa; ha. bhA.) Dhera lagAnA; a. Upara se kutara sa. deza. (* kotra; de. iAle 3512) Dhera ke rUpa meM kisI cIz2a kA nIce Akara dA~toM se kisI cIz2a kA kucha aMza kATa lenAH Dhera ke rUpa meM giranA 845 kisI ko milanevAlI rakama meM se kucha kATa kuroda sa. de. 'kureda' 846 lenA. guja. kotaraH tula. khotara 829 kurai a. de. 'kurala' 847 kudaka a. de. 'kUda , 830 kula a. deza. ( *kulU; de. iAle 3334) darda kuna a. deza. (kunda saMjJA; de. iAle 3295) karanA, TIsanA; sa. coTa pahu~cAnA 848 kharAdanA 831 kulaka a. anu. kilakanA 849 kunakunA a. nA. deza. (kunakunA vize. a. vyu. kulakulA a. nA. anu. deza. (kulakula saMjJA; de. pR. 107 hi. de. za.) kanamanAnA 832 prA. kulakula; de. pR. 255, pA. sa. ma.) *kunna a. vi. (kInaH phA. de. pR. 552, mA. kula-kula zabda honA; vikala honA; sa. kulako.) krodha yA roSa karanA 833 kula zabda utpanna karanA. guja. kaLakaLa 850 kupa a. de. 'kopa' 834 kulabulA a. nA. anu. deza. (kalabula saMjJA kuppa a. de. 'kopa' :835 prA. kurukuru; de. pR. 185, hi. de. za.) kumhalA a. deza. (* komha ; prA. kummaNa vize.; kIDA, machaliyoM Adi kA eka sAtha hilanAde. iAle 3524) murajhAnA; sUkhane laganA. DolanA; becainI prakaTa karanA 851 guja, karamA 836 kulA~ca a. nA. vi. ( kulAca saMjJA tu. de. pR. *kura a. nA. (kUrA saMjJA ) vastuoM ko eka 561, mA. hi. ko.) caukar3I bharanA; uchalanAjagaha ekatra karanA 837 kUdanA 852 kurakurA a. de. 'kur3akur3A' 838 kulela a. de. 'kalola' 853 kurakurA a. anu. kurakura karanA; gatizIla honA kusamisA a. de. 'kasamasA' 854 839 kuhaka a. anu. koyala kA kuhU kuhU zabda karanA; kAla a. ana patrioM kA pihakanA. tula. guja. kuhUkAra 855 bolanA 840 kuhA a. nA. bhava (saM. krodha saMjJA, prA. koha) kuralA a. deza. karuNa svara meM bolanA, ArtanAda kruddha honA; sa. kisIko aprasanna karanA 856 karanA 841 kuhuka a. de. 'kuhaka' 857 kuriAra sa. deza. koI cIja nikAlane ke lie pha~ca sa. nA. deza. (kU~cA saMjJA ) kucalanA 858 ___ kucha kATanA yA khodanA 842 kU~ja a. de. 'kUja' 859 kuriyA sa. deza. kuredanA, kurainA 843 kU~tha sa. ardhasama (saM. kunth ; de. iAle 3294)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 865 pIDA se 'u~ha' AvAja nikAlanA; kabUtaroM khoMsa lenA; phubatI cunanA 874 kA 'guTura gUM' karanA 860 koMchiyA sa. de. 'koMcha' 875 kU~da a. de. 'kuna' 861 koMpa a. nA. bhava ( koMpala saMjJA; saM. kuchamala; kUka a. anu. (kukk ; prA. kukk ; de. iAle prA. kuppala; deM. iAle 3250) paudhauM, vRkSoM 3390) koyala, mora Adi kA kU-kU zabda Adi meM naye aMkura phUTanA; koMpala nikalanA. karanA; sUrIlI dhvani nikAlanA; sa. cAbI tula. guja. kuMpaLa, koMpaLa 876 denA 862 koka sa. nA. vi. (koka saMjJAH phA. de. pR. kUja a. sama. (saM. kUj ) madhura dhvani karanA. ____586. mA. hi. ko.) kaccI silAI karanA, guja. kUja 863 laMgara DAlanA 877 kUTa sa. bhava (saM. kuTTa; prA. kuTTa; de. iAle koca sa. deza. (* kocca; de. iAle 3489) 3241 ) mUsala-muMgarI se kisI cIz2a ko koI nukIlI cIz2a cubhaunA. guja. koca 878 lagAtAra pITanA; mAranA-pITanA. guja. kUTa 864 kor3a sa, bhava (saM. kud; de. iAle 3495 kUta sa. nA. deza (kUta saMjJA) kisI vastu kA tathA 3934) gor3anA 879 mAna, mUlya yA mahattva aTakala se A~kanA kopa a. nA. sama (saM. kopa saMjJA) kopa karanA 880 kUtha a. de. 'phaeNtha' 866 kora (1) sa. de. 'kor3a' kUda a. ardhasama (saM. kUrda ; de. iAle 3412) (2) sa. deza. (*kura; de. iAle 3530) kisI U~ce sthAna se nIce sthAna kI ora khudAI karanA; citrAdi karanA. guja. kora 881 eka bAragI tathA binA kisI sahAre ke utaranA; kola sa. deza. (a. vyu. de. pR. 108, hi. sa. phA~danA. guja. kUda 867 de. za.) nukIlI cIz2a se khodanA; a. kUha sa. deza. mAranA-pITanA; burI taraha se hatyA vihvala honA 882 karanA 868 koliyA a. nA. deza. ( koliyA saMjJA ) taMga kaeNkiyA a. de. 'kikiyA' 869 galI se jAnA 883 kena sa. de. 'kIna' 870 kosa sa. bhava. (saM. kuza; de. iAle 3612) niMdA karanA; gAliyoM ke rUpa meM zApa denA 884 kerA sa. bhava (saM. ka; de. iAleM 3467) *kohA a. nA. bhava (koha saMjJA; saM. kudhUH sUpa meM anna rakhakara use hilAkara bar3e aura ra prA. kuhaNa vize; de. iAle 3599) krodha choTe dAne alaga karanA 871 karanA; nArAja honA 885 kevaTa sa. nA. bhava (kevaTa saMjJA; saM. kevataH / ta: kauMdha a. nA. deza. ( kauMdha saMjJA; a. vyu. de. pR. prA. kevaTUTa; de. pR. 579, mA. hi. ko.) ____108, hi. de. za.) bijalI kA camakanA 886 nAva khenA; pAra utAranA 872 kauA a. nA. bhava (kauA saMjJA; saM. kAka saMjJA koMca sa. de. 'koca' 873 prA. kAya; de. iAleM 2993 ) kauoM kI taraha koMcha sa. nA. deza. (kA~cha saMjJA) koMcha bharakara kA~va-kAva karanA; vyartha zora yA hallA karanA A~cala ke choroM ko kamara meM pIche kI ora 887
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza kaura sa. nA. deza. ( kaur3A saMjJA ) thor3A garama karanA yA bhUnanA; seMkanA 888 krama a. nA. sama ( krama saMjJA, saM. kram) krama lagAnA, krama se calanA. tula. guja. krama saMjJA 889 kramya sa. nA. sama. (kramaNa saMjJA; saM. kram) khakhora sa. deza. ( de. pR. 5, mA. hi. ko. 2 ) lA~ghanA; AkramaNa karanA 890 kisI vastu ko cAroM ora khojate phiranA. guja. khaMkhoLa 907 krIDA *krIDa a. nA. sama ( krIDA saM. krID ) karanA. tula, guja. krIDA saMjJA 891 *kIla a. ardhasama (saM. krIDU ) krIDA karanA 892 kSama sa. sama. (saM. kSam ) kSamA karanA 893 khaMgAra sa. de. 'khaMgAla 894 A gAla sa. bhava ( khAlU de. iAle 3762 ) maje - dhule baratana ko pUrI saphAI ke lie phira se dhonA, khAlI karanA. guja, khaMgALa, khoLa, khaMkhera, khaMgALa 895 ghAra sa. de. ' kha~gAla' 896 *khaMDa sa. sama (saM. khaNDU ) khaMDa karanA, jor3anA guja, khaMDa 897 * khaMDara sa. de. (saM. khaNDa saMjJA: prA. khaMDa; de. iAleM 3792; athavA saM. khaNDaghara; prA. khaMDahara ; de. iAle 3794 ) khaMDa-khaMDa karanA 898 khaMda sa. deza. khodanA 899 kha~dA sa. bhava (saM. skanda de. iAleM 13626 ) khadeDanA; khudavAnA 900 khA~dhiyA sa. deza. ( padArtha ko ) bAhara girAnA yA nikAlanA; khAlI karanA 901 khasa a. deza. khisakanA; giranA 902 khakAra a. anu. deza. ( *khAkAra, de. iAleM 3259 ) galA sApha karanA. tula. guja. khaMkhAra 903 khakhAra a. anu. kharakharAhaTa ke sAtha gale meM cipakA huA kapha nikalanA : saMketa ke rUpa meM khA~sanA. guja. khaMkhAra, khoMkhAra, khU~khAra 904 khakheTa sa. deza. bhagAnA; ghAyala karanA 905 khoDa sa. de. 'khakhora' 906 *khaga a. deza. ( a. vyu. de. pR. 108, hi. za.) gar3anA, citta meM baiThanA 908 khaca a. sama. (saM. khac; de. iAle 3766 ) jar3A jAnA; aMkita honA. guja. khaca 909 khacera sa. deza dabAkara vaza meM karanA 910 khajabajA sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 108, hi. de. za. ) becaina karanA; astavyasta karanA 911 khajulA sa. de. 'khujalA 913 khaTa ( 1 ) sa. bhava ( saM. khaTTa de. iAleM 3779) kaThora zrama karanA, kamAnA. guja. khATa 'pAnA, kamAnA ' ( 2 ) a. ( a. vyu. de. pR. za; de. pR. 32 de. za. ko. ) khaTaka ( 1 ) a. anu. bhava ( saM. khadakhad ; prA. khaTakhaT; de. pR. 186, hi. de. za. ) khaTakhaTa' kI AvAz2a honA, guja. khaTaka ( 2 ) a. anu. deza. ( prA. khuDukkaMta; de. pR. 186, hi. de. za. ) cubhanA; burA laganA. guja. khaTaka 915 khaTakhaTA sa. de. 'khaDakhaDA 916 khaTA a. nA. bhava (khaTTA vize. saM. khaTTa, prA. khaTTa; de. iAle 3777 ) khaTTA honA; parakha meM ThIka utaranA; sa. kisIko vizeSa parizrama karane meM pravRtta karanA 917 " 108, hi. de. 914
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ khar3aka a. de. 'khaTaka (1) 918 khaLabhaLa 931 khar3akhar3A a. anu. bhava (saM. khaTakhaTa ; tula. khabhara sa. de. 'khabhar3a' 932 prA. khaDakhar3a saMjJA; de. iAleM 3771) 1) khamaka a. anu. (de. pR. 14, mA. hi. ko - 2) 'khar3a-khar3a' kI AvAz2a honA; sa. khar3akhar3a khama khama' zabda honA. gaja. khamaka 933 AvAja paidA karanA. guja. khakhaDa 919 khamasa a. deza. kisI meM mila jAnA; sa. mizrita khar3abar3A a. anu. ( de. pR. 8, mA. hi. ko. karanA 934 2) ghabarAnA; astavyasta ho jAnA; sa. krama ulaTa-pulaTa denA 920 khamA a. bhava (saM. kSam ; prA. khAm ; de. iAle 3673) kSamA yAcanA karanA. tula, guja. khama khatiyA sa. nA. vi. (khata saMjJA ara.) khAte meM 'sahanA' 935 car3hAnA; vibhinna madoM ko vibhinna khAtoM meM car3hAnA. guja. khatava 821 khaya a. bhava (saM. kSi; prA. khaya; de. pR. 272, pA. sa. ma.) kSINa honAH khisaka kara nIce khadakhadA a. anu. (* khadakhada; de. iAle AnA 936 3803) kisI cIz2a kA ubalate samaya 'khada khara sa. bhava (saM. kSala ; prA. khal ; de. iAle khada' zabda karanA. guja, khadakhada 922 ___3664) Unako garama karake dhonA; sApha karanA khadabadA a. de. 'khadabadA' 923 937 khadeDa sa. deza. ( *khadda; de. iAle 3807) / kharaka a. deza. (de. pR. 34, de. za. ko.) bajanA, bhAganA; pIchA karate hue bhAganA. guja. khadeDa, khar3akanA 938 khadaDa, khada 921 khadera sa. de. 'khadeDa ' 925 kharakharA a. anu. bhava (saM. kharaTa; de. pR. 186, hi. de. za.) 'khara-khara dhvani utpanna honA. khana sa. sama (saM. khan ; prA. khaN ; de. iaaleN| guja. kharakhara 939 3811)khodanA. guja.khaNa'kharoMcanA. khA 928 kharaca sa. nA. vi. (kharca saMjJA phA.) kharca karanA: khanaka a. anu. deza. ( de. pR. 33, de. za. ko.) kAma meM lAnA. guja. kharca, kharaca 940 'khanakhana' karake bajanA, khanakhanAnA. guja. kharabhara a. anu. ('khalabala' se; ha. bhA.) khalakhaNaka 927 balAnA; ghabarAnA; sa. kSubdha karanA.guja, khaLakhanakhanA a. de. 'khanaka' 928 bhaLa 941 *khaniyA sa. nA. bhava (khAna saMjJA; saM. khAniH kharabharA a. de. 'kharabhara' 942 prA. khANI; de. iAle 3873) khAna khodanA; kharahara a. nA. deza. kharahare se bahAranA; sa. khAlI karanA. tula. guja. khANa saMjJA 929 ghor3e ke zarIra para kharaharA karanA 943 khapa a. bhava (saM. kSi; prA. khaya; de. iAle kharAda sa. nA. vi. (kharAda saMjJA, phA. ara. ____3666 tathA pR. 272 prA. sa. ma.) naSTa honA; khAta' se phA. 'kharrAda' de. pR. 17,mA. hi. bikanA. guja. khapa 930 ko -2) carakha para car3hAkara lakar3I yA dhAtu khabhar3a sa. anu. milAnA; khalabalI macAnA. guja. ko cikanA, suDaula karanA 944
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza khariyA sa. nA. deza. (khariyA saMjJA) jholI meM khA~ga a. nA. bhava (saM. khaga; saMjJA prA. khagga; bharanA; de. 'khaliyA' 945 de. pR. 22, mA. hi. ko - 2) paira meM khA~ga kharIda sa. nA. vi. (kharIda saMjJAH phA.) mola nikalane ke kAraNa ThIka se calane meM asamartha lenA, dAma dekara lenA. guja. kharIda 846 honA 961 kharoMca sa. de. 'khuraca' 957 khA~ca sa. deza. aMkita karanA; cihna banAnA; kharoca sa. de. 'khuraca' 948 khIM canA. guja. khaca 962 kharauMTa sa. deza. kharoMcanA 949 khA~Da sa. bhava (saM. khaND ; prA. khaMD de. iAle kharca sa. de. 'kharaca' 950 3795) kucalanA; TukaDe TukaDe karanA. guja. khAMDa 963 khala a. bhava (saM. skhala ; prA. khala ; de. iAle vala ; da. iAla khA~da sa. deza. dabAnA; khodanA 964 _13663) burA laganA; cubhanA. guja. khaLa / 'rukanA' 951 * khA~dha sa. deza. (prA. khaddha, de. pR. 271, pA. sa. ma.) khAnA. tula. guja. khAdhu 'khAyA' khalakhalA a. nA. anu. bhava (khalakhala saMjJA, saM. 965 khalakhallU ; prA. khalakkhala ; de. iAle. 3836) 'khalakhala' dhvani honA; ubalanA. guja. khaLa khA~pa sa. deza. khoMsanA; jar3anA 966 khaLa 952 khA~bha sa. nA. bhava (saM. skambha, prA. khaMbha, de. khalabalA a. anu. bhava (saM. khallU ; * khalabhala. pR. 27, mA. hi. ko -2) liphAphe meM baMda prA. khalabhaliya vize; de. iAle. 3837) karanA; de. 'khAma' 967 khaulanA; becaina honA; de. 'kharabhara' guja. khaLa- khA~sa a. nA. bhava (saM. kAs ; prA. kAsa saMjJA; baLa; tula. guja. khaLabhaLa saMjJA 953 de. iAle 3138) gale se balagama Adi khalabhalA a. de. 'khalabalA' 954 nikAlane yA saMketa ke lie phephaDe se jhaTake *khalA sa. nA. deza. khAlI karanA; bAhara nikA aura AvAz2a ke sAtha havA kA bAhara nikalanA 955 lanA. guja. khAMsa 968 khaliyA (1) sa. de. 'khalA' khA sa. bhava (saM. khAd: prA. khA; de. iAleM (2) sa. nA. deza. (khAla saMjJA; prA. de. 3856 ) Thosa AhAra ko cabAkara nigalanA; iAle 3848) khAla utAranA 956 har3apanA. guja. khA 969 | khasa a. deza. (prA. khas , khasakas ; de. iAle . khAga a. de. 'khA~ga' 970 khAma sa. bhava (saM. skambhU : prA. khaMbha saMjJAH 3856) sarakanA, nIce utaranA. guja. khasa de. iAleM 13639) ATA, gilI miTTI 'dUra haTanA' 957 Adi se kisI pAtra kA muMha baMda karanA. khasaka a. de. 'khasa' 958 tula. guja. khAMbha saMjJA staMbha' 971 khasiyA sa. nA. vi. (khassI saMjJA; ara.) khasI khiMDA sa. de. 'khiNDa '. dAnedAra vastu ko chitakaranA. tula, guja. khasI saMjJA 959 rAnA yA bikheranA 972 khasoTa sa. deza. (* khassa, de. iAle 3858) khijalA a. de. 'khIjanA' 973 nocanA; chIna lenA 960 khir3aka a. de. 'khisaka' 974
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 khaNDa sa. deza. (* khiND ; de. iAleM 3882 ) khisila a. de. 'khisala' 990 bikharanA 975 khipa a. bhava ( saM. kSip; prA. khipp; de. iA 3687 khapanAH tallIna honA; kho jAnA 976 *khibhira sa. deza. khader3anA 977 khiyA a. bhava ( saM . kSI prA. khIy ; de. iAle 3695 ) ghisa jAnA, kSINa honA. tula. guja. khavA 978 khirida sa. deza. sUpa meM anAja rakhakara use isa prakAra hilAnA ki kharAba dAne nIce gira jAe~, khuracanA 979 ; khila a. deza. (* khilU de. iAle 3882 ) kalI kA vikasita honA; prasanna honA; sundara laganA. guja. khIla 980 khilakhilA a. anu. deza. ( a. vyu. de. pR. 109, hi. de. za. ) AvAja ke sAtha khulakara ha~sanA, kahakahA lagAnA tula, guja. khilakhila saMjJA 981 khiva (1) sa. bhava ( saM. kSip de. iAleM 3683 ) pheMkanA, ( 2 ) a. deza. ( a. vyu. de. hi. de. za. ) camakanA 982 khisa a. de. 'khasa 983 prA. khiv ; bhejanA pR. 109, khisaka a. deza. (* khisa prA. khis ; de iA 3888 ) haTanA, sarakanA, guja. khasa, khisa 984 khisala a. deza. phisalanA 985 *khisA a. de. 'khisiyA 986 khisiA a. de. 'khisiyA' 987 khisiyA a. nA. bhava (khIsa saMjJA * khissa prA. khis ; de. iAle 3889 ) lajjita hokara dA~ta nikAla denA yA sira jhukA lenA; kisI para bigar3anA 988 khriNDa khIMca sa. deza. (* khIMca de, iAle 3881) apanI ora AkRSTa karanA; citrita karanA guja, khiMca, kheca 991 khIMDa sa. de. 'khiNDa' 992 khIja a. bhava. (saM. kSiH khIc; khijj ; de. iA 3695 tathA 3884) jhuMjhalAnA, kruddha honA. guja. khIja 993 khIjha a. de. 'khIja' 994 khIla sa. nA. bhava (khIla saMjJA; saM. khIla; prA. khIla; de. pR. 33, mA. hi. ko. 2) patroM meM khIla lagAkara donA pattala Adi banAnA 995 * khIsa a. deza naSTa honA; naSTa karanA 996 khujalA a. nA. bhava (khujalI saMjJA; saM. kharju, khajU'; prA. khajja; de. iAleM 3827 ) khujalI mAlUma honA; kisI kAma ke lie becaina honA. guja. khajavALa; tula. khujalI saMjJA 997 khujA a. de. 'khujalA' 998 khuTa a. deza. samApta honA; kama par3anA. guja. khUTa 999 khuTaka sa. deza. kisI vastu kA UparI aMza dAMta yA nAkhUnoM se nocanA yA tor3anA 1000 khudabudA sa deza ( de. pR. 37, de. za. ko . ) garma pAnI meM ubalane kI kriyA honA 1001 khunasA a. nA. vi. ( khunasa saMjJA phA. ) nArAja hokara kucha kahanA, bigar3anA tula. guja. khunnasa saMjJA 1002 3 khupa khupA sa. deza (* khuppa de. iAle 13656 ) bedhanA, kupita ho jAnA 1003 khuba a. de 'khubha' 1004 khubha ( 1 ) a. bhava (saM. kSubh ; prA. khubbh ; de. iA 3723)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 1246 hindI-gujarAtI dhAtukoza ghur3aka sa. anu. bhava (saM. ghur ; de. iAle ghuba a. de. 'ghUma' 1257 1487 tathA prA. ghuDukk; de. pR. 304, pA. ghUma a. deza. (* ghUra, prA. ghumm ; de. iAle sa. ma.) dhamakI ke svara meM DA~TanA; DapaTakara 4485) phiranA; lauTanA. guja. ghUma 'cakkara bolanA. guja. ghUraka, gharaka 1243 khAnA, phiranA' 1258 ghuDuka sa. de. 'ghur3aka' 124 ghUra a. deza. (* ghUra, prA. ghullU ; de. iAle ghuna a. nA. bhava (* ghuna saMjJA; saM ghuNa; prA. 4488) A~kheM gaDAkara dekhanA; kAma yA krodhaghuNa; de. iAle 4482) ghuna ke dvArA bharI hoSTa se dekhanA; - lapeTanA. guja. ghUra lakar3I Adi kA khAyA jAnA; cintA Adi 1259 ke kAraNa manuSya kA zarIra kSINa honA. tula. ghUsa a. de. 'ghusa' 1260 guja. ghuNa, ghaNa 1245 ghepa sa. deza. (saM. * grahaprA. ghaTTa; de. iAle ghuma~r3a a. de. 'ghumar3a' 1246 ___4509) u~galiyoM se lenA, strI ke sAtha sahaghumar3a a. deza (a. vyu. de. pR. 113, hi. vAsa karanA 1261 de. za.) bAdaloM kA idhara-udhara se Akara / ma. deza. (* ghera: de. iAle 4474) jamA honA, jAnA. guja. ghUmaDa 'jhulAnA; AveSTita karanA; VdhanA. guja. ghera 1262 ghumAnA' 1247 ghoMTa sa. deza. (* ghoTTa; de. iAleM 4417) ghumara a. de. 'ghUma' 1248 ghuTanA; gale ko isa taraha dabAnA ki sAMsa ghura a. bhava (saM. ghur; tula. prA. ghora, de. ruka jAe. guja. dhUMTa 1263 iAle 4487) AvAz2a honA, ghura-ghura zabda ghoMpa sa. anu. ( de. pR. 177, mA. hi. ko-2) honA; sa. ghura-ghura zabda karanA. guja. ghora 1249 bhoMkanA, calatI silAI karanA. tula. guja. ghuraka a. de. 'dhora' tathA 'iAle 4496' 1250 ghoMca 'bhoMkanA' 1264 ghuraghurA a. anu. (* guragura; prA. ghuraghur ; de. ghokha sa. ardhasama (saM. ghuSa ) yAda rakhane ke iAle 4486) gale se 'ghura-ghura' AvAz2a lie bAra-bAra raTanA. guja. gokha 1266 nikAlanA 1251 ghoTa sa. deza. (* ghoTa; de. iAle 4417) *ghurama a. de. 'ghUma' 1252 ragar3akara bArIka karanA; hala dharanA 1266 ghurA (1) a. de. 'ghara' *ghora a. nA. sama (saM. ghora vize.) jora kA cAroM ora se Akara chA chAnA, bhara jAnA; zabda karanA; garajanA; sa. gholanA. guja. ghora sa. bajAnA a. 1267 (2) sa. de. 'ghulA' 1253 ghola sa. deza. (prA. ghola ; de. iAleM 4526) ghurrA a. de. 'gurrA' 1254 kisI cIz2a ko pAnI Adi meM isa taraha ghusa a. deza. (* ghussa; de. iAle 4492) milAnA ki vaha usameM ghula jAya. guja. ghoLa bhItara jAnA; balapUrvaka praveza karanA. guja. 1268 ghUsa 1255 *ghosa sa. nA. ardhasama (saM. ghoSa saMjJA) cUMTa sa. de. 'ghoTa' ghoTanA. guja. ghUTa 1256 ghoSaNA karanA 1260
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyUTa dhyU~ Ta sa. de. 'ghUTa 1270 cakoTa sa. mA. deza. (cikoTI- saMjJA ) cikoTI caMga sa. nA. vi. (caMga saMjJA; phA.) kasanA, kATanAH cuTakI se mAMsa nocanA 1287 ___ khIMcanA; parezAna karanA 1271 cakha sa. deza. (prA. cakkhU, de. pR. 316, prA. caMcanA a. deza. cunacunAnA 1272 sa. ma. ) svAda lenA. guja. cAkha 1888 'dhaiMcora 'sa. deza. dA~toM se dabAkara casanA, cico- cacor3a sa. de. 'caMcora' 1289 . r3anA ! 273 caTaka a. anu. ( de. pR. 196, mA. hi. kocaeNdarA a. deza. (de. pR. 54, de. za. ko.) 2) 'caTa' zabda karate hue TUTanA, halakI jAna-bUjhakara anajAna kI taraha pUchanA: pAgala AvAja ke sAtha TUTanA. guja. caTaka; tula. honA 1274 guja. caTako saMjJA 1290 caka a. deza. (* caka : de. iAle 4537) caTakha a. de. caTaka' 1291 ___ cakita honA; bhayabhIta honA 1275 caTacaTA a. anu. 'caTa-caTa' kI AvAja ke cakacakA a. deza. (de. pR. 188: mA. hi. sAda TUTanA; cipakanA 1292 ko -- 2) rasanA: gIlA honA: a. cakita caTapaTA a. nA. deza. ( caTapaTI saMjJA) jaldI honA 126 macAnAH sa. 'kisI ko jaldI karane meM pravRtta 'cakacA a. deza. (de. pR. 189, mA. hi. ko- karanA. tula. guja. caTapaTa avya. 1293 2) adhika prakAza meM netroM kA cauMdhiyAnA caDha a. deza. ( . caDha : prA. car3a de. iAle 1277 :4578 ) nIce se Upara ko mAnAH unnati * *cakacUra sa. deza. bahuta mahIna pIsanA; cakanAcUra karanA. guja. car3ha, caDa 1204 karanA 1278 catara sa. deza. chitarAnA; a. chitarAyA jAnA cakacauMdha a. nA. anu. cakAcauMdha honAH sa. 1295 cakAcauMdha utpanna karanA 1279 camaka (1) a. deza. caTakanA cakacauha a. deza. (de. pra. 5.de. za. ko.) (2) a. deza. ciTakanAH nArAz2a honA cAha se dekhanA: AzA lagAe dekhanA 1280 1296 cakapakA a. anu. bhauMcaka honA 1281 canakha a. deza. ( deza. pR. 56, de. za. ko.-2) cakarA a. nA. ardhasama (saM. caka saMjJA ) sira cir3hanA; canakanA 1297 kA ghUmanAH cakita honA. guja. cakarA 1262 capa a. nA. deza. (cApa saMjJA ) nIce kI ora cakalA sa. nA. deza. (cakala saMjJA ) paudhe ko dhaMsanA; dabanA. guja. caMpA 1298 dUsare sthAna para lagAne ke lie miTTI sameta capaka a. deza. saTanA; lipaTanA. guja, capaka, ukhAr3anA, cakala uThAnA; cauDA karanA 1283 cabaka 1299 cakavA a. deza. ( de. pR. 5.5, de. za. ko.) capaTa a. de. 'cipaTa' 1200 cakapakAnA, hairAna honA 1284 capata sa. de. 'caupata' 1301 "yakA a. de. 'cakavA' 1285 capatiyA sa. nA. deza. (capata saMjJA ) kisIko *cakAsa a. deza. camakanA 1286 capata lagAnA 1302
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza 67 capara a. deza. Apasa meM khUba acchI taraha milanA lepa karanA; bhA~panA. guja. carya 1318. 1304 caracarA a. anu. deza. (de. pR. 57, de. za. caparA a nA. deza. banAnA, jhuThalAnA 1304 ko. 2) 'cara-cara' zabda karake TUTanA, jalanA capalA a. nA. sama (saM. capala vize.) capa- tula. guja. caracara saMjJA; cacaLa 'jalana honA' latA dikhAnA; dhIre-dhIre Age bar3hanAH sa. 1319 kisIko capala banAmA. tula. guja. capala vize. caraja a. deza. dhokhA degA, bahakAnA anumAna 1305 karanA 1320 capeTa sa. nA. deza (capeTa saMjJA ) AkramaNa karanA; caraparA a. nA. deza. ( caraparA vize.) carrAnA; dabocanA 1306 ghAva meM khuzkI ke kAraNa tanAva se pIr3A honA, capera sa. de. 'capeTa' 1307 caTapaTI vastu khAne para mu~ha meM halakI jalana cabaka a. anu. deza. (de. pR. 57, de. za. ko.) honA. tula. guja. caTapaTI saMjJA 1321 .TIsanA, darda karanA 1303 caramarA a. nA. anu. ( caramara saMjJA) 'caramara' cabA sa. bhava (saM. carva : tula. prA. cavviya vize. zabda honA; 'caramara' zabda utpanna karanA 1322 de. iAle 4711) dAMtoM se kucalanA, cUra karanA. guja. cAca 1309 carI a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 114, cabhora sa. nA. deza. (cabhakI saMjJA ) tarala padArtha hi. de. za.-2 ) khAla meM khuzkI ke kAraNa meM koI cIz2a acchI taraha ibAnA: garadana se halkA darda honAH caracara karake TUTanA 1323 pakar3akara kisIko gahare pAnI meM gotA denA. cala a. bhava (saM. cal : prA. cala; de. iAleM tula. guja. jhaboLa 1310 4716) eka se dUsarI jagaha jAnA; calana camaka a. de. 'camaka' 1311 honA. guja. caLa; '-se dUra haTanA ' tula. cAla 1324 camaka a. de. ( * cammakka; tula. saM. camatkAra sajJA; de. iAle 4676) jagamagAnA. prasida calaka a. de. 'cilaka' 1325 honA; cauMkanA. guja, camaka 1312 cava a. deza. cUnA; cuAnA 1326 camacamA a.. deza. ( * camaka, tala. saM. camatkAra casa (1) a. deza. maranA; ThagA jAnA saMjJAH de. iAle 4676) camakanAH sa. cama- (2) a. nA. deza. (cAzanI sajJAH de. . kAnA. tula. guja. camacama 'jalana' 1313 pR. 223, mA. hi. ko -2) do cIz2oM kA camaTa sa. de. 'cimaTa' 1314 Apasa meM cipaka jAnA: kapar3e Adi kA khiMcane para masaka jAnA. guja.' casa; casaka caba sa. samA (saM. ci) cayana karanA 1314 1327 kA bhava (saM. cara : prA. cara; de. iAle cahaka (1) a. anu. deza. (* cahakka; de. 15 4686) pazuoM kA maidAna yA kheta meM ghAsa iAleM 4731) jalanA Adi khAnA. guja. cara 316 (2) a. vi. ( cahacaha saMjJAH phA. de. *caraka a. de. 'ciTaka' 1317 pR. 190, hi. de. za.) ciDiyoM kA cahacahAnA caraca sa. ardhasama (saM. carya ) caMdana Adi kA guja. caheka 13.8
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUMTa cahacahA a. de. 'cahaka ( 2 ) ' 1329 'cahana sa. de. 'cahala ' 1330 cahala sa. deza. (de. pR. 2 ) pairoM se kucalanA; 1331 - 224, mA. hi. komastI se saira karanA cahuka a. de. 'cihuka ' 1332 cahU~Ta a. de. 'cimaTa' 1333 caheTa sa. de. ' capeTa' 1334 cahor3a sa. deza. cAroM ora se acchI taraha dabAte hue pITanA; paudhoM ko eka jagaha se ukhAr3akara dUsarI jagaha lagAnA. guja. coDa 1335 cahora sa. de. ''cahor3a ' 1336 cA~ka sa. nA. deza. ( cA~ka saMjJA ) khaliyAna meM anAja kI rAzi ke cAroM ora miTTI, rAkha Adi ke nizAna lagAnA; cAkanA; goMThanA. guja. coka 1337 cA~cha sa. bhava (saM. takSU ; prA. takkha, de. iAleM 5620 ) patthara TA~kanA guja. tAcha 1338 cA~r3a sa. nA. bhava (cA~Da vize. saM. caNDa; prA. caMDa; de. iAleM 4584 ) rauMdanA; khoda DAlanA. tula. guja. cAMdaraM 'khilaMdarA' 1339 cAMpa sa. deza. (* campa prA. caMp; de. iAleM 4674) dabAnA, dAba pahu~cAnA. guja. cAMpa 1340 cAka sa. nA. bhava ( saMjJA; saM. cakra; prA. cakka; de. iAleM 4538 ) rekhAe~ khIMcakara kisI cIz2a kI hada banAnA; pahacAna ke lie cihna banAnA tula. guja. cAka saMjJA 1341 cAkha sa. deza. (* cakSU prA. cakkhU de. iAleM 4557 ) cakhanA, svAda lenA; de. 'cakha ' guja. cAkha 1342 cATa sa. deza. ( *caTTa saMjJA prA. caTTa; de. iAleM 4573 ) caTanI jaisI cIjako jIbha se uThA cahacahA kara yA poMchakara khAnA; jIbha pheranA. guja. cATa 1343 cAr3a sa. 'cA~r3a' 1344 cAr3ha sa. de. 'car3ha' 1345 cApa sa. de. 'cA~pa 1346 cAba sa. de. ''cabA ' 1347 cAbha sa. de. 'cAba ' 1348 cAla sa. bhava (saM. calU; prA. cAlU de. iAleM 4772 ) chAnanA; a. dulahina kA pahalI bAra sasurAla jAnA; de. 'cala'. gula. cALa 'chAnanA ' 1349 * cAsa a. nA. deza. ( cAsA saMjJA; carS ; de. iAleM 4712 ) jotanA guja. cAsa 1350 cAha sa. deza. ( * cAha; prA. cAh ; de. iAleM 4775 ) icchA karanA; prema karanA. guja. cAha 1351 ciMgur3a a. deza. sukhane Adi ke kAraNa UparI tala meM jhurriyA~ par3anA; sikur3anA; eka stha meM rahane se aMgavizeSa kI nasoM kA na phailanA 1552 ciMgura a. 'cigur3a ' 1353 , ciMghAr3a a. deza. (*ciMghATa; de. iAle 4787 ) cIkhanA; hAthI kA jora se bolanA 1354 ciMghA a. de. 'ciMghAr3a 1355 cikaTa a. nA. deza. ( cikaTa vize; cikka; de. iAle 4780) maila se Dhakakara cipacipA ho jAnA. tula. guja. cikaTa, cIkaNuM vize. 1356 cikanA sa. nA. bhava ( cikanA vize; saM. cikkaNa prA. cikkaNa; de. iAleM 4782 ) cikanA karanA; a. moTA honA. tula. guja. cIkaNu vize. 1357 cikara a. de. 'cikAra 1358 cikAra a. nA. bhava (saM. cItkAra saMjJA; prA.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza cikkAra; de. iAleM 4839 ) ciMghAr3anA, citkAra karanA. tula. guja. cikArI saMjJA 1359 cikkara a. de. 'cikAra ' 1360 cikhura sa. deza. (de. pra. 60, de. za. ko. ) jotane ke bAda yA nirAkara ghAsa nikAlanA 1361 cicAva a. de. 'cicayA 1362 cicayA a. nA. anu. deza. (* cicca prA. cicci saMjJA de. iAle 4789 ) cIkhanA, cillAnA. guja. cIca 1363 cicoDa sa. de. 'cacoDa 1364 190, ciTaka ( 1 ) a. anu. bhava ( de. pra. hi. de. za. ) sukhakA phaTanA; cir3hanA ( 2 ) a. de. 'caTaka' 1365 ciTaciTA a. de. 'ciTaka' 1366 cir3acir3A a. anu. ciTakanA, jalane meM cir3acir3a AvAz2a honA: cir3hanA tula. guja. cIDiya vize. 1367 cir3ha a. deza. (* cir3ha de. iAle 4794 ) nArAja honA; burA mAnanA, guja. ciDA 1368 cir3haka a. de. 'cir3ha' 1369 citara sa. nA. de. 'citAra' 1370 citava sa. de. 'cIta' 1371 citAra ( 1 ) sa. nA. bhava ( saM. citrakAra saMjJA; prA. cittaAra; de. iAleM 4807) citra banAnA ( 2 ) sa. de. ' ceta' 1372 citau a. de. 'cIta ' 1373 citra sa. nA. sama (saM. citra saMjJA ) citra Adi banAnA; citra meM raMga bharanA. tula, guja. citra saMjJA 1374 cithAr3a sa. nA. deza. phAr3anA; jalIla karanA. tula. guja. cIthaDu saMjJA 1375 69 *cina sa. bhava ( saM. ci; prA. ciNU; de. iAleM 4814 ) dIvAra uThAnA, guja. caNa 1376 cinhAra sa. nA. sama (saM. cahna saMjJA ) cihnita karanA. tula. guja. cIM dhavu 1377 cipaka a. de. 'capaka' 1378 cipacipA a. nA. anu. ( cipacipa saMjJA ) lasIlI vastu kA cipacipa zabda karanA, cipaka jAnA 1379 cipaTa a. deza. ( a. vyu. de. pR. 115, hi. de. za. ) cipakanA, saTanA 1380 1 cibalA sa. de. 'cabA ' 1381 cimaTa a. deza. cimba de. iAleM 4822 ) cipakanA, licaTanA. ciMboLa 1382 * ciyAra a. deza. ( a. vyu. de. pR. 115, hi. de. za. ) cakita raha jAnA 1383 ciraka a. deza. thor3A-sA pAkhAnA karanA. guja. caraka 1384 ciraca a. deza. cir3acir3AnA 1385 cilaka a. deza. * cilla; prA. cillaa saMjJA; de. iAleM 4827 ) camakAnA; cIkhanA, guja. caLaka 1386 cilacilA a. de. 'cilaka ' 1387 cilabilA a. deza. ( de. pu. 61, de. za. ko. ) dhUpa kA laganA, teja dhUpa kA AbhAsa honA 1388 cillA a. deza. ( a. vyu. de. pR. 115, hi. de. za. ) jora se bolanA; cIkhanA 1389 cihu~ka a. deza. cauMkanA 1390 cihu~Ta sa. deza, cikoTI kATanA; cipaTanA. tula. guja. cImaTI, cUMTI saMjJA 1391 cIMca sa. de. 'sIMca' 1392 cIka a. nA. deza. pIr3A ke kAraNa cillAnA 1393
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ cIkha cIkha (1) sa. bhava (* cakSu ; prA. cava : cuga sa. deza. ( * cum ; de. iAle 4852) de. iAle 4557) svAda jAnane ke lie cir3ayoM kA coMca se cunacunakara dAnA khAnA. kisI cIja ko thor3I mAtrA meM khAnA. guja. guja. cuga 1408 cAkha cucaka a. deza. isa prakAra sukhanA ki UparI (2) a. de. 'cIka' 1394 tala para jhuriyA~ par3a jAe~; sukhakara sikur3anA cIta (1) a. bhava (saM. cit ; prA. citta 1403 saMjJA; de. iAle 4799) socanA. guja. cIta cucakAra a. anu. 'cuca 'kara pyAra karanA; (2) sa. bhava (saM. citra saMjJA; prA. cit ; cumakAranA. guja. bucakAra 1410 de. iAle 4810) citra banAnA. guja. cItara cucA a. deza. cUnA, risanA 1411 1395 cucuA a. de. 'cukacukA' 1412 cItha sa. deza. (* cittha; de. iAle 4802) cucuka a. de. 'cucaka ' 1413 phAr3anA, kSata-vikSata kara denA. tula, guja. cuTaka sa. deza. cAbuka mAranA; cuTakI se tor3anA cIthaDu, cItharaM saMjJA 1396 1414 cIna sa. de. 'cInha ' 1397 cuTA a. nA. deza. (coTa saMjJA; * coTa ; de. cInha sa. nA. bhava (saM. cihana saMjJA prAvidhika iAle 4857 ) coTa khAnA, ghAyala honA: vize: de. iAle 4836 ) pahacAnanA. gaja. sa. cuTiyA. tula. guja. coTa saMjJA 1415 cIna 1398 cuTTa sa. de. 'cuna' 1416 cIra sa. nA. bhava ( saM. cIra saMjJAH de. iAle cuna sa. bhava (saM. ci; prA. ciN ; de. iAle 4844) phAr3anA; rAha nikAlanA. gaja. cIra 4814) choTI cIjoM ko eka-eka karake 1399 ikaThThA karanA, pasaMda karanA, cuganA. guja. cIsa a. deza. cIkhanA. tula. guja. cIsa saMjJA cuNa, caNa 1417 1400 cunacunA a. anu. deza. (a. byu. de. pR. 115, cuMba sa. sama (saM. cumb ) guja. cubana saMjJA / hi. de. za.) jalana ke sAtha khujalI paidA 1401 __ honA; ThinakanA. guja. caNacaNa, cacara 1418 cuniyA sa. deza. (a. vyu. de. pR. 116, hi. cuMbha sa. de. 'cuba' 1402 de. za.) cir3hanA 1419 cua a. de. 'cU' 1403 cupar3a sa. nA. deza. (* cuppa; prA. cuppa vize. cuka a. de. 'cUka' 1404 de. iAle 4865 ) tela Adi cikanI cIja cukacukA a. anu. risakara bAhara AnA; pasI- lagAnA, cApalUsI kI bAteM karanA. guja. copaDa janA 1405 1420 cukaTa a. dekha. (a. yu. de. pR. 115, hi. cupara sa. de. 'cupar3a' 1421 de. za.) cimaTanA; sUbakara cipaka jAnA cupA a. nA. deza. (cupa vize.) cupa ho jAnA; 1406 na bolanA; sa. cupa karanA. tulA, guja. cupa cukhA sa. de. 'cokha' 1407 vize. 1422
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza cubaka sa. deza. (* cubba; de. iAle 4866) (2) a. de. 'cahacaha ' 1437 - pha~sAnA, cubhonA 1423 cuha sa. deza, cUsa 1438 cubalA sa. de. 'cabA' 1424 cuhaTa sa. de. 'cihu~Ta' 1439 cubha a. deza. (cubh ; de. iAle 4867) cuhu~Ta sa. de. 'cihu~Ta' 1440 pha~sanA, nukIlI cIz2a kA bhItara ghusanA 1425 cubhaka a. anu. ( de. pR. 266, mA. hi. ko- cuhuka sa. anu. bachar3e Adi kA bhaisa, gAya Adi 2) bAra-bAra gotA khAnA, DUbanA-utarAnA kA stana-pAna karanA; cUsanA 1441 . 1426 cuhaTa sa. de. 'cuha~Ta' 1442 Fore cubhalA sa. de. 'cuvalA' 1427 cU~ga sa. deza. ( * cuga ; de. iAle 4853) cumakAra sa. anu. baccoM ko pyAra karane, pazuoM dhIre dhIre khAnA. tula. guja. cagaLa 1443 ko bulAne ke lie mu~ha se cUmane jaisI AvAja caeNTa abhava (saM. cuNTU ; prA. cuMT ; de. iAleM nikAlanA, pucakAranA 14.8 4857 ) cIMTI kI taraha cipaka jAnA, nocanA; cura a. deza. pAnI meM pakanA, sIjhanAH gupta cuTakI se pakar3anA. guja. cUMTa 1444 maMtraNA honA; a. curAyA jAnA. tula. guja. cUMTha sa. ardhasama ( saM. cuNThU ; de. iAle 4857) car3a 'pakanA' 1429 dabAnA, nocanA, tor3anA 1445 curaka a. anu. ( de. pR. 26), mA. hi. ko - cU a. bhava (saM. cyut ; prA. cu; de. iAle 2) cUra-cUra honA; phaTanA 1430 ___4948 ) TapakanA; pake yA sUkhe phala kA jhar3a curaga a. anu. ( de. pR. 266, mA. hi. ko - par3anA. guja. cU 1446 .2) prasanna hokara mu~ha se zabda nikAlanA 1431 cUka a. deza. (* cukka; prA. cukk ; de. iAle curacurA a. anu. ( de. pR. 266, mA. hi. ko- 4848 ) bhUla karanA; viphala honA; samApta 4) curacura zabda utpanna honA 1432 honA. guja. cUka 1447 curA sa. de. 'cora' 1433 cUma sa. bhava (saM. cumbU ; prA. cuMb ; de. iAle culaculA a. anu. deza. ( * cula: prA. culaculU ; 4870 ) sneha-prakAza ke lie hoThoM se kisIke de. iAle 4874) cula uThanA. saMbhoga kI hoThoM, gAloM Adi kA sparza karanAH cubana prabala kAmanA honA. tula. guja. caLa saMjJA karanA. guja. cUma, cumba 1448 1434 cUra sa. deza (* cUra; prA. cUra; de. iAle culabulA (1) a. de. 'culaculA' bAra-bAra 4888) cUra karanA. guja. cUra 1449 hilanA, caMcalatA dikhAnA cUsa sa. bhava (saM. cUSa ; de. iAle 4898) (2) a. nA. vi. (culabula saMjJA; phA. de. hoThoM aura jIbha ke yoga se rasapAna karanAH pR. 191, hi. de. za. ) 1435 zoSaNa karanA. guja, cUsa 1450 culaculA a. de. 'culaculA' 1436 ceta sa. sama ( saM. cit ) socanA; a. hoza cuhacuhA (1) a. anu. ( de. pR. 269, mA. meM AnA; sAvadhAna honA. guja. ceta 'sAvadhAna hi. ko - 2 ) itanA bharA honA ki rasa honA' 1451 TapakatA huA jAna par3e cepa sa. nA. deza. (cepa saMjJA) kisI vastu para
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ cepa lagAnA; cipakAnA. tula. guja. cepa saMjJA cauA a. deza. cakita honA; satarka honA 1470 1452 caur3A sa. nA. deza. (caur3A vize.) caur3A karanA; cehA a. deza. cakita honA 1453 vyartha kA vistAra karanA 1471 coMka sa. nA. deza. ( cokA saMjJA) stana se mu~ha caupata sa. nA. deza. (caupata vize.) cAra tahoM meM lagAkara dUdha pInA; pAnI pInA 1454 lapeTanA; lapeTakara taha lagAnA 1472 cokha sa. de. 'cokha' 1455 caupatA sa. de. 'caupata' 1473 2tha sa. anu. (de. pR. 218, mA. hi. ko - 2) caurasA sa. nA. bhava (corasa vize; saM. caturU + khoTanA; nocanA. guja. cUMtha 1456 azri; prA. caturassa: de. iAle 4598) caurasa cokha sa. deza. thana se mu~ha lagAkara pInA, cUsanA karanA; barAbara karanA. tula. guja. corasa vize. 1457 1474 * coTa-poTa sa. nA. deza. (coTI-poTI saMjJA) chada a. nA. sama. (chada saMjJA) cheda banAnA; rUThe hue ko manAnA; phusalAnA; a. cApalusI kavitA karanA. tula. guja. chaMda saMjJA 1475 kI bAteM karanA 1458 chaMdara sa. nA. ardhasama (chada saMjJA) dhokhA coTA sa. de. 'cATiyA' 1459 denA 1476 coTiyA sa. nA. deza. coTa pahuMcAnA; coTI gUMthanA chaka a. deza. (* chakka; de. iAle 4956) 1460 tRpta honA; cakarAnA. guja. chaka; chAka 'pagacotha sa. de. 'cotha' 1461 lAnA' 1477 coda a. deza. (* coda; de. iAleM 4929) chaTaka a. deza. (* chaTTa; prA. chaTA de. iAle saMbhoga karanA. guja. coda 1462 4968) tejI ke sAtha pakar3a se nikala jAnA; *cAra sa. bhava (cora saMjJA; saM. cora saMjJAH kAbU se nikala jAnA. guja. chaTaka 1478 prA. coria vize; de. iAleM 4933) curAnA. chaTapaTA a. nA. anu. deza. (chaTapaTI saMjJA; guja, cAra 1463 *chaTTa; de. iAle 4969) vyAkula honA; *coSa sa. de. 'cUsa' 1464 Atura honA 1479) cauMka a. deza. (* camakka saMjJA; prA. camakk char3a sa. deza. (* chaTa; prA. chaDA saMjJA; de. de. iAle 4676) bhaya, vismaya yA pIr3A kI iAle 4965 ) cAvala Adi chA~TanA; khUba acAnaka anubhUti se caMcala ho jAnA; bhar3a- pITanA. guja. chaDaka, chaDa 1480 kanA. guja. coMka 1465 chata sa. nA. bhava (chAta saMjJA; saM. chad; de. *cauMTa sa. de. 'coMTa' 1466 iAle 4971) chata DAlanA; ghara chAnA; a. *cauMdha a. nA. deza. (cauMdha saMjJA ) bijalI ghAva honA. tula. guja. chata saMjJA 1481 kA camakanA, kauMdhanA 1467 chatarA a. nA. bhava (saM. chad prA. chatta saMjJA; cauMdhiyA a. de. 'caudha' 1468 de. iAleM 4972) chatraka kI taraha cAroM ora caurA sa. deza. kisIke Upara yA cAroM ora ca~vara phailanA; adhika vistAra se yukta honA. 'tula. DulAnA; jamIna para jhAr3a denA 1469 guja. chatarI saMjJA 1482
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 hindI-gujarAtI dhAtukoza chatiyA a. nA deza. (chAtI saMjJA) chAtI se characharA a. anu. ghAva para kSAra lagane se pIr3A lagAnA. tula. guja. chAtI saMjJA 1483 honA; kaNoM Adi kA 'chara-chara' karate hue chanaka sa. anu. (de. pR. 298, mA. hi. ko- giranA; sa. jalana utpanna karanA. tula. guja. cacara 1497 2) 'chana chana' zabda honA; bhar3akanA 1484 chanachanA a. anu. tapI huI dhAtu para jalakaNa chala sa. bhava (saM. chalU ; prA. chala ; de. iAle chor3ane se 'chana chana' zabda honA; kuddha honA; 5003) dhokhA denA; ThaganA. guja. chaLa 1498 'chana chana' zabda utpanna karanA. guja. chachaNa, chalaka a. anu. deza. (* chalaka; de. iAle chaNachaNa 1485 ___5002 ) muha taka bhare hue jala yA dUsare chapaka a. anu. (de. pR. 298, mA. hi. ko tarala padArtha kA hilane ke kAraNa baratana ke 2) kisI cIz2a se AghAta karanA; thor3e pAnI bAhara giranA; uchalanA. guja. ulkA; tula. meM hAtha-paira mAranA 1486 guja. chalaka, chAlaka saMjJA 1499 chapachapA a. de. 'chapaka' 1487 chalachalA a. anu. A~khoM kA bhara AnA, Adra ho jAnA 1500 chapaTa a. deza. cipakanA; AliMgita honA 1488 chalamala a. de. 'chalaka' 1501 chaparihA a. nA. deza. (chappara saMjJA) chappara kA chahaka a. deza. (a. vyu. deM. pR. 117, hi. giranA; chappara se giranA yA TUTanA 1489 de. za.) camakate hue laharAnAH bikharanA *chaba a. nA. deza. (chabi saMjJA) chavi se 15020 yukta honA, suzobhita honA 1490 chahara a. deza. chitarAnA, bikharanA 1503 chama sa. deza. kSamA karanA 1491 chaharA a. de. 'chahara' 1504 chamaka a. anu. (de. pR. 300, mA. hi. ko - chAMga sa. deza. chinna karanA; kulhADI Adi se 2) ghugharuoM Adi ke bajane kA zabda honA; per3a Adi kI zAkhA kATanA 1505 sa. chauMkanA. guja. chamaka 1492 chA~Ta sa. deza. (* chaNT ; prA. chA~Ta saMjJA; de. chamachamA a. anu. (* chamma; de. iAleM 49- iAleM 4970) kATanA; cunanA. guja. chAMTa 97) 'chama-chama' zabda karanA, 'chama-chama' 'chiTakanA' 1506 karate hue calanA. guja. chamaka; tula. chamachama chA~r3a sa. de. 'chAr3a' 1507 1493 chA~da sa. deza. (*chanda; deM. iAleM 4984) chaya a. nA. deza. (chaya saMjJA) kSaya honA; sa. bA~dhanAH hAthoM se paira pakar3akara baiTha jAnA; kSaya karanA 1494 cauMpAyoM ke pichale donoM pairoM ko saTAkara rassI chara sa. bhava (saM. kSar, prA. khar; de. iAle se bAMdhanA jisase vaha dUra jAne na pAye 1508 ___3663 tathA 4965 ) cUnA; chaMTanA 1495 chA~dha sa. de. 'chA~da' 1509 charaka a. anu. (de. pR. 300, mA. hi. ko - chA a. bhava (saM. chad prA. chAy ; de. iAle 2) kisI padArtha kA kabhI tala yA dharAtala 5018) Upara phailanA, basanA; sa. DhakanA; ko sparza karate hue aura vega se uchalate hue makAna para chappara yA khaparaila DAlanA. guja. chA Age bar3hanA.guja. charaka 1496 1510 10
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 chAka chAka a. de. 'chaka' 1511 chinaka sa. deza (* china; de. iAle 5044) chAja a. bhava ( saM. chad prA. chajj ; de. iAle chir3akanA; sA~sa ke sAtha nAka kA mala bAhara 4982 tathA 5025 ) phabanA; suzobhita honA; nikAlanA. guja. chINa 'chIlanA' 1527 sa. chAjana taiyAra karanA. guja. chAja 1512 chipa a. deza. (* chippa; de. iAleM 4994) chAr3a sa. bhava (saM. chUd prA. chaDUD; de. iAle Ar3a yA parade meM honA; dRzya na honA. guja. ___4998) chor3anA. guja. chA~Da 1513 chUpa; chIpa 'zamita honA' 1528 / chAna sa. deza. (a. vyu. de. pR. 117, hi. chIMka a. nA. anu. bhava (saM; chikkA saMjJA; de. za.)ATe Adi kA moTA aMza chalanI prA. chikkA; chikk ; de. iAleM 5032) se nikAlanA; khojanA. guja. chaNa 1514 nathunoM meM se bhItara kI vAyu kA vega AvAja chApa sa. deza (* chappa: de. iAle 4994) ke sAtha bAhara AnA. guja. chIMka; tula. guja. ThappA, muhara, akSara Adi kA cihUna syAhI chIMkaNI 'su~ghanI' 1529 yA raMga ke yoga se kAgaz2a Adi para utAranA; chIMTa sa. deza. (* chiTUTa; de. iAleM 5035) chApakara prakAzita karanA. guja. chApa; tula, chitarAnA, bikheranA. 1530 guja. chApo saMjJA; 'chApanevAlA' 1515 chI sa. bhava (saM. chid: de. iAle 5041 ) *chAra sa. nA. bhava (saM. kSAra saMjJA; prA. khAra phaTanA, thakanA 1531 de. iAleM 3674 ) pUrI taraha se jalAkara rAkha * chIa sa. de. 'chU' 1532 karanA. tula. guja. khAra saMjJA 1516 chIcha a. deza. kSINa honA 1533 chAla sa. nA. deza. chAnanA; sApha karanA 1517 chIja a. bhava (saM. chid ; prA. chijj ; de. chAva sa. de. 'chA' 1518 iAle 5042 ) upayoga Adi ke kAraNa chicha sa. deza. cAhanA; icchA karanA 1519 kSINa honA; hAni honA 1534 chiDA sa. deza. chIna lenA 1520 chIta sa. bhava (saM. chid prA. chitti saMjJA; de. chichakAra sa. anu. chir3akanA 1521 iAle 5037) bicchU, bhir3a Adi kA DaMka chichayA sa. nA. anu. dhRNA karanA: niMdA karanA. mAranA; coTa pahuMcAnA 1535 tula. guja. chi chi saMjJA 1522 chIna sa. nA. bhava (saM. chinna vize. chid prA. chiTaka a. deza. bikharanAH cA~danI Adi kA chiNNa; de. iAle 5047) chinna karanA; phailanA. tula. guja. chiTakora sa. 1523 kisIke hAtha se koI vastu balAt le lenA. chir3aka sa. deza. (* chiTa; de. iAleM 5035) guja. chIna 'chedanA', chInava 1536 jala yA dUsare drava dravya ke chITeM pheMkanA; *chIva sa. de. 'chU' 1537 nyochAvara karanA. tula. guja. chA~Ta 1524 chuchuA a. nA. anu. chachUdara kI taraha chU-chU' chitara a. deza. (de. pR. 68, de. za. ko.) karate phiranA; bekAra bhaTakanA. tula. guja. chu chu bikharanA, phailanA. guja, chIta 'chidare jala meM saMjJA 1538 jahAja kA jamIna se cipakanA' 1525 chunachunA a. anu. 'chuna-chuna' AvAz2a paidA chitarA a. de. 'chitara' 1526 karanA 1539
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1541 hindI-gujarAtI dhAtukoza chapa a. deza. ( * chuppa; de. iAle 5058) pR. 333, pA. sa. ma.) lar3akoM kA koI kAma __ chipanA. guja. kUpa, chipA 1540 karane ke lie macalanA; sa. kisIko chailAne chulaka a. anu. thor3A thor3A karake pezAba karanA meM pravRtta karanA 1554 chopa sa. deza (* choppa; de. iAle 5058) chulaThulA a. de. 'chulaka' 1542 kisI cIz2a kI lugarI kA lepa karanA; DhakanA chuhA a. de. 'choha' snehayukta honA; raMgA 1555 jAnA; sa. raMgavAnA 1543 *chopa a. bhava (saM. kSubh; chubh ; de. iAle chU sa. bhava (saM. chap ; prA. chan ; de. iAle 3721 ) kSubdha honA. tula. guja. chobha saMjJA 5055) sparza karanA; cIz2a se saTa jAnA; 1556 kisIke pAsa pahu~canA. guja. chU 1544 chora (1) sa. bhava (saM. kSur ; de. iAle chUTa a. bhava (* kSud; prA. chuTTa vize; de. 3753) kATanA. apaharaNa karanA, guja. khora iAle 3707 ) baMdhana dUra honA; ravAnA honA. hilAnA, Upara-nIce karanA.' chora 'khodanA' guja. chUTa 1545 (2) sa. bhava (saM. chur ; de. iAle 5066) cheka sa. nA. bhava (cheda saMjJAH saM. chidaH prA. mukta karanA. choDanA 1557 chea saMjJA; de. iAleM 5c64) gheranA; akSara chola sa. deza. (* cholla, prA. chollU ; de. Adi kATanA, rokanA. guja. cheka; tula. guja. iAle 5073 ) chIlanA, khuracanA. guja. chola cheko 'che kane ke lie khIMcI huI lakIra' 1546 1558 cheka sa. de. 'cheka' 1547 choha a. deza. prema karanA; vicalita honA 1.559 cher3a sa. deza. (* cheDa; de. iAle 4794) chohA a. de. 'choha' 1560 ha~sAne, ciDhAne ke lie u~galI Adi se chUnA; chauMka sa. anu. (de. pR. 316, mA. hi. ko - 23 AraMbha karanA. guja. cheDa 1548 prA. chamakka; ha. bhA.) dAla, tarakArI ko sugaMcheta sa. bhava (saM. chin ; prA. chettA vize; de. dhita yA sauMdhA karane ke lie usameM jIre, iAle 5063) tor3anA, kucalanA 1549 mirca, hIMga Adi se milA huA kar3akar3Atya cheda sa. nA. bhava (cheda saMjJA; saM chida: prA. ghI yA tela chor3anA; baghAranA; hiMsaka prANI chidiya vize; de. iAleM 5043) cheda karanA; kA zikAra ke prati bar3hanA 1561 dhAva karanA. guja. cheda 1550 jaMtA a. nA. bhava (jA~tA saMjJA; saM. yaMtra saMjJAH chera a. deza. (* chakara; de. iAleM 4955) prA. jata; de. iAle 10412) jA~te Adi apaca honA. guja, chera 'patalA dasta honA' se dabakara pIsA jAnA; kucalA jAnA. tula, guja. 1551. jaMtaraDu, jaMtaraDo saMjJA 1562 cheva sa. bhava (saM. chid prA. che; de. iAle jaMtra sa. nA. ardhasama (saM. yaMtra) jaMtra- tAlA 5067 ) cIrA karanA, kATanA 1552 laganA; bA~dha rakhanA; sa. yaMtraNA denA. tula. *chaila a. de. 'chailA' 1553 guja. jaMtara saMjJA 'tAMtrika AkRti' 1563 chailA a. nA. deza. (chaila saMjJAH prA. chailla; de. *jaMpa sa. bhava (saM. jalp ; prA. japp ; de.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jabhA iAleM 5163) kahanA, bolanA. guja. jaMpa (2) sa. deza. (a. vyu. de. pR. 118, 'zAnta honA' 1564 hi.deM. za.) cA~panA, dabAnA 1580 jaeNbhA a. de. 'jamhA' 1565. jana sa. bhava (saM. jan ; de. iAleM 5102) *jaMSa a. de. 'jhakha' 1566 bacce ko janma denA. guja. jaNa 1581 a~har3a a. de. 'jaha~Da' 1567 janama a. nA. ardhasama (saM. janma saMjJA) janma jakaMda a. nA. vi. (jakaMda saMjJA; phA.) uchAla lenA, sa. utpanna karanA. guja. janama a. 1582 bharanA; TUTa par3anA 1568 *jaka a. deza. (a. vya. de. pU. 118, hi. de. za.) janma a. nA. sama (saM. janma saMjJA) janma honA; sa. janma denA. guja. janma a. 1583 staMbhita honA; bhaucakkA honA 1569 jakar3a sa. nA. bhava (saM. yat : jaya : de. iAleM japa sa. sama. (saM. japa) japa karanA; yajJa 10400) kasakara bA~dhanA: a. (kisI aMga karanA. guja. japa 1584 kA) akar3anA. guja. jakaDa 1570 japhIla a. nA. vi. (japhIla saMjJA; phA. japhIrI) jaga a. de. 'jAga' 1571 sITI bajAnA, sITI denA 1585 jagajagA a. deza. (* jaga; de. iAle 5076) kI jama a. nA. vi. (jamA vize; ara. jamas) patalI cIja kA gAr3hI yA Thosa honA; banA camakanA. guja. jagamaga 1572 jagamagA a. de. 'jagajagA' 1573 rahanA. guja. jAma 1586 jamaka a. deza. (* jamma de. iAle 5140) jaTa sa. deza. (de. pR. 69, de. za. ko.) camakanA 1587 ThaganA 1574 jamuka a. deza. (de. pR. 69, de. za, ko.) jaDa sa..bhava * jaDa, prA. jADa viza; da. Age bar3hakara kisIke sAtha laganA; sahanA. tula. iAle 5091) eka vastu ko dUsarI meM baiThAnA; rAja. jAmaka vize. 'saMlagna' 1588 ThoMkanA. guja. jaDa 'jar3anA; khoI huI cIja kA milanA, 1575 *jamuhA a. de. 'jamhA' 1589 jamoga sa. deza. hisAba kI jA~ca karanA; kisIkI jar3aka a. nA. bhava (jar3a vize; saM. jaDa vize; bAta kI puSTi karanA 1590 prA. jaDa; de. iAleM 5090) jar3a ke samAna jamhA a. bhava (saM. jRmbhU ; prA. jaMm , jamhA; ho jAnA. tula. guja. jaDa vize. 1576 de. iAleM 5265 ) jamhAI lenA 1591 jar3A a. nA. bhava (jAr3A saMjJA; saM. jaDa vize; *jaya sa. bhava (saM.ji; prA. jaya ; de. iAle prA. jaD ; de. iAleM 5090 ) saradI se ThiThu- 5143) jotanA. tula. guja. jaya saMjJA 1592 ranA 1577 *jara a. bhava (saM. jvara ; de. iAleM 5304 ) jadA a. de. 'jar3A' 1578 - jvara AnA; jalanA; sa. de. 'jar3a' 1593 jatalA sa. de. 'jatA' 1579 jarajara a. nA. ardhasama (saM. jarjara vize.) jatA (1) sa. bhava (saM. jJA; jJapta vize; de. jarjara honA. tula, guja. jarjara, jarjarita, jaraiAleM 5273) batAnA; Agraha karanA jariyu vize. 1594
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza jala a. bhava (saM. ; prA. jalU 5306 ) kisI cIz2a kA Aga pakar3anA; saMtapta honA. guja. jaLa; tula, guja. baLa 1595 jalapa a. nA. ardhasama (saM. jalpa saMjJA ) nirarthaka bAteM karanA, bakanA. DIMga mAranA. guja. jalpa 1596 jalpa a. nA. sama (saM. jalp) de. 'jalapa ' guja. jalpa 1597 jaha~r3a a. deza. ghATA uThAnA, dhokhe meM AnA; sa. dhokhA denA 1598 jahada a. nA. deza. ( jahadA saMjJA ) kIcar3a honA, thaka jAnA 1600 jA~ca sa. bhava (saM. yAcU de. iAleM 10449 ) kisI bAta ke sahI-galata hone kA patA lagAnA; parakha karanA 1601 jA~pa sa. deza. cA~panA, dabAnA 1602 jA a. bhava (saM. yA prA. jA; de. iAleM 10452) gamana karanA; bItanA. guja. jA, ja 1603 jAga a. bhava (saM. jAgR; prA. jaggU; de. iAleM 5175 ) nIMda kA tyAga karanA; phaladAyaka honA. guja. jAga 1604 jAca sa. bhava (saM. yAcU ; de. iAleM 10149) mA~ganA; parakha karanA. guja. jAca 1605 jAna sa. bhava (saM. jJA; prA. jANU; de. iAle 5193) kisI vastu, vyakti, ghaTanA kA abhijJa honA. guja, jANa 1606 jAya a. deza jAna par3anA; sa japanA 1607 jAma (1) a. de. jama ' 6 ( 2 ) a. bhava (saM. yam; tula. prA. jam ; de. iAle 10428) jamanA guja. jAma 1608 jAra sa. bhava (saM. jvAl; prA. jAlU; de. iAleM 5314 ) jalAnA 1609 jahaka a. deza. ( a. vyu. de. pR. 118, hi. jIta sa. bhava ( saM . jI prA. jitta vize; de. de. za. ) cir3hanA; bahakanA 1599 fy jAla sa. de. 'jAra 1610 jia a. bhava ( saM . jIvU ; prA. jIa de. iAle 5241 ) jInA. guja. jIva 1611 6 *jitva sa. de. jatAnA' jatalAnA; paricita karAnA 1612 " jI a. bhava (saM. jIv; prA. jIva; de. iAleM 5241 ) deha meM prANa kA banA rahanA; jIvanayAtrA karanA. guja. jIva 1613 iA 5224) yuddha Adi meM zatru yA vipakSI ko harAnA, vaza meM lAnA. guja. jIta 1614 jIpa sa. de. 'jIta' 1615 jIbha sa. bhava ( jim ; prA. jem ; de. iAle 5267 ) bhojana karanA. guja. jama 1616 x jIra a. bhava ( saM . ju; prA. jIr ; de. iAle 5235 ) jIrNa honA; kumhalAnA, guja. jerava pacAnA 1617 " jua sa. de. 'jova ' 1618 juATha sa. nA. bhava ( juAra saMjJA; saM. yuga + dhAra saMjJA de. iAle 10486) baila Adi ko jue meM jotanA, bA~dhanA 1619 jugajugA a. anu. jhilamilAnA bar3hanA 1620 jugA sa. de. 'jogI' 1621 jugava sa. de. 'jogau jugA sa. de. 'jogau ' 1623 1622 jugAla a. deza. jugAlI karanA 1624 juTa a. deza. (* yuddha; prA . juDia vize; de. iAleM 10496 ) jur3anA; pahu~canA 1625 juThAra sa. nA. deza ( jUThA vize; * jhuTTha; mA. jhuTha de. iAle 5407) jUThA kara denA;
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1626 1.prA. jattApara. juDa jUThA karake chor3a denA. tula. guja. jUlu vize. eka-dUsare ke sAtha cipakAnA, jotanA. guja. joDa 1640 juDa a. deza. ( * yudaH prA. juDia vize; de. jota sa. nA. bhava (sa. yoktra saMjJA; prA. iAle 10496) saMyukta honA; saMbhoga karanA. jotta; de. iAle 10524 ) ghor3oM, bailoM guja. joDA 1627 Adi ko gAr3I, hala Adi se isa taraha jutiyA sa. nA. bhava tta vize. bA~dhanA ki ve use khIMca sake hala se jamIna de. iAle 10479) jUte lagAnA; burI tarahU ko cIranA. guja. jotara 1641 apamAnita karanA. tula. guja. jU tusaMjJA 1628 joba sa. de. 'jova' 1642 jUjha a. bhava (saM. yudh ; prA. jujh, jhujjh; de. joya sa. nA. deza. Aga, dIyA Adi jalAnA iAle 10502 ) lar3anA, lar3ate hue mara jAnA. 1643 guja. jhUjha 1629 jora sa. de. 'jor3a' 1644 jUma a. nA. vi. (jamA vize; ara. ) ikaTThA jova ma. bhava ( sa. dayata: prA. joya, jo ; honA; juTanA: ikaTThA karanA 1630 de. iAle 6612 ) dhyAnapUrvaka dekhanA. DhU~r3hanA; *jeM sa. de. 'jeMva' 16:1 pratIkSA karanA. guja. jo 1645 jeMva sa. bhava (saM. jem ; prA. jem ; de. iAle joha sa. de. 'jova' 1646 5267) bhojana karanA, jImanA. guja. jama jauMka sa. ana. (de. pR. 319, mA. hi kA-2) ___1632 roSa jatalAte hue U~ce svara meM bolanA 1647 jaiva sa. de. 'jeMva' 1633 jvai sa. de. 'jova' 1648 *jera sa. nA. vi. (jera vizeH prA.) parAjita jhaMkAra sa. bhava (saM. jhaMkAra saMjJA; de. iAle karanA; taMga karanA. tula. guja. jera vize. 1634 5324) 'jhana jhana' AvAz2a honA. guja. jo sa. de. 'jova' 1635 jhaNakAra 1649 joa sa. de. 'jova' 1636 jhaMkora sa. de. 'jhakora' 1650 jokha sa. deza. ( * jokSa ; de. iAle 10523) baeNkola sa. de. 'jhakora' 1651 taulanAH guja. jokha 1937 jhaikha a. deza. duHkhI honA; dukhar3A ronA. guja, jogava sa. nA. de. 'jogI' 1638 jhaMkha 'tIvratA se kAmanA karanA' 1652 jogau sa. nA. bhava (saM. yuja : prA. jeggAH de. jhaMjhanA a. anu. (de. pR. 397, mA. hi. ko - iAle 10529) hiphAjata se rakhanA; ika- 2) 'jhana jhana' zabda utpanna karanA; sa. jhana daThA karanA; yogAbhyAsa karanA. guja. jogava jJana zabda utpanna karanA. guja. jhaNa jhaNa jJana zabda utpanna kara 1653 'ThIka se kAma meM lenA, vyavasthita karanA' 1639 a~jhor3a sa. deza. ( * jhoTa ; prA. jhoD de. iAle 5414; 'jhoDa' kA dvirukta rUpa) pakakar3ara jor3a sa. deza. (+ yuTTa ; prA. joDU de. jhaTake denA, nocanA. guja. jhaMjheDa, jhaMjhoDa iAle 10496) do cIjoM; Tukar3oM ko 1654
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza jhaMpa a. deza. * jhappa; iAleM 5336 ) chalA~ga mAranA; jheMpanA. guja. jhaMpAva, jhaMpalAva 'sAhasa karanA 1655 jha~varA a. nA. deza ( jhAMvarA saMjJA * jhAmala; prA. jhAmala vize: de. iAleM 5369) kAlA par3anA; murajhAnA; sa. jhavilA yA kucha kAlA karanA 1656 jha~vA a. nA. deza. ( jhAMvA saMjJA saM. jhAmaka saMjJA prA. jhAm ; de. iAleM 53(6) de. jha~varA ' 6 guja. jhAma garama patthara pAnI meM cabhoranA 1657 a~sa sa. anu. (de. pR. 399, mA. hi. ko 2 ) zarIra ke kisI aMga meM tela Adi lagAnA; jhA~sA dekara kucha dhana vasUla karanA 1658 jhaka a. anu. ( bakanA kA anu; de. pR. 399, mA. hi. ko 2 ) bakanA 1659 jhakara sa. de. 'jhakajhora 1660 jhakajhora sa. anu. ( de. pR. 399, mA. hi. ko - 2 ) pakar3akara jora se hilAnA, jhaTakA denA. guja. jhakajheoLa 1661 jhakajhola sa. de. 'jhakajhora 1662 jhakura a. deza. udAsa honA 1663 jhakela sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 119, hi. de. za. ) jhulAnA; jhakoranA 1664 * jhakora a. deza. ( jhakkola de. iAleM 5316 ) jhAke ke sAtha per3oM ko jhakajhorate hue havA kA bahanA; jhakorA mAranA, sa. jhakajhoranA. guja. jhakoLa 1665 jhakola sa. de. 'jhakora DAlanA, milAnA 1666 * jhakkha a. de. 'jhIkha' 1667 * jhakha a. de. 'jhIkha 1668 jhagar3a a. deza. ( * jhaggaDa, de. iAleM 5321 ) jhagar3A karanA; lar3anA, guja. jhaghar3a 1669 79 jhagara a. de. 'jhagar3a 1670 jhajhaka a. deza. ( a. vyu. pR. 120, hi. de. za.) yakAyaka kruddha hokara bar3abar3Ane laganA; bhar3aka uThanA 1671 jhaTaka sa. deza. ( jhaTakA saMjJA * jhaTUTa prA. jhaDU; de. iAle 5327) cIja ko isa taraha hilAnA ki vaha khula jAya, jhaTakA denA. guja. jhaTaka; tula. guja. jhaTako saMjJA 1672 jhaTakAra sa. de. 'jhaTaka' 1673 jhar3a a. deza. (* jhaT; prA. jhaD; de. iAle 5328 ) TUTakara giranA; barasanA; sApha honA 1674 jhar3aka sa. deza. (* jhaTU prA. jhaD; de. iAle 5328 ) hilAnA, de. 'jhir3aka' guja. jhADaka 1675 jhar3ajhar3A sa. anu. ( de. pR. 400, mA hi. ko - 2 ) jhar3a jhar3a' zabda karanA; jhaTakAranA. tula, guja. jhADaka, jhATaka 'jhaTakAranA' 1676 jhar3apa a. deza. (* jhaTa prA. jhaDatti avya; deM. iAle 5327) hamalA karanA; ulajhanA; saM. jhaTakanA, guja, jhaDapa ' yakAyaka pakar3a lenA ' 1677 jhanaka a. anu. deza. ( * jhaNatka de. iAle 5331 ) jhanaka honA; paira ko jhaTakA dete hue calanA. guja. jhaNaka tula. guja. jhaNako saMjJA 1678 6 jhanakAra a. anu. bhava (saM. jhaNatkAra saMjJA; de. iAle 5332) jhanajhana ' kI AvAz2a nikalanA; sa. jhanajhana ' kI AvAz2a paidA karanA. guja, jhaNakAra; tula. guja. jhaNakAro saMjJA 1679 jhanajhanA a. nA. bhava ( jhanajhana saMjJA; saM. jhaNU; prA. jhaNajhaNU : iA 5330) jhanakAra honA; sa. inakAra karanA. guja. jhaNajhaNa 1680
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jhannA a. de. 'jhanajhanA' 1681 jhapa a. deza. (de. pR. 73, de. za. ko. ) chipanA, jhukanA guja. jaMpa 1682 jhapaka a. deza. (* jhappa; de. iAle 5336 ) palaka giranA; jheMpanA, guja. jhapa, zAMta honA. 1683 jhapaTa a. deza. (* jhappa; de. iAle 5336 ) kisI cIz2a ko lene usakI ora bar3hanA; lapakanA; sa. jhapaTakara chIna lenA. guja. jhapeTa mAranA, pITanA ; tula. guja. jhApaTa, saMjJA 1684 jhapaTa jhapaDiyA a. nA. deza. ( jhApar3a saMjJA ) lagAtAra kaI jhApar3a lagAnA. guja, jhApaTa ' kapaDe ko jhApar3a se sApha karanA; phaTakAranA' 1685 jhapasa a. deza. per3a paudhoM, latAoM Adi kA cAroM ora phailanA 1686 jhapeTa sa. de. 'jhapaTa 1687 jhabU~ka a. deza. camakanA; cauMkanA 1688 jhamaMka a. de. 'jhamaka' 1689 jhama a. anu. ( de. pR. 6 403, mA. hi. ko 2 ) palakoM Adi kA giranA; namratApUrvaka jhukanA guja. jhama rIsanA 1690 jhamaka a. anu. deza ( * jhamma: de. iAleM 5341 tathA 5342 ) camakanA; pA~voM ke gahanoM kI jhanakAra karate calnAH sahasA sAmane AnA. guja. jhamaka 1691 jhamajhamA a. de. 'jhanakAra ' 1692 jhamA a. de. 'jhama 1693 jhara a. bhava (saM. jhar; prA. jhar; de. iAle 5346) jhar3anA, bajanA; sa. bajAnA. guja. jhara 'rIsanA, TapakanA ' 1694 jharaka a. deza. jhalakanA, sa. DapaTanA. jhir3akanA 1695 jhannA jharajharA a. nA. anu. ( jharajhara saMjJA de. pR. 403, mA. hi. ko - 2 ) ' jhara-jhara ' karate hue bahanA; jalanA; sa. jharajhara ' kI AvAz2a ke sAtha girAnA 1696 ( zarapa a. de. ' jhar3apa 1697 *jharasa a. anu. ( de. pA. 404, mA. hi. ko. - 2 ) jhulasanA; murajhAnA 1698 jharahara a. anu. AvAz2a ke sAtha pattoM kA nIce AnA, khar3akhar3AnA; sa. DAla hilAkara pattoM Adi ko girAnA 1699 jharaharA a. de. 'jharahara ' 1700 jhala sa. deza. ( * jhala; de. iAleM 5351 ) ( paMkhA Adi ) hilAkara havA karanA; a. hilanA guja. jhAla pakar3anA 1701 ( jhalaka a. deza. (* jhala de. iAleM 5352 ) camakanA guja. jaLaka 1702 jhaljhalA a. anu. ( de. pra. 405, mA. hi. ko - 2 ) khUba camakanA; jhallAnA; sa. camakAnA. - 6 guja. jhaLa jalanA 1703 jhalamala a. nA. anu. ( jhalamala saMjJA, de. pR. 405, mA. hi. ko - 2 ) raha raha kara kamI teja, kabhI dhuMdhalI rozanI denA. guja. jhalamala 1704 jhallA a. deza. ( * jhalla : de. iAleM 5352 ) bahuta bigar3a jAnA, jha~jhalA uThanA : sa. cir3hAnevAlA kAma karanA. guja. jhallA 'jalanA ' 1705 jhaSa a. nA. deza. ( jhakha saMjJA ) jhakha mAranA 1706 isa sa. de. 'jhasa 1707 jhahana a. anu. ( de. pR. 406, mA. hi. ko2 ) ' jhana-jhana ' zabda honA; jhallAnA 1708 jhahara a. anu. (de. pR. 406, mA. hi. ko 2 ) ' jhara-jhara ' zabda honA; hilate-Dulate rahanA; jhallAnA 1709
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza 1710 jhaharA a. de. 'jhahara jhA~ka a. deza. ( de. pR. 74, de. za. ko. ) Ar3a se, jharokhe se bAhara kI vastu ko dekhanA. guja. sa. jhA~kha 'dekhanA 1711 jhijhir3A a. de. 'jhir3aka' 1729 jhipa a. de. 'jhepa' 1730 jhA~kha a. deza. (* jhaMkha de. iAleM 5325) jhimaka a. de. 'jhamaka' 1731 de. 'jhA~ka' 1712 jhA~pa sa. deza. (* jhappa de. iAle 5337 ) Dha~kanA; chopa lenA; a. jhepanA 1713 jhA~va sa. nA. deza. ( jhA~vA saMjJA ) jhA~ve se ragar3akara dhonA 1714 jhA~sa sa. de. 'a~sa 1715 jhAga a. nA. deza. ( jhAga saMjJA; * jhaggA; de. iAleM 5322 ) jhAga nikalanA, sa. phena utpanna karanA 1716 jhAla sa. deza. ( * jhAlU ; de. iAle 5382 ) dhAtu kI banI cIz2a ko TA~ke se jor3anA; kisI cIz2a ko ThaMDA karane ke lie barafa yA zore meM rakhanA, guja, jhALa 1717 jhiMgara a. deza. ( a. vyu. de. pR. 120, de. za. ko. ) jhagar3anA 1718 * jhigar3a a. de. 'jhiMgara ' jhiMgara a. de. 'jhiMgara 1723 jhijhaka a. deza. (de. pU. 75, de. za. ko. ) bhaya yA lajjA ke kAraNa koI bAta karane meM hicakanA bhar3akatA 1724 de. za. ) DA~TanA; tiraskAra ke sAtha pheMka denA 1728 siMgAra a. de. ' siMgara 1719 jhIjha a. de. 'jhIjha ( 2 ) 1739 jhiMjhoDa sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 120, hi jhIMTa a. de. 'jhIkha' 1740 de. za. ) hilAnA - uchAlanA 1720 jhikajhora sa. de. 'jhakazora jhIpa a. de. 'jhepa' 1741 1721 1722 7 jhimiTa a. anu. ( de. pR. 411, mA. hi. ko. - 2 ) ekatra honA 1732 jhira a. de. 'jhara' 1733 jhiraka sa. de. 'jhir3aka 1734 jhirajhirA a. de. 'jhijhir3A; ' jhirajhira ' karate hue bahanA 1735 jhilamilA a. nA. deza. (jhilamila saMjJA; * mila; de. iAle 5391 ) jhalamalAnA 1736 jhIka sa. deza (* jhikka; de. iAle 5384 ) pheMkanA, paTakanA; nAka-bhauM car3hAnA guja, jhIka 1737 81 zIkha a. nA. deza. ( prA. jhikhaNa saMjJA de. pra. 367, pA. sa. ma. ) kur3hanA, duHkhI honA 1738 jhIkha a. de. 'jhIkha 1742 jhIjha (1) a. deza. (* jhi prA. jhijjha; de. iA 5396 ) kSINa honA jhijhakAra sa. de. 'jhijhaka' 1725 jhiTaka sa. de. 'zaTaka 1726 jhiTakAra sa. de. 'jhiTaka 1727 jhir3aka sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 120, hi. jhIla sa. de. 'jhela' 1746 11 ( 2 ) a. anu. ( de. pR. 412, mA. hi. 2 ) jhuMjhalAnA 1743 - *jhIr3a a. anu. ( de. pR. 413, mA. hi. ko. - 2 ) balapUrvaka praviSTa honA; dha~sanA 1744 jhIma a. anu. deza. ( a. vyu. de. pR. 121, hi. de. za. ) jhUmanA 1745
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ hu~malA jhuMjhalA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 121, hi. de. za.) jhurAnA, sUkhanA 1763 de. za.) khIjhanA 1747 jhurasa a. de. 'jhulasa' 1764 jhuka (1) a. deza. (* jhukk; de. iAle jhulasa a. deza. itanA jalanA ki sataha syAha 5399) Ter3hA honA; dabanA. guja. jhUka 'nIcA ho jAya; murajhAnA 1765 honA (2) a. deza. (a. vyu. de. pR. 121, jhuhA sa. de. 'jhuThalA' 1766 jhuhira a. deza. (de. pR. 77, de. za, ko.) hi. de. za.) jhuMjhalAnA; kruddha honA 1748 ladanA 1767 jhukara a. de. 'jhuka (2)' 1749 ba~ka a. de. 'jhIkha' 1768 jhukajhora sa. de. 'jhakajhora' 1750 jhUkha a. de. 'jhIkha' 1769 jhukha sa. deza. (de. pR. 76; de. za. ko.) socanA, yAda karanA 1751 jhUba a. de. jhUma 1770 jhuTalA sa. de. 'jhuThalA' 1752 jhUsa sa. de. 'oNsa'; a. de. 'jhulasa' 1771 jhaThakA a. nA. deza. (jhaThA vize. * jhaTaThaH prA. jhUba a. da. jhUma' 774 jhuTTha; de. iAle 5407) jhUTha-mUTha koI jhUma a. bhava (saM. zubha; prA. khubhaNa saMjJA; de. bAta kahakara kisI ko dhokhe meM DAlanA 1753 iAleM 3726) idhara-udhara hilanA; laharAnA. jhuThalA sa. de. 'jhuThakA'. kisI ko jhuThA ThaharAnAH guja. jhUma; jhajhUma 'jora lagAte rahanA' tula. dhokhe meM DAlanA. tula. guja. jUlu vize. 1754 guja. jhUmakhu saMjJA 1773 jhuThA sa. de. 'jhuThalA' 1755 jhUra a. de. 'jhura' 1774 jhuThAla sa. de. 'jhuThalA' 1756 jhUla a. deza. (* jhula ; prA. mullU ; de. iAleM 5406) laTakakara Age-pIche honA; samApta jhunaka a. anu. ( de. pR. 414, mA. hi. ko2) 'jhunajhuna' zabda nikalanA; sa. 'jhuna. ___ ho jAnA. guja. jhUla 1775 __ jhuna' zabda utpanna karanA 1757 - jheMpa a. deza. lajAnA 1776 jheka a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 122, jhunajhunA a. anu. bhava (saM. jhaN ; prA. jhaNa hi. de. za.) U~Ta ko baiThAne ke lie 'jhekajhaN , de. pR. 10', hi. de. za.) de. jheka' dhvani karanA, tula. guja. jheha-jheha 'jhunaka' 1758 saMjJA 1777 jhunA a. de. 'jhunaka' 1759 jhera sa. deza. cher3anA, AraMbha karanA; de. 'jhela' jhumA a. de. 'jhUma' 1760 guja. jhera 'mathanA' 1778 jhumira a. de. 'jhUma' 1761 jhela (1) a. deza. (* jhela ; de. iAle 5413; jhura sa. deza. (* jha; de. iAle 5405) prA. jhilia vize. de. pR. 367, pA. sa. ma.) duHkha yA cintA se kSINa honA, sUkhanA, guja. sahanA, ThelanA; hajama karanA 1779 jhUra 1762 jhoMka sa. deza. (a. vyu. de. pR. 122, hi. de. jhurajhurA a, deza. (a. vyu. de. pR. 121, hi. za.) Age kI ora pheMkanA, burI taraha DAlanA;
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza guja. jhAka 1780 vastuoM kA eka dUsare se bhir3a jAnA; Thokara joka sa. de. 'jhA~ka' 1781 laga jAnA; sa. do vastuoM ko Apasa meM lar3A pohA (rA414) denA. guja. TakarA; sa. TakarAva 1797 pITanA, jhora se hilAnA. guja. jhUDa 'pITanA' TakUca sa. deza. (de. pR. 78, de. za. ko.) 1782 khAnA 1798 jhora sa. de. 'jhor3a' 1783 Takora sa. nA. deza. (de. pR. 78, de. za. ko.) dhIre se AvAja karanA, bajAnA. guja. Takora jhola sa. deza. tapAnA, jalAnA; saMtapta karanA; 1799" __ a. de. 'jhusa' 1784 TagaTagA sa. de. 'TakaTakA' 1800 jhaaura sa. de. 'jhaura' a. gUMjanA 1785 Tagara a. de. 'Taghara' 1801 sauMsa sa. de. 'jhulasa' 1786 Taghara a. deza. (de. pR. 78, de. za. ko.) aura (1) sa. deza. (prA. jhoDa; de. pR. 368, TighalanA; dravIbhUta honA 1802 pA. sa. ma.) dabAne ke lie jhapaTakara pakar3anA; TaTA a. deza. (* TaTTa; de. iAle 5438) chopa lenA sUkhanA; zarIra yA usake aMgoM meM pIr3A honA (2) sa. deza. a~Da banAnA 1787 1803 zauha a. de. 'jhauhA' 1788 TaTiyA a. de. 'TaTA' 1804 jhauhA a. anu. (de. pR. 421, mA. hi. ko-2) TaTo sa. de. 'TaTola' 1805 kruddha hokara jhallAte hue bolanA 1789 TaTora sa. de. 'TaTola' 1806 TaMkAra sa. nA. anu. (TaMkAra saMjJA) dhanuSa kA kA TaTola sa. de. 'TakaTo' 1807 , rodA tAnakara AvAz2a paidA karanA. tula. guja. *TaToha sa. de. 'TaTola' 1808 TaMkAra, TaMkArava saMjJA 1790 Tanaka a. anu. Tana-Tana bajanA; garamI, dhUpa TaMkora sa. de. 'TaMkAra' 1791 ___ Adi ke kAraNa sira meM dhamaka yA pIDA honA TakaTakA a. anu. 'Taka-Taka' zabda utpanna honA; 1809 TakaTakA lagAkara dekhanA, sa. 'Taka-Taka' zabda TanaTanA a. de. 'Tanaka' 1810 utpanna karanA 1792 Tapa a. deza. binA khAye-pIye par3A rahanA; kUdanA TakaTo sa. deza. (a. vyu. deM. pR. 122, hi. guja. Tapa 'kUda jAnA' 1811 de. za.) uMgaliyoM se chUkara kisI vastu kA patA lagAnA, TaTolanA. tula. guja. TaToLa 1793 Tapaka a. anu. deza. (* Tappa; de. iAleM 5444) bUMda-bUMda giranA: pake phala kA Apa se Apa TakaTora sa. de. 'TakaTo' 1794 giranA. guja. Tapaka; tula. guja. Tapaku, TIpu TakaTola de. 'TakaTo' 1795 saMjJA 1812 TakaToha sa. de. 'TakaTo' 1796 Tapara sa. anu. ( de. pR. 417, mA. hi. koTakarA a. nA. deza. (Takkara saMjJA; saM. TakkarA 2) dIvAra meM masAlA bharane se pahale usake saMjJAH prA. Takkara; de. iAleM 5424) do pharza kI darajoM ko kucha khodakara caur3I yA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 TapariyA bar3I karanA jisase unameM masAlA acchI taraha khUTI yA alaganI jaise U~ce AdhAra se aTase bharA jA sake 1813 kAnA, phA~sI denA. guja. TA~ga 1826 TapariyA a. de. 'Tapara' 1814 TA~ca sa. deza. TA~kanA; kATa-chA~Ta karanA. guja. Tara a. de. 'Tala' 1815 TAMca 1827 Taraka a. anu. 'Tara-Tara' zabda honA; khisaka TA~sa sa. deza. kisI kA hAtha yA paira maror3akara usameM tanAva utpanna karanA; TA~kanA; rA~ge se jAnA; de. 'Tala' karkaza svara meM bolanA; baratana kA cheda baMda karanA 1828 'Tara-Tara' zabda karanA. guja. Taraka a. 'lalacAnA' 1816 TAna sa. de. 'tAna' 1829 TaraTarA a. anu. 'Tara-Tara' zabda honAH aMDa- TApa a. nA. deza. (TApa saMjJA: * TappaH de. baMDa bakanA 1817 iAle 5445) ghoDoM kA isa prakAra paira TarrA a. nA. anu. (Tara saMjJA; de. pR. 417, paTakanA jisase 'Tapa-Taga' zabda ho. tula. guja. Tapalo saMjJA 1830 mA. hi. ko-2) garva ke sAtha bAta karanA; sIdhe na bolanA. guja. TaraDA 1818 Tika a. deza. (* Tikka; de. iAle 5420) Tala a. bhava (saM. TallU ; de. iAleM 5450) ThaharanA; sthira rahanA. tula. guja. Taka 1831 vicalita honA; alaga honA. guja. TaLa 181 Tighala a. de. 'Taghara' 1832 Tasa a. anu. (de. pR. 428, mA hi. ko-2 TiTakAra sa. anu. 'Tika-Tika' zabda karate hae khIMca par3ane ke kAraNa kapar3e Adi kA phaTanA, ghor3oM Adi ko hA~kanA 1833 masakanA 1820 TinnA a. deza. kruddha honA; (zizna kA) utteTasaka a. deza. (de. pR. 79, de. za. ko.) jita honA 1834 kisI bhArI cIz2a kA apanI jagaha se haTanAH Tipaka a. de. 'Tapaka' 1835 prabhAvita honA. guja. Tasamasa 'bhItara se ubhara- TimaTima a. anu. deza. (a. vyu. pR. 123, kara phaTane ko honA' 1821 hi. de. za.) kSINa prakAza ke sAtha jalanA; Tahaka a. anu. (de. pR. 428, mA. hi. ko-2) mAhi ko-2) marane ke karIba honA. guja. Tamaka, TamaTama 1836 TiMghalanA; raha-raha kara darda karanA 1822 TirakAra sa. de. 'TiTakAra' 1837 Tahara a. de. 'Tahala' 1823 TirrA a. de. 'TarrA' 1838 Tahala a. deza. (Tahalla; de. iAle 5433) manovinoda yA svAsthya kI dRSTi se dhIre TilaTilA a. anu. (de. pR. 435, mA. hi. ko - dhIre calanA; maMda gati se bhramaNa karanA. guja. 2) patalA dasta karanA 1839 Tahela, Tela 1824 Tihuka a. deza. ThinakanA; cauMkanA 1840 TA~ka sa. bhava (saM bhava (saM. TaGk; de. iAle TihUka a. de. 'Tihuka' 1841 5432 ) silAI jor3anA; halakI silAI karanA. TIka sa. nA. deza. (TIkA saMjJA; * Tikka; prA. guja. TA~ka; tula. TA~ko saMjJA 1825 Tikka saMjJA; de. iAleM 5458) TIkA lagAnA; uMgalI se raMga lagAkara nizAna banAnA. tula. TA~ga sa. deza. (* TaMga; de. iAle 5436) guja. TIko saMjJA 1842
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza TIpa sa. deja. (* Tippa; de. iAle 5464) Tera sa. nA. deza. (Tera saMjJA; * Tera; de. iAle hAtha yA uMgalI se dabAnA: halakA AghAta 5473) tAra-svara meM gAnA; pukAranA. guja, karanA. guja. TIpa 1843 Tera 'harAnA' 1856 TIsa a. nA. deza (de. pR. 436, mA. hi. ko - Teva sa. bhava (saM. tij ; prA. te; de. iAle 2) zarIra ke kisI aMga meM raha-raha kara pIr3A 5945) de. 'Te' 1857 honA 1844 DhaMga sa. deza. (DhuMgA saMjJA; * TuggaH de. iAle TAca sa. deza. gar3AnA; silAI karanA. guja. ToMca ___1858 5467) ( caupAyoM kA) TahanI ke pattoM ko Upara se kATanA; thor3A-thor3A kATakara khAnA To sa. deza. ( * Toha; de, iAle. 5486) 1845 u~galiyoM se dabAkara yA chUkara mAlUma karanA; TughalA sa. deza. (de. pR. 82, de. za, ko.) TaTolanA. guja. To 'cillAkara pakSiyoM ko kheta cubhalAnA 1846 se bhagAnA; bUMda bUMda pAnI pAnA' 1859 Tupaka sa. deza. (de. pR. 83, de. za. ko.) dhIre Toka sa. deza. (* Tokka; de. iAle. 5476) se UparI bhAga kATanA; DaMka mAranA; jhagar3A / lagAnevAlI bAta dhIre se kaha denA 1847 rokanA, calate samaya yAtrA ke viSaya meM pUcha tAcha karanA. guja. Toka 'doSa batAnA, rokanA' Tulaka a. de. 'dulaka' 1848 1860 Tusaka a. de. 'Tasaka' 1849 Topa a. deza. ( * Toppa; de. iAle 5481) dU~ga sa. de. 'DhuMga' 1850 DhA~kanA 1861 TUTa a. anu. bhava (saM. truTa ; prA. tuTUda, TuT; hote Tora sa. deza. (de. pR. 85, de. za. ko.) bhalIde. iAle 6055 tathA 6079) bhagna honA burI bAta kI jA~ca karanA; thAha lenA. de. 'To' sahasA AkramaNa karanA. guja tUTa 1851 TUTha a. de. 'tUTha' 1852 Toha sa. de. 'To' 1863 TUma (1) sa. deza. (a. vyu. de. pR. 123, hi. TohiyA sa. de. 'Toha' 1864 de. za.) zobhita honA daura sa. de. 'Tora' 1865 (2) sa. anu. (de. pR. 440, mA. hi. ko - 2) jhaTakA denA; tAnA denA 1853 ThaThanA a. anu. ThaMTha' dhvani nikalanAH sa. 'ThaMTha' dhvani nikAlanA 1866 Te sa. deza. ( de. pR. 44], mA. hi. ko -2) ThaMDA sa. nA. deza. ThaMDA karanA. tula. guja. dhAra teja karane ke nimitta astra Adi ko ___ ThaMDaM vize. 'ThaMDA' 1867 patthara para ragar3anA; mUchoM ke bAloM meM bala DAlakara unheM khar3A rakhane ke lie umeThanA Thaka a. anu. (de. pR. 447, mA. hi. ko-2) 1854 sahArA lagAkara baiThanA 1868 Teka sa. deza. (* Tekka; de. iAle 5420) ThakaThakA sa. anu. 'Thaka-Thaka' dhvani utpanna karanA; thAma lenA; sahArA lenA. guja. Teka; tula. khUba pITanA; a. 'Thaka-Thaka' dhvani honA; guja. Teka saMjJA 1855 bhaucakkA ho jAnA 1869 1862
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 Thaga Thaga sa. deza. (* Thagga; prA. Thagiya vize.; de. Thaya sa. deza. sthApita karanA; a. sthApita honA iAleM 5489) dhokhA dekara lUTanA; chalanA. 1885 guja. Thaga. 1870 Thara a. nA. bhava (saM. sthira vize.; prA. thira; ThaTa a. de. 'ThaTha' 1871 de. iAle 13771) saradI se ThiThuranA; ThaTha a. nA. deza (ThATha saMjJA ) khar3A rahanA; ThATha atyaMta zIta par3anA. guja. Thara 'jamanA' 1886 se yukta honA. guja. ThaThA. 1872 * ThalA sa. deza. girAnA; nikalavAnA. guja. ThAlava 1887 ThaThaka a. de. 'ThiThaka' 1873 ThaThA sa. anu. deza. ( * ThaTTha; de. iAle 5490) Thava sa. de. 'Thaya' 1888 AghAta karanA; jora se pITanA; a. aTTahAsa Thaha a. anu. ( de. pR. 451, mA. hi. ko - 2) karanA. guja. ThaThADa 'chU lenA, ThaThAnA'; ThaThAra ghor3e kA hinahinAnA; ghaMTe Adi kA zabda 'bahuta sajAnA' 1874 honA; a. sa~vAranA, bacAnA 1889 ThaThiyA sa. de. 'ThaTha' 1875 Thahara a, ardhasama (saM. stambhU de. iAle Thar3aka a. de. 'ThiThaka' 1876 13680) rukanA; banA rahanA. guja. Thera 'taya honA, ThaharanA' 1890 Thar3hA a. nA. deza. (Thar3hA vize.) khar3A honaa| ___1877 " ThA~sa sa. deza. ( * Thassa; de. iAle 5494 ) Thar3hiyA sa. de. 'Thar3hA' 1878 ThUsanA, a. 'Thana-Thana' zabda karate hue khA~sanA. Thanaka a. anu. deza. (de. pR. 195, - hi. de. guja. ThAMsa, Thesa 1891 za.) 'Thana-Thana' karake bajAnA; zaMkA utpanna ThA sa. de. 'ThAna' 1892 karanA 1879 ThAka sa.deza manA karanA 1893 Thanaga a. anu. Thanagana karanA 1880 ThATha sa. nA. deza (ThATha saMjJA ) ThATha khar3A karanA; ThanaThanA sa. nA. anu. deza. (ThanaThana saMjJA; * a. sajanA 1894 Than ; de. iAleM 5494) 'Thana-Thana' dhvani ThAna sa. deza. koI kAma karane ke lie saMkalpa utpanna karanA; a. 'Thana-Thana' karake bajanA. karanA; koI kAma tatparatA se AraMbha aranA. guja. ThaNaThaNa, ThaNaka 1881 guja. ThANa 1895 Thapa sa. nA. anu. daza. (ThappA sajJA; * Thappa; ThAva sa. de. 'ThAna' 1896 de. iAle 5495) koI cIz2a isa prakAra banda karanA ki Thapa zabda ho, koI kArya banda ThAsa sa. de. 'ThA~sa' 1897 karanA. guja. Thapaka, tula. guja. Thapako 'ulAhanA' ThAhara a. de. 'Thahara' 1898 1882 Thika a. de. 'Tika' 1899 Thamaka a. anu. deza. (* Thamma; de. iAle ThikiyA sa. nA. deza. ( ThIka vize. ) ThIka karanA 5496 ) bhaya, Azcarya Adi se calate calate 1900 ruka jAnA, hAvabhAva ke sAtha calanA. guja. ThiThaka a. veza. (de. pR. 87, de. za. ko.) Thamaka; tula. guja. Thama-Thama, Thamako saMjJA 1883 calate-calate sahasA ruka jAnA; stabdha honA Thamuka sa. de. 'Thumaka' 1884 1901
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 hindI-gujarAtI dhAtukoza ThiThara a. de. 'ThiThura' 1902 Theka (1) sa. nA. deza. (Theka saMjJA) sahArA ThiThura a. deza. ( de. pR. 87, de. za. ko. ) sardI lenA; kisI cIz2a ko girane se rokane ke se sikur3a jAnA. guja. ThUThavA 1903 lie usake nIce Teka lagAnA; guja. Theka 'kUda jAnA Thinaka a. anu. ( de. pR. 454, mA. hi. ko - 2) baccoM kA raha-raha kara rone kA-sA zabda (2) sa. anu. (de. pR. 457, mA. hi. ko - 2) nikAlanA; nakharA dikhAte hue macalanA 1904 Thappe se aMkita karanA 1917 Thira a. de. 'Thara' 1905 Thega sa. de. 'Theka' 1918 ThilaThilA a. anu. jora se ha~sanA 1906 Thegha sa. de. 'Thega' 1919 ThIla sa. de. 'Thela' 1907 Thela sa. deza. (* Thella; de. iAle 5512 ____ Dhakela kara Age bar3hAnA, khisakAnA. guja. Thela ThukarA sa. nA. deza. (ThAkara saMjJA; * Thokka; de. 1920 iAle 5513) Thokara mAranA; tiraskAra karanA. guja. ThAka; tula. guja. Thokara saMjJA 1908 Thesa (1) sa. deza. (* Thessa; de. iAle. 5511) Thunaka (1) a. deza. (de. pR. 88, de. za. ko.) ThUsanA gussA honA, ruThanA (2) a. nA. deza (Thesa saMjJA ) Azraya lenA, Thesa lagAkara baiThanA. tula. guja. ThesaNiyu (2) sa. anu. (de. pR. 456, mA.hi. ko-2) 'siTakiNI'; Thesa 'ThAkara' 1921 'Thuna' zabda utpanna karanA; ThokanA 1909 Thumaka a. anu. deza. (de. pR. 195, hi. de. za.) Thera a. de. 'Thahara' 1922 TaoNka sa. de. 'ThAka' 1923 nAcate samaya tAla ke anusAra raha-raha kara paira paTakanA. tula. guja. ThUmako saMjJA 1910 TaoNga sa. nA. deza. (Thega saMjJA; * ToMga; de. iAle 5478) coMca mAranAH muDI huI ThumakAra sa. nA. anu. deza. (ThumakA saMjJA; de. uMgalI se Thokara mAranA 1924 pR. 88, de. za. ko.) pataMga kI dorI ko Thoka sa. nA. anu. deza. ( * Thoka; de, iAle ThumakA denA 1911 5513) bhArI vastu se AghAta karanA; pITanA. ThuriyA a. de. 'ThiThura' 1912 guja. Thoka 1925 Thusaka a. anu, deza. (* Thussa; de. iAle Thosa sa. deza. ( * Thossa; de. iAle 5511 ) 5508) sisakiyA~ bharate hue ronA; 'Thusa' dabA denA; prahAra karanA. guja. ThoMsa; tula. guja. zabda karate hue pAdanA. tula. guja. ThUsakuMThoso saMjJA 'ThosA' 1926 saMjJA; 'sisakI' 1913 DaMka sa. nA. deza. ( DaMkA saMjJA ) DaMkA bajAnA; hga sa. de. 'dU~ga' 1914 __ a. garajanA. tula. guja. DaMko 'DaMkA' 1927 es sa. deza. (a. vyu. de. pR. 114, hi. de. DakiyA sa. nA. deza. ( DaMka saMjJA ) DaMka mAranA. za.) dabA-dabAkara bharanA; jabaradastI koI a. de. 'DA~ka' 1928 cIja bharanA. guja. ThA~sa 1915 DaMDa sa. nA. deza. (DaMDa saMjJA) daMDita karanA. ThUsa sa. de. 'hsa' 1916 guja. daMDa 1929
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 DairiyA DaeNDiyA sa. nA. deza. (DA~DI saMjJA ) do kapar3oM DapaTa sa. nA. deza. (DapaTa saMjJA; de. pR. 90, __ko laMbAI kI ora se milAkara sInA 1930 de. za. ko.) jhir3akanA; DA~TanA, a. sarapaTa DaMDUra a. deza. havA kA dhUla se bhara jAnA 1931 dauDanA. guja. DapaTa 'chipAnA, hathiyA lenA' 1948 DaMDora sa. deza. DhU~DhanA 1932 Dabaka sa. nA. deza. (Daba saMjJA) dabAkara kaTore DaMpha a. deza. jora se cillAnA yA ronA 1933 kI taraha gaharA karanA 1949 DaMsa sa. bhava (saM. daMza prA. dasU de. iAle DabaDabA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 125, 6110 tathA 6130) sA~pa Adi z2aharIle jaMtuoM hi. de. za.) A~khoM meM A~sU A jAnA, tula. kA dAMta se kATanA; DaMka mAranA. guja. Dasa guja. DabaDaba saMjJA 'DUbane kI AvAz2a' 1950 1934 Dabira sa. deza. (de. pR. 90, de. za. ko.) kheta Dakara A. deza. sAMDa. baila yA bhaiMse kA jora se meM se bher3oM ko nikAla denA 1951 bolanA 1935 Dabhaka a. anu. deza. (prA. Diphia; de. pR. 373, DakarA a. de. 'Dakara' 1936 pA. sa. ma; a. vyu, de pR. 125, hi. de. za.) jala meM isa prakAra bAra-bAra DUbanA-utarAnA DakAra a. nA. anu. deza. ( DakAra saMjJA; * DakAra; ki Dama-Dama zabda hoH chalakanA 1952 de, iAle 5521) DakAra lenA; khAkara tRpta honA 1937 ___Dara a. nA. bhava (saM. dR.; prA. Dar ; de. iAle 6190) bhaya khAnA, sazaMka honA. guja. Dara DakAva sa. deza. (a. vyu. de. pR. 125, hi. 1953 de. za.) Age bar3hAnA; chalAMga lagavAnA 1938 Darapa a. de. 'Dara' 1954 DagaDagA a. anu. deza. (* Daga; prA. Dagamaga; Dasa sa. de. 'DaeNsa' 1955 de. iAle 5522) asthira honA; kA~panA; Daha a. bhava (saM daha; prA. dahU; de. iAle lar3akhar3AnA. guja. Daga, DagaDaga, Dagamaga 1939 6245) jalanA; sa. jalAnA. guja. daha 1950 DagaDola a. de. 'Dola' 1940 Dahaka a. deza. (a.vyu. de. pR. 125. hi. de. za.) Dagamaga a. de. 'DagaDagA' 1941 (1) vaMcanA karanA, a. dhokhA khAnA DagamagA a. de. 'DagaDagA' 1942 (2) de. 'DahaDahA' 1957 Dagara a. nA. deza. ( Dagara saMjJA) rAstA calanA na DahaDahA a. anu. deza. (a. vyu, de. pR. 125, 1943 hi. de. za.) harA-bharA honA; prasanna honA 1958 Dahara a. de. 'Dagara' 1959 DagarA a. de. 'Dagara' 1944 . DA~ka sa. deza. (* Dakka; de. iAleM 5516) DaTa a. nA. deza (DATa saMjJA ) ar3anAH (kArya meM) phA~danA; pukAranA; a. vamana karanA 1960 pravRtta honA. guja. DaTA 1945 .. DA~Ta sa. nA. deza. (DA~Ta saMjJA) krodha meM Akara DaDaka a. anu. (de. pR. 463, mA. hi. ko-2) . kisI doSI ko koI kar3I bAta U~ce svara meM jora se zabda utpanna honA, bajanA; sa. jora kahanA 1961 se zabda utpanna karanA; bajAnA 1946 DA~Da sa. de. 'dA~Da' 1962 Dar3ha a. de. 'dAdha' 1847 DAka sa. de. 'DaoNka' 1963
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza DAr3a sa. de. 'DA~Da' 164 'DugaDuga' zabda utpanna honA. tula. guja. DugaDuga DAr3ha sa. de. 'Daha' 1965 saMjJA 1978 DAra sa. de. 'DAla' 1366 Dugara a. deza. (de. pR. 93, de. za. ko.) lur3hakanA, DharakanA 1979 DAla sa. de. (* DAla; de. iAle 5545) dupaTa sa. nA. deza. cuniyAnA, taha lagAnA 1980 girAnA; milAnA; rakhanA 1967 . Dula (1) a. bhava. (saM. dula; prA. DulaH de. DAsa (1) sa. bhava. (saM. dhvaMs; de. iAle iAle 6453) hilanA, haTanA. guja. DUla 6896) bichAnA 'DUbanA, miTa jAnA' (2) sa. de. 'Dasa' 1968 (2) a. de. 'Dola' 1981 DAha sa. de. 'Daha' 1969 DUka a. deza. (de. pR. 93, de. za. ko.) ghusanA, Dikara a. deza. (de. pR. 92, de. za. ko.) cUkanA. guja. DUka 1982 cillAnA, karAhanA 1970 DUba a. anu. deza. (* Dubba; de. iAle 5561) Diga a. nA. deza. (Daga saMgA: * Diga; de. pAnI yA anya tarala padArtha kI sataha se nIce iAle 5522) hilanA; vacanabhaMga honA. guja. calA jAnA. guja. DUba 1983 Daga 1971 DerA a. de. 'Dara' 1984 DigamigA a. de. 'DagamagA' 1972 Devar3ha a. nA. bhava (DevaDha saMjJA; saM. vyardha vize; Digara a. deza. (a. byu. de. pR. 125, hi. de. prA. divaDDha; de. iAle 6698) DeDha gunA za.) de. 'Dagara' jAnA, prasthAna karanA 1973 honA; roTI kA phUlakara Der3ha paratoM meM honA, *Dir3hA sa. nA. bhava (Dir3ha vize; saM. dRDha vize. sa. kapar3e, kAgaz2a Adi ko kaI paratoM meM dRmha; prA. diDha; de. iAle 6508) dRDha karanA; / mor3anA 1985 ThAnanA; a. dRDha honA. tula. guja. dRDha vize. Dora a. nA. bhava (Dora saMjJA) de. 'DoriyA' 1974 kisIkI Dora para usake pIche calanA. guja. Dibhaga sa. de. (de. pR. 93, de. za. ko.) mohita dora sa. 1986 karanA 1975 DoriyA sa. nA. bhava (DorI sajJA; saM. davara DITha a. nA. bhava (DITha saMjJA; saM. dRSTa bhU. kR. saMjJA; prA. davara; de. iAle 6225) DorI se prA. daTTha; de. iAle 6518) dRSTigocara yukta karanA; bA~dhakara sAtha le calanA; anuyAyI honA; sa. dekhanA. tula. guja. dIThu bhU. kR. banAnA. guja, dora 1987 'dekhA' 1976 Dola a. nA. bhava (saM. Dula; prA. DolAaMta vize., de. iAle 6585) hilanA, dolita honA. guja. DukiyA sa. nA. anu. ( de. pR. 472, mA. hi. Dola 1988 ko - 2) ghUse mAranA 1977 DoliyA sa. nA. bhava (DolI saMjJA; saM. dola DugaDugAM sa. nA. anu. deza. (DugaDugI saMjJA; de. vize.; dul ; prA. Dola saMjJA; de. iAle pR. 472, mA. hi. ko - 2; * Dodacha; de. 6582) kisIko DolI meM baiThAkara kahIM le iAle 5569) camar3A mar3he bAje ko lakaDI jAnA; koI cIz2a cupake se lekara cala denA; se bajAkara 'DugaDuga' zabda utpanna karanA; a. a. caMpata honA 1989
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 DoMDA a. deza. DA~vADola rahanA; ghabarAnA, sa. vikala karanA 1990 Daula sa. nA. deza. suDaula banAnA; a. yukti nikAlanA 1991 Dha~ka sa. de. 'Dhaka' 1992 DhaMDhora sa. nA. deza. (DhaMDhorA saMjJA de. pR. 96, de. za. ko.) DhaMDhorA pITanA; DhU~DhanA guja. DhaMDhoLa; tula. guja. DhaMDheLo saMjJA 1994 DhaMDhola sa. de. 'DhaMDhora' 1995 Dhaka sa. de. 'DhA~ka' 1996 DhaMkila sa. deza. (a. vyu. de. pR. 126, hi. de. DhA~sa a. nA. anu. ( DhA~sa saMjJA de. pR 482, za.) DhakelanA 1993 mA. hi. ko - 2 ) sUkhI khA~sI khA~sanA guja. ghA~sa 2013 Dhakosa sa. anu. (de. pR. 480, mA. hi. ko - 2 ) atyadhika mAtrA meM khAnA yA pInA, jaldI jaldI khAnA yA pInA 1999 namana a. anu. (de. pR. 481, mA. hi. ko - 2 ) luDhakanA; cakkara khAkara giranA 2000 Dhisara a. deza. phisala par3anA; pravRtta honA 2016 Dhakela sa. deza. dhakkA dekara Age bar3hAnA; Thelakara DhIla sa. nA. deza. ( DhIlA vize.; * Dhila; prA. girAnA. guja, dhakela 1997 Dhakora sa. de. 'Dhakela' 1998 Dhamaka a. anu. ( de. pR. 481, mA. hi. ko - 2 ) 'damadama' zabda utpanna honA. guja. Dhamaka 2001 DhamalA a. de. 'DhanamanA' 2002 Dhaya a. de. 'daha' 2003 rasa. de. 'Dha' 2004 Dharaka a. de. 'Dhara' 2005 Dharahara a. de. 'Dhara' 2006 Dhala a. deza. ( * Dhala, prA. DhalU de. iAle 5581 ) DharakanA; bItanA. guja. DhaLa 2007 Dhalaka a. de. 'Dhala' 2008 Dhaha a. deza. ( de. pR. 97, de. za. ko. ) imArata Adi kA TUTa-phUTa kara z2amIna para giranA; dhvasta honA. guja. Dhasa 2009 DoMDA Dhahara a. de. 'daha' 2010 DhA~ka sa. deza. ( * Dha~k; de. iAleM 5574 ) chipAnA AcchAdita karanA; a. chipanA; AcchAdita honA. guja. DhA~ka 2011 DhA~pa sa. 'DhApa' 2012 DhAsa. de. 'daha' 2014 DhApa sa. deza. (* Dhappa de. iAle 5579 ) DhA~kanA 2015 Dhilla; de. iAle 5590) DhIlA karanA; sarakane denA. tula. guja. DhIlu' vize. 'DhIlA' 2017 Dhuka a. de. 'hU~ka' 2018 dura a. de. 'Dhara' 2019 duraka a. de. 'Dharaka' 2020 dula a. deza. ( * dul; de. iAle 5593 ) DharakanA; DhAyA jAnA. guja, DhaLa 2021 dulaka a. de. 'dula' 2022 hU~ka a. bhava (saM. Dhauk; prA. Dhukk; de. iAle 5592 ) ghusanA; tAka meM baiThanA. guja. DhUMka'pAsa jAnA' 2023 DhUMDha sa. deza. ( * DhUNDha; prA. DhaMDhala, DhaMDholl; de. de. iA 6839 ) guja. DhUMDha DhUMDa 2024 DhAMka sa. de. 'Dhakosa' 2025 Dhar sa. bhava (saM. Dhauk; prA. Dhoiya vize. de. iA 5610 ) bojha ko eka sthAna se dUsare sthAna pahu~cAnA 2026 DhAka a. ardhasama ( saM. Dhauk, de. iAleM 5611 ) jhukanA 2027
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza Dhora a. deza. (de. pR. 99, de. za. ko.) sa. vyAkula honA, kaSTa pahu~cAnA. guja. z2amIna para loTanA; anuyAyI bananA; sa. DhAlanA taDaphaDa, taraphaDa 2043 208 *tar3Aga a. anu. (de. pR. 498, mA. hi. ko DhAva sa. de. 'Dha' 2029 -2) DIMga mAranA; uchala-kUda macAnA. tula. guja. taDAko 'taDAkA' 2044 *Dhoha sa. de. 'Dho' 2030 DhauMsa a. anu. AnaMda -dhvani karanA 2031 *tar3ipA a. de. 'tar3apa' 2045 Dhauka sa. de. 'Dhakosa' 2032 taNakka a. anu. (de. pR. 499, mA. hi. ko -2) taNataNa zabda honAH sa. taNataNa zabda tabiyA a. nA. bhava (tA~bA saMjJA; saM. tAmra vize. utpanna karanA 2046 prA. taMba; de. iAleM 5779) kisI padArtha kA tatA sa. nA. bhava (tapta vize; saM. tapa; prA. tAMbe ke raMga kA ho jAnA; khAdya padArtha kA tatta; de. iAle 5679) garama karanA. tula. tAMbe kI gaMdha se yukta honA. tula. guja. tAMbU, guja. tAtuM vize. 'tapta' 2047 tAMbaDa saMjJA 2033 tatAra sa. nA. bhava (tatAra saMjJA; sa. tapta + kAri: *taka sa. de. 'tAka' 2034 de. iAle 5680) garama jala se dhonA tagiyA sa. de. 'tAga' 2035 2048 taca a. deza. tapta honA; saMtapta honA 2036 *tanaka a. de. 'tinaka' 2049 taccha sa. bhava ( saM, takSa: prA. takkha, tacch; de. tanaga a. de. 'tinaka' 2050 iAle 5620) vidIrNa karanA, phADanA. gu. tanatanA a. bhava ('tan' kA dvirukta ? -ha. bhA.) tAcha 2037 bahuta tanakara apanI zAna dikhAne ke lie taja sa. ardhasama (saM. tyaja) choDanA guja. krodha prakaTa karanA; jhuMjhalAnA 2051 taja, tyaja 2038 tannA a. de. 'tanaka' 2052 taDaka a. nA. anu. bhava ( sa. traTa saMjJAH prA. tapa a. sama (saM. tap) dhUpa, A~ca Adi se taDataDamta vize.; taDataDA saMjJA; de. iAle. garama honA; kisI vastu kI prApti ke lie 5988) A~ca pAkara 'taD' kI AvAz2a ke kaSTa sahanA. guja. tapa 2053 sAtha phaTanA yA TUTanA, karkaza svara meM bolanA. __ *tapaka a. anu. deza. (* tappa; de. iAle guja. tar3aka, taDataDa 2039 5444) dhar3akanA; TapakanA 2054 tar3atar3A (1) a. anu. bhava. de. 'tar3aka tama a. de. 'tamaka' 2055 (2) a. anu. vi. (tarAka ara. de. pR. 108, hiM. de. za.) 2040 tamaka a. nA. bhava (tAmrAkSa saMjJA; de. iAle .. 5781) tathA prA. tama de. pR. 197, hi. de. tar3apa a. deza. atyaMta duHkhI honA, chaTapaTAnA. za.) Aveza meM AnA; ruSTa honA 2056 guja. tar3apa, talapa 2041 tamatamA a. de. 'tamaka' 2057 tar3apha a. de. 'tar3apa' 2042 tara a.. bhava saM. tR; prA. tara ; de. iAle 5702) tar3aphar3A a. anu. deza. (* taDaphar3a; prA. . pAra honA; tairanA; sa. pAra karanA. guja. tara taDapphaD: de. iAle 5634 ) becaina honA; 2058
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraka taraka (1) a. ardhasama (saM. ta) tarka karanA; talapha a. deza. (de. pR. 101, de. za. ko.) soca-vicAra karanA pIr3A se vyAkula honA, chaTapaTAnA. guja. talapha, (2) a. de. 'tar3aka' 2059 talapa 2073 *tarachA a. nA. bhava (tirachA vize.; saM.. *talamalA a. de. 'tilamilA' 2074 tirazca vize.; prA. tiriccha; de. iAle 5822 ) tirachI naz2ara se kisI kI ora dekhanA talavAsa a. de. 'talAsi' 2074 (a) tula. guja. tirachu, trAMsu vize. 2060 talAza sa. nA. vi. (talAza saMjJAH phA.) talAza taraja a. ardhasama (saM. tarja) DA~Takara bolanA; karanA; kisi bAta yA viSaya kA anusaMdhAna dhamakI dete hue kahanA. tula. guja. taraja saMjJA karanA. tula. guja. talAza saMjJA 2075 'trAsa, bhaya' 2061 talAsi sa. nA. deza. (talavA~sA saMjJA; * tarapharA a. de. 'tar3aphar3A' 2062 talapAdagharSa; de. iAle 5739) pA~vapaccI taramA a. deza. (a. vyu. de. pR. 127, hi. de. karanA, dabAnA. guja. taLAMsa 2076 za.) nArAja honA, kisI para bigar3anA 2063 tava a. bhava (saM. tapa ; prA. tav ; de. iAle tararA a. anu. (de. pR. 155 mA. hi. ko.. 2) 5671) bahuta garama honA. guja. tava 2077 ___aiMTha dikhAnA, sa. maroDanA 2064 taha a. nA. deza. (teha saMjJA) kruddha honA; tehA tarasa a. ardhasama (saM. taSa) kisI vasta ke lie dikhAnA 2078 vyAkula honA. guja. tarasa, talasa 2065 tahasIla sa. nA. vi. (tahasIla saMjJA; ara.) tarAza sa. nA. vi. (tarAza saMjJA; phA.) kATanA, mAlagujArI, caMdA Adi vasUla karanA 2079 phA~ka-phA~ka karanA 2066 tahA sa. nA. vi. ( taha saMjJA; phA.) taha lagAnA, tarAsa (1) sa. de. 'tAMsa' lapeTanA 2080 (2) sa. de. 'tarAza' 2067 tariyA (1) sa. nA. bhava (tare avyaH tarA saMjJAH tahiyA sa. de. 'tahA' 2081 saM. tala saMjJA; prA. tala; de. iAle 5731) tA~ka a. de. 'tAka' 2082 nIce karanA; DhA~kanA; a. tale baiThanA. tula. tA~vara a. nA. ( tA~vara saMjJA) tApa se yukta guja. taLa, taLiyu saMjJA 'tala' honA; bukhAra honA. tula. guja. tAvaDa saMjJA (2) sa. nA. vi. ( tara vize. phA.) pAnI 2083 Adi ke chITe dekara tara karanA 2068 __ tA~sa sa. bhava (saM. tras, prA. tAsa; de. iAle tarera sa. deza. (a. vyu. de. pR. 127, hi. de. 6014 ) dhamakAnA: DarAnA 2084 za.) tirache dekhanA; thapeDA denA. tula. guja. tarerATa sajJA 'cIkha, krodha kA Avega' 2069 tA sa. bhava. (saM. tapaH prA. tAva de. iAleM tarka a. de. 'taraka' 2070 5771) tapAnA. guja. tAva 2085 *tarja a. de. 'taraja' 2071 tAu sa. de. 'tA' 2086 tala sa. bhava (sa. tala ; prA. tala; de. iAle tAka sa. bhava (saM. taka prA. takka; de. iAle 5736) ghI yA tela meM pakAnA. guja, taLa 5716 ) dekhanA, sthira dRSTi se dekhanA. guja. 2072 tAka 2087
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza tAga sa. nA. deza. ( tAgA saMjJA ; * trAgA; prA. tagga saMjJA de. iAleM 6010 ) rajAI Adi meM dUra dUra para silAI karanA. tula. guja. trAgo, tAgaDe / saMjJA 'dhAgA' tAga 'gaharAI nApanA' 2088 *tAcha a. nA. deza. ( tAchana saMjJA ) vAra bacAne ke lie zatru ke bagala se hokara Age bar3hanA 2089 tAr3a sa. bhava (saM. taD; prA. tADU de. iAleM 5633 tathA 5752 ) bhA~panA, mAranA guja. tADa ' mAranA' 2090 tAna sa. bhava ( saM . tan; prA. tAnia vize.; de. iAleM 5669 tathA 5762 ) khIMcakara kar3A karanA; khar3A karanA. guja. tANa 2091 tApa sa. de. 'tapa' tApa se apanA zarIra yA aMga garama karanA. guja. tApa 2092 tAma sa. deza. ( de. pR. 102, de. za. ko. ) kheta jotane ke pUrva kheta kI ghAsa ukhAr3anA 2093 tiga sa. deza. ( (de. pR. 102, de. za. ko. ) dekhanA, bhA~panA 2094 tiDala sa. deza. khIMcanA 2095 tinaka a. nA. bhava ( tRNNa vize.; saM. tRd; de. iAleM 5908) jhallAnA; rUThanA; dhaDakanA 2096 tinaga a. de. 'tinaka' 2097 tinakha a. de. 'tinaka' 2098 tinatinA a. de. 'tinaka' 2099 timA sa. deza. (de. pR. 548, mA. hi. ko - 2 ) bhigonA 2100 tira a. de. 'tara' 2101 tirachA a. de. 'tarachA' 2102 tiratirA a. anu. ( de. pR. 549, mA. hi. ko - 2 ) drava padArtha kA bU~da bU~da karake TapakanA 2103 93 tiramirA ( 1 ) a. nA. deza. ( tiramirA saMjJA; * tiramiri; de. iAleM 582 ) ( tiramirA ke rogI kI ) adhika prakAza ke kAraNa A~kheM' cauMdhiyAnA (2) a. de. 'tilamilA 2101 tiravarA a. de. 'tiramirA' 2105 tirAsa a. nA. ardhasama (saM. trAsa ) bhayabhIta yA trasta honA; sa. bhayabhIta karanA. tula. guja. trAsa saMjJA 2106 tilaka (1) a. deza. gIlI miTTI yA z2amIna kA sUkhakara phaTanA (2) a. deza. ( a. vyu. de. pR. 128, hi. de. za. ) phisalanA 2107 tilcha a. deza. ( prA. talliccha de. pR. 430; pA. sa. ma. ) vyAkula honA, chaTapaTAnA 21 (8 tilamilA a. de. 'tira merA' 2103 tilauMcha sa. bhava (saM. taila + prokSa; de. iAleM 5958 tathA 9007 ) kisI cIz2a para tela lagAnA yA ragar3anA; cikanA karanA 2110 tiSTha a. sama. (saM. tiSTh ) sthira rahanA 2111 tisA a. nA. bhava ( tRSA; saM. tRS prA. tisA saMjJA de. iAleM 5936) pyAsA honA. tula guja, tarasa 'pyAsa' 2112 diyA a. nA. bhava ( tuMda, toMda, saMjJA saM. tuNDa saMjJA; prA. tuMda; de. iAleM 5858 ) toMda bar3hanA; sa. toMda bar3hAnA. tula. guja, duDa, dunda saMjJA 2113 tua a. deza. cunA; garbhapAta honA 2114 tuka a. de. 'taka' 2115 * tuTTha sa. nA. bhava (saM. tuSTa, tuSa prA. tuTTha vize; de. iAleM 5895 ) saMtuSTa honA. guja. tUTha, TruTha 2116 tutarA a. de. 'tutalA' 2117
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 tutalA a. anu. zabdoM tathA varNoM kA asphuTa aura kucha kA kucha uccAraNa karate hue bolanA. guja. totaLA 2118 tuna sa. de. 'dhuna' 2119 tunaka (1) a. nA. vi. ( tunaka vize.; phA. .) choTI sI bAta se aprasanna honA (2) a. deza. u~galI se DeAra ko jhaTakA denA 2120 tubha a. deza stabdha honA 2121 turapa sa. bhava (saM. trup; de. iAle 6068 ) bakhiyA karane ke lie laMbAI ke bala sIdhe sInA. guja. TUpa 2122 * turA a. deza. Atura hotA; sa. tuDAnA 2123 turupa sa. de. 'turapa' 2124 turzA a. nA. vi. ( turza vize; phA. ) khaTTA ho jAnA; sa. khaTTA karanA 2125 ta~ba sa. de. 'tUma' 2126 tU a. bhava (satrupU de. iAleM 6:67 ) cUnA giranA. guja. taravA 'prANiyoM kA garbhapAta ho jAnA' 2127 tUkha a. deza. tuSTa honA; sa. tuSTa karanA 2128 tUTa a. de. 'TUTa' 2129 tUTha a. nA. bhava (tuSTa vize.; saM. tuSa; prA. tu vize.; de. iAleM 5895) guja. tUTa, duTha 2130 tUThA a. de. 'tUTha' 131 tUma sa. bhava. (saM. tub; de. iAleM 5870) "u~galiyoM se noca-noca kara ruI ke rezoM ko alaga karanA; pITanA 2132 tUla (1) sa. deza. gAr3I ke pahie nikAlakara unake bhItarI cheda meM tela DAlanA; auMganA (2) a. deza. tulanA karanA 2133 * tUma a. bhava (saM. tuSa; prA. tussU de. iAleM 5897 ) saMtuSTa honA; saM. saMtuSTa karanA 2-34 tutalA * tRpitA a. deza. tRpta honA; sa. tRpta karanA. tula. guja. tRpta vize. 2135 tRptA a. nA. sama. ( saM . tRpta vize.) tRpta honA; tRpta karanA 2136 * teja sa. de. 'taja' 2137 ter3a sa. de 'Tera' 2138 teharA sa. nA. bhava ( teharA vize; * tridhAra; prA tihA; de. iAleM 6027 ) tIna tahoM meM karanA; tIsarI vAra karanA 2139 tai a. deza tapta honA; duHkhI honA; sa. tAnA 2140 taira a. bhava (saM. tR prA. tara de. pR. 428, pA. sa. ma. ) kisI jIva kA hAtha-pA~va Adi calAte hue pAnI para calanA; utarAnA guja. tara 2141 * toTa a. de. 'TUTa' 2142 totarA a. de. 'tutalA' 2143 topa sa. bhava (saM. tupa de. iAleM 5971 ) gAr3anA, chipAnA 2144 tola (1) sa. bhava (saM. tula; prA. tola; de. iAleM 5970 ) kisI padArtha kA parimANa yA bhArIpana jAnane ke lie use tarAjU yA kA~Te para rakhanA: guja. toLa, tola (2) sa. deza. gAr3I kI dhurI meM tela lagAnA 2145 *toSa sa. sama. ( saM tuS) tRpta karanA; a. tRpta honA. guja. toSa 2146 tauka a. de. 'tausa' 2147 tauMsa a. bhava ( sa tapasyU de. iAleM 5675) tapa jAnA; garamI se jhulasa jAnA 2148 taula sa. de. 'tola' 2149 tausa sa. de. 'tausa' 2150 tyAga sa. nA. sama ( tyAga saMjJA; saM. tyaj ) tyAga karanA 2151
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza *tyAja sa. de. 'tyAga' 2152 thalaka a. deza ( a. vyu. de. pR. 92, tathA 128, tyausa a. nA. sira ghUmanA 2153 hi. de. za.) moTAI yA DhIlepana ke kAraNa *trasa a. sama (sa. tras) trasta honA; sa. calane Adi meM hilanA; kA~panA 2.70 * bhayabhIta karanA 2154 thalathalA a. de. 'thalaka' 2171 *tripitA a. de. 'tRpitA' 2155 thalarA a. de. 'thalaka' 2172 triya a. deza. taranA 2156 sTa a. sama. ( sa . truTa ) TUTanA 2157 thasaka a. deza. nIce kI ora dabanA yA baiThanA tvacaka a. nA. deza. ( tvacA sajJA) vRddhAvasthA 2173 ke kAraNa zarIra kA camar3A jhUlanA, purAnA thasara a. deza (a. vyu. de. pR. 128, hi. de. par3anA 2158 za.) zithila honA 2174 thuma a. de. 'thama' 2159 *thaha sa. de. 'thAha' 2175 thaka a. deza. (* sthakka; prA. thakka vize; de. thahara a. de. 'tharrA' 2176 duAle 13737) zrama ke kAraNa zithila honAH thaharA a. de. 'tharrA' 2177 taMga AnA. guja. thAka 2160 thAMba sa. de. thAMbha 2178 thapa sa. bhava (sa. sthA; prA. thappia; de. iAle thAMbha sa. de. thAma 2179 13750) sthApita karanA; baiThAnA; a. sthApita thAka a. de. 'thaka' 2180 honA. guja. thApa 2161 thapaka sa. anu deza. pyAra yA lAr3a-cAva se kisI thAna sa. bhava (saM. sthA, prA. thANa, ThANa saMjJA kI pITha Adi para hathelI se halakA karanA. de. iAle 13753) taya karanA 2118 guja. thapakAva 2162 thApa (1) sa. nA. deza. (thApa saMjJA; thappa; de. iAle 6091) sthApita krnaa| thapathapA sa. de. 'thapaka' 2163 (2) sa. bhava (saM. sthA; prA. thappia vize. thaper3a sa. nA. deza. (thaper3A saMjJA) thaper3A de. iAle 13759 ) de. 'thapa' guja. thApa lagAnA; AghAta karanA. tula. guja. thapAr3a, 2182 thapATa saMjJA 2164 thAma sa. bhava (saM. stambha; prA. thaMbhU, ThaMbhU de. thara sa. ardhasama (saM. stR; de. iAle 13687) iAle 13683) avaruddha karanA; sa~bhAlanA. hathor3I se dhAtu ko TIpanA. guja. thara thara guja. thAma 2183 caDhAnA, anAja kI surakSA ke lie ghAsa thAmha sa. de. 'thAma' 2184 bichAnA' 2165 thAha sa. nA. deza. (thAha lenA; gaharAI kA patA tharaka sa. anu. deza. (* thara; de. iAle 6092) lagAnA 2185 bhaya se kA~panA. guja. tharaka 2166 thira a. nA. bhava (thira vize.; saM. sthira vize.; tharatharA a. de. 'tharaharA' 2 67 prA. thira; de. iAle 13771) kisI drava tharaharA a. deza. (* thara: prA. tharahara de. iAle padArtha kA hilanA-DolanA baMda honA; de. 6092) kA~panA. guja. tharathara, thathara 2168 'nithara' tula. guja. thIra vize.; Thara 'jamanA'; tharrA a. de. 'tharaharA' 2169 Thera 'taya karanA' 2186
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 thiraka a. anu. deza. (de. pR. 107, de. za. ko. ) caMcalatA ke sAtha pairoM ko uThAte yA hilAte hue nAcanA; Age-pIche DolanA. guja. tharaka 2187 thuDa a. nA. bhava ( thor3A vize; saM. stoka sajJA; prA. thoga; de. iAle 13720 ) kama par3anA. tula. guja. theoDuM vize. 2188 thutakAra sa. de. 'thuthakArA' 2189 thuthakAra sa. nA. anu. bhava ( thuthakAra saMjJA; saM. thutkAra saMjJA; prA. thutkAra de. iAle 6103 ) thU thU karate hue kisI ko niMdya batalAnA. tula. guja. thU thU saMjJA 2190 thuthalA a. nA. anu. bhava (saM. thU thU; de. A 6104) de. 'thuthakAra' 2191 thA a. nA. deza. ( thUthana saMjJA * thuttha; de. iA 5853 ) thUthana phulAnA, nArAja hokara mu~ha phulAnA 2192 thupara sa. deza. mahue kI bAloM kA Dhera isa uddezya se lagAnA ki unameM garmI Ave aura ve kucha paka jAya~ 2193 thura (1) a. de. 'thur3a' (2) sa. deza kUTanA, pITanA 2191 thurathurA a. deza. ( a. vyu de. pR. 128, hi. de. za. ) kaMpita honA 2195 bhU~ka sa. de. 'bhU~ka' 2196 thUka a. nA. deza. ( thUka saMjJA; thukka; prA. thukka sa MjJA; de. iAle 6097 ) mu~ha se thUka bAhara nikAlanA yA phekanA; dhikkAranA; sa. ugalanA; niMdA karanA. guja. thUMka 2197 thUra sa. de. 'thura' 2198 thapa sa. de. (* stupa de. iAleM 13723 ) miTTI Adi ke loMde ko kisI vastu para isa prakAra rakhanA ki vaha usa para cipaka jAya; Aropita karanA. guja. thopa 2199 thiraka daMDa sa. de. 'dA~Da' 2200 daMdA a. deza. garamI ke prabhAva meM AnA; sa. saradI se bacane ke lie Aga ke pAsa baiThakara kaMbala, rajAI Adi oDhakara apanA zarIra garama karanA 2201 daMza sa. sama (saM. daMza ) dA~ta se kATanA; DaMka mAranA. guja. daMza 2202 dgadgA a. anu. camakanA sa. camakAnA 2203 dudha sa. nA. ardhasama (saM. dagdha vize.) dagdha karanA; a. jalanA; duHkhI honA 2204 dagala a. nA. vi. ( dagala saMjJA; ara. ) chala karanA. tula. guja. dagala saMjJA 2205 daca a. deza. (de. pR. 108, de. za. ko. ) giranA 2206 dacaka a. anu. ( de. pR. 18, mA. hi. ko - 3 ) Thokara yA dhakkA khAnA; sa. dhakkA lagAnA 2207 dajjha a. bhava (saM. daha, prA. dajjha; de. pR. 439, sA. gu. ko tathA de. iAle 6248 ) dahana honA; jalanA. guja. dAjha 2208 dar3oka a. anu. dahAr3anA 2209 * dar3ha a. nA. bhava (saM. dagdha vize; prA. dadhaHde. iAleM jalanA) guja. dAgha 2210 data (1) a. deza. kisI kAma meM dattacitta hokara laganA. (2) a. de. 'DaTa' 2211 dadha a. de. 'da' 2212 dadhaka sa. de. 'dAdha' 2213 danadanA sa. anu. deza (de. pR. 109, de. za. ko) 'dana dana' zabda honA; sa. 'dana dana' zabda karanA; khuzI manAnA 2214 dapaTa sa. de. 'DapaTa ' 2215 daphanA sa. nA. vi ( dafana saMjJA ara) murade ko jamIna meM gAr3anA; kisI cIz2a ko jamIna meM gAr3anA. guja. daphanAva 2216
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza dapharA sa. deza. (de. pR. 109, de. za. ko.) dara-guz2ara a. nA. vi. (dara-gujara vize; phA.) kisI nAva ko dUsarI nAva ke sAtha Takkara upekSApUrvaka chor3akara alaga honA; bAja AnA. lagane se bacAnA 2217 tula. guja. dara-gujara saMjJA. 2229 daba a. nA. deza. (dAba saMjJA; *dabba; de. daradarA sa. nA. anu. (daradarA vize; ) isa prakAra iAle 6173) bhAra ke nIce Akara aisI koI cIja pIsanA jisase usake kaNa daradare sthiti meM honA ki idhara-udhara na ho sake; banate hoM 2230 dAba meM AnA. guja. dabA 2218 *darapa a. ardhasama (darpa saMjJA; saM. dRp) darpa dabaka a. deza. bhaya ke mAre simaTakara taMga se yukta honA; abhimAna karanA 2231 jagaha meM chipanA; sa. pITakara laMbA karanA 2219 darabarA sa. de. 'daradarA' 2232 daboca sa. deza. jhapaTakara dabA baiThanA; chipAnA darara sa. de. 'dara' 2233 2220 darazA sa. de. 'darasA' 2234 *dama (1) a. nA. vi. (dama saMjJA; phA.) sAMsa darasA sa. ardhasama (saM. darzay ) dikhalAnA; phUlane laganA, thaka jAnA. tula. guja. dama saMjJA __ samajhAnA; a. dekha par3anA. guja. darazAva, daraza 2235 (2) sa. sama (saM. dam ) damana karanA. guja. dama 2221 darAra a. nA. bhava (darAra saMjJA; saM. 1H de. damaka a. anu. deza. (a. vya. de. pR. 129. iAle 6192) vidIrNa honA; sa. phADanA 2236 hi. de. za.) camakanA; sulaga uThanA. guja. damaka 2222 darera sa. de. 'darara' 2237 damadamA sa. nA. bhava (saM. damadama; de. pR. 192, darrA a. anu ( de. pR. 32, mA. hi. ko-2) hi. de. za.) zoragula karanA; 'damadama' dhvani tejI se aura bedhar3aka calate hue Age bar3hanA karanA. tula. guja. dhamadhamA 2223 2238 damasa sa. deza. damana karanA; AghAta karanA darzA sa. de. 'darasA' 2239 2224 dala sa. bhava (saM. dala; prA. dala; de. iAle *dayA a. nA. deza (dayA saMjJA) dayApUrNa 6216) cakkI meM DAlakara do yA adhika vyavahAra karanA; dayAlu honA. tula. guja. dayA Tukar3e karanA; kucalanA. guja. daLa 2240 saMjJA 2225 dalaka a. de. 'dala' kisI cIz2a ke Upara ke dara sa. de. 'dala' guja. daLa 2226 dala yA moTI taha kA raha-rahakara kucha Upara daraka a. bhava. ( saM. dR; de. iAle 6192) uThate aura nIce girate hue kA~panA; Dara ke khicAva yA dabAva se phaTanA, masakanA 2227 mAre kA~panA 2241 darakaca sa. anu ( de. pR. 27, mA. hi. ko-3) dalamala a. deza. kisI cIz2a ko khUba dalanA halake AghAta se thoDA dabAnA: kaTakara moTe aura malanA 2242 moTe Tukar3e karanA; a. ukta kriyA se dabanA *dava a. deza. jalanA; sa. jalAnA 2243 2228 *daSSa sa. deza. dekhanA 2244
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ daha a. bhava (saM. daha; prA. dah; de. iAle *dAdha sa. nA. bhava (dAdha saMjJA; saM dagdha vize, 6245) jalanA; bahanA. guja. daha 2245 dahA prA. da; de. iAle 6121) jalAnA. dahaka a. de. 'daha' lapaTa pheMkate hue jalanA: gujaH dAdha 4401 tapta honA 2246 dApa sa. nA. bhava ( dApa saMjJA; * drappa; prA. dahapaTa sa. deza. (a. vyu. de. pR. 129, hi. de. dappa saMjJA; de. iAleM 6619) dabAnA; rokanA 2262 za.) DhahAnA, kucala DAlanA 2247 dahabaTa sa. de. 'dahapaTa' 2248 dAba sa. nA. deza. ( dAba saMjJA; * dabba; de. dahara a. de. 'dahalA' 2249 iAleM 6173) bhAra yA dabAva ke nIce lAnA; dahala a. deza. Darakara kA~pa uThanA. 2250 damana karanA. guja. dAba, dabAva 2263 dahAr3a a. nA. de. 'dhAr3a' 2251 dAva sa. bhava (saM. dam prA. dAmiya vize; de. dA~ sa. nA. bhava (saM. dAmana saMjJAH de. iAle. iAla 6284) damana karanA; miTA denA. 6285) DaMThala se dAnA alaga karane ke lie guja, dAma 'bA~dhanA' 2264 phasala ko bailoM se rauMdavAnA. gaja. dAma dir3hA sa. nA. bhava ( dRDha vize; sa. damha; prA. 'bAMdhanA' 2252 diDha, daDha vize; de. iAle 6508) dRDha karanA; dA~Da sa. nA. bhava (saM. daNDa saMjJAH prA. daMDia pakkA karanA. guja. daDa 'dRDha aura samatala vize; de. iAle 6136) daMDa karanA. guja. karanA' 2265 daMDa 2253 *dipa a. de. 'dIpa' 2266 dA~ta a. nA. bhava (saM. danta saMjJA; prA. daMta; de. hI disa a. bhava (saM. dazaH prA. dissa; de. iAle iAle 6152) (pazuoM kA) javAna honA 6516) dikhanA. guja. dIsa 2267 (hathiyAra kA) kuMThita honA. tula. guja. dA~ta dITha a. nA. bhava 'saM. dRSTa bhU. kR.: prA. daTTha, saMjJA. 2254 dekhanA diTha; de. iAle 6518 ) tula. guja. dA~va sa. de. 'dA~' 2255 __dIThu bhU. kR. 'dekhA' 2268 dAga sa. nA. vi. ( dAg2a saMjJA; phA.) jalAnA. *dIpa a. bhava. (saM. dIp : prA. dippu; de. tapAye hae lohe yA anya dhAta kI madA se iAla 6362) dApta honA; camakanAH sa. kisI ke zarIra para vizeSa prakAra kA ciha camakAnA. guja, dIpa 2269 aMkita karanA. tula. guja. dAgha saMjJA 2255 dIsa a. de. 'disa' 2270 dAja a. de. 'dAjha' 2257 duka a. deza (de. pR. 81, mA. hi. ko. - 3) dAjha a. bhava (saM. dahA prA. dajjha; de. iAle lukanA, chipanA 2271 6248) dagdha honA, jalanA; sa. jalAnA. dukka a. deza. kisA ko doSa denA 2272 guja, dAjha 2258 dukha a. nA. bhava (duHkha saMjJA; saM. duHkha ; prA. dATa sa. de. 'DaoNTa' a. jAna par3anA, pratIta honA dukkh; de. iAle 6376) darda karanA, pIr3A 2259 honA. guja. dukha 2273 dAda a. de. 'dhAr3a' 2260 duga a. deza. chipAnA 2274
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 hindI-gujarAtI dhAtukoza ducaka a. deza. (a. vyu. de. pR. 129, hi. de. dulAra sa. nA. bhava (saM. durlAlita; prA. dullAliya; za.) dabanA 2275 ha. bhA.) baccoM se dulAra karanA; bahuta dulAra *dujhAra sa. deza. jhaTakAranA, jhADanA 2276 karake baccoM ko bigAr3anA. tula. guja. dulAro dutakAra sa. anu. (de. pR. 84, mA. hi. ko - 3) __ saMjJA 'dulArA putra' 2292 'duta-duta' kahakara tiraskAra karanA; dhikkAranA. duha sa. bhava (saM. du: prA. duha; de. iAle guja. dhutakAra. 2277 6476) stana aura cucuka ko u~galiyoM se dudalA sa. de. 'dutakAra' 2278 dabAkara dUdha nikAlanA; sAra bhAga nikAlanA. dudakAra sa. de. 'dutakAra' 2279 guja. duha, doha 2293 dunara a. de. 'dunava' 2280 duhara a. de. 'dohara' 2294 dunava a. nA. bhava ( donoM vize; saM. da. vize; duharA sa. de. 'dohara' 2295 prA. do; de. iAle 6648) narama yA lacIlI dU~da a. nA. deza. ( Rsda saMjJA) upadrava karanA; cIja kA isa prakAra jhukanA ki usake donoM jora kA zabda karanA 2296 chora eka dUsare se mila jAya; lacakara doharA dUkha sa. deza. kisI para doSa lagAnA; a. naSTa ho jAnA: sa. lacAkara doharA karanA. guja. bevaDa honA; dukhanA 2297 tula, guja. be vize 'do' 2281 dUsa sa. deza. kaSTa denA. guja. dUjha 'dUdha denA, dubaka a. de. 'dabaka' 2282 rIsanA' 2298 dubarA a. de. 'dubalA' 2283 dUbha sa. bhava (saM. dabhUH prA. dUbh ; de. iAle dubalA a. nA. bhava (dubalA vize; saM. durbala 6175) duHkhI karanA, dila jalAnA. guja. vize; prA. dubbala; de. iAle 6438) dubalA dUbha, dUbhava 2299 honA. tula. guja. dUbaLu 2284 dama a. deza. hilanA-DolanA 2300 duradurA sa. anu. duradura karate hue tiraskArapUrvaka dUSa sa. sama (saM. duSa) doSa lagAnA; dUSita dUra karanA 2285 ___karanA. guja. dUSa 2301 durAnA a. nA. bhava (dUra vize; saM. dUra anya; dUha sa. de. 'duha ' 2302 prA. dUra; de. iAle 6495 ) dUra honA, haTanA; daDhA sa. nA. sama (saM. dRr3ha vize.) dRDha karanA; sa. dUra karanA; chipAnA. tula. guja. dUra vize. sthira karanA. tula. guja. dRDha vize. 2303 2286 de sa. bhava (saM. dA; prA. dA; de. iAle duriyA a. de. 'durA' 2287 ___6141 ) kisI vastu para se apanA svAmitva dula a. bhava. (saM. dula; prA. Dula; de. pR. 373, haTAkara dUsare ko usakA svAmI banAnA; mAranA. pA. sa. ma. tathA iAle 6453) hilanA, 2304 DolanA. guja. DUla 'miTa TAnA' 2288 dekha sa. bhava ( sa. dRza; prA. dekha; de. iAle dulaka a. de. 'dalaka' 2289 . 6507 ) netroM dvArA kisIkA jJAna prApta dulakha sa. deza. bAra-bAra batalAnAH bAra-bAra karanA; khojanA. guja. dekha. 2305 doharAnA; a. mukara jAnA 2290 doMka a. anu. (de. pR. 122, mA. hi. ko-3) dularA sa. de. 'dulAra' 2291 gurrAnA 2306
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 doca sa. nA. deza. (doca saMjJA ) dabAva DAlanA dha~sa a. bhava 2307 doda sa. deza. kisIkI kahI huI bAta sunakara bhI yaha kahanA ki tumane aisA nahIM kahA thA 2308 doSa sa. nA. sama ( doSa saMjJA; saM. duS) kisI para doSAropaNa karanA. tula. guja. doSa saMjJA 2309 dosa a. nA. bhava ( doSa saMjJA; saM. duSa prA. dosa de. iAle 6589) doSa denA. tula. guja. doSa saMjJA 2310 *doha sa. deza. doSa lagAnA; sa. dUhanA guja. doha 'duha ' 2311 dohara a. nA. deza. (* dudhAra; de. iAle 6407) do parata honA, doharA honA; sa. doharA karanA. tula. guja. doharo saMjJA 'dohA ' 2312 doharA sa. de. ' dohara' 2313 dauka (1) a. de. 'damaka ' (2) a. deza. ( de. pR. 112, de. za. ko. ) gurrAnA, DAkanA 2314 dauDa a. bhava (saM. dru prA. dav; de. iAle 6624 ) ati vegase calanA hairAna honA. guja. doDa 2315 daura a. de. ' dauDa' 2316 * dravaDa a. ' dauDa ' 2317 drava a. sama (saM. drav) dravita honA; bahanA 2318 dha~dhalA a. nA. bhava ( dhA~dhala saMjJA. saM. dhandha saMjJA prA. dhaMdhA saMjJA de. iAleM 6727 ) chala-chaMda karanA; jaldI macAnA. tula. guja. dhAMdhala, dhaMdho saMjJA 2319 * va sa. de. 'dhauMka 2320 doca saM. dhvams prA. dhaMsU de. iA 6896) kisI kar3I yA nukIlI vastu kA dabAva pAkara bhItara ghusanA; nIce khasakanA. guja. dhasa 'joza ke sAtha Age bar3hanA ' 2321 dhakadhaka a. de. dhakadhakA 2322 dhakadhakA a. anu. deza ( *dhukka; prA. dhukkAdhukkU de. iAleM 6820 ) bhaya, udvega Adi ke kAraNa hRdaya kA dhaka-dhaka zabda karanA; (Aga) dahakanA; sa. (Aga) dahakAnA. guja. dhakadhaka 2323 dhakapakA a. anu. ( de. pR. 145, mA. hi. ko 3 ) jI meM dahalanA; sa. kisI ko dahalAne meM pravRtta karanA 2324 - dhakiA sa. de. ' dhakiyA' 2325 dhakiyA sa. nA. deza. ( dhakkA saMjJA ) dhakkA denA; Age baDhane ke lie prerita karanA. guja. dhakAca 2326 dhakela sa. nA. deza. (* dhakka; de. iAle 6701 ) dhakkA denA; dhakelanA. guja. dhakela 2327 dhagadhaga a. anu. deza. (* dhagga prA. dhagadhag; de. iMAleM 6704 ) dhaDakanA, camakanA. guja. dhagadhaga ' joroM se jalanA 2328 J dhasa a. deza. (de. pR. 146, de. za. ko - 3 ) zAnta honA, ThaharanA. guja, dhasa 'jora se Age baDhanA 2329 , dhacaka a. deza. ( de. pR. 146, de.za. ko - 3 ) daladala meM dha~sanA, saMkaTa meM AnA; sa. halakA AghAta karate hue dabAnA 2330 dhaDaka a. anu. deza ( * dhaDa, prA. dhaDahaDia saMjJA de. iAleM 6711 ) ' dhaDa dhar3a' zabda
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAto dhAtukoza 101 uspanna honA; hRdaya kA spadana karanA. guja. dharaSa a. de. 'dharasa' 2345 dhaDaka 2332 dharasa sa. sama (saM. dharSa , acchI taraha kucalate dhaDadhar3A a. de. 'dhar3aka' 2333 yA rauMdate hue dabAnA; durdazA karanA; a. dabanA, sahama jAnA 2346 dhatakAra sa. de. 'dutakAra ' 2334 dhavala sa. nA. sama (saM. dhavala vize.) ujjvala dhadhaka a. anu. deza. (* dhagga; prA. dhagadhaga; de. karanA; camakAnA; a. ujjavala honA. guja. iAleM 6704) Aga kA isa prakAra jalanA dhoLa 2347 ki usameM se u~cI lapaTeM uThe, dhAya~ dhAya~ jalanA. dhasa de. 'ghusa' 2348 guja. dhadhaka 2335 dhasaka a. de. 'dhaMsa' 2349 dhadhA a. de. 'dhadhaka' 2336 dhasamasA a. de. 'dhasa' 2350 dhanA a. bhava (sa.dhan; de. iAle 6719) dhA~ka a. de. 'dhAka' 2351 sA~r3a Adi ke saMyoga se gAya, bhaiMsa Adi dhA~ga sa. deza. kucalanA. rauMdanA 2352 kA garbhavatI honAH sa. gAya, bhaisa Adi kA dhA~dha sa. deza. (de. pR. 136, mA. hi. ko. 3) garbhAdhAna karAnA. 2337 baMda karanA, lUMsa-ThUsakara khA lenA 2353 dhapa a. deza (* dhappa; de. iAleM 6729) dhA~sa a. anu. (de. pR. 164, mA. hi ko. 3) vega se Age bar3hanA; pITanA. guja. dhapa Age baDhanA: pITanA. gaja. dhapa ghoDa Adi pazuA kA khAsanA, DhAsanA. tala 'vega se Age bar3hanA' 2338 guja. dhAMsa 'sUkhI khA~sI' 2354 dhabaka a. anu. (de. pR. 153, mA. hi. ko 3) 11 dhA a. de. 'dhAva' 2355 camakanA. guja. dhabaka 'dhaDakanA' 2:39 dhAka a. nA. deza. (dhAka saMjJAH dhAkka: de. iAle 6769) dhAka jamAnA; kisI dhAka se dhamaka a. nA. bhava (saM. dhamanI saMjJA; prA. prabhAvita honA. tula, guja, dhAka saMjJA 2356 dhamadhama; de. iAleM 6735) 'dhama' zabda dhADa a. deza. (dhATU; prA. dhAD: de. iAle 6771) utpanna karate hue giranA; jhapaTanA. guja. dhamaka 2340 ___ dahADanA; bahAnA; dhaDanA 2357 dhAdha (1) sa. deza. dekhanA dhama sa.de. 'dhauMka' 2341 (2) a. de. 'dhA~dha' 2358 dhamakA sa. deza (* dhamakkaH de iAle 6736) dhApa a. bhava (saM. dhai; de. iAle 6890) tRpta dhamakI denA, ahita kI cetAvanI denA. guja. honA. guja. dharA 2359. dhamakAva 'DA~TanA' 2342 dhAra sa. bhava (saM. dhR: prA. dhAra; de. iAle dhamadhamA a. de. 'dhamaka'; kUda phA~da yA cala 6791) dhAraNa karanA; RNa lenA. guja. dhAra 'anumAna karanA' 2360 phira kara dhama-dhama zabda utpanna karanA; dhAva a. bhava (saM. dhAva prA. dhAva: de. iAle a. dhama-dhama zabda honA. guja. dhamadhamAva 6802) tejIse calanA, dauDanA. guja. dhA 2361 2343 dhiMgA a. nA. deza. (dhiMgA vize; *Dagga; de. dhara sa. bhava (saM. dhR; prA. dhar ; de. iAle. 6747) iAle 5524) dhIMgA-dhIgI karanA; sa. pakaDanA; rakhanA. guja. dhara 2344 kisIko dhIMgA-dhIgI meM pravRtta karanA 2362
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 dhimA dhiA saM. ardhasama (saM. dhyai de. iAle 6812) dhuA~ a. nA. bhava (dhuA~ saMjJA; saM. dhUma; prA. dhyAna karanA. guja. dhyAna 2363 dhUmAa; de. iAle 6859) yU~e se basa jAnA, dhika a. bhava (saM. dah; de. iAleM 6809) dhue~ kI gaMdha se vyApta ho jAnA 2380 upadrava karanA; garama honA. guja. dhIka, dhIkha dhuka a. deza. ( prA. dhukkAdhukkA de. pR. 490, 2364 ___pA. sa. ma.) nIce kI ora DhalanA; TUTa dhikala sa. de. 'dhakela' 2365 paDanA. 2381 dhikkAra sa. nA. bhava (dhikkAra saMjJA; dhikkAra; dhukadhukA a. de. 'dhakadhaka' 2382 prA. dhikkAra; de iAleM 6808) anucita dhukara a. anu. (de. pR. 175, mA. hi. ko. 3) bAta ke lie kisI ke prati niMdA aura dhuka-dhuka zabda honA. 2383 ghRNAsUcaka zabdoM kA prayoga karanA; lAnata dhukka a. de. 'dhuka' 2384 karanA. guja, dhikkAra 2366 dhutakAra sa. nA. ardhasama (saM. dhUtkAra saMjJA) dhikha sa. deza. dhamakAnA. guja. dhakha 'tejI se kAnA. guja. dhakha tejA se dutakAranA, dhikkAranA. guja. dhutakAra, 2385 jalanA' 2367 dhudhaka a. deza. (prA. dhudhua; de. pR. 500, dhiyA a. de. 'dhyA 2368 dhirA (1) sa. deza. bhayabhIta karanA hi. de. za.) AvAja karanA 2336 __ (2) sa. deza. dhIraja dilAnA: a. dhIraja dhuna sa. bhava (saM. dhU, prA dhuNa : de. iAle 6346) ruIkI dhanakI se isa prakAra phaTakAranA ki gaMdagI rakhanA; maMda paDanA 2369 nikala jAya aura rezoM ke phailane se vaha phuladhIja sa. deza. grahaNa karanA; bizvAsa karanA a. phulI ho jAya; betaraha pITanA. guja. dhUNa dhairya se yukta honA. 2370 'abhuAnA' 2387 dhuA a. de. 'dhuA~' 2371 dhunaka sa. de. 'dhuna' 2388 dhuMkAra a. nA. deza. (dhuMkAra saMjJA) huMkAranA dhupa (1) a. nA deza (dhUpa saMjJA ) dhUpa Adi 2372 ke dhue~ se sugaMdhita honA dhuMgAra sa. nA. deza. (dhuMgAra saMjJA) khAne kI / cIz2a meM taDakA denA; baghAranA. guja. dhuMgAra / (2) a. deza. dauDanA; hairAna honA 2389 2373 *dhumila sa nA. deza. ( dhUmila vize.) dhUmila dhuMdharA sa. de. 'dhu dhalA' 2374 karanA; dhuMdhalA karanA; ma. dhUmila honA. tula. dhadhalA a. nA. bhava ( dhaMdha saMjJA) dhuMdhalA paDanA guja. dhUmila viza. 2500 __ sa. dhuMdhalA karanA. guja. dhUdhaLA 5375 dhura sa. deza. mAranA-pITanA; AghAta karate hue dhuMdhA a. de. 'dhuMdhalA' 2376 bAje bajAnA 2391 dhuMdhuA a. nA. deza. (dhUA~ saMjJA ) isa prakAra dhuriyA sa. nA. bhava (dhUra saMjJA) dhUla se DhaMkanA. jalanA ki khUba dhUA~ uThe; sa. isa prakAra tula. guja. dhULa saMjJA 2392 jalAnA ki khUba dhUA~ uThe 2377 dhureTa a. deza. dhUla meM leTanA; dhUla se yukta karanA; dhudhurA a. de. 'dhuMdhuA' 2378 . sa. dhUla lagAnA 2393 dhuMdhuvA a. de. 'dhuMdhuA' dhuoM denA. guja. dhuMdha sa. nA. deza. (dhUdha saMjJA ) dhokhA denA dhudhavA 2379 2394
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza *ghUsa a. deza. jora kA zabda karanA; sa. naSTa naMgiyA sa. nA bhava (naMgA vize; saM. nagna; prA. karanA 2395 Nagga; de. iAle 6926) naMgA karanA; saba kucha *dhUka (1) a. de. 'duka' le lenA. tula. guja. nAgu vize 'naMgA' 2410 (2) a. deza. vegase Age baDhanA; sa. dhuA~ denAH *naMgyA sa. de. 'na~giyA' 2411 dhuA~ pahu~cAkara kele Adi ko pakAnA 2396 naMca a. de. 'nAca' 2412 dhUta sa. nA. bhava (dhUta saMjJA; dhUrva : prA. dhutta naMda a. nA. sama (naMda saMjJA; saM. nand ) saMjJAH de. iAle 6865 ) dhUrtatA karanA, AnaMdita honA; sa. AnaMdita karanA. tula, guja. chalanA. guja. dhUta 2397 naMda 2413 dhUna sa. de. 'dhuna' 2398 naMsa sa. bhava (naMsa saMjJA; sa. nazU ; prA. Nass , NAsU : de. iAle 7027) naSTa karanA: a. dhUpa a. de. dhupa (2) 2399 naSTa honA; guja. nAsa 'bhAganA' 2414 dhUsa sa. de. 'dhUsa' 2400 naka (1) sa. de. 'nA~gha' ullaMghana karanA; chor3anA; *dheya a. deza. dhyAna karanA 2401 a. calanA dhoMka a. deza. kA~panA; sa. dhauMkanA 2402 (2) a. de. 'nakA'. itanA duHkhI honA ki dho sa. bhava ( sa. dhAva; prA. dhAva : de. iAle mAnoM nAkoM dama A gayA ho. tula. guja. nAka 6803 tathA 6886) pAnI ke yoga se kisI saMjJA 2415 vastu para kA maila dUra karanA; alaga karanA. guja. nakanyA a. de. 'nAka' 2416 dho. 2403 nakA a. nA. deza. (nAka saMjJA; *nakka; prA. Nakka saMjJA; de. iAle 6909) nAka meM dama honA; *dhova sa. de. 'dho' 2404 nAka se uccAraNa karanA: sa. nAka meM dama karanA. dhauMka sa. bhava (sa. dham ; prA. dham ; de. iAle tula. guja. nAka saMjJA 2417 6731) Aga ko teja karane ke lie usa para bhAthI, paMkhe Adike dvArA havAkA jhoMkA pahu~cAnA; / nakAra a. nA. ardhasama (sa, nakAra saMjJA) asvIkRta karanA, inakAra karanA. guja. nakAra bhAra DAlanA. guja. dhAma 2405 2418 dhauMja sa. nA. deza. (dhauMja saMjJA) zaidanA, pA~va se nakAza sa. nA. vi. ( nakza vize; ara.) nakkAzI kucalanA; a. dauDa-dhUpa karanA 2406 kasnA. tula. guja. nakazI saMjJA 2419 dhauMsa sa. deza. daMDa Adike rUpa meM koI kAma, nakAsa sa. de. 'nakAza' 2420 nakiyA a.de. 'nakA' 2421 kharaca yA bhAra kisIke jimme lagAnA; dhauMkanA 2407 nakka sa. de. 'naka' 2422 nakha sa. de. 'nAMdha' 2423 dhauka sa. de. 'dhauMka' 2408 nakhiyA sa. nA. sama (saM. nakha saMjJA) nAkhUna dhyA sa. nA. adha sama (dhyAna saMjJA; saM. dhyai) se kharoMcanA; nAkhUna dhaMsAnA. guja. nakhora kisI viSaya, vyakti AdikA dhyAna karanA; 2424 Izvara kA ciMtana karanA. tula. guja. dhyAna saMjJA; nakhoTa sa. deza. (*nakha ghRSTa; de. iAle 6917) dhyA 2409 de. 'nakhiyA' 2425
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagha sa. de. 'nA~gha' 2426 *nata a. nA. sama (saM. nartana saMjJA) nAcanA. naca a. de. 'nAca' 2427 guja. narta 2445 naz2ara a. nA. vi. ( naz2ara saMjJA ara.) dekhanA; navAja a. nA. vi. (navAjiza saMjJA; phA.) naz2ara lagAnA; sa. naz2ara karanA. guja. najarA ___ anugraha karanA. guja. navAja 2446 'naz2ara laga jAnA' 2428 nava a. de. 'nau' 2447 naz2arAna a. de. 'najara' 2429 naz2arA a. de. 'naz2ara 2430 navAra a. deza. (de. pR. 119, de. za. ko.) calanA; yAtrA karanA; sa. nivAranA 2448 najikA sa. nA. vi. (najadIka kri. vi. phA.) najadIka pahu~canA; sa. najadIka pahu~cAnA. naza a. sama. (saM. naza) naSTa honA; sa. nAza tula. guja. najIka kri. vi. 2431 karanA 2449 naTa (1) a. nA. sama (sa.naTa saMjJA) abhinaya naSa sa. deza. pheMkanA; rokanA 2450 karanAH nRtya karanA; vacana Adi se mukaranA nasa de. 'nAsa 2451 (2) sa. deza. (*naTTa; de. iAle 6935) ThaganA 2432. naha sa. bhava (sa: naha; de. iAle 7034) nAdhanA, kAma meM lagAnA 2452 naTava a. de. 'naTa' 2433 naTha a. de. 'nATha' 2434 nahA a. bhava (saM. snA; prA. NhA; de. iAle naDha sa. de. 'nAdha' 2435 13786) mela yA thakAna dUra karane ke lie zarIra ko malakara dhonA; rajodharma ke pazcAt nada a. nA. sama (saM. nad ) nAda honA; bolanA; strI kA snAna karanA. guja. nahA 2453 garajanA. guja. nada 2436 nAMdha sa. bhava (sa. ladhu ; prA. laMdh ; de. iAle nada a. de. 'nAdha' 2437 nanakAra a. de. 'nakAra' 2438 10905 ) lA~ghanA. guja. lAMgha 'bhUkhA rahanA' 2454 nama a. sama (sa. nam) nata honA; praNAma + nAMTha a. de. nATha 2455 karanA; guja. nama 2439 naya a. de. 'nau' 2440 nA~da (1) sa. de. 'nAdha' naraja a. nA. vi. nArAz2a bize; phA.) nArAja (2) a. bhava (saM. nand ; prA. NaMd; de. iAle honA; sa. (ara. 'naz2ara' se) koI cIz2a 6950 ) prasanna honA, sukhI honA. guja. naMda nApanA yA tolanA. tula. guja. nArAja vize. (3) a. bhava (saM. nad prA. Nad de. 2441 iAle 6982 ) zora karanA; garjanA karanA 2456 naramA sa. nA. vi. (narma viza; phA.) narama honA; nAka (1) sa. nAMgha' namra honA. tula. guja. narama vize. 2442 (2) sa. nA. deza. (nAka saMjJA; *nAkka; de. narAja a. de. 'naraja' 2443 ilAle 7037) cAroM ora ke nAke rokanA; nariyA a. deza. cillAnA; narrAnA 2444 kaThinatA ko pAra karanA 2457
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa 105 nAkha sa. (saM. nA ; de. iAleM 6230) naSTa niMda sa. nA. sama (niMdA sajJA; saM. ninda) karanA; pheMkanA. guja. nAMkha, nAkha 2458 niMdA karanA. guja. niMda 2469 nAca a. bhava (saM. nRt : prA. Nacca : de. iAleM niMdA sa. deza. nirAnA. guja. nIMda 2470 7583) tAla aura laya ke anusAra gAtravikSepa niarA sa. nA. bhava (nIre avya; saM. nikaTam ; karanA, nRtya karanA; pratyakSa-sA pratIta honA. prA NiaDa, Niala; de. iAle 7136) nikaTa guja. nAca 2459 le jAnA. tula. guja. ne. avya 2471 nATa (1) sa. bhava (saM. nRt ; prA. NaTa, de. *nikaMda sa. nA. sama (saM. nikandana) naSTa iAleM 7583) nRtya karanA karanA, saMhAra karanA, a. naSTa honA. tula. guja. (2) a. deza. pIche haTanA, mukaranA 2460 nikaMdana saMjJA 2472 nATha sa. bhava (naSTa vize; saM. naza ; prA. NassU ; nikara a. de. 'nikala' 2473 de. iAleM 7027 ) naSTa karanA; a. naSTa honA. nikala a. bhava (saM. niH + kala ; de. iAle tula. guja. nAlu bhU. kR. 'bhAga gayA' 24617478) bAhara honA yA uganA; udaya honA guja, nIkaLa 2474 nAtha sa. nA. bhava (nAtha saMjJA; saM. nastA, prA. NatthA; de. iAle 7031 ) baila Adi kI nAka / nikasa a. bhava (saM. niH + kasa prA. NikkasU ko chedakara usameM nAtha pahanAnAH eka sUtra meM / de. iAle 7479) nikalanA. guja. nIkasa 2475 bandha karanA. guja. nAtha 2462 nikiyA sa. deza. (nikA vize; sa. nikta bhU. nAda a. de. 'nada' 2453 kR. prA. Nikka; de. iAle 7150) kisI nAdha sa. nA. bhava (saM. nAdhana, naddha vize; naha; cIja ko isa prakAra se nocanA ki usakA prA. Naddha; de. iAle 6944 ) baila, ghoDe Adi aMza yA avayava alaga ho jAya 2476 ko rassI yA tasme ke dvArA savArI, hala Adi se joDanA yA bA~dhanA; ThAnanA. 2464 * nikoTa sa. anu. ('bakoTanA' kA anu. de. pR. 261, mA. hi. ko-3) nAkhUnoM kI sahAyatA nApa sa. bhava (sa. jJA, jJAppU, prA. Napp, de. setoDanA. sa. koI cIja gaDhane yA banAne ke uAleM 2583) kisI mAnadaMDa ke anusAra lie khodanA. guja. nikola 2477 kisI vastu ke vistAra, parimANa, mAtrA kA nikosa sa. deza. (* niSkoSa: de. iAle 7481) nirdhAraNa karanA. tula. guja. mApa 2465 dA~ta nikAlanA; dA~ta pIsanA 2478 nAra saM. bhava (saMjJA, prA. NANa saMjJA; de. iAleM nikhara a. bhava (* ni + kSar ; saM. kSar ; de. 5281) jAnanA; anumAna karanA; bhA~panA. guja. iAle 7095) nirmala honA; parimArjita honA. nANa 2466 guja. nikhara 2479 nAva sa. deza. kisIke aMdara kucha girAnA, rakhanA; nikhaTa a. deza. (* khuTTa; prA. khuTa saMjJA; de. de. 'navA' 2467 iAle 3893 ) upayoga meM lAI jAnevAlI nAsa a. bhava (saM. naza; prA. Nass , nAs ; de. vastu kA koI kAma pUrA hone se pahale hI iAle 7027) naSTa honA, bhAganA. guja. samApta ho jAnA tula. guja. khUTa; khUTa saMjJA nAsa 2468 2480
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 nikhedha Fa luka chipakara snA zikSA ko nikhedha sa. nA. ardhasama (saM. niSedha saMjJA) nijhA a. bhava ( sa. ni + dhyai; prA. NijjhA; de. niSedha karanA. tula. guja. niSedha saMjJA 2481 iAle 7209) luka-chipakara dekhanA; (Aga kA) nikhoTa sa. de. 'nikhuTa' 2482 bujhanA; sa. Aga bujhAnA 2497 nikhor3a sa. deza. (* niSkhoTa; de. iAleM 7497) nijhATa sa. de. 'nijhara' jhapaTakara le lenA. tula. bAhara khIMca lenA; nAkhUna se noca lenA 2483 guja. jhUTava 2498 nikhora sa. ardhasama (* niH + kSura; saM. kSur nijhoTa sa. de. 'nijhATa' 2499 de. iAle 7104) kuredanA, bAhara khIMcanA nithara a. bhava (sa. ni + tR prA. Nitthara ; 2484 de. iAle 7528) jala Adi kA svaccha ho nigada sa. nA. vi. (nigaMdA saMjJA; phA. nigaMda) jAnA. gaja. nItara 2500 ruIbhare kapar3e ke donoM paratoM meM baDe-baDe nidara sa. bhava (saM. niH + dR; de. iAle 7340) TA~ke lagAnA 2485 apamAna karanA, tyAganA 2:01 nigara sa. de. 'nigala' 2486 nidarasa a. deza. (hiM. ni + darasa; de. pR. 268, nigarA sa. de. (* ni + gR, prA. NiggiNNa vize; de. iAle 7304) nirNaya karanA; spaSTa karanA; ___mA. hi. ko-3) acchI taraha dikhalAI denA; sa. acchI taraha dekhanA 2502 a. pRthak honA 2487 nigala sa. bhava (* ni + gala; de. iAle 7163 nidaha sa. bhava (sa . ni + daha, prA. Nidaha; de. iAle' 7313) jalAnA; a. jalanA. guja. gale se nIce utAra denAH rupayA yA dhana har3apa daha 2503 lenA. guja gaLa 2488 nigraha sa. nA. sama (saM. nigraha saMjJA ) nigraha ninAda sa. nA. sama (saM. ninAda ) ucca yA ghora karanA; damana karanA. guja. nigraha 2489 zabda karanA. tula. guja. ninAda saMjJA 2504 nighaTa a. deza (* niH ghaTTa; de. iAle 7314) ninAra sa. deza. nikAlanA 2505 ghaTanA; bItanA; sa. miTAnA. guja-ghaTa 2490 ninau sa. nA. bhava (saM. nimna vize; prA. NiNNa; nico sa. deza * ni + cyut; de. iAle 7451) de. iAle 7244 tathA 7354) namAnA, nicoDanA. guja. nicova 2491 jhukAnA 2506 nicoDa sa. deza. ( * nizcoT ; de. iAle 7449) dabAkara yA eMThakara kisI gIlI yA rasavAlI 4 nipa a. deza. pUrA honA; de. 'nipaja' 2507 vastu meM se pAnI yA rasa nikAlanA; kisokA nipaja a. bhava (saM. niH + pad; prA. NippajjU; saba kucha le lenA. tula. guja. nicoDa saMjJAH de. iAle 7511 ) upajanA; bananA. guja, nicova 2492 nIpaja 2508 nicora sa. de. 'nicor3a ' 2493 nipaTa a. bhava (saM. ni + vRt; prA. nibbaTUTa; nicova sa. de. 'nico' 2494 de. iAle 7395) kArya Adi saMpanna honA; nijakA a de. 'najikA' 2495 kAma pUrA karake nivRtta honA 2509 nijhara a. deza. (* jhaTU ; prA. jJaDU de. iAle nipAta sa. nA. sama (saM. nipAta saMjJA) kATa, 5328; prA. Nijjara; de. pR. 395, pA. sa. ma.) mArakara yA aura kisI prakAra nIce girAnA; ekadama jhar3a jAnA; khAlI ho jAnA 2496 dhvasta karanA. tula. guja. nipAta saMjJA 2510
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2513 hindI-gujarAtI dhAtukoSa 107 nipIDa sa. bhava (saM. niH + pIDa; prA. NipIDia nimnA sa. bhava (saM. niH + mi; de. iAle vize; de. iAle 7516) pIDA denA; dabAnA. 7372) acche DhaMga se pUrA karanA 2524 2511 *niyoja sa. nA. sama (saM. niyojana saMjJA) nipuDa a. deza. (* niSpuTUH de. iAle 7518) / kisIko kAma para lagAnA, niyojana karanA (dA~ta) ugharanA; khulanA 2512 guja. niyAja 2525 niphara a. bhava (saM. niH + pR; de. iAle' 7512) dhaMsakara Ara-pAra honA; spaSTa honA nirakha sa. bhava (saM. ni + IkSa prA. NirikkhU : de. iAle 7280) dekhanA. guja. nIrakha 2526 nibaTa a. bhava (saM. ni + vRt; de. iAle 7395) phaisalA honA, samApta honA 2514 nirata sa. nA ardhasama (saM. nRtya saMjJA) nAcanA nibaDa a. bhava (saM. niH + vR: prA. NivvaH 2527 de. iAle 7392) pUrNa honA; nivRtta honA. niradhAra sa. nA. ardhasama (saM. nirdhAra; niH + dhAra) guja. nIvaDa, nImaDa (siddha honA, spaSTa nizcita karanA; mana meM dhAraNa karanA. guja. honA) 2515 nirdhAra 2528 nibara a. bhava (saM. ni + vR, prA. NivvaDU de. nirabaha a. de. 'nibaha' 2529 iAle 7392) ba~dhA, pha~sA yA lagA na rahanA; nirama sa. nA. ardhasama (saM. niH + mA) nirmita nivRtta honA. guja. nIvaDa, nImaDa 'saphala karanA, banAnA, guja. nirma 2530 honA' 2516 niramA sa. de. 'nirama' 2531 nibaha a. bhava (saM. niH + vaha; prA. NivvahU; de. niramala sa. nA. ardhasama (nirmUla vize. niH+ iAle 7397) baca nikalanA; nirvAha honA. mala) nirmUla karanA; samUla naSTa karanA. tula. guja. nibha, nabha 'kAma cala jAnA' 2517 guja. nirmUla vize. 2532 nibuka a. nA. bhava (nirmukta vize; saM. niH niravAra sa. de. 'nivAra' 2533 + mucU ; prA. Nimukka vize; de. iAle , nirA sa. deza. (* niH + do; prA. NidiNi saMjJA; 7373) baca nikalanA; mukta honA 2518 de. iAle 7542) paudhoM kI bar3hatI ko nibha a. de. 'nibaha' 2519 rokanevAlI anAvazyaka ghAsa, tRNa Adi ko nimajja a. nA. sama (saM. nimajjana saMjJA) gAtA kharapI se khodakara dUra karanA. guja. nIda, nIMda lagAkara snAna karanA. tula. guja. nimajjana saMjJA 2520 nirAva sa. de. 'nirA' 2535 nimaTa a. de. 'nipaTa' 2521 niruAra sa. de. 'nivAra' 2536 nimekha sa. nA. adhesama (saM. nimeSa saMjJA) niruvara sa.de. 'nivAra, 2537 A~kha kI palaka giranA yA jhapakanA. tula. guja. nirUpa a. nA. sama (saM. nirUpaNa) saMjJA niH nimeSa saMjJA 2522 + rUpa) nirUpaNa karanA; nirNaya karanA. guja. nimAra sa. deza. (saM. ni + muTU; deM. iAle nirUpa 'nirUpaNa karanA' 2538 10186) marer3anA. guja. meADa, marar3a 2523 nirekha sa. de. 'nirakha' 2539 2534
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 nirodha nirAdha sa. nA. sama (saM. nirodha, niH + rudha) nistara a. nA. sama (sa. nistaraNa saMjJA; niH nirodha karanA; apane vaza meM karanA. guja. + tR) pAra honA; mukta honA; pAra utAranA. nirAdha 2540 tula. guja. nistaraNa saMjJA 2554 nirgama a. nA. sama (saM. nirgamana, niH + gama) nihana sa. nA. sama (sa. nihanana) mAranA. tula. bAhara nikalanA. guja. nirgama 2541 guja. nihatA saMjJA 2555 *nirdaha sa. nA. sama (saM. nirdaha vize; niH nihabara a. ardhasama (saM. niH + kSaraNa; de. pR. ___ + dah) dahana karanA. guja. daha 2542 310, mA. hi. ko-3) bAhara AnA, nikalanA nirbaha a. ardhasama (saM. niH + vah) nirvAha 2556 honA; sa. nirvAha karanA. tula. guja. nirvAha ___ nihasa sa. deza. zabda karanA; a. zabda honA saMjJA 2543 2557 nirma sa. sama. (saM. niH + mA) nirmANa karanA. nihAra sa.bhava(saM. ni + bhal; prA.NibhAla. de. iAle ____7228) gaura se dekhanA. guja. nihALa 2558 guja. nirma 2544 nihAla sa. de. 'nihAra' 2559 nirmA sa. de. 'nirma' 2545 nihu~ka a. nA. bhava (saM. ni + bhuja; prA. Nihutta nirvaha a. nA. sama saM. nirvAha saMjJA; niH + _ vize; de. iAle 7229 ) jhukanA 2560 __ vaha) nibhanA. tula. guja. nirvAha saMjJA 2546 nihur3a a. deza. (prA. NihoDa; de. pR. 417, pA. niva a. de. 'nava' 2547 sa. ma. jhukanA 2561 niyasa a. nA. sama (saM. nivasana saMjJA; niH nihura a. de. 'nihuDa' 2562 + vas) nivAsa karanA, rahanA. guja. nivasa nihora a. deza. (de. pR. 121, de. za. ko.) prasanna 2548 karanA; anugraha karanA 2563 nivAja sa. nA. vi. (nivAz2a saMjJA; phA.) anugraha nIMda a. bhava (saM. nind prA. ziMdde. iAle karanA; de. 'navAja' 2549 ___7211) niMdA karanA; saM. nirAnA. guja. nIMda nivAra sa. bhava (sa. niH + vR; prA. NivAra: 2564 de. iAle 7419) dUra karanA; cukanA. guja. nIda a. de. 'nIMda ' 2565 nivAra 2550 nIpaja a.de. 'nipaja' 2566 niveda sa. nA. sama (sa. nivedana saMjJA) nivedana nIpa sa. de. 'lIpa' 2567 karanA; sevA meM bheMTa Adi ke rUpa meM nIra (1) sa. bhava (saM. ni + gR; de. iAle upasthita karanA. guja. niveda 2551 7161 khAnA denA nisasa a. bhava (saM. niH + zvas; prA. Nissas (2) a. nA. sama (sa. nIra saMjJA) jala NisasU de. iAle 7461) hA~phanA, niHzvAsa chiDakanA. guja. nIra 'pazuoM ko ghAsa denA' lenA. tula. guja. nisAso saMjJA nizvAsa' 2568 nIrAja sa. nA. ardhasama (sa. nIrAMjana saMjJA) nisara a. bhava (sa. niH + sa; prA. Nissara; nIrAjana meM dIpa jalAkara kisI devI-devatA de. iAle 7122) bAhara AnA, nikalanA. kI AratI karanA. tula. guja nIrAjana saMjJA guja. nIsara 2553 'AratI' 2569 2552
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI gujarAtI dhAtukoSa nuka a. de. 'luka' 2570 nhera sa. de. 'nihAra' 2590 nukA sa. deza. (de. pR. 319, mA. hi. ko-3) paMghalA sa. deza. (de. pR. 123, de. za. ko.) khurapI se nirAnA; sa. lukAnA 2571 phusalAnA, bahalAnA 2591 nukhara a. deza. (de. pR. 319, mA. hi. ko-3) pa~ja a. de. 'pA~ja'; baratanoM meM jor3a yA TA~ka __ bhAlU kA cita leTanA 2572 __ lagAnA 2592 nuca sa. bhava (sa. lumc prA. luc : de. iAle paMjara a. de. 'pajara ' 2593 11074) nakha se ukhADanA, kharoMcanA, a. pa~vAra sa. bhava (sa. pra + vR; de. iAle 8898) nocA jAnA 2573 tairanA. thAha lenA, phekanA 2594 nuna sa. bhava (sa.la ; prA. luNa; de. iAle pa~siyA sa. nA. bhava (pA~sA sajJA, sa. pAzaka) 11082) taiyAra phasala ko kATanA. guja, laNa pA~sA phekanA, pAse se mAranA 2595 2574 paiTha a. de. 'paiTha' 2596 nuhara a. de. 'nihura' 2575 paisa a. de. 'paiTha' 2597 naiuta sa. de. 'nyota' 2576 paka a. bhava (saM. pak; prA. pakka vize; de. neTha a. de. 'nATha' 2577 nerA a. de. 'niyarA' 2578 iAle 7621) anAja Adi kA pakane kI nevata sa. de. 'nyota' 2579 avasthA taka pahu~canA, phala Adi kA pakanA. *nevara a. deza. nivAraNa honA, dUra honA; sa. guja. pAka 'phala, ghAva Adi kA pakanA' 2598 nivAraNa karanA 2580 pakaDa sa. deza. (* pakkar3a; de. iAle 7616) nevAja sa. de. 'nivAja' 2581 kisI vastu ko isa DhaMga se hAtha meM lenA ki naisa sa. deza. naSTa karanA 2582 vaha idhara-udhara na ho sake; galatI karane yA noka a. nA. vi. (neoka saMjJA; phA.) anurAga, bahakane se rokanA. guja. pakaDa 2599 lobha Adi ke kAraNa Age kI ora baDhanA pakara sa. de. 'pakaDa' 2600 2583 pakasa a. anu. ( de. pR. 350, mA. hi. ko-3) Umasa yA gabhI kI adhikatA ke kAraNa kisI noca sa. de. 'nuca' 2584 cIz2a kA saDane laganA 2601 nova sa. de. 'nAda' 2585 pakhAra sa. de. 'pakhAla' 2602 nau a. bhava (sa. nam ; prA. Nam , NNavU ; de. pakhAla sa. bhava (sa.pra + kSAla ; prA. pakkhAla, iAle 6959) nata honA; namra honA. guja. pacchAlU ; de. iAle 8456) pAnI se dhonA. nama 2586 guja. pakhALa 2603 nauta sa. de. 'nyota' 2587 pagalA a. nA. sama (sa. pAgala vize.) pAgala nyota sa. nA. bhava (nyotA sajJA; * nimantra; honA; sa. pAgala karanA. tula. guja. pAgala sa. ni + mantraH de. iAle 7233 ) utsava vize. 2604 ke lie nimaMtrita karanA. tula. guja. notaru pagAra sa. deza. (de. pR. 124, de. za.ko.) saMjJA 'nyotA 2588 phailAnA: pairoM se miTTI ko rauMdakara gArA nhA a. de. 'nahA' 2589 banAnA 2605
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pagiA pagiA sa. de. 'pagiyA' 2666 pachiyA sa. de. 'pachiA' 2620 pagiyA sa. nA. deza. (pAga saMjJA; * pagagAH pachila a. de. 'pachela' 2621 de. iAle 7644) pagar3I bA~dhanA. tula. pachela sa. de. 'pachiA' kisIko pIche chor3a Age guja. pAghaDI saMjJA 2607 nikalanA; pIche kI ora DhakelanA 2622 pagurA a. nA. deza. (pAgura saMjJA; de. pR. pachor3a sa. deza. (* prakSoTa: prA. pakkhoDU de. 124, de. za. ko.) jugAlI karanA 2608 __ iAle 8460) sUpa se phaTakanA 2623 paghara a. de. 'pighala 2609 pachora sa. de. 'pachoDa' 2624 padhila a. de. 'pighala' 2610 pajara a. de. 'pajala' 2625 paca a, bhava (sa. pacU ; prA. paccamAna vize; pajala a. bhava (saM. pra + jvAla ; prA. pajjala ; de. iAle 7654) pacAyA jAnA; khapanA de. iAle 8518) jalanA. guja. parajaLa 2626 guja. paca 2611 pacaka a. de. 'picaka' 2612 paTaka sa. nA. bhava (paTa saMjJA; saM. paTa; de. iAle 7691) kisI vastu yA vyakti ko pacapacA a. nA. anu. kisI vastu kA bahuta / uThAkara jhoMke ke sAtha pRthvI Adi para girAnA; gIlA honA; sa. aisI kriyA karanA jisase / kuztI meM pachAr3anA. guja. paTaka 2627 kisI gAr3he tarala padArtha meM se paca-paca zabda nikalane lage. tula. guja. pacapaca saMjJA 2613 paTatAra sa. deza. ( de. pR. 124 de. za. ko.) pacAra sa. deza. (prA. paccAra; de. pR. 509, U~cI-nIcI jamIna ko hamavAra banAnA, cauraca karanA; aMdAjanA 2628 pA. sa. ma.) koI kAma karane ke pahale una logoM ke sAmane usakI ghoSaNA karanA jinake paTapaTA a. anu. bhava de. 'paTaka'; bhUkha yA viruddha vaha kAma kiyA jAne ko ho, lalakAranA. garamI se tar3apanA; 'paTa-paTa' zabda nikalanA guja. pacAra 2614 2629 pachatA a. nA. bhava (saM. pazca + uttApa; prA. paThA sa. bhava (saM. pra + sthA; prA. paTUThAva; pacchuttAv ; de. iAle 8010) pazcAttApa de. iAle 8607) bhejanA. guja. paThAva, pAThava karanA. guja. pastA 2915 2630 pachara a. de. 'pichaDa' 2616 paThau sa. de. 'paThA' 2631 pachAr3a sa. deza. ( * pracchATa; prA. pacchADiya vize; par3a a. bhava (saM. padaH prA. paDa; de. iAle de. iAle 8493) kuztI yA lar3AI meM paTakanA, 7722) giranA; yakAyaka jA pahu~canA.guja. paDa parAsta karanA. guja. pachADa 2617 2632 pachAra sa. de. 'pachAr3a' 2618 par3atAla sa. nA. deza. (par3atAla saMjJA ) jA~ca pachiA a. deza. (* pazca; prA. paccha saMjJA; karanA, chAnabIna karanA. guja. paDatALa 2633 de. iAle 7990 pIchA karanA; anukaraNa karanA. par3apar3A a. anu. (de. pR. 371, mA. hi. ko-3) tula. guja. pIcho saMjJA; pachI avya. 'bAda meM' 'par3apar3a' zabda honAH mirca Adi tIkhI 2618 (a) vastuoM ke sparza se jobha kA jalane-sA laganAH pachitA a. de. 'pachatA' 2619 sa. 'par3apar3a' zabda karanA 2634
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoSa paDiyA a. nA. bhava ( * pADDa prA. paDDaya: de. iA 8042 ) bhaiMsa kA bhaise se saMyoga honA; sa. bhaiMse kA bhaisa se saMyoga karanA; aisA saMyoga karAnA. tula. guja. pALI Avavu a. 'bhaisa kA saMyoga ke yogya honA; pADo saMjJA 2635 par3ha sa. bhava ( saM paTh prA. paDh; de. iAle 7712) likhe hue akSaroM yA zabdoM kA krama se uccAraNa karanA; nayA sabaka sikhAnA. guja. paDha 2636 " pati sa. de. 'patiyA' 2637 patiyA sa. de. patyA 2638 patiyAra sa. ardhasama ( saM prati + pAla ) pAlana-poSaNa karanA. tula. guja. pratipAlana saMjJA 2639 patI a. de. 'patIja 2640 patIja a. deza. pratIti yA etabAra karanA. guja. patIja 2641 patIta sa. de. patIja 2642 patyA sa. bhava (saM. pati + i: prA. pattia, de. iA 8610 ) vizvAsa karanA. guja. patIja 2643 pathara sa. nA. bhava (saM. prastAra saMjJA; pA. patthAra; de. iAle 8864 ) aujAroM ko patthara para ragar3akara teja karanA; a. patthara kI taraha Thosa honA 2644 patharA a. nA. bhava (saM. patthara saMjJA ) sUkhakara patthara jaisA kar3A ho jAnA; jaDa ho jAnA; sa. patthara ke TukaDe Adi pheMkanA tula. guja. patharo saMjJA 2645 padhara a. de. 'padhAra' 2646 padhAra a. nA. deza (* paddhAr; prA. pAdhAr, de. iAle 7768) padArpaNa karanA, calA jAnA. guja, padhAra 2647 111 panapa a. deza (a. vyu. de. pR. 131, hi. de. za. ) pallavita honA; phUlanA - phAlanA 2648 panAsa sa. deza. poSaNa karanA; 2649 pAlanA - posanA paniyA sa. nA. bhava ( pAnIya; prA. pANia; de. iA 8082) pAnI se sarAbora karanA; a. pAnI se pacapacAnA. tula. guja. pANI 2650 panihA sa. nA. bhava (panahI saMjJA, saM. upAnaha saMjJA; prA. uvANahA; de. iAle 2302) jUtoM se mAranA; bahuta adhika mAranA pITanA tula. guja. vANahI saMjJA 2651 panhA sa. de. 'pahanA 2652 papar3iyA a. nA. bhava (papaDI saMjJA; saM. parpaTa saMjJA, prA. pappaDa de. iAle 7934) kisI cIz2a para papar3I par3anA, sa. aisI kriyA karanA jisase koI cIz2a sUkhakara kar3I ho jAya. guja. pApar3a, pApaDI saMjJA 2653 papora sa. deza. (de. pR. 126, de. za. ko.) bA~he aiMThakara unakA bharAva dekhanA 2654 papola a. de. 'papora' daMtahIna kA mu~ha cubhalAnA. tula guja. paMpALa 'sahalAnA' 2655 *paba sa. deza. pAnA 2656 pavAra sa. deza. ( de. pR. 127, de. za. ko.) pheMkanA 2657 pamA a. deza. DIMga mAranA 2658 paka sa. bhava de. iAle (saM. pra + mugdhU, prA. pamukkU, 8727) choDanA, tyAganA 2660 paraka a. de. 'paraca 2661 parakasa a. de. 'parakAsa 2662 parakAra sa. nA. vi. ( parakAra saMjJA; phA. ) parakAra se vRtta banAnA. tula. guja. parakAra saMjJA 2063 parakAsa sa. nA. ardhasama (saM. prakAza saMjJA; pra + kAz ) prakAzita karanA prakaTa karanA; a. prakAzita honA. guja. prakAza 2664
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 parakha sa. bhava (saM. pari + ikSa : prA. parirakkha; parabodha sa. ardhasama (sa. pra + budh ) prabodhana de. iAle 7904) guNa-doSa ke nirdhAraNa ke karanA, jagAnA 2679 . lie kisI vyakti yA vastu ko bhalI bhA~ti *paravAna sa. ardhasama (sa.pramANa saMjJA) kisI dekhanA. guja. parakha, pArakha 2665 bAta ko ThIka mAnanA, prAmANika samajhanA, paragaTa a. nA. ardhasama (sa. pragaTa vize.) prakaTa tula. guja. paramANa, pramANa 2680 honA, sa. prakaTa karanA. guja. pragaTa, paragaTa 2666 paravAha sa. nA. ardhasama (sa. pravAha saMjJA) paragasa a. de. 'paragAsa' 2667 pravAhita karanA. tula. guja. pravAha saMjJA 2681 paragAsa a. deza. prakAzita honA; sa. prakAzita parasa sa. bhava (sa. spRza: prA. phAsU : de. iAle karanA 2668 ____13811) sparza karanA. guja. parasa 2682 paraca a. deza. (* pra + rAja ; de iAle 8737) *parahara sa. de. 'parihara' 2683 kimIse itanI jAna-pahacAna ho jAnA ki parahela sa. deza. avahelanA karanA 2684 usase koI khaTaka na raha jAya, casakA laganA. parA a. bhava (sa. palU + i; prA. palAya : de. guja. paLaka 2669 iAle 7955) palAyana karanA 2685 paracha sa. nA. deza. (parachana saMjJA) dvAra para barAta parAga a. nA. sama (sa. parAga saMjJA) Asakta honA; parAga se yukta honA 2686 AratI karanA, parachana karanA. tula. guja. paki, parikha a. de. 'parakha' 2687 pokha 2670 * parigaha sa. ardhasama (sa. pari + graha ) parajara a. ardhasama (saM. pra + jvala) prajvalita prahaNa karanA 2688 honA; bahuta kruddha honA. guja. parajaLa 2671 parica a. de. 'paraca' 2689 parajala a. de. 'parajara' 2672 * parajvala a. de. 'parajara' 2673 paricAra sa. sama. (saM. pari + car ) paricAra karanA 2690 paraNa sa. bhava (saM. pari + nI, prA. pariNa ; de. . pariTha a. deza. dekhanA 2691 iAle 7819) vyAha karanA, a. vivAhita honA. guja. paraNa 2674 paribeTha sa. deza. AcchAdita karanA, lapeTanA 2692 parata a. bhava (saM pari + vRtaH prA. parivatta ; de. pArayA a. adhasama (sa.pra + yA ) jAnA. tula. iAle 7872) guja. parata 2675 guja, pramANa saMjJA 2693 paratAra sa. nA. ardhasama (saM pratAraNa saMjJA) * parilekha sa. sama (sa. pari + likhU) ThaganA. tula. guja. pratAraNA saMjJA 2676 kucha mahattva kA mAnanA 2694 *parateja sa. ardhasama (sa. pari + tyaja) parivAna sa. deza. pramANa ke rUpa meM mAnanA 2695 parityAga karanA 2677 parihara sa. bhava (sa pari + hR; prA. parihara ; de. paraparA a. anu. deza. (de. pR. 127,de. za. ko.) iAle 7899) choDanA, dUra karanA. guja. mirca Adi tIkhI vastuoM ke sparza se jIbha parahara 2696 Adi kA jalane laganA 2678 parihela sa. deza. tiraskArapUrvaka dUra haTAnA 2697
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa 113 * parIkSA sa. sama (sa. pari + ISa) parIkSA paleTa sa. de. 'lapeTa' 2711 karanA. tula. guja. parIkSA saMjJA 2698 paler3a sa. deza, dhakkA denA, DhakelanA 2712 parekha sa. ardhasama (saM. pari + IkSa ; de. iAle paloTa sa. deza. (prA. paloda; de.pR. 572 pA. 7912) de. 'parakha' a. pratIkSA karanA; pachatAnA sa. ma. * pralot prA. paloTTa; de. iAle 2699 8770) sevA-bhAva se kisIke paira dabAnA; pareha sa. deza. (de. pR. 128, de. za. ko.) kheta a. loTanA. guja. paloTa 'tAlIma dekara yogya meM pAnI denA 2700 banAnA' 2713 parora sa. deza. maMtra par3hakara phUMkanA. 2701 palova sa. de. 'paloTa' 2714 parosa sa. bhava (saM. pari + viS , prA. paries ; palosa sa. deza. dhonA; apanA kAma nikAlane ke de. iAle 7888) khAnevAloM ke sAmane lie mIThI-mIThI bAte karake kisIko amukUla bhojana kI vastue~ rakhanA. guja. pIrasaH parIsa, karanA 2715 parasa 'vaphAdArI se sevA karanA' 2702 pallava a. nA. sama (saM. pallava saMjJA, de. pala (1) a. nA. bhava (saM. pallava, prA. pallavia Ale 7970) pallavita honA; sa. pallavita vize; de. iAle 7971) pallavita honAH karanA. tula. guja. pallava saMjJA 2716 puSTa honA. guja. pala 'palanA, jAnA' pavAra sa. de. 'pa~vAra' 2717 (2) sa. deza. (de. pR. 128, de, sa. ko.) pavera sa. deza (* pra + kR; de. iAle 8449) koI padArtha kisIko denA 2703 bIjoM ko chITate hue bonA 2718 palaTa a. deza. ulaTa jAnA; lauTanA. guja. palaTa pasara a. bhava (saM. pra + sR; prA. pasara: de. badalatya' 2704 iAle 8825) aura adhika dUrI meM vyApta * palaha a. de. 'paluha ' 2705 honA; bar3hanA. guja. pasara 2719 palA a. deza. (* pra + stu; de. iAle 8876) pasA sa. deza. ( * pra + sru: de. iAle 8891) gAya ityAdi kA pinhAnA; bhAganA 2706 pake hue cAvala meM se mA~Da nikAlanA; jalapalAna sa. nA. bhava (saM. palyANa saMjJAH prA. yukta padArtha meM se jala ke aMza ko bahA denA pallANU; de. iAle 7966) palAna kasanA. 2720 gujaH palANa 2707 pasIja a. bhava (saM. pra + svidaH de. iAle palAsa sa. deza. (de. pR. 444, mA. hi. ko-3) 8896) tApa ke kAraNa kisI Thosa cIz2a kA sila jAne ke bAda jUte ko chAMTakara ThIka krnaa| 2708 aisI sthiti ko prApta honA ki usakA jalAMza paluha a. nA. bhava (saM. pallava saMjJA, prA. __rasa rasakara bAhara nikale; khinna honA 2721 pallavia vize; de. iAle. 7971) paudhe pasUja sa. deza. (* pra + sivaH de. iAle vRkSa Adi kA pallavita honA; unnati karanA 8886) kapar3o kI silAI meM eka vizeSa 2709 prakAra ke TA~ke lagAnA 2722 pale sa. bhava (saM. plu: prA. pAva: de. Ale. pastA a. de. 'pachatA' 2723 9027 kheta jotane ke bAda aura bone se pahacAna sa. bhava (saM. pratyabhi + jJA; prA. paccapUrva sIMcanA 2710 bhiANaH paccahiyANa; de. iAle 8637 )
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. pahaTa kisI pUrvaparicita vyakti ko yA vastu ko pAka a. de. 'paka' 2740 dekhakara yaha jAna lenA ki vaha amuka hai; pAga sa. deza. khAne kI cIz2a ko cAzanI yA viveka karanA. guja. pichANa 2724 zIre meM kucha samaya taka DubAkara rakhanA 2741 pahaTa (1) sa. deza. ( * prahaTTa; de. iAle pAcha sa. bhava (saM. pra + cho; prA. pacchaNa saMjJAH 8899) bhAgane yA pakar3ane ke lie daur3anA de. iAle 8505) khUna, pachA, rasa yA dUdha (2) sa. deza. (de. pR. 129, de. za. ko.) nikAlane ke lie chure Adi ke halake AghAta painA karanA 2725 se prANI ke zarIra para yA peDapaudhe para cIrA pahana sa. bhava (saM. pi + naha ; de. iAle 8198 lagAnA 2742 (kapar3e Adi ) zarIra para dhAraNa karanA. guja. pATa sa. nA. bhava (saM. paTTa saMjJA; prA. paTTa; de. pahera 2726 iAle 7694) kisI gaDDhe yA nIcI bhUmi pahara (1) sa. ardhasama (saM. pra + hara) naSTa / ko bharakara AsapAsa kI jamIna ko barAbara kara karanA denA; bhara denA; DhakanA. tula. guja. pATa saMjJA (2) sa. de. 'pahana' 2727 'takhta' 2743 pahala a. de. 'paluha' 2728 pAtha sa. de. 'thApa' gIlI miTTI, tAz2A gobara pahicAna sa. de. 'pahacAna' 2729 Adi ko thapathapAte hue yA sA~coM meM DhAlakara pahina sa. de. 'pahana' 2730 choTe choTe piMDa banAnA; mAranA-pITanA 2744 pahira sa. bhava (saM. pari + da + dhA; prA. pariha pAda a. bhava (saM. pa; de. iAle 7933) pahir ; de. iAle 7835) (kapar3e Adi apAna vAyu ko gudA mArga se bAhara nikAlanA; zarIra para dhAraNa karanA. guja. pahera 2731 khela meM vipakSI dvArA adhika dauDAyA jAnA. pahu~ca a. bhava (saM. pra + bhUH prA. pabhUya vize; guja. pAda; padA 2745 pahucca ; de. iAle 8716) eka sthAna se pAma sa. de. 'pA' 2746 calakara dUsare sthAna ko prApta honA; vyApta pAra sa. bhava (saM. pR; prA. pAra ; de. iAle honA. guja. pahoMca 1732 8106) pUrA karanA; taiyAra karanA 2747 pahuca a. de. 'pahu~ca' 2733 *pAroka a. deza. parokSa honA; adRzya honA. pahuta a. de. 'pahu~ca' 2734 2748 paheTa sa. de. 'pahaTa' 2735 pAla sa. bhava (saM pR; prA. pAla ; de. iAle pA~cha sa. de. 'poMcha' 2736 8129) bhojana vastra Adi dekara bar3A karanA; pA~ja sa. deza. (* pra + a~j ; de. iAle 8926) jIvikA yA manoraMjana ke lie pazu-pakSI lohe, pItala Adi kI vastuoM ko TA~kA Adi ko AhAra Adi dekara apane yahAM dekara jor3anA, jhAlanA 2737 rakhanA. guja. pALa 2749 pA~tara a. deza. galatI karanA 2738 pAsa a. bhava (saM. pra + nu; de. iAle 8888) pA sa. bhava (saM. pra + Apa ; prA. pAva : de. stanoM meM dUdha utaranA, penhAnA 2750 iAle 8943) prApta karanA, samajha jAnA. piMja sa. bhava de. 'pIja' 2751 guja. pA 'pilAnA', pAma 'pAnA' 2739 pia sa. de. 'pI' 2752
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza pigala a. bhava (saM. pra + gal ; prA . pagalaMta vize; de. iAleM 8468) kisI Thosa padArtha kA garamI pAkara tarala honA; honA. guja. pIgaLa 2753 dayA Adra pighara a. de. 'pighala' 2754 pighala a. deza. ( pra + ghR de. iAle 8486) pigalanA. guja. pIgaLa 2755 picaka a. bhava (saM. picc prA. picciya vize; de. iAle 8149) phUle yA umare hue tala kA bhItara kI aura dabanA; sikur3anA 2756 picapicA a. anu. (de. pU. 502, mA. hi. ko - 3) kisI cheda meM tarala padArtha kA pica - pica zabda karate hue rasanA, ghAva Adi meM se paMchA nikAlanA 2757 picala sa. nA. deza. (picchA vize; prA pijchala; de. iAle 8152) kucalanA ; de. phisala' 2758 pichaDa a. nA. deza (* pazca; prA. paccha saMjJA; de. iAle 7990) pIche raha jAnA. tula. guja. pALa avya. 'pIche' 2759 pichala a. de. 'pichaDa' pIche haTanA yA mur3anA 2760 pichAna sa. deza pahacAnanA. guja. pichANa 2761 piTApaTA a. anu. (de. pR. 504, mA. hi. ko-3) lAcAra hokara raha jAnA 2762: pinaka a. deza. (de. pR. 131, de. za. ko.) aphIma ke naze meM Age kI ora jhukajhuka par3anA; U~ghanA. 2763 pinapinA a. anu. deza. (de. pR. 131, de. za. ko. ) 'pina - pina' zabda karanA; bacce kA nakiyA kara aura aspaSTa svara meM ruka-rUka kara ronA 2764 pipiyA a. nA. deza. ( pIpa saMjJA; *pipa prA. pippaya saMjJA de. iAleM 8.03 ) phoDe Adi meM pIpa paidA honA; sa. phor3A pakAnA 2765 115 piyarA a. nA. bhava ( saM. pItala saMjJA; prA. pIala; de. iAleM 8233 ) pIlA honA. tula. guja. pIluM vize. 2766 pirA a. nA. bhava (saM. pIr3A saMjJA; prA. pIr3A; de. iA 8227 ) ( kisI aMga kA) darda karanA, pIr3A anubhava karanA kisIko duHkhI dekhakara duHkhI honA. tula. guja. pIr3a saMjJA 2767 pirIta a. ardhasama (saM. prIti saMjJA ) prIti karanA; prasanna honA. tula. guja. prIta saMjJA 2768 piro sa. bhava (saM. pAra + ve; de. iAle 7869 prA. poia vize; de. pR. 616, pA. sa. ma. ) suI ke cheda meM dhAgA DAlanA; kisI bArIka cheda meM koI cIz2a DAlanA 2769 pila a. deza. kisI ora vega se pravRtta honA; ghusa paDanA, guja. pIla 'dabAnA, kucalanA ' 2770 pilaka sa. deza. girAnA, DhakelanA; a. giranA; lur3hakanA 2771 pilaca a. deza. do AdamiyoM kA bhir3anA; kisI kAma meM tatpara pilapilA a. anu. deza. (de. pR. ko.) pilapilA honA, kisI ciz2a hAtha isa prakAra dabAnA ki usakA parivartita hokara bAhara nikalane lage * piSa sa. deza. pekhanA 2774 pihaka a. anu. ( de. pR. 514, mA. hi. ko - 3 ) koyala, papIche, mora, Adi kA pI pI cahakanA 2775 Apasa meM honA 2772 131, de. za. ko halke gUdA rasa meM 2773 pIMja sa. nA. bhava (saM. piJjA saMjJA : *pij prA. piMja; de. iAle 8159) (ruI) dhunanA guja, pIMja 2776 pIsa. bhava (saM. pA, prA. piv, piva; de. iAle 8209) kisI drava padArtha ko ghU~Ta ghU~Ta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pIka kara peTa meM pahu~cAnA; kisI bAta ko saha lenA. purai sa. de. 'pUra' 2791 guja. pI 2777 pula a. deza. (de. pR. 542, mA. hi. ko 3) pIka a. anu. (de. pR. 514, mA. hi. ko-3) calanA 2792 __pI pI zabda karanA 2778 pulaka a. nA. sama (saM. pulaka saMjJA) pulakita pIca a. de. 'picaka' 2779 honA. guja. pulaka 2793 'pITa sa. bhava (saM. piTTa prA. piTTa; de. iAle 8165) kisI vastu para AghAta karanA, pulapulA sa. anu. deza. (de. pR. 133, de. za.ko.) mAranA. guja. pITa 2780 kisI pulapulI cIz2a ko dabAnA; dabAkara curAnA; pIDa a. bhava (saM. pID ; prA. pID ; de. iAle a. pulapulA honA 2794 8225) pIDA denA; dabAnA. guja. pIDa *pulaha a. de. 'paluha' 2795 2781 puhata sa. de. 'pahu~ca' 2796 pIna sa. deza. 'pIja' 2782 pUMcha sa. bhava (saM.pracha: prA. puccha : de. iAle. *paura sa. de. 'pera' 2783 8352) kisI vastu ke saMbaMdha meM kisI se koI prazna karanA' khAja-khabara lenA. guja. pUcha; prIcha pIsa sa. bhava (saM. piS ; prA. pIs ; de. iAle 'samajhanA, pahacAnanA ' 2797 8142) jhADakara yA dabAva pahu~cAkara kisI , kar3I vastu ko cUre ke rUpa meM badalanA; cUrNa pU~ja sa. deza. (de. pR. 549, mA. hi. kA.-3) karanA. guja. pIsa 2784 nayA baMdara pakar3anA 2898 pukAra sa. nA. deza. (*pukkAra; prA. pukkAr ; de. ghUga a. bhava (saM. pR. ; pujj ; de. iAle iAle 8246) kisIko nAma lekara bulAnA; 8342) pUrA honA, khela ke ghara meM pahuMcanA cillAnA. guja. pukAra, pokAra 2735 guja. puga 2799 pucakAra sa. anu. deza. (de. pR. 132 de. za. . pUcha sa. de. 'cha' 2800 ko. ) oThoM se camane kA-sA zabda utpanna pUja sa. sama. (sa. pUj) patra, puSpa Adi samApta karate hue kisIke prati lADa-cAva pragaTa ___ kara ke devatA kA ArAdhana karamA ; saMskAra karanA. guja. pucakAra 2786 karanA. guja. pUja 2801 puMcAra sa. deza. (de. pR. 132, de. za. ko.) pUra sa. bhava (saM. pR. ; prA. pUra : de. iAle potAnA, pucAra denA. 2787 8335 pUrA karanA , pUrti karanA. guja. pUra 2802 puTiyA sa. deza. phusalA kara kisIko anukUla peMDa sa. deza. baiMr3anA 2803 yA rAjI karanA 2788 pekha sa. bhava (saM. pra + IkSa ; pekkhU ; de. iAle puna sa. deza. (de. pR. 132, de. za. ko.) 8994) dekhanA. guja. pekha 2804 gAliyA~ denA. 2789 peca sa. nA. vi (peca saMjJA ; phA.) do cIjo pupalA a. nA. deza. (popalA saMjJA; *poSpa; de. ke bIca meM usI prakAra kI koI tIsarI cIja iAle 8402) popalA honA; sa. popalA isa prakAra baiThAnA ki sAdhAraNataH vaha Upara se karanA. tula. guja. popalu vize. 'DhIlA, dikhAI na par3e. tula. guja. peca saMjJA 2805 kamajora 2790 per3a sa. de. 'pera' 2806 ,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza painhA a. bhava (saM. payaH + srav; prA. paNav ; de. pR. 569, mA. hi. ko - 3 ) duhe jAne ke samaya bhaiMsa Adi ke thana meM dUdha utaranA pahanAnA 2807 ; pera sa. bhava (saM. pIr3a prA. pIDU de. iAleM 8226) yaMtra se rasa yA sneha nicur3anA. guja, pIla 2808 sa. pela sa. bhava (saM pra + Ir; prA. pellU; de. iAleM 9005) dabAkara bhItara pahuMcAnA 2809 'peSa' sa. 'dai. 'pekha pesa a. de. 'paisa 2810 2811 paiMca sa. deza (de. pR. 571, mA. hi. ko - 3) sUpa se anAja sApha karanA 2812 paichAna sa. de. ' pahacAna 2813 paiTha a. bhava (saM. pra + vizU ; prA. paSiTTha, paiTha vize; de. iAleM 8803) paisanA, ghusanA, tula. guja. peThu 'ghusA 2814 painA sa. nA. bhava (painA vize; * pra + tIkSNa ; prA. paDikkhi; de; iAle 8622) chure Adi kI dhAra ragar3a kara teja karanA, TemA 2815 painha sa. de. ' pahana 2816 ; paira a. bhava (saM. pra + tR de. iAle 8536) tairanA 2817 pairela sa. de. 'parakha 2818 ; a. bha (sa.pra + viz; prA. paisU de. iAle 8803 ghusanA; praveza karanA. guja. pesa 2819 poMka a. bhava (saM. pra + muc : prA. pamukka vize; de. iAle 8727) patalA pAkhAnA phiranA bahuta adhika DaranA 2820 poMcha sa. deza. (saM. proJcha; prA. puMchU de. iAle 9011 ; yaha dhAtu mabhAA se saMskRta meM gaI hai ) kisI vastu para hAtha, kapar3A Adi pherakara usa para lagA huA tarala padArtha uThA lenA; yA dhUla Adi sApha puMcha2821 karanA. guja. 117 po ( 1 ) sa. bhava ( sa pra + ve prA. po; de. iAleM 8785 tathA 8781) gU~thanA. suja, pare / va, parava, po 'pironA' (2) saM. bhava (saM. pra + tap; prA. pakhAv ; de. iAle 8539) pakAnA 2822 pokha (1) saM. de. 'posa ' (2) sa. 'pAMka 2823 pocha sa. de. pacha2824 por3ha a. nA. bhava ( por3ha prA. poDha; de. iAle vize; saM moDha; 9021) dRDha honA; saM. 3 dRDha karanA. guja poDha 'sonA 2825 por3hA a. de. par3ha , 2526 pota sa. deza. kisI tarala padArtha' ko anya vastu para phailAkara lagAnA; lepa karanA. tula, kha. potuM sajJA 2827 popalA a. de. pupalA 2828 6 posa sa. bhava (sa N. puSa; prA. pos; de. ibhAle 8410 AhAra Adi dekara bar3A karanA; -pAlana karanA. yuja posa, poSa 2829 poha (1) sa. deza. (* pra + ubhU de. Ale 8781) gU~thana (2) sa. bhava ( saMpra + vahU prA. pravaha; de. iAle 8792. rakhanA 2830 pauMDa a. deza. tairanA 2831 pauDha a. de. 'pauDha' 2832 pauDha (1) a. bhava (saM pra + vRdh; prA. paddha de. jhaAle 8789 ) leTanA. guja. poDha, poDa, (2) a. bhava (saM. lavU prA. pabbU de. pR. 583, mA. hi. ko 3) jhUlanA 2833 paura a. deza. tairanA 2834 paula sa. deza. kATanA 2835 - prakaTA sa. nA. sama (saM. prakaTa vize. ) prakaTa karanA. guja. pragaTa a. 2836 prakAsa se. 'nA. ardhasama (saM. prakAza)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 prakAza se yukta karanA; a. prakAzita honA guja. prakAza 2837 pragaTa a. nA. ardhasama (saM. prakaTa vize.) prakaTa honA; sa. pragaTAnA. guja. pragaTa 2838 prajara a. ardhasama (saM. prajvalU ) acchI taraha jalanA; sa. prajAranA. guja. prajaLa 2839 prajvala a. sama (saM. pra + jvala) prajvalita karanA guja. prajaLa 2840 *pratoSa sa. ardhasama ( sa karanA; samajhAnA - bujhAnA 2841 pra + to dhU) saMtuSTa * prana a. deza. praNAma karanA 2842 pranama a. ardhasama ( sa pra + nam ) praNAma karanA guja. praNama 2843 2845 praphula a. ardhasama (saM. praphulla vize. ) phUlanA guja. praphulla 2844 prabisa a. de. 'pravisa prabodha sa. sama (saM. pra + budh ) jagAnA, samajhAnA - bujhAnA. guja. prabodha 2846 pramaNa sa. sama. (saM. pra + bhaN) kahanA 2847 prabhAsa a. sama (saM. pra + bhAs ) prakAzita honA, camakanA; sa. prakAzita karanA 2848 pramANa sa. de. 'pramAna 2849 pramAna sa. nA. ardhasama (saM. pramANa saMjJA ) pramANita karanA, ThaharAnA guja. pramANa 2850 * pramodha saM. de. 'prabodha' 2851 * praveza a. nA. sama ( saM . praveza saMjJA ) praveza karanA. guja. praveza 2852 * prazaMsa sa. nA. sama (sa. prazaMsA saMjJA ) prazaMsA karanA, sarAhanA tula guja prazaMsA saMjJA 2853 *prasaMsa sa. de. 'prazaMsa 2854 * prasava sa. nA. sama (saM. prasava saMjJA) prasava pragaTa karanA; a. prasava honA. tula. guja. prasava saMjJA 2855 * prasAra sa. sama (saM. pra + sR) prasAraNa karanA; phailAnA. guja. prasAra 2856 praharakha a. nA. ardhasama (saM. praharSaNa saMjJA ) harSita honA 2857 * prahAra sa. nA. sama (saM. prahAra saMjJA ) prahAra karanA. tula. guja prahAra saMjJA 2858 prApa a. nA. sama (saM. prApaNa saMjJA ) prApta honA; sa. prApta karanA. guja. pAma 2859 prAsa sa. nA. ardhasama (saM. prAzana saMjJA ) khAnA, cATanA 2860 phaMda a. nA. vi. phaMda saMjJA phA) phaMde meM pha~sanA, mugdha honA; sa. phaMdA bichAnA tula. guja. phaMdA saMjJA 2861 phaMphA a. anu. (de. pR. 1, mA. hi. ko - 4 ) bolane meM hakalAnA; dUdha meM ubAla AnA 2862 pha~sa a. de. 'phaoNsa' pha~de meM par3anA; ulajhanA. guja. phasA 2863 phaguA sa. nA. ( phaguA saMjJA, saM phalguH prA. phaggu de. iAle 9062) phAguna meM kisIke Upara raMga chor3anA yA use sunAkara azlIla gIta gAnA; a. phAguna meM itanA ucchRMkhala honA ki sabhyatA kA dhyAna na raha jAya. tula. guja. phAga saMjJA 2864 phaTa a. bhava (sa. sphaTU: prA. phaTTa de. iAleM 13825) kisI prakAra ke dabAva yA AghAta se kisI vastu kA khaMDo meM vibhakta honA. guja. phATa 2865 phaTaka sa. anu deza (*phaTTa de. iAle 9038) jhAr3anA; sUpa Adi ke dvArA anna Adi sApha karanA. guja. phaTaka 'jhAr3anA' 2866
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza phaTakAra sa. de. 'phaTaka' koI cIz2a isa prakAra phanaka a. anu. (de. pR. 6, mA. hi. ko-4) hilAnA ki phaTa zabda ho, kisIko lajjita phana-phana zabda karanA; isa prakAra tejI se karane ke lie kaDI bAte kahanA. guja. phaTakAra calanA ki havA se vastra phanaphana karane lage 'pITanA' 2867 2875 phanaga a. nA. deza. (phunagA saMjJA ) vRkSoM Adi phaTaphaTA sa. anu. deza. (*phaTTa. de. iAle ___9038) kisI vasta se 'phaTa-phaTa' zabda utpanna kA phunagiyoM se yukta honA; unnati karanA. tula. guja. phaNago sajJA 'aMkura' 2876 karanA; bakavAsa karanA; a. 'phaTa-phaTa' zabda honA. guja. phaTaka 'pITanA': phaTakAra 'phaTakAranA' phanaphanA a. de. 'phanaka ' mu~ha se havA chor3akara 2868 'phana phana' zabda karanA 2877 phanA sa. deza. phaMdA banAnA; kAma zurU karanA phaDaka a. anu. bhava (saM. phara saMjJA; prA. 2878 pharakkida vize; de. pR. 612, pA. sa. ma.; phaphaka a. anu. (de. pR. 7, mA. hi. ko-4.) phaTa; de. iAle 9038) ruka rukakara / __ ruka-ruka kara aura phapha-phapha zabda karate hue calAyamAna honA. guja, pharaka 2869 ronA 2879 phar3aphar3A a. anu. deza. (* phaTa; de. iAle. phaphada a. anu. gobara Adi kA vikAra-vizeSa 9038) 'phar3a-phar3a' zabda honAH chaTakArA ke kAraNa baDhakara phailanA; dAda Adi kA pAne ke lie prayatna karanA: sa. koI cIja vRddhi ko prApta honA yA phailanA.guja. phadaphada bAra bAra hilAkara 'phar3a-phar3a' zabda utpanna 2880 karanA. guja. phar3aphar3a 2870 phaba (1) a. nA. bhava (saM. phalpha saMjJA de. iAle 14712) zobhA denA, anukUla mAlUma phar3ola sa. bhava (tula. saM. spaMdolikA saMjJA; prA. honA upphaMDola ha. bhA.) kisI cIz2a ko ulaTanA- (2) a. bhava. ( saM spR; prA. phavvihaH pulaTanA 2871 de iAle 13808) guja. phAva; tula. guja. phaga 2881 phadaka a. anu. (de. pR. 6, mA. hi. ko-4) 'phada-phada' zabda honA: bhAta Adi kA pakate samaya pharaka a. a. anu. bhava (sa. phara saMjJAH prA. phada-phada zabda karanA 2872 pharakkida vize; de. pR. 201. hi. de. za.) phar3akanA; zIghratA-pUrvaka koI kArya karanA, phadaphadA a. anu. ( de. pR. 6, mA. hi. ko-4) guja. pharaka 2882 'phada-phada' zabda honA; vRkSo meM naI kopaleM / ___ phara a. de. 'phala' 2883 yA pattiyA~ nikalanA; sa. 'phada-phada' zabda __pharaka (1) a. de. 'pharaMka' utpanna karanA. guja. phadaphada 'saDakara pilapilA honA' 2873 (2) a. nA. vi. (farka saMjJA; ara.) alaga honA, kaTakara nikala jAnA 2884 phana a. deza. kAma kA AraMbha honA; ThAnA jAnA pharacA sa. nA. deza. (pharacA saMjJA) sApha karanA; de. 'phAna' 2874 Adeza denA 2885
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ phAlphA abhavaH (saM. sphara prA. phalakkida vizeH ke iAleM 13820) phar3aphar3AnA. guz2a. pharaphara, phaTakA: 2886. pharamA sa. nA. vi. (farmAna saMjJA: phA. ) kahanA, AzA karanA, mujaH pharamAna 2887 pharahara a. anu. bhava saM. pharaha ; prA. pharahar ; de. pR, 621, pA. sa. ma. ) pharapharAnA, phaharAnA guja, pharahara 2888 phariyA sa. deza. cAvala Adi kA kacarA dhokara sApha karanA, nirNaya karanA a. sApha honA; nirNIta honA 2889 pharmA, sa. de. ' pharamA' 2890 phalaMga a. de. 'phalA~ga ' 2891 a. bhava (saM. phaLa prA. phala; de. iAle 9957 ) ( per3a meM ) phala AnA, phala honA, suna. phaLa- 2892 phalaka a. anu. ( de. pR. 12, mA. hi. ko - 4) bAlakanA, umagalA; de. ' phar3aka 2893 pAloga a nA. deza. ( phalA~ga saMjJA ) phalA~ga bharanA, phA~danA, tula. guja. phalaMga saMjJA 2894 phalaka a. anu. deza. (* pharasa de. iAleM 9068) masakanA; dha~sanA, guja. phasaka 2895 phahara. a. de. 'phaharA 2896 phakta a anu, havA meM hilanA, laharAnA sa. kisI cIz2a ko isa taraha khar3A karanA ki havA meM hile - laharAye 2897 phA~ka sa. deza. (* phakka de, iAle 9034 ) cUra yA dAne kI zaklavAlI cIz2a ko, hAtha ko ho se sadAye binA mu~ha meM DAla denA : kA mAranA. guja, phAka 2898 phA~Ta sa. de. 'bA~Ta' 2899 pharapharA phA~da a. bhava ( saM. spand prA. pha~dU de. iAle. 13806 ) uchalanA; sa. kUdakara lA~ghanA 2900 phA~pa saH deza. (* pra + sphA de. iAle 8879 tathA 9066 ) phUlanA 2901 phA~sa sa. ardhasama ( sa spazaH de. iAle. 13814 ) phaMde meM kasanA; dA~va-peca meM bA~dhanA. guja, phA~sa: 2902 phATa a de. 'phaTa 2903 phAr3a sa. bhava (saM. sphaTU; prA. phAD ; de. iAle 13825) cIranA; Tukar3e karanA; guja. phADa 2904 phArasa. de. 'phA~da' (ruI) dhunanA, kisI kAma ko zurU karanA 2905 phAra sa. de. 'phAr3a 2906 phAla bhava ( saM. sphalU de. iAle 13822) kUdanA 2907 ; phikara a. de. 'pheMkara 2908 phiTa a. bhava (saM) sphiT prA. phiTTa ke iAle 13838) piTakara eka honA, guja. phITa TahalanA, zithila honA' tula. guja. pheDa 'dUra , karanA 2909 6 phira a. deza. (* phir; phir; de. iAle 9078) kabhI idhara, kabhI udhara jAnA; lauTanA, muja. phara- 2910 phiraka a. de. ' phira phirakI kI taraha ghUmanA; thirakanA 2911 phisa phisA a. anu. deza. (de. pR. 137, de. za. ko. ) phisa honA; DhIlA ho jAnA 2912 phisala a. nA. bhava (saM. picchala vize; prA. picchala; de. iAle 8152 tathA 8080 ) cikanAI kI adhikatA se pA~va kA na TikanA; cUkanA 2913
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoSa philmA sa. nA. vi. (philma saMjJA; aM.) dRzya ko philma meM aMkita karanA; philma taiyAra karanA. tula guja. philma saMjJA 2914 phIMca sa. de. 'phIca' 2915 4) phIca sa. anu. (de. pR. 23, mA. hi. ko, kapar3e ko gIlA karake bAra bAra paTaka kara sApha karanA, kacAranA 2916 phuMkara a. anu. bhava (saM. phUt + kR; prA. phukkAra saMjJA de. iAle 9104) phuphakAranA, phUtkAra karanA. guja. phuMkAra 2917 phudaka a. anu. deza. (de. pR. 137, de. za. ko.) uchalate hue calanA harSa ke atireka meM uchalanA 2918 phuphakAra a. anu. bhava (saM. phUta + kR prA. phukkAra saMjJA; iAle 9104) sA~pa kA gusse meM mu~ha se havA nikAlanA. tula. guja. phuphavATo, 'phuphavADA, phuMkAre sajJA 2919 phuphuA a. anu. bhava (saM. phuphphu; prA. phuMkA; de. pR. 202, hi. de. za. ) de. 'phuphakAra' phUMphU karanA 2920 phura a. bhava (saM. sphur; prA. phur de. iAle 13849 phaDakanA, satya honA 2921 phuraphurA a. anu. deza (de. pR. ko.) isa taraha uDanA ki 'phura phura ' AvAz2a ho; sa. paMkha Adi phar3aphar3AnA 2922 phurahara a. deza. phUTakara nikalanA 2923 137, de. za. paroM yA DainoM se phuderI phirAnA; phurA a. de. 'phura' sa. satya siddha karanA; kathana Adi pUrA utAranA 2924 phusakAra a. anu. (de. pR. 27, mA. hi. ko4; *phussa; de. iAleM 9099 ) phU~ka mAranA; phUtkAra choDanA 2925 phusaphusA a. anu. (de. pR. 27, mA. hi. ko-4) dhImI asphuTa AvAja meM bolanA; ' 16 'phusaphusa' 121 zabda karate hue kucha kahanA. tula. guja. phUsa - phAsi vize. 'halakA, tuccha' 2926 phusalA sa. bhava (saM. spRza: prA. phus ; de. iAle 13815) mIThI bAtoM se bahalAnA, bahakAnA. guja. phosalAva 2927 phuhAra sa. nA. deza. ( phuhAra saMjJA ) kisI cIz2a ko dhone, raMgane Adi ke lie usa para kisI tarala padArtha kI phuhAra DAlanA 2928 phUka sa. anu. ( phUka; prA. phuvakU de. iAle 9102) hoThoM ko milAkara mukha ke madhya bhAga se havA choDanA; bharama karanA 2929 phUka sa. de. 'phU~ka' 2930 phUTa a. bhava (saM. sphuTa: prA. phuTTa de. iAle 13845 tathA 13857) coTa yA dhakkA khAkara TUTanA; tor3akara nikalanA. guja. phUTa 2931 phUla a. nA. de. bhava (saM. phulla vize: prA. phullU ; 9093 ) (per3a-paudhe meM phUla AnA; garva se itarAnA. guja. phUla 2932 pheMka sa. deza. (* pheMka de. iAle 9006) kisI cIz2a ko hAtha se aisI harakata denA ki kucha dUra jA gire; paTakanA guja. pheMka 2933 phekara a. de. 'phekara' 2934 pheMTa sa. deza. hAtha yA U~galiyoM kI harakata se milAnA; acchI taraha milAnA 2935 phekara a. anu. deza. (de. pra. 138, de. za. ko.) phUTa-phUTa kara ronA; jora se cillAte hue karNakaTu zabda utpanna karanA 2936 phekAra sa. deza. (de. pR. 138, de. za. ko.) sira ke bAla khola kara jhaTakAranA 2937 pheTa sa. de. 'pheTa' 2938 phena sa. nA. bhava (saM. phena saMjJA; prA. pheNa; deM. iAle 9108) aisA kAma karanA jisase
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kisI tarala padArtha meM phena utpanna hone lage. bakoTa sa. deza. (a. vyu. de. pR. 134, hi. de. guja. pheNa, phINa 2939 za.) paMje yA nAkhUnoM se nocanA; balapUrvaka phera sa. deza. (de. pR. 138, de. za. ko.) vasUla karanA 2953 ghumAnA; vApasa karanA. guja. pherava 'ghumAnA'; bakhasa sa. de. 'bakhza' 2954 tula. guja. phero 'pherA' 2940 bakasIsa sa. nA. vi. (bakhaziza saMjJA; phA.) phaila a. bhana (*prathila; prA. pahilla; de. iAle bakhaziza ke rUpa meM denA. tula. guja. bakSiza 8652) adhika sthAna gheranA; prasiddha yA pracA- saMjJA 2955 rita honA. guja. phelA; tula. guja. pahelu vize bakhAna sa. nA. bhava (bakhAna saMjJA; saM. vyA + 'pahalA 2941 khyA; prA. va + khANa; de. iAle 12188) phoMka a. deza. (de. pR. 138, de. za. ko.) varNana karanA; bar3AI karanA; gAliyA~ denA. guja. Aveza meM Akara DIga mAranA 2942 vakhANa 2956 baMca (1) sa. nA. ardhasama (saM. kacanA saMjJA) bakhiyA sa. nA. vi. (bakhiya; saMjJAH phA.) silAI karanA. tula. guja. bakhiyo saMjJA 2957 ganA; a. ThagA jAnA. guja. vaMca (2) sa. nA. ardhasama (saM. vAcana saMjJA) par3hanA; bakhera sa. de. 'bikhera' 2958 de. 'bA~ca' 2943 bakhora sa. nA. deza. (khora saMjJA ) sIdhe rAste se kisI ora rAste para le jAnA 2959 baMcha sa. nA. ardhasama (saM. vAJchA saMjJA ) icchA __ karanA. guja. vA~cha 2944 bakhza sa. nA. vi. (bakhza vize, phA.) pradAna karanA; kSamA karanA. guja. bakSa 2:60 baMda sa. ardhasama (saM. vanda ) vaMdanA karanA... baga a. deza. ghUmanA; phiranA; daur3anA 2961 guja. vaMda 2945 - bagada a. deza. (a. vyu. de. pR. 134, hi. de. baMbA a. anu. (de. pR. 43, mA. hi. ko-4) za.) bigar3anAH gusse meM aMtu-baMDa bakanA, gira gau Adi pazuoM kA bA~ bA~ zabda karanA, par3anA 2962 raMbhAnA 2946 bagabagA a. anu. (de. pR. 47, mA. hi. ko. baurA a. de. 'baura, 2947 U~Ta kA kAma-vAsanA se matta honA 2963 baka sa. deza. (* bakka: prA. bakkara saMjJA, de. bagara a. deza, phailanA, chitarAnA 2964 iAleM 9117 bolanA, mu~ha se gAliyA~ bagaliyA a. nA. vi. (bagala saMjJA phA.) bagala nikAlanAH a. bar3a-bar3AnA. guja. baka 2946 se hokara jAnA, alaga hokara jAnAH sa. alA bakaThA a. deza. bahuta kasailI cIja khAne se karanA; bagala meM karanA, tula guja. bagala saMjJA ___ jIbha kA kucha aiMThanA 2949 2965 bakara a. bhava (saM. barkara; prA. bakkara saMjJA; *bageda sa. deza. dhakkA dekara girA denA, de. pR. 157, hi. de. za.) apanA doSa svIkAra vicalita karanA 2966 karanA; Apase Apa UbanA; bar3abar3AnA 2950 baghAra sa. bhava (saM. vyA + dhRH prA. vagghAria bakasa sa. de. 'bakhza' 2651 vize; de. iAle 12191 ) hIMga, jIrA, bakuca a. deza. simaTanA, sikur3anA 2952 pyAja Adi ghI meM kar3akar3A kara dAla, tara
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa kArI Adi meM DAlanA; pAMDitya dikhAne ke batA sa. bhava (saM. vyakta bhU. kR; prA. vatta; de. lie carcA karanA. guja, vaghAra 2967 iAleM 12156) kahanA; jatAnA. guja. batAva 2982 baca a. bhava (sa. vac prA. vaMcU de. pA. sa. ma.) / bAkI rahanA; prANarakSA honA. guja. baca 2968 batAsa a. nA. deza. (batAsa saMjJA; * vAtatrAsa baja a. bhava (saM, vad prA. yajja : de. iAle de. iAleM 11493) havA calanA 2983 11513) AghAta se AvAz2a paidA honA; batiyA a. nA. bhava (bAta saMjJA; saM. vArtA bAje se AvAz2a nikalanA. guja. vAja, baja, saMjJAH prA. vattA, vaTTA; de. iAle 11564) vAga 2969 bAtacIta karanA, tula. guja. vAta saMjJA,2984 bajaka a. anu. (de. pR. 51, mA. hi. koM-4) batha a. nA. ardhasama (saM. vyathA saMjJA) pIr3A tarala padArtha kA sar3akara yA bahuta gaMdA hokara honA 2985 bulabule pheMkanA 2970 bada sa. deza. ThaharAnA; dRr3hatA se koI bAta kahanA bajabajA a. de. 'bajaka' 2971 guja. bada 2986 bajha sa. de. 'bAjha' 2972 badala a. nA. vi. (badala saMjJA; ara.) eka se baTa sa. bhava. (saM. vRta ; prA. vaTTaH de. iAleM dUsarI sthiti meM jAnA; sa. dUsarA raMgarUpa 11356) sUta, dhAge ke rezoM Adi ko denA. guja. badala sa. 2987 tAgA, DorI Adi banAne ke lie milAkara badha (1) a. ardhasama (saM. vadh) vadha karanA aiMThanA; a. pisanA. guja. vATa 'pIsanA'; (2) a. de. 'bar3ha' 2988 vaTAva 'bhunAnA' 2973 badhiyA sa. nA. bhava (badhiyA vize; saM. vardha baTaka a. deza. bacanA 2974 de. iAleM 11381) kucha viziSTa narabaTora sa. nA. bhava. jJA, prA. vaTula; pazuoM kA zalya se aMDakoza nikAla kara de. iAleM / 1365) sameTanA; ikaTUThA karanA unheM badhiyA karanA. guja. vADha, vadhera 2989 2975 bana a. bhava (saM. vana; pA. vaNa; de. iAle baTola sa. de. 'baTora' 2976 11260) banAyA jAnA; nayA rUpa milanA. bar3abar3A a. anu. (* bar3abar3a; prA. baDabaD; de. guja. bana 2990 iAle 9122) bakabaka karanA; DI ga mAranA. *banaja sa. nA. bhava (saM. vaNijya saMjJA; prA. guja. baDabaDa 2977 vaNijja: de. iAle 11233) vyApAra karanA. bar3arA a. de. 'bar3abar3A' 2978 tula. guja. vaNaja saMjJA 2991 bar3ha a. bhava (saM. vRdhU ; prA. vadhUH de. iAleM banarA a. nA. deza (banarAM saMjJA; a. vyu. de. ___11376) DIla, AkAra Adi kA adhika pR. 134, hi. de. za.) vivAha kara lenA; honA; Age jAnA. guja. vAdha 2979 chailA bananA 2992 batarA a. nA. deza. (bAta saMjJA ) bAtacIta karanA. banAra sa. deza. kATanA; kATa kATa kara kisI tula. guja. vAta sajJA 2930 cIz2a ke Tukar3e karanA 2993 batalA sa.de 'batA' 2981 banija sa. de. 'banaja' 2994
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ba ho / bapa sa. ardhasama (sa. vapU) bIja bonA. tula. baramhA sa. nA. ardhasama (saM. brahma saMjJA) kisIko guja. vAva 2995 AzIrvAda denA 3012 baphara a. deza. abhimAnapUrvaka lar3ane ke lie bararA a. de. bar3abar3A' 3013 ___ tAla ThoMkanA; utpAta karanA. guja. viphara 2996 baraSa a. ardhasama (saM. vRS) barasanA. guja. varSa babaka a. de. 'bamaka' 2997 3014 bama a. ardhasama (sa. vama) vamana karanA 2998 barasa a. bhava (saM. vRS; prA. varisU de; iAle bamaka a. bhava (sa. bam: prA. bama; de. pR. 202 11394) vAyumaDala ke jalAMza kA ghanIbhUta kI zakla meM nIce AnA; jhar3anA hi. de. za.) Aveza meM apane bala-pauruSa kI DIga mAranA; uchalanA 2999 guja. varasa 3015 baya sa. de. 'bo' 3000 barama sa. de. 'baramhA' 3016 . bara sa. bhava (sa. vR; prA. var ; de. iAle 11318) barA sa. de. 'bAra' 3017 varaNa karanA; vyAhanA. guja. vara 3001 bariSa sa. de. 'baraSa' 3018 baraka (1) a. deza. ghaTita na honA, bacanA. baje sa. de. 'baraja' 3019 guja. baraka 'jorase bolanA' bata sa. de. 'barata' 3020 (2) de. 'balaka' 3002 barrA a. de. 'bar3abar3A' 3021 barakha a. ardhasama (sa: vRSa) varSA honA. guja. bala (1) a. deza. (* vala; de. iAle 6654) varasa 3003 jalanA. dahakanA. guja. baLa baraja sa. ardhasama (sa. vRja) manA karanA, rokanA. (2) a. bhava (savala, prA. valaiya vize; de. guja. varja 3004 iAle 11405) mor3anA guja. vALa 3022 baraTa a. deza. sar3anA 3005 balaka a. deza. (a. vyu. de. pR. 134, hi. de. barata sa. ardhasama (saM. vRta) kAma meM lAnA; bartAva za.) umaganA; itarA kara bolanA 3023 __ karanA; a. vyavahAra honA. guja. vatara 3009 balaga a. de. 'balaka' 3024 barada a. de. 'baradA' 3007 balabalA a. anu. deza. (de. pR. 143, de. za. baradA sa. nA. deza (baradhA saMjJA; saM. balivarda; ko.) jala yA kisI tarala padArtha kA balabala prA. balivad, balida; de. iAle 9176) karanA 3025 gau, bhaisa Adi pazuoM kA garbhAdhAna karAne bavaMr3a a. deza. bekAra ghUmanA 3026 ke lie unakI jAti ke nara pazuoM se saMyoga bavaMDiyA a. de. 'bavaMDa' 3027 karAnA; a. gau, bhaiMsa Adi kA jor3A khAnA. basa (1) a. bhava (sa. vasUH prA. vam ; de. tula. guja. baLada saMjJA 3008 iAle 11435) sthAyI rUpa se rahanA; AbAda baradhA sa. de. 'bharadA' 3006 honA. guja, vasa barana sa. nA. ardhasama (sa. varNa) varNana karanA. (2) a. bhava (sa. vAsU de. iAle 11601) guja, varNava 3010 sugaMdhita honA. tula. guja. vAsa saMjJA 3028 barabarA a. de. 'bar3abar3A' 3011 basiyA a. de. 'basa (2), 3029
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 hindI-gujarAtI dhAtukoSa baha a. bhava (sa. vahaH prA. vaha de; iAle. denA. guja. vAMTa, vATa, 'pIsanA, bA~TanA' 11453) tarala padArtha kA nIce kI ora jAnA; 3042 dhArA yA vahAba ke sAtha Age jAnA. guja. bA~dha sa. (saM. bandh; prA. baMdha; de. iAle vahe 3030 9139 ) rassI, jaMjIra Adi se kasanA; lapebahaka a. bhava (sa'. vyathU ; prA. vahia vize; de. TanA. guja. bA~dha 3043 iAle 12164) ThIka rAste se haTa kara galata *bA~va sa. deza. (de. pR. 145, de. za. ko.) rAste para jAnA: bar3ha-bar3ha kara bolanA. guja.. rakhanA 3044. vahA; sa. vAha, vAhA, vA 'dhokhA denA' 3031 bA sa. ardhasama (saM. vyA + dA; de. iAle baharA (1) a. nA. bhava (bAhara avyaH sa *bAhira, 12191) mu~ha kholanA; phailAnA 3045 prA. bAhira; de. iAle 9226) bAhara honA; bAka a. de. 'baka' 3046 alaga honA. tula. guja. bahAra avya. 'bAhara' bAga (1) a. nA. vi. (vAga saMjJA; phA.) bAga (2) sa. deza. (a. vyu. de. pR. 134, hi. meM ghUmanA; saira karanA. tula. guja, bAga saMjJA de. za.) bahalAnA 3032 (2 a. nA. bhava (saM. vAkya saMjJA; prA. bahariyA a. de. 'baharA (1) 3033 vakka; de. iAle 11468) kahanA; AkramaNa bahalA sa. nA. vi. (bahAla vize; phA.) kaSTa; karanA 3047 roga, virakti Adi kI dazA meM duHkhI yA bAca (1) a. de. 'baca' cintita ko idhara-udhara kI bAto meM lagAkara (2) sa. de. 'bA~ca' 3048 prasanna, zAMta yA sukhI karane kA prayatna karanA. bAcha sa. bhava (sa.vrazc ; de. iAle 12080) guja. bahelAva 3034 chA~TanA; judA karanA 3049 bAja (1) a. ardhasama (saM. vraj) jAnA bahasa a. nA. vi. (bahasa sajJA; ara.) bahasa (2) a. nA. ardhasama (sa. vAda saMjJA) __ karanA, hoDa lagAnA 3035 tarka vitarka karanA; lar3AI-jhagar3A karanA bahAra sa de. 'bahAra' 3036 (3) a. deza. kahanA. kisI nAma se prasiddha honA bahirA sa. de. 'baharA (2)' 3037 (4) a. de. 'baja' 3050 . bahura a. bhava (saM. vyA + ghuTa; prA. vAhuDia kR; bAjha a. bhava (sa. bandhH prA. baJjh: de. iAle de. iAle 12192 ) vApasa AnA; phira se 9134 tathA 9206) pha~sanA, ulajhanA. guja, prApta honA 3038 bAjha 3051 bA~ka sa. deza. Ter3hA karanA; a. Ter3hA honA. tula. bATa sa. bhava (sa. vRtU ; prA. vaTTa, vastU ; de. guja. vAMkuM vize; 'Ter3hA' 3039 . iAle 11356 ) mor3anA, pIsanA. guja. vATa bAMca (1) sa. ardhasama (saM. vacU) par3hanA 'pIsanA' 3052 (2) a. bhava (saM. vancha / prA. vaMcU : de. bAr3ha a. de. 'bar3ha' 353 iAle 11208) bacanA. guja. vaMca 3040 bAda a. deza. bakavAda karanA; tarka-vitarka karanA bA~cha sa. nA. ardhasama (saM. vAJchA saMjJA) icchA 3054 karanA; cunanA. guja. vAMcha 3041 bAdha sa. nA. sama ( sa. bAdhA; saMjJA) bAdhA bA~Ta sa. bhava (saM. vaNT ; prA. vaMda: de. iAle DAlanA: kaSTa denA, tula. guja. bAdhA saMjJA 11238) hisse karanA; bahutoM ko thor3A-thor3A 'manautI' 3055
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIna bAna sa. nA. deza (bAnA saMjJA) kisI prakAra bigUca a. ardhasama (saM. vi + grucH de. iAle bAnA grahaNa karanA; ThAnanA. tula. guja. bArnu 11671) ulajhanA 3072 saMjJA 3056 bigUTa a. bhava (sa. vi + gruc : prA. vigguTTa bApara sa. ardhasama (sa. vyA + pR) vyavahAra vize; de. iAle 11671) ulajhanA. tula. guja. karanA; kAma meM lAnA. guja. vApara 3057 vigUTI saMjJA 3073 bApUkAra sa. deza. (* bAppa; prA. bappa; de. vigRta a. de. 'bigUca' 3074 iAle 9209) 'bApU' kahakara lalakAranA bigo (1) sa. bhava (saM. vi + gup ; prA. 3058 viggovU ; de. iAle 11667) chipAnA, bigAbAra sa. bhava (sa. vR; prA. vAr ; de. iAleM r3anA; bahakAnA 3075 11554) rokanA, nivAraNa karanA. guja. vAra bighaTa sa, ardhasama (saM. vi + ghaT) vighaTita 3059 honA. tula. guja. vighaTana saMjJA 3076 bAhur3a aM. de. 'bahura' 3060 bighara sa. de. 'bigar3a' 3077 bAhura a. de. 'bahura' 3061 bicaka a. deza. mu~ha) isa prakAra Ter3hA honA biMda sa. ardhasama (saM. vandu ) vaMdanA karanA. guja. jisase aprasannatA, aruca Adi sUcita he. vaMda 3062 guja. vacaka 3078 biA sa. de. 'byAha / strI kA saMtAna prasava bicara a ardhasama (saM vi + cara) vicaraNa ___ karanA; mAdA pazuoM kA bacce ko janma denA, karanA. guja. vicara 3079 guja, vivA 3063 bicala a. ardhasama (saM. vi + cala) vicalita biAha sa. de. 'byAha ' 3064 honA, mukaranA. guja. caLa 3080 bikalA a. nA. ardhasama (saM. vikala vize.) bicAra a. nA. ardhasama (saM. vicAra saMjJA) vicAra vyAkula honA; sa. vyAkula karanA, tula. guja. karanA. guja. vicAra 3081 vikaLa vize. 3065 bichar3a a. bhava (saM. vi + chudH prA. vicchabikasa a. ardhasama ( sa. vi + kas ) vikasita DiDaa vize: de. iAle 11689) sAtha chUTanA. honA; bahuta prasanna honA. guja. vikasa 3066 guja. vachUTa 3082 bikhara a. bhava (sa. vizU + kR; prA. vikkhara, bichala a. ardhasama (saM. vi + chan ; de. 'iAle de. iAle 11985) titara-bitara honA, 11690) phisalanA; DagamagAnA 3083 phailanA, guja. vikhera 3067 bichalA a. de. 'bichala' 3084 bigar3a a. bhava (saM. vi + ghaT : prA. vidhaDU; bichA sa. bhava (saM. vi + chadH de. iAle de. iAle 11673) guNa-rUpa Adi meM bikAra 11692) Asana-vistara Adi ko jamIna Adi hemA; kAma dene lAyaka na rahanA. guja. bagaDa para phailAnA; bikheranA. guja. bichAva 3085 3068 bichur3a a. deza. (*vi + kSuda ; prA. vicchaDia bigara aM. de. 'bigar3a 3069 vize; de. iAle 1165) judA honA; de. *bigasa a. de. 'bikasa' 3070 'bichaDa' guja. vachUTa 3056 *biguraca a. de. 'bigUca' 3071 bichura a. de. 'bichur3a 3087 , 20GA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoSa * bijo ( 1 ) sa. deza acchI taraha dekhanA; a. bijalI camakanA (2) sa. nA. deza (bIja saMjJA) bIja bonA. tula. guja. bIja saMjJA 3088 biTaMba a. bhava (saM. vi + DambU prA. viDaM b; de. iAle 11716) tula. guja. viTaMba saMjJA 'saMtApa' 3091 bidAra a. deza. gha~bolanA; gha~gholakara gaMdA karanA 3092 bijhaka a. de. 'bijhuka' 3089 bijhuka a. deza. (a. vyu. de. pR. 134, hi. bidaha (1) ardhasama ( sa. vi + dahU ) bhasma karanA de. za. ) bicakanA 3090 (2) sa. deza dhAna yA kakunI Adi kI phasala meM Arambha meM pATA yA heMgA calAnA 3105 biTala sa. deza. (* viTTAla; prA. viTTAla saMjJA : de. iAle 11712) cakhanA. guja, viTALa 'bhraSTa karanA' 3093 biDara (1) a. deza. bikharanA; pazuoM Adi kA bicakanA (2) a. deza. bhayabhIta honA. guja, Dara 3094 biDava sa. deza tor3anA 3095 bitara ( 1 ) sa. ardhasama (saM. vi + tR) vitaraNa karanA. guja, vitara (2) a. deza. doSa lagAnA 3096 bitIta a. nA. ardhasama (saM vyatIta vize.) vyatIta honA; sa. bitAnA guja. vitAva; tula. guja. vyatIta vize. 3097 bidhaka a. nA. deza. (* visthatraka; prA. vitthakkaMn: de. iAle 12012 ) thakanA cakita honA 3098 bithara a. de. 'bitharA 3099 B bitharA sa. bhava (saM. vi + stR; prA. vitthar de. iAle 12005 ) bikheranA, chiTakAnA 3100 bithura a. de. 'bitharA bithula a. de. ' bitharA 127 bidaka sa. deza. ( a. vyu. de. pR. 135, hi. de. za. tathA pR. 231, hi. vi. bo. ) bhar3akanA, phAr3anA 3103 3101 3102 * bila a. ardhasama (saM. vi + dala ) dalita karanA; chinnabhinna karanA 3104 bidAra sa. bhava (saM. vi + dR; prA. viA; de. iAle 11735 ) phAr3anA; naSTa karanA. guja. vidAra, vihAra 3106 ( saM . vi + dUS) doSa bidAha sa. de. 'bidaha ( 2 ) 3107 bidIra sa. de. ' vidAra 3108 biDUSa sa. ardhasama lagAnA; bigAr3anA 3109 bidora sa. de. 'vidAra' dInatApUrvaka mu~ha yA dAMta kholakara dikhAnA 3110 bidha~sa sa. de. ' bidhA~sa' 3111 bidhA~sa sa. bhava (saM. vi + dhams prA. vidUdhaMsU ; de. iAle 11762 ) vidhvaMsa karanA 3112 * bidhuMsa sa. de. ' bidhA~sa' 3113 bina (1) sa. bhava ( sa. vi + ci; prA. viciNa de. iAle 11686 ) cunanA DaMka mAranA. guja. vINa (2) sa. bhava (saM. ve prA. viNaNa saMjJAH de. iAle 11773 ) bunanA. guja. vaNa 3114 * binaya a. nA. ardhasama ( sa. vinaya saMjJA ) prArthanA karanA. tula. guja. vinaya saMjJA 3115 binava a. de. 'vinaya' 3116 binasa sa. bhava (saM. vi + nazuH prA. vipa de. iAle 11770) vinAza honA, guja. vasa 'bigar3anA' 3117
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bino binau sa. bhava. (saM. vi + nam ; prA. viNamaMta birama a. bhava (saM. vi + ram ; prA. viram ; de. vize; de. iAle 11766)vinaya karanA. guja. iAle 11846) rukanA, ArAma karanA. guja. vinaya, vinama 3318 virama 3136 biphara a. ardhasama (saM. vi + sphara ; de. iAle birasa (1) a. bhava (saM. * vi + rahU; prA. vira 12014 ) bhar3akanA; macalanA. guja. viphara 3119 hajjU; de. iAle 11852) rokanA, rahanA bibacha a. deza. virodhI pakSa meM jAnA; aTakanA (2) a. de. "bilasa' 3157 3120 biraha sa. deza. khaMDita karanA; naSTa karanA 3138 bibasa a. nA. ardhasama (saM. vivaza vize) birahA a. nA. ardhasama (saM. viraha saMjJA) viraha. vivaza honA. tula. guja. vivaza vize:121 vyathA kA anubhava karanA. tula. guja. viraha *bibAda a. nA. ardhasama (saM. vivAda saMjJA) sajJA 3139 vivAda karanA; jhagar3anA 3122 * birAga a. nA. ardhasama (saM. virAga saMjJA) *bibAha sa. nA. ardhasama (saM. vivAha saMjJA) virakta honA; saMnyAsa grahaNa karanA. tula. guja. virAga saMjJA 3140 byAha karanA. tula. guja. vivAha saMjJA 3123 bibeca sa. nA. ardhasama (sa. vivecana saMjJA) birA (1) sa. bhava (saM. vi + rAdhU ; prA. virAG; __ vivecana saMjJA. guja. viveca 3124 de. iAle 11859) cir3hAnA -bibhA a. ardhasama (sa. vi + bhA) camakanA; (2) sa. deza. (a. vyu. de. pR. 135, hi. suzobhita honA; sa. camakAnA 3125 de. za.) dravita karanA 3141 *bibhinA sa. nA. ardhasama ( sa. vibhinna vize) birAja a. ardhasama (saM. vi + rAj) zobhita pRthak karanA. tula. guja. vibhinna vize 3126 hAnA; baThanA. guja, virAja 3142 bimoca sa. nA. ardhasama (sa. vimocana sNjnyaa)| birujha a. bhava (saM. vi + rudh ; prA. virujjh; de. iAle 11866) ulajhanA; jhagaDanA 3143 mukta karAnA. guja. vimoca 3127 bimoha sa. ardhasama (saM. vi + mohU ) mohanA; birodha a. nA. ardhasama (sa. virogha saMjJA) virodha karanA. tula. guja. virodha saMjJA 3144 - a. mohita honA. guja. moha 3128 birola sa. de. 'bilAr3a' 3145 biya sa. de. 'bIja' 3129 bilaMga (1) a. bhava (saM. vi + laga ; prA. vilagga ; biyA sa. de. 'vyA' 3130 de. iAleM 11831) jhUlanA; laTakanA. guja. biyAha sa. de. 'byAha ' 3131 valaga, vaLaga 'pakaDanA' ; tula. guja. ghaLagaNa,: biraMca sa. de. 'biraca' 3332 vaLagaNI *biraca (1) sa. ardhasama (saM. vi + raca) (2) a. bhava (saM. vi + laH prA. vilaMgh ; racanA, banAnA. guja, raca de. iAle 11882)- meM kUda paDanA 3146 (2) a. deza. mana ucaTanA 3133 . vilaMba a. nA. ardhasama (saM. vilamba saMjJA) 'birajha a. de. birujha 3134 bilaMba karanA, rukanA. tula. guja. vilaMba saMjJA birabirA sa. anu. zikAyata kI taraha dhIre-dhIre 3147 - kucha kahanA. guja. babaDa 3135 bilaka a. de. 'bilakha' 3148
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza bilakha (1) a. bhava (saM. vi + lakSa prA. vilakkha saMjJA de. i 11877 ) pahacAnanA; dekhanA (2) a. deza. ( a. vyu. de. pR. 135, hi. de. za. ) vilApa karanA 3149 bilaga a. nA. ardhasama (saM. vi + lagna vize) alaga honA; sa. alaga karanA 3150 bilagA a. de. 'bilaga' 3151 bilacha a. ardhasama (sa. vi + lakSa) lakSa karanA, tAr3anA 3152 bilaTa a. nA. bhava (vinaSTa vize; saM. vi + nazU ; prA. viNaTha; de. iAleM 11771) naSTa honA, burA ho jAnA 3153 bilapa a. nA. ardhasama (saM. vilApa saMjJA ) vilApa karanA, ronA. guja. vilApa 3154 bilabilA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 135 hi. de. za. ) duHkha - pIDA Adi se vikala honA; cillAnA 3155 bilama a. bhava (saM. vi + lamb; prA. vilaMba ; de. iAleM 11891) vilaMba honA. tula, guja. vilaMba saMjJAH vilaMbA 3156 billA a. anu. (de. pR. 139, mA. hi. ko 4) bilakhakara ronA : asaMbaddha pralApa karanA 3157 bilasa a. bhava (saM. vi + las; prA. vilas; de. iAle 11894 ) prasanna honA; sa. bhoganA guja. vilasa 'zobhita honA' 3158 bila a. deza. (* vi + labh; deM, iAle 11899) denA. guja, varAva 3159 * bilApa a. de. 'bilapa' 3160 bilAka sa. ardhasama (saM. vi + lok) dhyAnapUrvaka dekhanA. guja. vileAka 3161 biloD sa. bhava (saM. vi + loi; prA. viloDa de. iAle 11911) mathanA, gaDamaDa karanA, guja. varoLa 'bigADanA' 3162 17 129 bilo sa. bhava (saM. vi + luDU; prA. viloDU; de. iAle 11911) mathanA, (A~sU ) DhAlanA, tula. guja. valAva 3163 bilola a. nA. ardhasama (saM. vilolana saMjJA ) idhara-udhara lahareM mAranA, laharAnA 3164 bilova sa. de. 'bilo' 3165 billA a. de. 'bilalA' 3166 bivara sa. nA. ardhasama (saM. vivaraNa saMjJA ) ulajhI vastuoM ko alaga-alaga karanA; ( bAloM ko) sulajhAnA. tula, guja. vivaraNa saMjJA 3167 bivarA sa. de. 'bivara' 3168 bistara sa. nA. ardhasama (saM. vistAra saMjJA ) vistAra karanA; a. vistRta honA. guja. vistara 3169 bisama sa. nA. ardhasama (saM. vi + zam ; de. iAle 11932) TUTanA, vicchinna honA 3170 bisamara sa. ardhasama (saM. vismaraNa saMjJA ) vismRta karanA. guja. vIsara 3171 bisara a. bhava (saM. vi + smR prA. vimhara ; vissar; de. iAleM 12021 ) bhUla jAnA. guja. vIsara 3172 bisasa ( 1 ) sa. ardhasama (saM. vizvasana saMjJA ) vizvAsa karanA. tula. guja. vizvAsa saMjJA (2) sa. ardhasama ( sa. vizasana) mAra DAlanA; kATakara Tukar3e Tukar3e karanA 3173 bisaha sa. bhava (saM. vi + saha prA. visahU; de. iAleM 11975) mola lenA 3174 bisA (1) a. deza vaza calanA (2) a. deza. viSa kA prabhAva karanA, jaharIlA honA; sa. de. 'bisAha' 3175 bisAha sa. de. 'bisaha' 3176 bisuna a. deza. khAte samaya padArtha nAka kI ora caDha jAnA 3177
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 brisUra bisUra a. deza. duHkhita honA; cupake cupake bIdha sa. nA. bhava (viddha vize; saM. vyAdhU ; prA. ronA 3178 viddh; de. iAle 11139 tathA 11805) bisekha sa. ardhasama (saM. vizeSa saMjJA) vizeSa chedanA, bedhanA. guja. vIMdha 3197 prakAra se varNana karanA; nizcita karanA 3179 bIna sa. 'bina' 3198 bistara sa. de. 'bisatara' 3180 bIsa sa. nA. ardhasama (saM. vezana) zataraMja Adi bihaMDa sa. de. 'bihADa' 3181 khelane ke lie bisAta phailAnA 3199 biha~sa a. de. 'bihasa 3182 *bIsara sa. de. 'bisara' 3200 bihaDa a. de. 'bihara' 3183 'bihara a. bhava (sa. vi + ha; prA. vihara ; de. buka sa. deza. (* bukka ; prA. bukkA; de. iAle ___9262) khAnA; cUrNa honA 3201 iAle 12029) vihAra karanA. guja. vihara 3184 bujha a. deza. (* vi + jhai ; prA. vijjh ; de. bihasa a. bhava (sa. vi + ham ; de. iAle. iAle 11701) (Aga, dIpaka Adi kA) 12030) ha~sanA 3185 jalanA baMda honA; zAMta honA. guja. bujhA. 3202 bihA sa. ardhasama (saM. vi + hA) choDanA 3186 buTa a. deza. (de. pR. 149, de. za. ko.) daur3abihADa sa. bhava (sa. vi + khaND ; de. iAle / kara calA jAnA, bhAganA 3203 ___ 11662) Tukar3e Tukar3e karanA 3187 ghur3abur3A a. anu. bhava (. buDabaDa saMjJA: de. pra. 'bihAra a. de. 'bihara' 3168 203; hi. de. za.) kisI padArtha ke pAnI meM bihora a. deza. bichur3anA 3189 DUbane kI dhvani honA 3204 bIda a. deza. (de. pR. 148, de. za. ko.) buDhA a. nA. bhava bar3hA vize; saM. vRdh ; prA. __ anumAna karanA; sa. bI dhanA 3190 vRddh : bUDha vize. ; de. iAle 12073) bIdha sa. de. 'bIdha' 3191 bur3hA honA. gaja. vRdha 'baDhanA, jAnA'; vadha bIga sa. deza. chitarAnA; bikheranA 3192 'baDhanA, vikasita honA' 3205 bIcha sa. bhava (saM. vrazca tathA vRSya ; prA. vicchaa . buta a. de. 'bujha' 3206 __sajJA; de. iAle 12080) pasaMda karanA 3193 budabudA a. anu. deza. (*budabuda; de. iAle bIja sa. nA. bhava (saM. vIja ; prA. vijjijja ; 9274 tathA de. pR. 203, hi. de. za.) aspaSTa de. iAle 12044) bIja bonA. guja.vIMja, zabda nikalanA. tula. guja. budabuda saMjJA 3207 bIsa paMkhA karanA, ghumAnA' 3194 bIjha (1) sa. bhava (saM vyadh ; prA. vijjha ; de. buna sa. bhava (saM. ve; prA. vuNana saMjJA; de. iAle 11759 tathA 11805) iAle 11773) dhAge se kapar3A banAnA; (2) a. de. 'bajha' 3195 kurasI Adi kI khAlI jagaha bharanA; de. bIta a. nA. bhava (saM. vRt ; prA. vaTTa, vatta 'bina' guja. vaNa 3208 vize; de. iAle 12069) gujaranA; dUra bunaka a. anu. (de. pR. 152, mA. hi. ko-4) honA. guja. vIta 3196 DhADha mArakara jora jora se ronA 3209
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza bubuka a. de. 'bunaka' 3210 buraka a. anu. (de. pR. 152, mA. hi. ko - 4) cUrNa jaisI bastu ko chir3akanA 3211 burabura sa. nA. deza. (* bUra; iAle 9298) chiTakanA 3112 buraburA sa. de. 'burabura' 3213 a. bhava (saM. ud + vAsU de. iAle 2034 ) sauMdha honA 3214 buhAra sa. nA. bhava ( buhAra saMjJA; saM. bahukAra saMjJA prA. bauhArI, bahuriyA saMjJA; de. iAle' 9188) jhADU denA, jhADanA; de. 'bahAra' guja, bAra, bora, vALa 5215 ba~Da a. deza. (*vuDa, prA. buDDa, de. iAle' 9272) DUbanA. guja. bUDa 3216 bUka sa. de. 'buka' 3217 bUja sa. deza. (de. pra. 14), de. za. ko.) dhokhA dene ke lie kucha chipAnA 3218 bUjha sa. bhava (saM. budhU ; prA. bujjhU de. iAle 9279) samajhanA; jAnanA, guja. bUja 3219 bUTa a. de. 'buTa' 3220 bUTha a. deza. varSA honA 3221 bUDa a. de. 'DUba' 3222 bUra a. de. 'DUba' 3223 beMca sa. de. 'beca' 3224 beMDa sa. deza. bAr3ha lagAnA 3225 beDha sa. de. 'beDa' 3226 beMdha a. bhava (saM. ve; de. iAle 11300 ) gUMthA 3227 bebasa de. 'byoMta' 3228 *bega a. nA. ardhasama (saM. vega saMjJA ) vega pUrvaka koI kAma karanA; jaldI macAnA. tula. guja vega saMjJA 3222 ph beca sa. deza (*vetya; prA. veccU, viccU de. 12100) dAma lekara denA. guja. veca iA 3230 bejha sa. deza. bedhanA 3231 ber3a sa. deza. vAr3a lagAnA; thAlA banAnA 3232. ber3ha sa. bhava (saM. veST: prA. veTThiDa vize; de. iA 12132) bAr3a banAnA, DhoroM ko ghera kara le jAnA 3233 beta a. deza jAna par3anA 3234 bedha sa. de. 'bIdha' 3235 berasa sa. de. 'belasa' 3236 bela sa. bhava (saM. vella; prA. vellU ; deM. iAle 12121 ) cakale para belane se roTI pUrI Adi banAnA 3237 belasa sa. nA. ardhasama (saM. vilAsa saMjJA ) vilAsa karanA, AnaMda karanA 3238 bevata sa. de. 'byoMta' 3239 bevaha a. bhava (sa. vyava + hu; prA. vavaharU; de. iAle 12173 ) vyavahAra karanA; sUda para rupayoM kA lenadena karanA. guja. vohora, vora 'kharIdanA' 3240 besaha sa. de. 'besAha' 3241 besAha sa. deza. (de. pR. 152, de. za. ko.) mola lenA; jAna bujhakara apane Upara lenA. tula. guja, vasANu' saMjJA 'pAka' 3242 beha~sa a. deza. viha~sanA, ThaThAkara ha~sanA 3243 behara a. nA. deza. ( behara vize. de. pU. 152, de. za. ko . ) kisI cIja kA phaTanA 3244 baiMDa sa. de. 'beDa' 3245 baika a. de. 'bahaka' 3246 baiTha a. bhava ( sa. upa + vizU prA. uvavizU, bes; de. iAle 2245 ) isa taraha sthira honA ki cUtar3a jamIna yA kisI Asana para
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 da TikA rahe aura kamara ke Upara kA dhar3a usake bahakanA; sa. bevaphUka banAnA bala sIdhA rahe; savAra honA. guja. besa 3247 (2) a. de. 'baura' 3263 bair3ha sa. de. 'ber3ha' 3248 baulA a. de. 'baurA' 3264 bairA a. deza. vAtagrasta honA; de. 'baurA' 3249 bausA a. deza. bhoga-vilAsa karate hue Ananda baisa sa. de. 'baiTha' 3250 lenA; unnati karanA 3265 bo sa. bhava (sa. vap ; prA. vav : de. iAle vyA sa. bhava (saM. vi + jan ; prA. viA; de. 11282) bIja jamIna meM DAlanA, bikheranA / iAle 11701) (pazu kA) jananA; a. guja. bo 3251 baccA denA. guja. vivA 3266 boca sa. deza, jhelanA, lokanA 3252 vyApa a. sama (saM. vi + Apa) kisI vastu bojha sa. nA. bhava (bojha saMjJA; sa. vahya sajJA; yA sthAna meM isa prakAra phailanA ki usakA prA. vAljha saMjJA; de. iAle 11465) lAdanA, koI aMza bAkI na raha jAya; cAroM ora se bojha rakhanA. tula. guja. bojha, bojho saMjJA 3253 ghiranA. guja. vyApa 3267 bodha sa. nA. sama (bodha saMjJA ; sa. budh) bodha byAha sa. bhava (saM. vi + vaha ; prA. vivAha; karAnA, samajhAnA-bujhAnA. guja. bodha 3254 de. iAle 11923) byAha karanA 3268 bola a. deza. (*bolla, prA. bolla, bulla ; de. vyoMca a. ardhasama (saM. vi + kuc ; de. iAle iAle 9321) mu~ha se zabda, AvAja nikA- 11632) hAtha, paira Adi ke ekAeka mur3a lanA, bhASaNa karanA; rokaToka karanA. guja. jAne se nasa kA haTa jAnA, moca AnA bola 3255 3269 bova sa. de. 'bo' 3256 byoMta sa. de. 'byota' 3270 boha (1) a. nA. deza. (boha saMjJA) DubakI byoTa sa. de. 'byota' 3271 lagAnA byota sa. bhava (saM. vi + yA + kRt ; de. (2) sa. de. 'bo' 3257 iAle 11830) silAI ke lie kapar3e ko bohAra sa. de. 'buhAra' 3258 nApa se kATanA. tula. guja. vetara 3272 bauA a. deza. sapane meM nirarthaka bAte karanA; byora sa. bhava (saM. vi + vR: prA. vivar ; de. bar3abar3AnA 3259 iAle 11916) byore bAra koI bAta batabaukhalA a. deza. (a. vyu. de. pR. 135, hi. lAnA; sulajhAnA; a. socanA-samajhanA 3273 de. za.) hoza-havAsa meM na rahanA, krodha se byauta sa. de. 'vyota' 3274 pAgala ho uThanA 3260 braja a. ardhasama (saM. vraja ) calanA 3275 baur3a a. de. 'baura' 3261 bvau sa. de. 'bo' 3276 baura a. nA. bhava (baura saMjJA; sa. mukula saMjJA bhaMga a. bhava (saM. bhaj ; prA. bhaMj ; de. iAle prA. maura, de. iAle 10146) baura se yukta 9363) bhagna honA, TUTanA; sa. tor3anA. guja. honA; de. maura' tula. guja. mohora 3262 bhAMja, bhAga 3277 baurA (1) a. nA. bhava (sa. vAtula vize; prA. bhaMgiyA sa. nA. bhava (bhA~ga saMjJA; saM. bhaMgA vAula; de. iAle 11504) pAgala ho jAnA, saMjJA; prA. bhaMgA; de. pR. 640, pA. sa. ma.)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 hindI-gujarAto dhAtukoza bhA~ga ke naze meM cUra honA; sa. bhA~ga pilA- bhakSa sa. sama (saM. bhakSa) bhakSaNa karanA. guja. kara naze meM cUra karanA. tula. guja. bhAMga saMjJA bhakSa 3296 3278 bhakha sa. nA. bhava (saM. bhakSa ; prA. bhakkha bhaija a. de. 'bhaMga' 3279 saMjJA; de. iAle 8340) khAnA, nigalanA, bhaMDa sa. sama. (saM. bhaNDU kSati pahu~cAnAH tula. guja. bhakSya saMjJA; bhakSa 3297 ___ tor3anA-phoDanA 3280 bhaga a. de. 'bhAga' 3298 bhabhara a. deza. DaranA 3281 bhagara a.deza, khatte meM rakhe hue anAja kA bhabhA a. deza. gau-bhaisoM Adi kA cillAnA, garamI pAkara sar3ane laganA 3299 raMbhAnA. guja. bhAMbhara 3282 bhacaka a. anu. laMAr3Ate hue calanA; Azcarya bhaMbhAr3a a. deza. noca-khasoTa kara kSata-vikSata meM nimagna raha jAnA 3300 karanA 5283 bhaja (1) sa. sama (saM. bhaja) sevA, bhakti bhaMya a. de. 'bhaMva' 3234 karanA: japanA, guja. bhaja bhaMva a. bhava (saM. bhram: prA. bham ; de. iAle 9648) (2) a. bhava (saM. bhaj ; de. iAle ghUmanA. guja. bhama 'ghUmanA, bhaTakanA' 3285 9 50.) bhAganA, pahuMcanA 3301 bhaMsa a. bhava tairanA, DUbanA 3286 bhaTaka (1) a. deza. (*bhaTTa; de. iAleM 9365) bhakaTa a. de. 'bhakasa' 3287 vyathe ghUmanA, rAstA bhUlakara idhara udhara ghUmanA guja. bhaTaka bhakabhakA a. anu. (de. pR. 187, mA. hi. ko (2) a. nA. bhava (bhraSTa vize; saM. bhraSTa; -4) bhaka-bhaka zabda karake jalanA, camakanA; sa. jalAnA, camakAnA. guja. bhabhaka 3288 prA. bhaTTha; de. iAle 9655) ghUmanA 3302 bhakasa a. anu. (de. pR. 187, mA. hi. ko-4) __ bhaThiyA a. nA. deza. samudra meM bhATA AnA 3303 khAdya padArtha kA adhika samaya taka par3e rahane ke kAraNa khaTTA aura badabudAra ho jAnA bhar3aka a. deza. (* bhaTa; de. iAle 9363) 3289 . prajvalita honA; kruddha honA. guja. bhar3aka 'sahama bhakasA a. deM. 'bhakasa' 3290 uThanA' 3304 bhakuA a. nA. bhava (saM. bhakuA saMjJA; saM. bhaDabhar3A sa. anu. 'bhar3abhar3a' AvAz2a paidA karanA; bheka saMjJA; prA. bhega, de. iAle 9600) a. 'bhar3abhar3a' AvAz2a honA 3305 mUrkha bananA; sa. kisIko mUrkha banAnA 3291 bhaDAla sa. deza. rahasya prakaTa kara denA 3306 bhakur3A sa. nA. deza. (bhakur3A saMjJA) lohe ke *bhaNa a. bhava (saM. bhaN ; prA. bhaN ; de. gaja se topa ke mu~ha meM battI bharanA 3292 iAle 9383) kahanA. guja. bhaNa 'kahanA, par3hanA' 3307 bhakara a. deza. nArAja honA; kSubdha hokara mu~ha bhaNaka a. de. 'bhanaka' 3308 DAla denA 3293 *bhana a. bhava (saM. bhan ; prA. bhaN ; de. iAle bhakuvA a. de. 'bhakuA' 3294 9383) de. 'bhaNa' 3309 bhakosa sa. deza. bhakSaNa karanA; ha~sanA 3295 *bhanaMka a. de. 'bhanaka' 3310
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhanaka *bhanaka a. anu. bhava (saM. bhana saMjJA, prA. anubhava karanA; bhArI karanA. tula. guja, bhAra bhaMkAra; de. pR. 203, hi. de. za.) 'bhana bhana' saMjJA 3325 zabda honA; sa. bolanA. tula. guja. bhaNabhaNATa bharuA (1) a. de. 'bharuA' abhimAna karanA saMjJA 3311 (2) sa. deza.. bhrama meM DAlanA 3326 bhanabhanA sa. anu. deza. (* bhana; de. iAle bharma a. nA. ardhasama (saM. bhrama saMjJA) bharamanA. 9382) 'bhana-bhana' AvAz2a karanA; gujAra guja. bharamA 3327 karanA; a. 'bhana bhana' zabda honA. tula. guja. bharrA a. de. 'bharabharA' 3328 bhaNako sajJA 3312 bhabaka a. de. 'bhabhaka' 3313 bhava a. deza. ghUmanA, cakkara khAnA 3329 bhabhaka a. anu. deza. (* bhabha; de. iAle *bhaSa sa. ardhasama (sa, bhA) bhakSaNa karanA, 9388) jora se jala uThanAH bhaDakanA. gaja. khAnA. guja. bhakSa, bhakha 5500 bhabhaka; tula. guja. bhabhako saMjJA 3514 bhasa a. bhava (saM. bhramza ; prA. bhasm ; de. iAle bhabhara a. de. 'bharabharA' 3315 9654) tairanA; DUbanA 3331 bhayA a. nA. bhava (sa. bhaya saMjJAH prA. bhayaH de. bhasaka a. de. 'bhasa' 3332 pR. 645, pA. sa. ma.) bhayabhIta honA; sa. bhAsayA a. de. 'bhasa' 3333 bhayabhIta karanA. tula. guja. bhaya saMjJA 3316 bhaharA a. anu. (de. pR. 205,mA.hi. ko.-4) yaka bhara sa. bhava (sa, pR: prA. bhara de. iAle bAragI |gr par3anA; jhoMke se phisala par3anA 9397) khAlI baratana Adi meM koI cIz2a 3334 DAlanA; DhAlanA. guja. bhara 3317 bhAMja sa. bhava saM. bhaJj ; prA. bhaMj ; de. iAle bharaka a. deza. (de. pR. 155, de. za. ko.) garma 363) taha karanA; (mugadara Adi) ghumAnA. honA 3318 guja, bhA~ja 'tor3anA' 3335 bharabharA a. anu. deza (*bhara; de. iAle 9405) *bhAr3a sa. bhaya (sa. bhaNDa; prA. bhaMD; de. roe~ khar3e honA; rerAmAMca honA; ghabarAnA 33.9 iAle 9512) bigAr3anA; badanAma karate *bharama a. nA. ardhasama (sa. bhrama saMjJA) calanA- phiranA; a. bhaTakanA. guja. bhAMDa 3336 phiranA; dhokhe meM par3akara idhara-udhara honA. bhApa sa. deza. (de. pR. 156, de. za. ko.) tula. guja. bhama 3320 raMga-DhaMga se jAna lenA, tAr3anA 3337 bharamA a. de. 'bharama' 3321 bhA~va sa. bhava (saM. bhram ; prA. bhAm ; de. iAle mararI a. anu. (de. pR. 200, mA. hi. ko-4) 9677) kharAda para ghumAnA; mathanA 3338 bharare zabda karate hue giranA; kisI para (pala mA a. bhava (sa. bhA: prA. bhA: de. iAle par3anA; sa. girAnA 3322 9445) rucanA, phabanA. guja. bhAva 3339 bharahara a. de. 'bhaharA' 3323 bhADa de. 'bhA 3343 bharaharA a. de. 'bhaharA' 3324 bharuA a. nA. bhava (saM. bhAra sa jJA prA. bhAra, bhAga a. nA. bhava (saM. bhAna vize; prA. bhagga; de. pR. 649, pA. sa. ma.) bhArI honA; bhAra de. iAle 9361) kisI jagaha se haTa jAne
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa 135 ke lie daur3anA; hArakara palAyana karanA. guja. bhiya a. de. 'bhaya' 3354 bhAga 3341 bhira a. de. bhir3a' 3355 bhAja (1) a. bhava de. 'bhAMja' bhirama a. de. 'bharama' 3556 (2) sa. bhava (saM. bhrajj : prA. bhajj ; de. ke bhIMga a. de. 'bhIga' 3357 iAle 9583) pakAnA, seMkanA 3342 bhIMca sa. deza. kasakara khIMcanA; (A~kha yA mu~ha) *bhAna sa. nA. bhava (saM. bhagna; prA. bhagga: de. iAle isa prakAra jora se dabAnA ki vaha bahuta kucha 9361) tor3anA; naSTa karanA. tula. guja. baMda ho jAya. tula. guja. bhI sa 'kasakara dabAnA' 3358 bhAga 3343 bhIMja a. de. 'bhIMga' 3359 *bhAra sa. bhava (saM. bhR; de. iAle 9463) bhIga a. bhava (saM. bhi + ajU; de iAle bojha lAdanA; dabAnA. guja. bhAra 'gADanA, ___9500) pAnI se tara honA, gIlA honA. tula. mohaka laganA' 3341 guja. bhInu vize gIlA' 3360 bhAla sa. bhava (saM. bhala ; de. iAle 9474) bhalI bhA~ti dekhanAH talAza karanA. guja. bhALa bhIca a. de. 'bhIMca' 3361 bhAra 'mohita karanA' 3345 bhIja a. de. 'bhIga 3362 bhAva a. de. 'bhA' 3346 bhIna a. deza. (bhiyagna; prA. bhagga; de. iAle bhASa a. sama (sa. bhASa) bolanA, bAtacIta 9500) bhIganA; kisI cIz2a ke choTe choTe karanA. sa. de. 'bhaSa' 3347 aMzoM yA kaNoM kA kisI dUsarI cIz2a ke sabhI bhAsa a. bhava (saM. bhAsU: prA. bhAsU ; de. duAle bhItarI bhAgoM meM pahu~cakara acchI taraha ekarasa 9481) AbhAsa honA; camakanA. guja. bhAsa honA. tula guja. bhInu vize 'gIlA' 3363 3348 *bhIra a. nA. deza. (bhIru vize) bhayabhIta honA bhiTaka a. deza. koI apriya vasta sAmane Ane 5504 para mana kA usase dUra haTa jAne meM pravRtta a~ka a. de. ba~ka' 3365 honA 3349 bhuja a. bhava (sa. bhujU : prA. bhuj ; de. iAle bhir3a a. deza. (bhir3aH prA. bhir3a de. iAle 9579) bhAganA pakAnA; satAnA 3566 9490) TakarAnA, saTanA. guja bhiDA-350 bhukhA a. nA. bhava (bhUkha saMjJA; saM. bubhukSA bhinaka a. anu. deza. (*bhinaH de. iAle ___ saMjJA; prA. bubhukkhA, mukkhA; de. iAle 9362) makkhiyoM kA bhina-bhinAnA; kisI 9286) bhUkhA honA; sa. kisIko kucha samaya (gaMdI) cIz2a para makkhiyoM ke jhuMDa kA baiThanA ___taka bhUkhA rakhanA. tula. guja. bhUkha saMjJA 3367 3351 bhugata a. nA. ardhasama saM. mukta vize) bhoganA; bhinabhinA a. de. 'bhinaka' 3352 a. bItanA. guja. bhogava 3368 bhinnA a. anu. (de. pR. 222, mA, hi. ko-4) bhutalA a. deza. rAstA bhUlakara idhara-udhara ho durgadha Adi se sira cakarAnA; Darakara dUra jAnA; koI cIz2a bhUlane ke kAraNa guma ho rahanA; de. 'bhinabhinA' 3353 jAnA 3369
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhuna a. nA. bhava (saM. bhagna vize. prA. bharaga de. iAle 936 tathA 9577) bhUnA jAnA; rupaye Adi kA choTe sikko meM badalA jAnA 3370 bhurAbhurA a. anu. (de. pR. 229, mA. hi. ko - 4) isa prakAza kisI cIz2a ko sparza karanA ki kaNa yA ve alaga-alaga ho jAya~ burakanA. tula. guja. bhUko saMjJA 3373 bhunabhunA a deM. 'bhanaka' 3371 bhuraka sa. anu. deza. (de. pR. 158, de. za. ko.) bhela sa. deza tor3anA-phor3anA; lUTanA guja. chir3akanA a. bhurabhurA honA 3372 bheLAva 3387 bhulasa a. de. (*bhula; de. iAleM 9537 ) garama rAkha meM jhulasanA; sa. garama rAkha meM jhulasAnA 3374 bha~ka a. bhava (saM. bhaSa prA. bhasU de. iAle 9423) kutte kA bhauM bhauM karanA; vyartha bakanA. guja, bhasa 3375 bhU~ja (1) de. 'bhuja' (2) sa. bhava saM. bhrajjU bhajjU ; de. iAle 9583, 9586) pakAnA, seMkanA 3376 bhU~sa a. de. 'bhUka' 3377 bhUka a. de. 'bhU~ka' 3378 * bhUkha sa. nA. ardhasama (saM. bhUSaNa saMjJA ) bhUSika karanA; sajAnA; a. sajanA 3379 bhUla a. deza. (*bhUlla; prA. bhullU de. iAle 9538 ) yAda na rahanA; galatI karanA. guja. bhUla 3380 bhUsa a. de. 'bhU~ka' 3382 bheMTa sa. de. 'bheMTa' 3383 bhuna bheTa sa. deza. (*bheTTa prA. bhiTijj; de. iAle 9490) milanA, gale lagAnA. guja bheTa 3385 bheja sa. deza. (* bhejja; de. iAle 9603 ) anya sthAna ke lie ravAnA karanA. guja, bheja 3384 bheda sa. sama (saM. bhid) bedhanA guja, bheda 3386 *bhauM a. de. 'bharama' 3396 bhauMka a. de. 'bha~ka' 3397 bhausa a. de. 'bha~ka' 3398 bhau a. de. 'bharama' 3399 bhrama a. nA. sama (saM. bhramaNa saMjJA) ghUmanAphiranA; a. bhrama meM par3anA guja. bhama; bharamA 'bhrama meM par3anA' 3400 * bhUSa sa. nA. sama (sa. bhUSaNa saMjJA) de. 'bhUkha' maMgala sa. nA. sama (saM. maGgala vize) kisI 3381 zubha avasara para agni Adi jalAnA; a. prajvalita honA. tula. guja. maMgala vize. 3401 ma~gAra sa de. 'maMgala' 3402 mU~jhiyA sa. nA. bhava vize; de. iAle nAva khenA 3403 *bheSa sa. nA. deza (bheSa saMjJA bhesa banAnA; pahananA 3388 bhesa sa. de. 'bheSa' 3389 bhoMka sa. deza. ( *bhokka; de. iAleM 9624) zarIra meM nukIlI cIz2a ghuser3anA; a. bhU~kanA. guja. bhoMka 3350 bho a. de. 'bhIna' 3391 bhoga sa. nA. sama (saM. bhoga saMjJA) sukha-duHkha kA anubhava karanA; sahanA. guja bhogava 3392 * bhogava sa. de. 'bhoga' 3393 bhotharA a. nA. deza (bhotharA vize.) bhotharA honA 3394 *bhorA a. deza. dhokhe yA bhrama meM jAnA. guja. bhoLavA 3395 saM. madhya saMjJA; prA. majjha 9804) dha~sakara pAra karanA; *
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa maMDa sa. bhava (sa. maNDa; prA. maMD; de. iAleM *majja a. de. 'maja' (1) 3419 9741) sajAnA, sa~vAranA. guja. mAMDa 'sajAnA, majhiyA sa. de. 'maeNjhiyA' 3420 zurU karanA' 3401 maTaka a. anu. deza. ( maTTa; de. iAle ma~DarA a. nA. bhava (saM. maNDala saMjJAH prA. maMDala: 9722) calane meM hAtha, A~kha, bhau Adi ko de. iAle 974.) maMDalAkara cakkara dete nAja nakhare kI adA se hilAnA; haTanA. guja. hue ur3anA; ghUmate rahanA. tula, guja. maMDaLa maTamaTA 'tejI se khulanA-baMda honA' 3421 saMjJA 3405 maTiA a. de. 'maTiyA' 3422 ma~DalA a. de. 'maeNDarA' 346 maTiyA a. de. 'miTiyA' 3423 maMda a. nA. ardhasama (sa. manda vize) maMda maThAra sa. bhava (saM. mRSTa vize; prA. maTTha; de. honA, susta honA. tula. guja. maMda vize iAle 10299) golAI lAne ke lie baratana 3407 ko maTharane se pITanA. guja. maThAra 3424 *maMdA a. de. 'maMda' 3408 maThora sa. de. 'maThAra' 3425 maMsa sa. de. 'manasa' 3409 maThela sa. deza. hasta-maithuna karanA 3426 . makar3A a. nA. bhava (makaDI saMjJA; saM. markaTa; mar3amar3A a. anu. maramarAnA 3427 prA. makkaDa; de. iAle 9883) makar3I kI maDarA a. de. maDarA' 3428 taraha calanA; akaDakara calanA. tula. gaja. maDalA a. de. 'ma~DarA' 3429 mAkaDa, mAkaDa, 'khaTamala' 3410 mar3ha sa. deza. (*mar3ha; prA. maDhia vize; de. makora sa. de. 'marou' 3411 iAle 9729) aisI cIja jar3anA jisase maga a. nA. ardhasama (saM. magna vize) magana / pUrI vastu Dhaka jAyaH thopanA. guja. maDha 3430 honA; DUbanA. tula. guja. magna vize 3412 mata a. nA. sama (mati sajJA) kisI viSaya meM megana a. de. 'maga' 3413 maca a. de. 'mAMca' 3414 apanA mata nizcita karanA; de. 'mAta' tula. guja. mata saMjJA 'rAya' 3431 macaka a. anu. deza. (* macca; de. iAle / 9769) lakaDI, camar3e Adi kI cIz2a kA matha saM. sama (saM. math ; prA. mahuNita vize; de. iAle 9771: dUdha, dahI ko mathAnI Adi dabakara 'macamaca' AvAz2a karanA, lacakanA; se vilonAH chAna DAlanA. guja. matha 'chAnanA, sa. 'macamaca' AvAz2a paidA karanA. guja. maca prayatna karanA' 3132 'samAnA, jamanA' 3415 manaka a. anu. (de. pR. 287, mA. hi. ko-4) macamacA sa. de. 'macaka' 3416 hilanA-DolanA; de. 'minaka' 5433 macala a. anu. deza. (a vyu. de. pR. 137, mananA a. anu. (de. mR. 288, mA. hi. ko-4) . hi. de. za.) kisI cIz2a ko lene yA na dene gujAranA, gaMjanA. tula. guja. mana saMjJA 3344 kA haTha pakar3a lenA 3417 manasa sa. de. 'manasA' 3435 *maja (1) a. nA. ardhasama (saM. majjana saMjJA) manasA a. nA. sama (sa. manasa saMjJA) utsAhita DUbanA, nimajjita honA honA: sa. saMkalpa karanAH saMkalpa karavAnA. (2) a. de. 'maeNja' 3418 tula. guja. mAnasa sajJA'mana kA duHkha' 3436
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ manusA manusA a. de. 'manasA' 3437 malhara a. de. 'malhAra' 3451 manuhAra sa. nA. deza. (manuhAra saMjJA) ruThe hue malhAra sa. nA. sama (saM. malha saMjJA) dulAra ko prasanna karane kA prayatna karanA; khuzAmada karate hue vizeSataH baccoM ko samajhAnA, karanA 3438 cumakAranA 3452 . mannA a. deza. (sA~pa kA) phana uThAnA: mana meM masa sa. de. 'masala' 3453 bahuta nArAja honA 3439 masaka sa. anu. deza. (*maSu; de. iAle 9919 mara a. bhava (saM. mR : prA. mara : de. iAle kisI narama cIz2a ko dabAkara malanAH sameTanA 9871) jIvana-kriyA kA baMda ho jAnA: ati guja. masaLa 3454 : zrama karanA; mAhita honA. guja. mara :440 masala a. de. 'masaka' 3455 maraka a. anu. deza. dabakara TUTanA; bhaDakanA tula. masiyA a. nA. sama (mAMsa saMjJA) zarIra kA bhalI guja. maraka 'muskurAnA' 3441 bhA~ti mAMsa se bhara jAnA; sa. aisI kriyA maramarA a. anu. deza (de. pR. 163; deM. za. karanA jisameM zarIra mAMsala ho jAya, tula. ko.) 'mara-mara' kI AvAz2a karanA; DAla Adi guja. mAMsala vize 3456 kA dabakara TUTanA; sa. isa prakAra dabAnA ki masUsa a. de. 'masosa' 3157 'maramara' zabda ho. tula. guja. maramara sajJA masosa a. nA. vi. (aphasosa saMjJAH phA.) 'pattoM ke hilane kI AvAz2a 3442 mana hI mana kur3hanA; manovega ko rokanA 3458 marAr3a sa. de. 'moDa'. aiMThanA; masalanA. guja. mastA a. nA. vi. (mastAna; vize; phA.) masta marADa 3443 honA; sa. masta karanA. tula. guja. masta vize *mada sa. sama (sa. mRd) mardana karanA; kucalanA 3459 guja. marda 3444 masmasA a. de. 'musmusA' 3460 mala sa. bhava (sa. mR; prA. mala; de. iAle *maha sa. bhava (saM. manyUH prA. mahejjA saMjJA; de. 9870) mAliza karanA; maror3anA 3445 iAle 9766) mathanA 3461 malamalA sa. de. 'mala' bAra-bAra halakA sparza mahaka a. nA. ardhasama (mahaka saMjJA) mahaka denA. guja. maheka, maheka 3462 - karanA; (A~kha, palaka Adi) bAra-bAra kholanA mahaTiyA sa. deza. sunI anasunI karanA 3463 baMda karanA 3446 * malarA sa. de. 'malhAra' 3447 *mA~kha a. de. 'mAkha' 3464 mA~ga sa. nA. bhava (saM. mArga; prA. magga; de. *malinA a. nA. sama (saM. malina vize) mailA iAle 10074) yAcanA karanA cAhanA, guja. honA, mlAna yA udAsa honA; sa. mailA karanA. mAga, mA~ga 3465 tula. guja. malina vize 3448 mA~ca a. bhava (saM. mac; prA. maccU de. iAle malola a. nA. vi. (malAla saMjJA: ara.) mana ke 9710) zurU honA; phailanA; lIna honA, guja. kisI kAma yA bAta ke lie duHkhI honA maca 3466 3449 mAja sa. bhava (saM. mRz2a; prA. majjU; de. iAle malhapa a. deza. kucha kahate hue aura iThalAte 10080) ragar3akara sApha karanA; camakAnA. guja. hue calanA 3450 mAja, mA~ja 3467
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAto dhAtukoza mA~jha sa. de. 'mA~ja' 3468 mAsa a. deza. milanA 3484 mA~r3a (1) sa. bhava mRd, prA. madda; de. iAle mAha a. bhava (sa. manthU ; de. iAle 10028) 9890) rauMdanA; anAja kI bAloM se kucala- umar3anA, umaMga meM AnA; de. 'umAha' vAkara dAne nikAlanA 3485 (2) sa. bhava (saM. maNi prA. maMD; de. micaka sa. deza (micca; de. iAle 10118) iAle 9741) maMDita karanA, pahananA. guja. (A~khoM kA) bArabAra baMda honA aura khulanA mAMDa 'zurU karanA, vyavasthita rakhanA' 3469 3486 mA~ta a. de. 'mAta ' 3470 mA~pa a. de. 'mAta' 3471 micarA a. deza. binA bhUkha ke khAnA, aruci se thor3A thor3A khAnA 3487 mA a. bhava (saM. mA; prA. mA; de. iAle 10059) aTanA. samAnA, guja. mA 3472 - micalA a. dekha. (a. vyu. de. pR. 137, hi. mAkha a. nA. bhava (mAkha saMjJA saM. mayA nA. da. za.) matalI AnA 3488 prA. makkhiA de. iAle 9596) mana meM micau sa. de. 'mIca' 3489 aprasanna honA; pazcAttApa karanA, tula. guja. miTa a. nA. bhava (sa. mRSTa vize; prA. miTijj; mAkha, mAkhI saMjJA 3473 de iAle 10299) miTTI meM milanA yA mAga sa. de. mA~ga 3474 naSTa honA. guja. maTa, miTa 3490 *mAca a. de. 'maca' 3475 miTiyA sa. nA. bhava. (sa. mRttikA saMjJA; prA. mADa sa. de. 'mA~Da (2), 3476 maTTI; de. iAle 10286) miTTI lagAkara mANa a. de. 'mA~r3a' 3477 yA miTTI ragar3akara sApha karanA. tula. guja. *mAta a. nA. bhava (saM. matta vize; prA. mattaH mATI sajJA 3497 de. iAle 9750) matta honA, tula. guja. miThA a. nA. bhava (mIThA vize; sa. miSTa vize; matta vize 3478 prA. miTTha; de. pR. 699, pA. sa. ma. tathA de. *mAtha sa. de. 'matha' 347) iAle 10299 mIThA honA; sa. mIThA karanA. mAna sa. bhava (saM. man: prA. maNNaH de. iAle tula. guja. mIThu mIThA' 'namakIna' 3492 9857) svIkAra karanA; yogyatA kA kAyala mina sa. deza. Ayati, vistAra Adi jAnane honA; mAna jAnA. guja, mAna 3480 ke lie nApanA 3493 mApa sa. bhava (saM. mA; de. iAle. 10054) minaminA a. anu. (de. pR. 359, mA. hi. ko vastu kA vistAra, ghanatva yA vajana mAlUma -4) 'mina mina' karanA, aspaSTa tathA dhIre karanA, nApanA. guja, mAra vistAra nApanA, svara meM bolanA; nAka se svara nikAlate hue 3481 bolanA 3494 mAra sa. bhava (sa. mR; prA. mAra ; de. iAle mimiyA a. anu. (de. pR. 360, mA. hi. ko _10066) pITanA; coTa pahu~cAnA; hatyA karanA; -4) bakarI yA bher3a kA meM-meM zabda karanA; de. 'mara' guja. mAra 3482 bahuta dabI jabAna se cApalUsI karanA. tula. mASa a. de. 'mAkha' 3483 guja. beMbe saMjJA 3495
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mila mila (1) a. bhava (sa. mila ; prA. mil ; de. mukiyA sa. nA. deza. (mukkI saMjJA) mukkoM se . iAle 10133) sa yoga honA, bhe TanA; mAranA; mukkiyoM se ATA savAranA. tula. guja. prApta honA. guja. maLa mukkI sajJA 3010 (2) sa. deza. (de. pR. 165, de. za. ko.) magata a. nara. ardhasama (saM. mukta vize) gau Adi kA dUdha duhanA 3495 mukta honA. tula. guja. mukta vize 3511 milaka a. deza. prajvalita honA; jalanA; sa. muca sa. de. 'mu~ca' 3512 jalAnA 3497 muTA a, nA. deza. (moTA vize; *moTTa; de. misa a. nA. bhava (sa. mizra vize; prA. missa; iAle 10187) mohA honA; ghamaMDI ho jAnA. __de. iAle 10137) milAyA jAnA. malA tula. guja. moTa vize 3513 jAnA. tula. guja. mizra vize 3498 muThiyA a. nA. bhava (mUTha saMjJA; saM. muTThi mihA (1) a DeTA miDa sAra108 saMjJA; prA. mudiTaH de. iAle 10121) baharA honA muTThI meM bharanA muTThiyoM se halakA AghAta (2) a. deza. varSARtu meM pakavAnoM kA __ karanA. tula. guja. muTThI saMjJA 3514 namI ke kAraNa mulAyama par3a jAnA aura kura. muDaka a. de. 'moDa' lacaka kara kisI ora kurA na rahA jAnA 3499 jhukanA; lauTanA 3515 mIja sa. bhava (sa. mRj ; de. iAle 10275) muraka a. de. 'muDaka' 3516 malanA, masalanA 3500 muracha a. de. 'murachA' 3517 mIMDa sa. de. 'mA~Da' 3501 murachA a. nA. ardhasama (saM. mUrchA) mUrcchita mIca sa. deza. (* micca; prA. micaNa sajJAH honA; sa. mUrcchita karanA. tula. guja. mUrchA de. iAle 10118) (A~kha) maMdanAH baMda sajJA 3518 karanA. guja. mIca, mIMca, vIMca 3502 murajhA a. deza. (de. pR. 168, de. za. ko.) mIja sa. de. 'mIja' 3503 sUkhanA, jhulasa jAnA 3519 mITa a. de. 'mIca' 3504 muramurA a. anu. deza. (*muramura; prA murumuria mIDa sa. de. 'mIja' 3505 saMjJAH de. iAle 10115) murauM yA aiMTha ke mu~ca sa. sama (samucca ) mukta karanA 3506 ___kAraNa kisI cIz2a kA TUTa jAnA; kisI muMDha a. deza. (* muNDa; de. iAle 10187) kaThora vastu ke TUTane se isa prakAra kA zabda mUMDanA 3507 honA 3520 mukara a. deza. naTanA, inakAra karanA. guja. makara *murA sa. bhava (saM. mR: prA. mura, de. iAle 3508 __10211) cubhalAnA: cabAnA; sa. muDAnA. mukalA sa. nA. bhava (mokalA vize; * mukta; guja. mora, moLa 'tarakArI kATanA' 3521 prA. mukka; de. iAle 10157) bandhana se murucha a. de. 'muracha' 3522 mukta karanA; vara kA vadhU ko usake mAyake murujha a. de. 'murajhA' 3523 se pahale-pahala apane ghara lAnA. tula. guja. *mulaka a. deza. pulakita honA: muskarAnA. guja, mokaLu vize 'mukta, khulA' 3509. malaka 3524
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza mulamulA a. anu. deza. (de. pR. 168, de. za. mUda sa. de. 'mUMda' 3543 ko.) A~khoM kI palakoM kA bAra-bAra jhapakanA mUna a. nA. bhava (sa. mauna saMjJA; prA. mUNa 3525 de. iAle 10371) zAnta honA 3544 muva a. de. 'mara' 3526 mUracha a. de. 'muracha' 3545 musakarA a. de. 'muskA ' 3527 mUva a. de. 'mara' 3546 musakirA a. de. 'muskA' 3528 mUsa saM. bhava (sa. muS ; de. iAle 10222 musakurA a. de. 'muskA' :529 tathA 10260) curAnA; ThaganA 3547 musakyA a. de. 'muskA' 3530 meMDarA a. de. 'ma~DarA' 3548... muskarA a. de. 'muskA' 3531 me sa. deza. (de. pR. 169, de. za. ko.) muskA a. deza (+ mussA de. iAle 10227) pakavAna Adi meM moyana denA. guja. mo isa taraha ha~sanA ki zabda na ho, mada-mada 3549 ha~sanA, guja. muskA 3532 mela sa. bhava (sa. milU; prA. mela. de. iAle musmusA a. anu. deza. (* muss ; de. iAle ___10332) milAnA; DAlanA. guja. mela rakhanA, _10227) hibakiyAM lete hue ronA 3533 jAne denA' 3550 maMDa sa. nA. bhava (sa. muNDa sajJA; prA. muDa melha a. deza. (de. pR. 169, de. za. ko.) de. iAle 10194) sira ke bAla ustare se / kleza yA pIDA se chaTapaTAnA; kAma karane meM banAnA; ThaganA guja, mUMDa 3534 AnAkAnI karanA 3551 ma~da sa. nA. bhava (sa. mudrA sa jJA; prA. mad ; mehara a. nA. vi. (meha saMjJA; phA.) anugraha de. iAle 10202) baMda karanA; ruddha karanA karanA. tula. guja. mehera saMjJA 3552 3535 meharA a. deza. narmI Adi ke kAraNa kurakure yA mU a. de. 'mara' 35:6 muramure padArtha kA kucha Adra honA. 3553 .mUka sa. bhava (sa. mucU ; prA. mukk ; de. mo sa. nA. bhava (saM. mud; de. iAle 10357) iAle 10157) tyAganA; badhanamukta karanA. __ bhigonA. guja. mo 'tela se ATA malamA' 3554 guja. mUka rakhanA, jAne denA' 3537 moka sa. de. 'mUka' 3555 mUkha sa. de. 'mUsa' 3538 mokarA sa. de. 'moka' 3556 *mUca sa. bhava (sa. muc ; prA. muca ; de. mokala sa. deza. bhejanA. guja. mokala 3557 iAle 10182) mukta karanA, girAnA moca sa. de 'mUca' 3558 3539 moTA a. de. 'muTA' 3559 mujha a. deza. mUrcchita honA; murajhAnA 3540 mor3a sa. bhava (sa. mud; prA. moDra; de. iAle *mUTha a. nA.bhava (sa. muSTa sajJAH prA. muTTha; 10186) ghumAnA; Ter3hA karanA, guja. moDa de. iAle 10220) naSTa honA 3541 3560 mUta a. nA. bhava (sa. mUtra saMjJAH prA. mutt : pramoda a. nA. sama (sa. modana saMjJA) mudita de. iAle .0238) pezAva karanA. guja. mUtara honA; sugaMdha phailanAH sa. mudita karanA; sugaMdha 3542 phaulanA. guja. moda 3561
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 *mora sa. de. ' moDa' mathe hue dahI meM se makkhana nikAlanA; sa. de. 'mor3a' guja. mor3a 3562 mola sa. nA. bhava (saM. maulya; prA. molla; de. iAle 10373) kharIdanA tula. guja. mola sajJA 3563 molA sa. de. 'mola'356+ mova sa. de. 'mo 3565 mosa sa. bhava (saM. muSaH prA. mosaNa saMjJA de. iAleM 10359) curAnA de. 'mUsa' 3566 moha sa. sama (saM. muha prA. mohU de. iAle 10362) mohita honA. guja. moha, mo 3567 maura a. nA. bhava (saM. mukula prA. maula; de. iA 10147 ) baura lagAnA; maura AnA. guja. mora 3568 maula a. de. 'maura' 3569 * myA sa. nA. vi. (miyAna saMjJA; phA. ) myAna meM (talavAra) DAlanA. tula. guja. myAna saMjJA 3570 yAca sa. sama (sa. yAcU) yAcanA karanA, mA~ganA. guja. yAca jAca 3571 raMga (1) sa. nA. bhava (saM. raMga saMjJA; prA. raMgU de iAleM 10570 ) raMga denA, raMga meM DubonA (2) sa. nA. vi. (raMga saMjJA; phA.) guja. raMga 3572 * ja sa sama (saM. rajU ) raMjana karanA, mana prasanna karanA; 'raMga' guja. raMja 'khuza honA; duHkhI honA; raMganA' 3573 ra~jha a. de. 'ra'ja' 3574 ra~da sa. nA. vi. (raMda saMjJA; phA.) raMdA pheranA; rade se lakaDI kI sataha cikanA nA. tula. guja. do, ra dho saMjJA; rada 3575 Jain Education Internatiortal mora raMbhA a. bhava (sa. rambhU de iAle 10634) gAya kA bolanA 3576 rakha sa. bhava (saM. rakSa; prA. rakkhU de iAle 10547 ) dharanA ThaharAnA, sauMpanA guja. rAkha 3577 raMga a. nA. bhava (sa. rakta saMjJAH raj; prA. ratta de. iAle 10854 ) prema meM honA 3578 ragaDa sa. deza. * ragga; iAle 10558) ghisanA; pIsanA; a. vikAsa na karanA; atyadhika parizrama karatA. guja. ragaDa 'ghisanA' 3579 ragada sa. de. 'rageda 3580 raMgA a. deza. (de. pra. 466, cupa honA, zAMta honA; sa. rageda sa. deza. (a. vyu. de. pra. 138, hi. de. za.) bhagAnA, khader3anA 3582 raMgela sa. de. rageda 3583 mA. hi. ko - 4 ) cupa karanA 3581 raca sa. sama (saM. rac) utpanna karanA; kalpanA karanA. guja. raca 3084 raja a. de. 'raMja 3585 rajha a. bhava (saM. randhU de. iAleM 10611) pakanA; ubalanA. tula. guja. raMdhA 3586 raTa sa. sama (saM. radaH prA. rar3a de. iAle 10590) zabda Adi kI bAra bAra AvRtti karanA. guja. raTa 3587 rar3aka a. nA. vi. ( raDaka saMjJA; darada honA; zarIra meM cubhI kaSTadAyaka anubhUti honA; sa. 3588 ara) halakA huI cIz2a ko dhakkA denA rar3akA sa. de. 'raDaka 3589 * rar3ha sa. de. 'raTa 3590 ratA a. nA. bhava (rAtA vize; saM. rakta; prA. ratta de. iAleM 10539) rata honA; sa. rata karanA. tula. guja, rAtuM vize 3591
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza rana a. bhava (saM. raNa saMjJA; prA. raNa; de. iAle rasa a. de. 'risa' rasamagna honA; premayukta honA 10596) ghugharuoM Adi kA manda aura madhura 3605 zabda meM bajanA. guja. raNaraNa; tula. guja. rasA a. sama (saM. rasU de. iAle 10653) raNako saMjJA 3592 AnaMda lUTanA. guja. rasa 'mulammA car3hAnA' ranaka a. de. 'rana' 3593 3606 rapaTa a. nA. vi. (raphtana saMjJA; phA.) cikanI raha a. deza. (* raha; prA. raha; de. iAle yA DhAlavI jamIna para pA~va Adi kA phisa- 10666) ThaharanA; basanA. guja. rahe 3607 lakara Age bar3hanA; sa. maithuna karanA (bAjArU) rahacaTa a. deza. (de. pR. 173; de. za. ko.) 3594 cahacahAnA 3608 rabaka a. deza. Dara se chipanA, dubakanA 3595 rahA a. de. 'rAha' 3609 rabar3a (1) sa. deza. ghumAnA-phirAnA; a. ghUmanA rA~ca a. bhava (saM. rakta vize rajaH prA. ratta vize. (2) sa. de. 'ragar3a' 3596 de. iAle 10584) raMga se yukta honA, rama a. bhava (saM. ram; prA. rama; iAle 10626 anurakta honA; sa. raMganA; anurakta karanA. tathA 10637) vihAra karanAH caina karanA. de. 'raca 'guja. rAca 3610 guja. rama 3597 rAja a. bhava (saM. raja, prA. raMja; iAle ramaka (1) a. de. 'rama' hiDole para jhalanAH 10588) A~kha meM kAjala laganA; sa. raMganA; hiMDole para peMga mAranA rA~ge se jor3anA 3611 (2) a. deza. kisI cIz2a meM kisI dUsarI rA~r3ha sa. deza. vilApa karanA, ronA 3612 cIz2a kI halakI gandha, chAyA yA prabhAva rA~dha sa. bhava (saM. randhU: prA. raMdhU; de. iAle dikhAI denA 3598 10616) pakAnA; pAka karanA. guja. rA~dha ramar3a a. deza. ramaNa karanA; yukta honA 3599 3 613 a. bhava (saM. radaH prA. raDra: de. iAle rA~bha a. de. 'raMbhA' 3614 _10590) cillAnA. guja. raDa ronA, 3600 *rAkha sa. de. 'rakha' 3615 raraka sa. deza. (* raiDa; prA. raDraDa, de. iAle *rAga a. de. rA~ca' raMgA jAnA; anurakta honA; 10594) dhakelanA: a. pIr3A honA. gaja. raLa sa. raMganA, gIta Adi gAnA 3616 'phisalanA' 3601 rAca a. nA. bhava (saM. rakta vize, raj ; prA. rala a. deza. (* rula; prA. sla; de. iAle ratta; de. iAle 10584) anurakta honA; 10786) eka meM milAnA; ghulanA-milanA. prasanna honA. guja. rAca 'prasanna honA' 3617 guja. roLa 3602 rAja a. bhava (saM. raGg ; de. iAle 10583) *rava (1) a. nA. sama (saM. rava saMjJA) zabda honA zobhA denA, camakanA. guja. rAja 'bhavya laganA' (2) a. de. 'rama' 3603 3618 ravaka a. deza. tejI se Age bar3hanA; jhapaTanA rAdha sa. sama (saM. rAdha) ArAdhanA karanA; yukti 3604 se kAma nikAlanA 3619
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 rASa rASa sa. deza. kheta meM eka vizeSa prakAra se rukhA (1) a. nA. vi. (rukha saMjJA; phA.) kisI khAda DAlanA 3620 ora rukha honA; kisI ora rukha karanA rAma a. de. 'rama' 3621 (2) a. nA. rUkhA honA; saM. nIrasa yA phIkA rAla sa. deza (*ralla; de. iAle 10640) karanA 3638 mizrita karanA; godanA. guja. raLa 'arjita ruca a. bhava (ruc ; prA. ruccU ; de. iAle karanA' 3622 10765) priya jAna par3anA, pasaMda AnA. guja. rAha sa. deza. (de. pR. 147, de. za. ko.) ruca 3639 cakkI ke pAToM ko khuradurA karake pIsane rujha (1) a. deza ghAva Adi kA bharanA * yogya banAnA 3623 (2) a. deza. ulajhanA; mana kA kisI kAma riMga a. deza. rega' 3624 meM lage rahanA 3640 riDaka sa. deza. dahI Adi bilonA; a. khaTakanA rula a. deza. mArA-mArA phiranA; dabA raha jAnA 3641 3625 rita a. nA. bhava saM. rikta vize; prA. ritta; ruMda (1) sa. de. 'rauMda' de. iAle 10729) khAlI honA tula. guja. __ (2) sa. de. 'ruMdha' 3642 rikta vize. 3626 baidha sa. bhava (saM. rudhu; prA. rudhH de. iAle ripaTa a. de. 'rapaTa' 3627 10782) (rakSA ke lie) kAMTedAra paudhoM Adi rira a. anu. (de. pR. 511, mA. hi. ko-4) se ghera denA; rAstA baMda kara denA. guja. OMdha bahuta giDagiDAte hue apanI dInatA prakaTa 'rAstA baMda karanA' 3643 karanA 3628 rUca a. de. 'ruca' 3644 ririyA a. de. 'rira' 3629 rUTha a. nA. bhava (saM. ruSTa; ruSa : prA. ruTTha *rila a. de. 'rala' 3630 vize; deM. iAle 10791) aprasanna honA. risa (1) a. sama (saM. riza; de. iAle. guja. rUTha 3645 10749) namheM nanheM chedoM se tarala dravya rUta a. de. 'ratA' 3646 kA nikalanA rUma a. anu. ('jhuma' kA anu. de. pR. 522, mA. (2) a. bhava (saM. rie : de. iAle 10749) hi. ko-4) 3647 nArAja honA. guja. risA 3631 rUra a. deza, U~ce svara meM bolanA; dahAr3anA risA a. de. 'risa (2)' 3632 3648 risiA a. de 'risa 2, 3633 rUsa a. bhava (saM ruSaH prA. rUsU ; de. iAle rIdha sa. de. 'rAdha' 3634 ___10794) roSa karanA; rUThanA, guja. rUsa rIjha a. bhava (saM. Rdhu ; prA. rijyU ; de. iAle 3649 2457) prasanna honA; mugdha honA. guja. rIjha rUha (1) a. de. 'roha' 3635 (2) a. de. 'saiMdha' 3650 rIta a. de. 'rita' 3636 reka a. anu. deza. (rekA de iAle 10734) rIdha sa. de. 'rAdha' 3637 gadhe kA bolanA; bahuta burI taraha se cillAte
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3967 2907 hindI-gujarAtI dhAtukoSa 145 hue gAnA yA bolanA, guja. reMka 'gAya-bhaisa kA rodha sa. nA. bhava (saM. ruddha vize; rudhH prA. rUddha; bolanA, bhadde prakAra se ronA' 3651 de. iAle 10775) rokanA. guja. rodha raMga a. bhava (saM. riGgaH prA. riMgaH de iAle 0000 10739) kIr3oM, sarIsRpoM kA calanA; dhIre ropa sa. bhava (sa. rupa ; prA. ruppa ; de. iAle dhIre calanA. 3652 10783) lagAnA; sthApita karanA. guja. ropa 3666 reMDa a. deza. garbhita honA; gehU~ Adi kA isa avasthA ko prApta honA jisake kucha hI samaya rola a. bhava (saM. luD: prA. lol ; de. iAle bAda usameM bAle phUTatI haiM 3653 11080) ghumAnA; sApha karanA. guja. roLa re sa. deza. (de. pR. 526, mA. hi. ko-4) kisI vastu meM DAlakara laTakAnA 3654 rova a. de. 'ro' 3668 rekha sa. nA. sama (saM. rekhA saMjJA rekhA khIMcanA, rosa a. bhava (saM. ruSaH prA. ros ; de. iAle citra Adi aMkita karanA. guja. rekha 3655 10857) vAdagrasta honA. 3669 reghA sa. nA. ardhasama (re, ga, svara saMjJA de. roha a. bhava (saM. rui ; prA. rohU ; de. iAle pR. 525, mA. hi. ko-4) sasvara gAnA, reMkanA 10862) ArohaNa karanA, car3hanA 3670 3656 rauMda sa. deza. mardana karanA; pairoM se bahuta adhika reta sa. nA. bhava (reta saMjJAH saM. retra saMjJA de. mAra-mAra kara aMjara-paMjara DhIle karanA. tula. iAle 10816) retI se ragar3akara kATanA, guja. khUda, gUMda 3671 aujAra kI dhAra ragar3anA. tula. guja. reta ro (1) a. bhava (saM. ru; de. iAle 10644) saMjJA 3657 AvAz2a karanA reha sa. nA. bhava (saM. rekhA saMjJA; rikha : prA. (2) a. de. 'ro' 3672 rehA; de. iAle 10810) rekhAMkita karanA raurA sa. nA deza. (raurA saMjJA) vyartha bolanA, 3658 hallA karanA 3673 raMga a. de. 'raMga' 3659 laMgar3A a. nA. bhava (laMgar3A vize; saM. laga roMsa a. de. rosa 3660 vize; de iAle 10877) laMgar3Akara calanA, rotha a. nA. bhava (saM. romantha saMjJA; prA. romathU guja. laMgaDA 3674 de. iAleM 10853) pagurAnA; socate rahanA laMgarA a. de. 'laMgar3A' 3675 laMbA sa. nA. bhava (jaMbA vize; saM. lamb ; prA. ro a. bhava (saM. rud prA. roy ; de. iAle 10840 laMba; de. iAle 10951) laMbA karanA. guja. rudana karanA. guja. ro. 3662 laMbA 3676 roka sa. deza. ( * rokki; de. iAle 10827) lakaDA a. nA. bhava (lakaDI saMjJA; saM. lakuTa gati baMda karanA; manA karanA. guja. roka prA. lakkuDa; de iAle 10875) sUkhakara 3663 lakaDI kI taraha sakhta ho jAnA; hADa-hAra roda a. de. 'ro' 3664 ho jAnA. tula. guja. lAkaDI saMjJA 3677 . 3661
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakha sa. bhava (saM. lakSa ; prA. lakkha ; de. iAle sIdhe na cala pAnA; vicalita honA. guja. 10883 tathA 10891) dekhanA; tADa jAnA. laTapaTa 'sneha se saTanA' 3689 guja. lakha 3678 lar3a sa. deza. (* laDa; de. iAle 10920) lakhalakhA a. anu. deza. (*lakka; de. iAle eka padArtha, vyakti kA dUsare padArtha, vyakti _10876) dhUpa se hA~phanA 3679 se Takkara khAnA; vAga yuddha karanA. guja. laDa lakheda sa. de. 'khadeDa' 3680 3690 lakhera sa. de. 'khader3a' 3681 lar3akhar3A a. anu. bhava (saM. laT, de. iAle laga a. bhava (saM. laga : prA. lagg ; de. iAle 10916) DagamagAnA; asthira honA. guja. laDa_10895) jur3anA; anubhava honA. guja. lAga baDa 'laTakanA' 3691 3682 lar3abar3A a. de. 'lar3akhar3A' 3692 laca a. de. 'lacaka' 3683 latADa sa. nA. deza (* lattA prA. lattA saMjhA, lacaka a. deza. (*laccU ; de. iAle 10907) de. iAle 10931) rau danA; lAta se mAranA. laMbI cIz2a kA dabAva Adi se jhukanA; striyoM tula. guja. lAta sajJA; lAtATa 3693 kI kamara kA nakhare-najAkata se jhukanA; guja. laliyA sa hai 'satAha 3694 lacakA, lacaka; lAMca 3684 lathAr3a sa. de. 'lather3a' 3695 lachiA (1) sa. anu. (lacchA saMjJA; de. pR. - lather3a sa. deza. 'a vyu. de. pR. 140, hi. ke. 550, mA. hi. ko-4) Dore, sUta Adi kA za.) kIcar3a Adi lapeTanA; bhatrsanA karanA lacchA banAnA 3696 (2) a. bhava (saM. lakSita bhU. kRH prA. lakkhia; de. iAle 10885) dikhAI denA *laddha sa. nA. bhava (saM. labdha vize; prA. laddha; 3685 de. iAle 10946) prApta honA; de. 'lAdha' guja. lAdha 3697 lajA a. bhava (saM. laj; prA. lajjAda: de. iAle 10909) apane anucita AcaraNa kA lapa a. anu. (de pR. 559, mA. hi. ko-4) anubhava karake saMkucita honA; zarmAnAH de. beta kA eka chora pakar3akara jora se hilAne 'lAja' guja. lajava, lajAva 'badanAma karanA, jAne se idhara udhara jhukanA. guja. lapa 3686 'chipanA 3698 laTa a. bhava (saM. laTH de. iAle 10916) lapaka a. deza. (* lappaH de. iAle 10939) thakakara giranA; roga Adi se kamajora par3a jhaTapaTa cala par3anA; kisI para jhapaTanA. guja. jAnA. guja. laTa 'lar3anA.' 3687 lapaka; tula. guja. lapakAro saMjJA; lapaTu vize laTaka a. de. 'laTa' U~cI jagaha ke Azraya 3699 se nIce kI ora avalaMbita honA, TaeNganA. lapaTa a. de. 'lipaTa ' 3700 guja. laTaka 3688 lapalapA a. de. 'lapa' 3701 laTapaTA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 139, lapeTa sa. deza. (* lappeTa; de. iAle 10942 hi. de. za.) kamajorI, naze Adi ke kAraNa sUta, kapar3e Adi ko kisI cIz2a ke cAroM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa ora pherA dekara lagAnA; sameTanA. guja. lapeTa (2) a. nA. bhava (saM. lala; de iAle 3702 _10986) lAlAyita honA 3715 lapha a. deza. (a. vyu. de. pR. 140, hi. de. lava sa. de. 'luna' 3716 za.) lapanA; jhukanA. 3703 lavaka a. de. 'loka' 3717 laphalaphA a. de. 'lapa' 3704 lazakAra sa. anu. (de. pR. 566, mA. hi. kolabajha a. deza. (de. pR. 179, de. za. ko.) 4) maha se lazalaza zabda karate hue zikArI ulajhanA, pha~sanA 3705 kutte ko uttejita karanA 3718 labar3a a. nA. deza. (labAr3a vize.) jhUTha bolanA; , nA lasa (1) sa. bhava (saM. lam ; prA. lasUH lhasU ; a. libar3anA. tula. guja, labADa vize: labaDa de. iAle 10993) camakanA, dikhAI denA. 'laTakanA 3706 guja. lasa lamaka (1) a. nA. deza. (laMbA vize) laMbAI (2) sa. deza. (*lasa; de. iAle 10994 ke kAraNa bAla nIce kI ora laTakanA cimakAnA, saTAnA. guja. lasa 'phisalanA' (2) a. de. 'lapaka' 3707 3719 laraka a. de. 'laTaka' 3708 lasaka a. de. 'lasa (2), 3720 larakharA a. de. 'lar3akhar3A 3709 lasalasA a. de. 'lasa (2) 3721 lAja a. nA. vi. (laz2e saMjJA; phA.) kA~panA; laha sa. bhava (saM, labhU ; prA. labhU , lahU ; de Dara jAnA.guja. laraja 3710 iAle 10948) pAnA; lAbha karanA. guja. lalaka a. bhava (saM. lal : de. iAle 10968) lahe 'dhyAna se sunanA' 3722 . kisI cIz2a ke lie atyadhika utsuka honA; umaMga se bhara jAnA. guja. laLa 'prema se lahaka a. deza. havA kA calanA; laharAnA 3723 uttejita honA' 3711 lahakAra sa. anu. ubhAr3anA; kuttA chor3anA 3724 lalakAra sa. anu. nA. deza. (lalakAra saMjJA prA. lahaTa a. deza. (de. pR. 180, de. za. ko.) lallaka saMjJAH de. pR. 723, pA. sa. ma. * paracanA 3725 lallakka; de. iAle 10973) vipakSIko lahara a. de. 'laharA' 3726 lar3ane kI cunautI denA; ubhAr3anA. guja. lalakAra saMjJA 3712 laharA a, nA. bhava (lahara saMjJA; saM. laharI; prA. laharI; de. iAle 10999) havA ke jhoMke se lalaca a. deza. kisI abhilaSita vastu kI prApti hilanA-DulanA; havA kA calanA. guja. laherA ke lie utsuka honA; lAlasA karanA. guja. 3727 lalacA 3713 lahalahA a. de. 'laharA' lahalahAnevAlI harI lalasA a. nA. bhava (lAlasa saMjJA; saM. lasa; de. pattiyoM se bharanA; panapanA 3728 iAle 11026) -kI lAlasA karanA. tula. guja. lAlasA saMjJA 3714 lahesa sa. bhava (saM. zliSuH prA. silesUH lesaNa lalA (1) a. nA. vi. (lAla saMjJA; ara.) lAlI saMjJAH de ilAle 12742) palastara karanA pakaDanA TipakArI karanA 3729
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta lA~gha sa. bhava (saM. laghuH prA. laMghU de iAle 10905) nA~ghanA, pAra karanA guja. lAMgha bhUkhA rahanA 3730 4 lA (1) sa. bhava (saM. labh; prA. lAya vize; de. iAle 10948 ) le AnA; sAmane rakhanA, guja. lAva (2) saM. bhava (saM. lag; prA. le; de. iAle 11004) prayukta karanA, taiyAra karanA, guja. lAva 3731 lAkha (1) a. nA. bhava ( lAkha saMjJA; saM. lAkSA; prA. lakkhA ; de. iAle 11002) barasanoM ke chedoM para lAkha lagAkara unheM baMda karanA. tula. guja. lAkha saMjJA (2) sa. de. 'lakha ' 3732 lAga a. de. 'laga 3733 lAja a. de. 'lajA ' 3734 lAtara a. nA. deza. (lAta saMjJA; de. pR. 181, de. za. ko.) calate calate thaka jAnA; pathabhraSTa honA 3735 lAda sa. bhava (saM. lad; prA. ladd; de. iAle. 10966) aneka cIz2oM ko eka para rakhanA; Dhone ke lie bojha bharanA. guja. lAda 3736 lAdha sa. nA. maca (labdha vize; sa. labhUH prA. ladUdha; de. iAle 10946) pAnA, lenA. guja. lAdha milanA 3737 lApha a. deza. (* lappha de. iAle 10939) kUdanA 3738 lAla sa. bhava (saM. lAlana saMjJA; lalU prA. lAlaNa, de. iAleM 11025 ) lADa karanA; pAlana-poSaNa karanA. tula. guja. lAlana-pAlana saMjJA 3739 lAva sa. deza. laganA; sparza karanA 3740. lASa sa. de. 'lAkha' 3741 lAsa a. de. lasa 3742 6 lA~gha likha sa. sama (saM. likha ) koI bAta lipibaddha karanA; graMtha racanA. guja. lakha 3743 lipaTa a. bhava (saM. lipUH prA. lipU de. iAleM 11061) saTanA, lagna honA. guja, lapeDa 3744 livaDa a. anu. (de. pR. 583, mA. hi. ko - 4 lathavatha honA; sananA; sa. latha patha karanA 3745 lilaka a. de. " lalaka 3746 lizaka a. anu. (de. pR. 583, mA. hi. ko - 4 ) bahuta tejI se camakanA 3747 lisa a. de. 'lasa 3748 liha sa. bhava (saM. likhU; prA. lihU de. iAle 11084) de. 'likha' 3749 lIpa sa. bhava (saM. lie; prA. lippU de. iAleM 11061 ) kisI cIz2a para gADhe yA patale padArtha kA lepa karanA. guja. lIpa, lIMpa 3750 lIla sa. deza. (* ni + galU de. iAleM 7163 nigalanA 3751 luMDiyA sa. nA. deza (luMDI saMjJA *luNDa; de. iAle 11076) sUta, rassI Adi kI luDI yA gole ke rUpa meM lapeTanA tula. guja lUMDo saMjJA 'bhraSTa puruSa 3752 9 luka a. bhava (saM. lup prA. laTUTa vize: de. iAle 11083) chipanA 3753 lughar3a a. de. 'lur3haka 3754 lupa a. sama (saM. lupU) lupta honA. tula. guja. lucaka sa. bhava (saM. luJcaH prA. luc; de. iAle 11074 ) jhaTake ke sAtha chInanA 3755
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza luTaka a. de. 'lur3haka' 3756 luha a. bhava (saM. lubh ; de. iAle 11085) luTapuTa a.de. 'laTapaTA' 3757 de. 'lubhA' 3776 luTara a. de. 'loTa' 3753 lUka sa. deza. Aga laganA; a. de. 'luka' 3777 laTha a. de. 'lur3ha' 3759 lUTa sa. deza. (*luTTa; prA. luTU de. iAle luDaka a. de. 'lur3haka' 3760 1:078) jabaradastI chInanA; ThaganA, guja. lukhur3A a. de. 'lar3akhar3A' 3761 lUTa 3778 laDiyA sa. bhava (saM. lui; de. iAle 11050 .lana sa. de. 'luna' 3779 gola turapanA 3762 . lma a. nA. deza (*lumba; prA. lubi saMjJA; de. lur3ha a. bhava (saM. luTaH prA. luda; de. iAle iAle 11089) jhUlanA, laTakanA gujaH lUma 11079) cakkara khAte hue Age bar3hanA yA 3780 giranA; rapaTanA. guja. luThaH 'ruI sApha karanA * lor3hanA' 3763 lUra a. de. 'lura' 3781 . lur3haka a. de. 'lur3ha' 3704 lUsa sa. bhava (saM. lUp; prA. lUsa; de. iAle lur3hiyA a. de. 'luDiyA' 3765 11097) mATayAmeTa karanA; naSTa karanA 3782 luna sa. bhava (saM. la, prA. luN ; de. iAle le sa. bhava (saM. labha ; prA. le; de. iAle 11082) phasala kATanA; naSTa karanA. guja. 10948) prApta karanA; thAmanA; dhAraNa karanA. laNa 3766 guja. le 3783 lupa a. sama (sa. lupU) lupta honA. tula. guja. leTa a. sama (saM. leT ; de. iAle 11109) lopa saMjJA 3767 kisI AdhAra para par3A rahanAH ArAma karanA lubadha a. nA. ardhasama (saM. lubdha vize) lubdha guja. leTa 3784 honA. tula. guja, lubdha vize. 3768 lepa sa. de. 'lIpa' 3785 lubudha a. de. 'lubadha' 3769 levara sa. de. 'levAra 3786 lubhA a. bhava (saM. lubha prA. lubbha : de. iAle levAra sa. nA. deza (levAra saMjJA) lepa lagAnA 11086) AkRSTa honA; lAlasA karanA. guja. Aga para car3hAne se pahale baratana ke pede meM lobhA 3770 levA lagAnA 3787 lura a. deza (*lAt: prA. loT; de. iAle lesa sa. bhava (saM. zliS : prA. silesU , lesaNa 11156) Upara se tanI calI AI vastu kA saMjJA de. iAle 12742) jalAnA; dIvAra idhara-ughara hilanA DulanA; acAnaka A para miTTI Adi levAranA 3788 . pahu~canA 3771 leha sa. de. lesa 3789 luraka a. de. 'lur3haka' 3772 _ loka sa. deza. kisI cIz2a ko girane se pahale luriyA a. deza. prema-pUrvaka sparza karanA; thapa __ hI hAthoM se pakaDa lenA; rAste meM hI ur3A thapAnA 3773 lenA 3790 .. lula a. de. 'lura' 3774 luluA a. anu. (de. pR. 589, mA. hi. ko-4) loca sa. nA. sama (saM. locana saMjJA) prakAzita lUla kahakara ke kisIkA upahAsa karanA 3775 karanAH dekhanA, a. acchA honA 3791
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 loTa 3811 loTa a. deza. (lorTa; de. iAle 11156) vaMcha sa. nA. sama (saM. vAJchA saMjJA) cAhanA nIce-Upara hote hue jAnA; karavaTeM badalanA. 3805 guja. loTa 3792 vadusa sa. deza. doSa mar3hanA; bhalAburA kahanA lor3a sa. sama (saM. lui; prA. lola: de. iAle 3:07 11136) AvazyakatA honA; darakAra honA 3793 vadha (1) a. nA. bhava (saM. vRddhi saMjJA; prA. vaddhi, vuddhi; de iAle 12076) bar3hanA, loDha sa. de. (prA. loDh ; de. pR. 730, pA. sa. unnAMta karanA guja. vadha ma.) (paudhoM se phUla) tor3anA; (kapAsa) oTanA (2) sa. sama. (saM. vadhU ; vadha karanA tula. guja. loDha 3794 guja. vadha sajJA 3606 loDhaka a. de. 'luDhaka' 3795 vaphara a. deza. (de. pR. 185, de. za. ko.) lobha a. nA. sama (saM. lobha saMjJA) lubdha honA krodha se bakanA yA gurrAnA 3809 sa. lubdha karanA, lubhAnA. guja. lobhA 37:6 vara sa. de. 'bara' 3-10 lora a. de. 'lola' 3797 bargalA sa. vi. (vargalAnIdana; phA.) chala-phareba lola a. bhava (saM. luD ; prA. lolU de. iAle se kisIko kisI ora pravRtta karanA, bahakAnA - 11080) hilanA-DolanA. guja. roLa 'gola turapanA, naSTa karanA. 3798 varja sa. de. 'baraja' 3812 lohA a. nA. bhava (saM. loha saMjJA, prA. lohA vala a. de. 'bala' (2) kisI ora ghUmanA, lauTanA de. iAle 11158) kisI cIz2a kA adhika 3,13 samaya taka lohe ke baratana meM par3e rahane ke / kAraNa lohe ke guNa, raMga, svAda, Adi se| vasa a. de. 'basa' 3814 yukta honA. tula. guja. lodu saMjJA 3799 vasUla sa. nA. vi (vasUla saMjJA; ara.) vasUla lauka a. de. 'lauka' 3800 karanA. guja. vasulAta sajJA 3815 loka a. nA. ardhasama (saM. lokana saMjJA) vAkAra sa. deza. lalakAranA 3816 - camakanA; dikhAI par3anA 3801 vAca sa. de. 'bA~ca' 3817 lau a. bhava (saM. lU ; prA. lava ; de. iAle vAra sa. bhava (sa. vR; prA. vAra; de. iAle 10986) phasala kATanA 3602 11554) nichAvara karanA; utsarga karanA. guja. . lauTa a. deza. vApasa AnA; mukara jAnA; de. vAra 3818 'ulaTa' 3803 vAla sa. nA. sama (sa valaya sajJa) girAnA, lhesa sa. de. 'lesa' 3804 DAlanA. tula. guja. vaLu saMjJA 'vartula, jamIna kA bhAga' 3819 paMca (1) sa. bhava (saM. kaJc ; prA. vaMcU ; de. iAle 11:08) chalapUrvaka vyavahAra karanA vAva a. deza. bajanA; sa. bajAnA. tula. guja. guja. vaMca vAva 'bonA' 3820 (2) sa. de. 'bA~ca' 3805 vAsa sa. de. 'bAsa' 3821
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza vikalA a. nA. sama (saM. vikala vize) vyAkula honA; sa. kisIko becaina karanA. tula. guja. vikaLa vize 3822 vikasa a. nA. sama (saM. vikAsa saMjJA ) vikAsa ke rUpa meM honA: phUloM Adi kA khilanA. guja. vikasa 3823 vikIra sa. de. 'bikhara' 3824 vicara a. de. 'bicara' 5825 bicala a. de. 'bicala' 3826 vicAra a. de. 'bicAra 3827 vichala a. de. 'bichala' 3828 biDara a. de. 'biDara' 3829 vitatA a. deza. vyAkula honA 3830 vitara sa. sama (saM. vi. + tR) vitaraNa karanA. guja. vitara 3831 vithaka a. de. 'bithaka' 3832 vitharA a. de. 'bitharA' 3833 vidaka a. de. 'bidaka' 3834 bibala sa. sama (saM. vi + dala) dalita karanA; naSTa karanA 38:5 vidAra sa. de. 'bidAra' 3836 vidhaMsa sa. de. 'vidhA~sa' 3837 vidha sa sama (saM. vi + ghR) prApta karanA; apane sAtha lenA 3838 vinava sa. de. 'binau' 3839 vinasa sa. de. binasa' 3840 vibhA a. de. 'vibhA' 3841 vibhAsa a. de. 'vibhA' 3842 vibhUSa sa. na. sama (saM. vibhUSaNa saMjJA ) vibhUSita karanA. tula, guja. vibhUSaNa saMjJA 3843 vibheda sa. nA. sama (saM. vibhedana saMjJA ) bhedana karanA; kATanA guja. vibheda 3844 vimAsa a. bhava (saM. vi + mRz prA. vimaMsia trize: de. iAle 11821 ) vimarza karanA. guja. vimAsa 'socanA' 3845 151 vimoca sa. nA. sama (saM. vimocana saMjJA ) bimocana karAnA; nikAlanA. guja, vimoca 3846 trimoha a. nA. sama (saM. vimohana saMjJA ) mohita honA; bhrama meM par3anA; sa. mohita karanA. guja. vimoha 3847 viraca sa. de. biraca' 3848 virama a. de. 'birama' 3849 virAja a. de. 'birAja' 3850 virujha a. de. 'birujha' 3851 vilaMba sa. nA. sama (saM. vilamba saMjJA ) vilaMba karanA; a. vilaMba honA. guja. vilaMbA 3852 vilakha a. de. 'bilakha' 3853 bilagA a. de. 'bilagA' 3854 vilapa a. de. 'bilapa' 3855 vilama a. de. 'bilama' 3856 vilasa a. de. 'bilasa' 3857 vilA a. de. 'billA' 3858 viloka sa. de. 'biloka' 3859 vilor3a sa. de. 'bilAr3a' 3860 vilApa sa. nA. sama (saM. vilopana saMjJA) lepA karanA; nAza karanA: a. lupta honA. guja. vilopa 3861 vivada a. nA. sama (saM. vivAda saMjJA) vivAda karanA. tula. guja. vivAda saMjJA 3862 vivara a. de. 'bivara' 3863 vivAha sa. de. 'byAha' 3864 viha~sa a. de. 'biha~sa' 3965 vihara a. de. 'bihara' 3866 vIkha sa. ardhasama (saM. bIkSU ) dekhanA 3667 vela a. sama (saM. velU) hilanA; vikala honA 3868 besAsa sa. nA. ardhasama (saM. vizvAsa saMjJA ) vizvAsa karanA. tula, guja. vizvAsa saMjJA 3869 vaira sa bhava (saM. ava + kR; prA. akkhiNaNa vize de. iAle 732 ) - meM DAlanA, bonA, guz2a. ora 3870
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyatIta vyatIta a. nA. sama (saM. vyatIta bhU. kR.) sa~kura a. de. 'sikuDa' 3888 bItanA; sa. bitAnA. tula. guja. vyatIta bhU. kR. saMketa (1) a. nA. sama (sa. sai-keta saMjJA) ". 3871 saMketa karanA. guja saMketa vyApa a. sama (saM. vi + Ap ) vyApta honA. (2) sa. deza. saMkaTa meM DAlanA 3889 guja. vyApa 3872 sakela sa. deza. sameTanA, baToranA. guja. sakela zaMka a. nA. bhava (sa. zaGkA saMjJA) saMdeha 3890 karanA, DaranA. guja. zaMka 3873 sa~kucA a de. 'sakucA' 3891 zaramA a. nA. vi (zarma sa jJAH phA.) lajjita sa~koca sa. bhava sa. sam + kuc ; prA. sa koa; . . honA; sa. lajjita karanA. guja zaramA 3874 de. iAle 12832) de. 'sa~kuca' 3892 zarApa sa. nA. ardhamasa (sa. zApa sajJA) kisIko sa~kopa a. nA. sama (saM. saD-kopa saMjJA) zApa denA. guja. zApa 3875 kopa karanA. guja. kopa 3893. zithilA a. nA. samA (sa. zithila vize) saMkora sa. deza (* sikka; de. iAle 13387) zithila honA; thakanA; sa. zithila karanA. tula. . sikor3anA. guja. sa kora 3894 guja. zithila vize 3876 . sakrama a. nA. sama (sa. sakramaNa saMjJA) zUla a. sama (sa. zUlU ) zUla kI taraha gar3anA; sakramaNa karanA. guja. sakrama 3895 - zUla gar3ane ke samAna pIr3a honA; sa. zUla *sa ghara sa. deza. saMhAra karanA. guja. sa ghara cubhAnA. 3877 'rakhanA' 3896 zRMgAra sa. nA. sama (sa. zRMgAra saMjJA zRMgAra saMgharA sa. deza (de. pR. 186, de. za. ko.) * karanA. tula. guja. zRMgAra saMjJA 3878 TAvI yA udAsIna gAya ko usakA dadha dahane zodha sa. sama. (sa. zudha) zuddha karanA; khoja ke lie paracAnA yA phusalAnA 3897 _ karanA. guja. zodha 3879 *saMghAra sa. de. 'saMghara' 3898 zoSa sa. sama (saM. zuS) zoSaNa karanA. guja. *saca sa. bhava (sa. sam + ci; de. iAle zoSa 3850 12867) jamA karanA, baToranA. guja. sAMca sa~upa sa. de. 'saupa' 3881 3899 saMka a. de. 'zaMka' 3882 *saMcara a. bhava sa. sam + cara: prA. saca; saMkarA sa. nA. bhava (sA~kara vize; :sa. saGkaTa de. iAle 12868) calanA, phiranA. guja. vize; prA. saM kara; de. iAle 12817) taMga sAMcara, sacara 3900 karanA. tula. guja. sAMkaDaM vize 3883 sa~jo sa. bhava (saM. sam + yujU ; prA; saMjo; de. saMkalapa sa. nA. ardhasama (saM. saMkalpa saMjJA) iAle 12989) sajAnA; sajja karanA. guja saMkalpa karanA; dhArmika rIti se koI cIz2a sajAva 3901 dAna karanA. tula. guja. sakalpa sajJA 3884 *saMtApa sa. nA. sma (saM. santApa sajJA) saMtApa sa~kalA sa. de. 'saMkalapa' 3885 denA; satAnA. guja. saMtApa 3902 sakA a. de. 'zaMka' 3886 saMtoSa a. nA. sama (saM. santoSa) saMtoSa honA; sa~kAra sa. deza. saMketa karanA 3887 santoSa karanA. guja. saMtoSa sa. 3903
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza saMdha a. nA. ardhasama (sa. sandhi saMjJA) saMyuH sa~varA a. nA. bhava (sA~varA vize; sa. zyAmala; kta honA; sa. saMyukta karanA. guja. sAMdha 3904 prA. sAmala; de. iAle 12665) zyAmala ho saMdhAna sa.nA. .sama (sa. sandhAna saMjJA) dhanuSa jAnA. guja. zAmaLu vize 3918 para bANa car3hAkara lakSya karanA; nizAnA sAdhanA saMhAra sa. de. saMghara 3919 tula. guja. saMdhAna saMjJA 3905 saka a. bhava (sa. zak ; prA. sakkU de. iAle saMpa a. nA. ardhasama (sa. sampanna vize) pUrA 12252) samartha honA saMbhava honA. guja. zaka honA; samApta honA 3906 3920 saMpaDa a. de. 'sapar3a' 3907 sakapakA a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 141 saMpAda sa. de. 'saMpAra' 3908 hi. de. za) hicakAnA; cakita honA 3921 saMpAra sa. ardhasama (saM. sam + pU de. iAle sakatrakA a. deza. 'sakapakA' 3922 12939) pUrA karanA 3909 sakasa a. deza. bhayabhIta honA, ar3anA 3923 saMpekha sa. nA. ardhasama (saM. samprekSaNa saMjJA) sakasakA a. de. 'sakapakA' 3924 dekhanA 3910 sakAra sa. nA. ardhasama (sa. satkAra saMjJA, prA. *saMbara sa. nA ardhasama (saM. sambaraNa saMjJA) sakkAra; de. iAle 13108) svIkAra karanA; saMvaraNa karanA, rokanA 3911 mahAjanI bolacAla meM huMDI kI miti pUrI *saMbodha sa. nA. sama (saM. sambodhana saMjJA) hone ke eka dina pahale huMDI dekhakara usa para samajhAnA-bujhAnA; bodha karAnA. guja. saMbodha hastAkSara karanA aura uttaradAyitva mAnanA 'saMbodhana karanA' 3912 3925 sa~bhala a de. 'saMbhAla' 3913 sakila a. bhava (saM. sama + ka; prA. saMkigNa . vize; de iAle 12823) phisalanA; sikur3anA *saMbhAra sa. bhava (sa. sam + smR; prA. saMbhA jamA honA; sa. jamA karanA. guja. sa kela sa. ria vize; de. iAle 13057) smaraNa karanA 3926 guja. saMbhAra 3914 sa~bhAla sa. bhava (saM. sama + bhaH prAH saMbhAra: sakuca a. bhaya (sa. sam + kuc : prA. saMkul ; de. iAle 12824) saMkoca karanA; lajjita de. iAle 12961) TekanA; pAlana karanA honA; sa. lajjita karanA. guja. saMkoca, guja. sa~bhALa 3915 saMkocA 3927 *saMbhrAja a. nA. sama (saM sambhrAja saMjJA) sakucA a. de. 'sakuca' 3928 pUrNataH suzobhita honA 3916 sakur3a a. de. 'sikur3a' 3929 saMvara (1) a. bhava (sa sam + vR; de. iAle *sakupa a. de. 'sakopa' 3930 13021) sundara rUpa meM AnA; saMvArA jAnA *saketa a. deza (de. pR. 187, hai. za. ko) guja. samAra 'ThIka karanA, sabjI kATakara saMkucita honA, sikur3anA 3931 taiyAra karanA sakoDa sa. bhava (sa. sam + kud prA. saMko(2) sa. bhava (saM. smR; prA. samar ; de. iAle Dia vize; de. iAle 12833) saMkucita 13863) smaraNa karanA. guja. smara 3917 karanA; baToranA 3932 20
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 sagabagA a. anu. (de. pR. 251, mA. hi. ko - 5) lathapatha honA; phuratI karanA; de. ' sakapakA ' de. sA~ca 3933 sacara a. de. ' saMcara 3935 sacA sa. nA. bhava (sAca saMjJA; saM. satya saMjJA; prA. sacca; de. iAle 13112) saccA kara dikhalAnA. tula. guja. sAca saMjJA; sAdhuM vize 3936 saja a. nA. bhava (sa. sajya vize, prA. sajjU, de. iAle 13091) vastrAbhUSaNa se alaMkRta honA; sa. dhAraNa karanA. guja. saja 3937 saTa a. deza. (a. vyu. de. pR. 142, hi. de. za.) do vastuoM kA eka sAtha laga jAnA, nikaTa AnA. guja. saTa 'phisala jAnA' 3938 saTaka a. deza. (* saTTa de. iAleM 13100 dhIre se khisaka jAnA; sa. nAja nikAlane ke lie DA~Tha pITanA, guja. saTaka 'lupta honA, bhAga jAnA' 3939 saTakA sa. anu. (de. pR. 255, mA. hi. ko - 5 ) char3I, koDe Adi se isa prakAra mAranA ki 'saTa' zabda ho; 'saTasaTa' karate hue koI kriyA karanA 3940 zabda saTakAra sa. de. 'saTakA' 3941 saTapaTA a. anu. deza (a. vyu. de. pR. hi. de. za. ) saMkoca karanA; 'saTapaTa' karanA 3942 142, zabda saThiyA a. nA. bhava (sATha vize; saM. SaSTi; prA. saTThI; de. iAle 12804) sATha varSa kI avasthA kA honA; vRddha honA 3943 saThora sa. anu. ( baToranA kA anu. de. pR. 257, mA. hi. ko - 5 ) ekatra karanA 3944 sar3a a. bhava (saM. zada prA. saDU de. iAle 12268 ) kisI cIz2a kA galanA, burI hAlata meM rahanA. guja. saDa 3945 * satakAra sa. nA. satkAra karanA; 3946 satarA a. deza. (a. vyu. de. pR. 142, hi. de. za. ) iThalAnAH kruddha honA; sa. cir3hAnA 3947 *sata sa. nA. ardhasama (saM. saMtarpaNa saMjJA ) bhalI-bhA~ti tRpta karanA. guja. saMtarpa 3948 satA a. bhava (saM sam + tap; prA. saMtAvU; de. iA 12886 ) kaSTa denA. guja satAva 3949 *satokha sa. nA. ardhasama (saM. saMtoSaNa saMjJA ) saMtuSTa karanA; prasanna karanA. guja. saMtoSa 3950 lagabagA ardhasama (saM. satkAra saMjJA ) ijjata karanA. guja. satkAra sad a. bhava (saM. syand; prA. saMdUH de. iAle 13869) rasanA; nAva ke chedoM se pAnI AnA 3951 sadartha sa. nA. sama (saM. sadartha saMjJA ) samarthana karanA, guja. sadartha 'zubha artha 3952 sanaka a. nA bhava ( sanaka saMjJA; saM. svan; prA. saNa; de. iAle 13901) pAgala honA; sara meM zUla jaganA. tula. guja. saNako saMjJA 3953 sana kiyA a. de. * sanamAna sa. nA. " sanaka' 3954 ardhasama ( sa sammAna saMjJA ) sammAna karanA. guja. sanmAna 3955 sanasanA a. bhava (saM. sam + nadH deM. iAle 12972 tathA 13901) gatizIla padArtha meM havA lagane, calane yA pAnI ubalane Adi se ' sana sana' zabda utpanna honA. guja. saNasaNa 3956 sanmAna sa. de. ' sanamAna 3957 sapaca a. de. pUrA honA 3958 sapar3a a. bhava ( sa sam + pat, prA. saMpaDU de. iAle 12930) giranA; pha~sanA guja. sAMpaDa prApta honA; paidA honA 3959
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza sapata a. deza. kisI sthAna para pahu~canA 3960 samujha a. de. samajha 3974 sapanA a. nA. ardhasama (sa, svapna saMjJA) samuhA a. nA. bhava (saM. sammukha vize. prA. svapna honA; sa. svapna dikhAnA. tula. guja. samuha, de. iAle 12982) sAmane AnA sapanu saMjJA 3961 yA honA; sAmane lAnA. tula. guja. sAmu sapara a. de. 'saMpAra' 3962 vize. 3975 sabunA sa. nA. vi. (sAbuna saMjJA; ara.) sAbuna sameTa sa. bhava (sa. sam + veSTra; de. iAle lagAnA. tula. guja. sAbu saMjJA 3963 13026) baToranA; taha karake khAnA. guja. samaka a. deza. camakanA 3964 sameTa 3976 samajha a. bhava (saM. sam + budhH prA. saMbujh ; de. samo a. de. 'samA' 3977 iAle 12959) jAna lenAH vicAranA; sa. samrAja a. sama (sa. sam + raj) acchI taraha kisI bAta ko jAna lenA. guja. samaja 3965 pratiSThita honA, virAjamAna honA 3978 samada (1) a. deza. (de. pR. 188, de. za. ko.) samhala a. de. 'sa~bhala' 3979 premapUrvaka milanA, bheTanA; sa. bheTa denA, sara a. bhava (sa. sa; prA. sara ; de. iAle 13250) vivAha karanA sarakanA; kAma calanA. guja. sara 3980 (2) sa. nA. ardhasama (saM. samvAda saMjJA) samAcAra denA. tula. guja, saMvAda 'bAtacIta' saraka a. de. 'sara' reMganA. guja. saraka 3981 3966 + saraja sa. nA. ardhasama (sa. sarjana saMjJA) sarjana samapa sa. de. 'sauMpa' 3967 karanA. guja. saraja 3982 samara (1) sa. de. 'sumira' saradA a. nA. vi. (sadI saMjJA; phA.) saradI (2) a. de. 'sa~vara' 3968 lagane ke kAraNa ThaMDA yA zithila honA; sa. *samarpa sa. nA. sama (sa. samarpaNa saMjJA) sama- ThaMDA karanA. tula. guja. zaradI saMjJA 3983 rpaNa karanA. guja. samarpa 3969 saradiyA a. de. 'saradA' 3984 samA a. bhava. (saM. sam + mA; prA. samA; de. sarapharA a. anu. (de. pR. 298, mA. hi. koiAle 12975) bhItara AnA; aTanA; sa. 5) vyagra honA. ghabarAnA 3985 aTAnA, bharanA. guja, samA a. 3970 *sarabara a. anu. (de. pR. 298, mA. hi. ko*samAcara sa. nA. sama (sa. samAcaraNa saMjJA) ____5) kisIkI samatA karanA. tula. sarabhara saMjJA AcaraNa karanA; a. vyApta honA. tula. guja. 3986 samAcaraNa saMjJA 3971 *samAdhAna sa. nA. sama (sa. samAdhAna saMjJA) sarasa a. nA. sama (saM. sarasa vize) harA honA, kisIkA samAdhAna karanA; sAntvanA denA. tula. sohanA; rasapUrNa honA. tula. guja. sarasa vize guja. samAdhAna saMjJA 3972 ____3987 samAra (1) sa. ardhasama (sa. sam + mR; de. sarasarA a. nA. anu. bhava (sarasara; sa. sa; de. iAle 12978) mAranA, naSTa karanA. guja. iAle 13257) 'sarasara' AvAz2a honA; sA~pa 'samAra' 'mAranA, kATanA Adi kA reganA. guja. sarasara saMjJA 3988 (2) sa. de. sa~vAra 3973 sarasA a. de. 'sarasa' 3989
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ saraseTa saraseTa sa. anu. (de. pR. 300, mA. hi. ko- sasaka a' de. 'sazaka' 4005 - 5) phaTakAra atalAnA 3990 sasara a. nA. ardhasama (sa. saraNa) sarakanA sarahata sa. deza. (de. pR. 300, mA. hi. ko - ra 4005 5) sAfa karane ke lie anAja phaTakanA, sastA a. nA. vi. (sastA vize; susta vize; phA. __ pachor3anA. 3991 se-ha. bhA.) sastA honA; sa. sastA karanA. tula. *sarApa sa. nA. ardhasama (saM. zApa saMjJA) zApa guja. sastu vize 4007 denA; kosanA. guja. zApa 3992 saha sa. bhava (sa. saha; prA. saha; de iAle sarAha sa. bhava (saM. zlAgh ; prA. salAha ___13304) jhelanA, phala bhoganA. guja. saha, sahe, de. se 4008 iAle 12734) prazaMsA karanA. guja. sarAha 3993 sahama a. nA. vi. (sahasa saMjJA; phA.) bhaya mariyA sa. deza. (de. pR. 189.de. . ko khAnA, DaranA 4009 anusAra rakhanA, taratIba se lagAkara ikaTThA sahara a. de. 'sihara' 4010 karanA 3994 *saharA sa. de. 'sahalA' 4011 *saruha a. deza. sudharanA; sulajhanA 3995 sahalA sa. nA. deza (a. vyu. de. pR. 142, sarekha sa. deza. sahejanA 3996 hi. de. za.) dhIre-dhIre malanA yA hAtha pheranA; salasalA a. nA. anu. bhava (salasala saMjJA; saM. gudagudAnA. guja. sahelAva 4012 sal ; de. iAle 13287) reMganAH sa. sahAra sa. de. 'saha' 4013 khujalAnA, gudagudAnA 3997 saheja sa. deza. (a. vyu. de. pR. 142, hi, salAka sa. nA. vi. (salAkha saMjJA; phA.) salAkha de. za.) sa~bhAlanA; jA~canA 4014 'se kisI cIz2a para lakIra khIMcanA; kisIkI sA~bhala sa. bhava (saM. sam + bhala, prA. saMbhala de. A~khoM meM tapI huI salAI pherakara use aMdhA iAle 12962) smaraNa karanA; sunanA; a. .....: karanA 3998 sa~bhala. guja sA~bhaLa 4015 salAkha sa. de. 'salAka' 3999 *sA~sa sa. bhava (sa. zAsU prA. sAsU de. iAle saMvA~ga a. nA. ardhasama (sa. svADAga saMjJA) 12419) daNDa denA; DA~TanA: zAsana karanA nakalI bhesa banAnA; rUpa bharanA. tula, guja, 4016 svAMga saMjJA 4000 *sA a. deza. zAMta honA; samApta honA 4017 savAra sa. de. 'savAra' 4001 sAja sa. nA. bhaSa (saM. sajya vize; prA. sajja : sazaMka a. nA. sama (saM. sazaMka vize) zaMkAyukta de. iAle 13091 tathA 13093) sajAnA; honA; DaranA. tula. guja. sazaMka vize. 4002 taiyAra karanA. guja. sAja 'svaccha karanA' sasaMka a. de. 'sazaka' 4003 4018 sasa (1) sa. nA. sama (sa. sasana saMjJA) yajJa sAdha sa. sama (saM. sAdhU ; de. iAle 13339) meM pazu kA balidAna karanA; a. balidAna honA siddha karanA; nizAna lagAnA. guja. sAdha (2) a. sama (saM. zvas) sA~sa lenA 4004 4019
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoSa sAna (1) sa. bhava (saM sam + dhA; prA. saMdhA, saMdhU de. iAle 12898 tathA 12924) gU~dhanA zarIka karanA. guja. sA~dha 'jor3anA ' ( 2 ) sa. nA. bhava (saM. zAna saMjJAH prA. sANa; de. iAle 12383) sAna para car3hAkara dhAra teja karanA 4020 * sApa sa. nA. ardhasama (saM. zApa saMjJA ) zApa denA, kosanA, guja. zApa 4021 . sAla sa. nA. bhava (saM. zalya saMjJA, zal; prA. sallia vize; de. iAle 2354) kaSTa denA; cubhAnA. guja. sAla a. 4022 sAsa sa. de. 'sasi 4023 sAha sa. deza grahaNa karanA; lenA guja. sAha. 4024 siMkora sa. de. 'sakoDa' 4025 siMgAra sa. nA. bhava (saM. zRMgAra saMjJA; prA. siMgAriya vize; de. iAle 12593) zRMgAra karanA; sa~vAranA 4026 sikuDa a. deza. (*sikka de. iAle 13387) saMkucita honA 4027 sikura a. de. 'sikur3a' 4028 siTapiTA a. anu. deza (a. vyu. de. pR. 142, hi. de.za.) daba jAnA; maMda par3a jAnA 4029 sidhA a. bhava (saM. sidhU prA. sijjhU de. iAle 13407) jAnA; mara jAnA. guja. sidhAva 4030 sidhAra a. de. 'sidhA' 4031 sinaka sa. deza. andara se jora kI vAyu nikAlate huai nAka kA mala yA kapha bahAra karanA 4032 sipara sa. de. 'sumira' 4033 * simeTa sa. de. 'sameTa' 4034 *siya (1) sa. de. utpanna karanA, racanA (2) sa. deza. sInA 4035 157 * sira ( 1 ) sa. nA. ardhasama ( saM sarjana saMjJA ) sRjana karanA. guja. saraja (2) sa. de. 'saca' 4036 sirA ( 1 ) a. nA. bhava. ( sIla vize; sa. zItala vize; prA. sIala; de. iAleM 12487) ThaMDA honA tRpta honA; sa. ThaMr3A karanA; dhArmika avasaroM para gehU~, jau Adi ko ugAI huI bAle yA patriyA~ kisI jalAzaya meM le jAkara pravAhita karanA (2) a. nA. deza. (sirA saMjJA ) sire taka pahuMcanA; nipaTanA; sa. sire taka pahu~cAnA 4037 sisaka a. anu. (de. pR. 376, mA. hi. ko - 5 ) 'sIsI' dhvani karate hue ronA, subakanA. tula. guja, sisakAro saMjJA 4038 sisakAra a. de. 'sisaka' ; jIbha dabAte hue vAyu mu~ha se isa prakAra choDanA jisameM sITI kA-sA 'sIsI' zabda hotA hai; sItkAra karanA. guja. sisakAra 4039 sihara a. nA. bhava (saM. zivA saMjJA: prA. sihara de. iAle 12435 ) kA~panA; bhayabhIta honA 4040 sihalA a. nA. deza ThaMDA honA, saradI khAnA 4041 sihA a. bhava (saM. spRhaH prA. siMhU de. pra. 159, hi. de. za.) IrSyA karanA: lalacanA, tula. guja. spRhA saMjJA 4042 sihAra sa. deza (de. pR. 377, mA. hi. ko - 5 ) talAza karanA; ikaTThA karanA 4043 sihika a. deza. sUkhanA, phasala kA sUkhanA 4044 sIMga sa. nA. bhava (sIMga saMjJA; saM. zRGga, prA. siraMga; de. iAle 1258) curAe hue pazu pakar3ane ke lie unake sIMga dekhanA aura unakI pahacAna karanA. tula. guja. siMga saMjJA 4045 sIMca sa. bhava (saM sic; prA. siMc; de. iAle 13394) per3a-paudhoM ko pAnI denA; chir3akanA guja. siMca, sIMca 4046
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sI sa. bhava (saM. sin ; prA. sivva ; de. iAle nAka ke mala ko Upara kI aura khIMcanA; (tala 13444) suI yA sue se kiye hue chidroM se vAra) khIMcanA 4063 tAgA nikAlakara kapar3e Adi ke Tukar3oM ko sur3asur3A sa. anu. deza. (de. pR. 194, de. za. jor3anA 4047 ko.) (hukkA Adi) isa taraha pInA ki 'sur3asIkha sa. bhava. (saM. zikSa ; prA. sikkhU ; de. sur3a' AvAz2a nikale; kArya karate samaya sur3a iAle 12430) kisI viSaya kA jJAna prApta sur3a zabda karanA 4064 karanA; anubhava prApta karanA. guja. sIkha, zIkha suDuka sa. de. 'sur3aka' 4065 4048 sudhara a. nA. bhava (*zuddhakAra; de. iAle 12521) sIja a. bhava (saM zrA; de. iAleM 12712 tathA durasta honA, bigar3e hue kA banAnA. guja. 13933) Aga aura pAnI kI sahAyatA se / sudhara 4066 pakanA; galanA. guja. sIjha 4049 suna sa. bhava (saM. zru; prA. suNa ; de. iAle sIjha (1) a. de. 'sIja' __12598) zravaNendriya se zabda kA grahaNa karanA; (2) a. bhava (saM, sidh ; prA. siz2a ; de. dhyAna denA. guja. suNa, saNa. 4067 iAle 13408) guja. sIjha, sIja 4050 subaka a. anu. deza. (a. vyu. de. pR. 142 sITa a. anu. (de. pR. 378, mA. hi. ko-5) hi. de. za.) 'subaka-subaka' dhvani ke sAtha baDha-bar3ha kara bAteM karanA; jITa hA~kanA 4051 ronA 4068 sIda a. sama (saM sId ) duHkha pAnA; naSTa honA subuka a. de. 'subaka' 4069 4052 *subha a. deza. suzobhita honA 4070 sIla a. de. 'sirA' 4053 subhA sa. bhava (saM. zubh ; de. iAle' 12538) sIva a. de. 'sI' 4054 suMdara banAnA 4071 sukaca a. de. 'sakuca' 4055 sumara sa. de. 'sumira' 4072 sukuDa a. de. 'sikur3a' 4056 * sumira sa. bhava (saM. smR; prA. samar ; de. iAle sukura a. de. 'sikur3a' 4057 __13863) smaraNa karanA. guja. samara 4073 *sugabugA a. de. 'sagabagA' 4058 suraka sa. anu. (de. pR. 410, mA. hi. ko-5) sugA a. deza. duHkhI honA; bigar3anA 4059 sura-sura zabda karate hue tathA eka-eka chUTa sucaka a. de. 'sakuca' 4060 __ bharate hue koI tarala padArtha pInA 4074 suca sa. de. 'saMca' 4061 surajha a. de. 'sulajha' 4075 surasurA a. anu. bhava (saM. surasura, prA. surasuraH suTuka (1) a. nA. deza. (suTakA saMjJA) suTakA de. pR. 921, pA. sa. ma.) kIr3oM Adi kA mAranA, cAbuka lagAnA surasura karate huai reMganA; zarIra meM halakI khujalI (2) a. deza. cupake se nikala jAnA; siku yA surasurAhaTa honA; sa. koI aisI kriyA inA 4062 karanA jisase surasura zabda ho 4076 sur3aka sa. anu. deza (*suDha; prA. suDhia vize; sureta sa. deza (de. pR. 195, de. za. ko.) de. iAle 13467) kisI tarala padArtha ko kharAba anAja ko acche anAja se alaga nAka kI rAha sAMsa ke sAtha bhItara khIMcanA; karanA 4077
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa sulaga a. nA. bhava (saM. samlagna vize, sam + *sUda sa. sama (saM. sUdu) mAra DAlanA, naSTa laga ; prA. saMlagga; de. iAle 12999) karanA 4094 (lakar3I upale Adi kA) Aga pakaDanA kur3hanA sadha a. nA. ardhasama (saM. zuddha vize) zuddha guja, saLA 4078 honA; satya siddha honA; sa. zodhanA 4095 sulajha a. deza. (de. pR. 195, de. za. ko.) sala sa. nA. bhava (saM. zUla saMjJA; prA. sUla; de. gutthI kA khulanA; pecIdagI kA dUra hAnA. 4079 iAle 12575) bhAle chedanA; kaSTa denA; sulaTa a. deza. (*sam + ul + laTH de. iAle ___ a. dukhanA; cumanA. tula. guja. zULa saMjJA 13237) sIdhA honA. guja. sulaTa; tula. guja. 4096 sUlaTu vize. 4080 *sUba a. nA. ardhasama (saM sravaNa saMjJA) pravAsulAga a. de. 'sulaga' 4081 hita honA; sa. prasava karanA 4097 susaka a. de. 'sisaka' 4082 sRja sa. sama. (saM. sRj) sRSTi karanA, racanA. susatA a. nA. vi. (susta vize; phA.) thakAvaTa guja. sarja 4098 dUra karanA: ArAma karanA. tula. guja. susta seka sa. nA. deza ( seka; de. iAle 13581 vize. 4083 Aga para pakAnAH garama karanA. guja. zeka, *susuA a. de. 'susaka' 4084 seka 4099 susuka a. de. 'sisaka' 4085 seMdha sa. nA. deza (seMdha saMjJA) corI karane ke sustA a. de. 'susatA' 4086 lie dIvAra meM cheda karake makAna meM ghusane ke suhA a. bhava (saM. zubh ; de. iAle 12537) lie rAstA banAnA 4100 zobhA denA, phabanA. guja. suhA 4087 seka sa. de. 'seka' 4101 sUMgha sa. deza. (* zakhaH prA. siMgha ; de. iAle seTa a. deza. kisIkA mahattva Adi svIkAra karanA 12579) nAka se gaMdha grahaNa karanA; (sA~pa kA) 4102 DasanA. guja. sUgha 4088 sela a. deza. cala basanA 4103 . sUkha a. nA. bhava (saM zuSka vize; prA. sukkha ; de. iAle 12552) jalahIna honAH DaranA selha a. de. 'sela' 4104 guja. sukA, suka 4089 seva sa. bhava (saM. sevH prA. sev ; de. iAle sUja a. bhava (saM svi; de. iAle 12568) 13593) sevA karanA; aNDe senA. guja. seva kisI aMga kA phUla jAnA. guja. sUja 4090 4105 sUjha a. bhava (saM. sudhU ; prA. sujjh ; de. iAle sehaya sa. deza. jhADa-buhArakara sApha-sutharA 12527) dikhAI denA; dimAga meM AnA. guja. banAnA 4106 saMta sa. deza. saMcita karanA; saMbhAlakara rakhanA sUDa sa. deza. (deza. de. pR. 196, de. za. ko) 4107 ghUsanA; baMda karanA 4092 soMTa sa. deza. sudhArAnA 4108 sUta a. nA. bhava (saM. supta vize, svap ; prA. so a. bhava (saM. svap ; prA. suv, sov ; de. sutta; de. iAle 13979) sonA, sUthanA iAle 13902) nidrAgrasta honA, leTanA, 4093 guja. sU 4109 sUjha 4091
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 soa a. de. 'so' 4110 soka a. nA. ardhasama (saM. zoka saMjJA ) zokabihvala honA: sa. sokhanA 4111 soca sa. bhava (saM. zuc ; prA. soccU de. iA 12621) vicAra karanA; zoka karanA. tula, guja. soca saMjJA 4112 soja a. deza. zobhA denA 4113 sojha sa. deza. zuddha karanA; DhU~DhanA 4114 sodha sa. ardhasama (saM. zudhU; de. iAle 12626) DhU~r3hanA; zuddha karanA. guja. zodha, sodha 4115 sorA a. nA. deza (sora saMjJA ) boI huI cIz2a meM sora yA jaDa nikalanA 4116 soha (1) sa. bhava (saM. zudh; prA. sohU de. iAle 12630) (kheta) nirAnA. guja. so. (2) sa. bhava (saM. zubh : prA. sobhU, soh; de. iAle 12636) zobhita honA, camakanA. guja soha, so 4117 soharA sa. de. 'sahalA' 4118 sauMca sa. nA. ardhasama (saM. zauca saMjJA) malatyAga karanA 4119 sauMda sa. nA deza (sauMdana saMjJA ) reha mile pAnI meM kapar3e bhigone kA kAma karanA; de. 'sAna' 4120 sauMdha sa. nA bhava (saM. sugandha saMjJA prA. sauMdha; de. iAle 13454) sugaMdhayukta karanA. (2) sa. nA. bhava (saM. sam + ud + dhA; de. iAle 13235) sAnanA 4121 sauMpa sa. bhava (saM. sam + R prA. samappU de. iAle' 13192) (vastu Adi) kisIke sipurda karanA. guja. soMpa 4122 saura sa. de. 'saeNvara' 4123 sauja a. de. 'soja' 4124 sauna sa. de. 'sauMda' 4125 sobha sphura a. nA. sama (saM. sphuraNa saMjJA ) prakaTa honA; koI bAta mana meM sahasA utpanna honA. guja. sphura 4126 syo sa. de. 'sev' 4127 * sraja sa. de. 'sRja' 4128 * srava a. nA. sama (saM. sravaNa saMjJA ) bahanA; TapakanA. guja. srava 4129 * svaccha sa. nA. sama (saM. svaccha vize) svaccha karanA tula. guja. svaccha vize 4130 * svapnA sa. nA. sama (saM. svapna saMjJA ) svapna dikhAnA. tula, guja. svapna saMjJA 4131 svahA a. de. 'suhA' 4132 *svA~ga sa de. savA~ga 4133 *svIkAra sa. nA. sama (saM. svIkAra saMjJA ) svIkAra karanA; apanAnA. guja svIkAra 4134 kar3a a. nA. deza ( hA~ka saMjJA ) ha~kAranA; galA phAr3akara cillAnA. tula. guja. hA~ka saMjJA 4135 ha~kara a. de. 'ha~kar3a' 4136 ha~kAra a. nA. deza (* hakkAra: prA. hakkAra ; de. iA 13941 ) jora se AvAz2a de kara kisI dUra ke manuSya ko pukAranA; lalakAranA. guja. hakAra 4137 kAla sa. de. 'hA~' 4138 ha~Da a. deza. paidala calate hue cAroM tarapha ghUmanA-phiranA; mAre mAre phiranA, guja. hRIMDa 'calanA' 4139 ha~Dava a. deza. gauoM Adi kA raMbhAnA; jora kA zabda karanA 4140 haMsa a. de. 'isa' 4141 haa sa. de. 'hana' 4142 hakabakA a. nA. anu ( hakkA-bakkA vize; de. pR. 509, mA. hi. ko - 5 ) staMbhita honA; bhauMcaka raha jAnA 4143
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoSa hakalA a. anu. deza (de. pR. 200, de. za. ko.) har3ahar3A a. de. 'har3abar3A' 4156 vAgyaMtra, vizeSataH jihvA ke doSa ke kAraNa hata sa. nA. sama (saM. hata bhU. kR.) hatyA karanA; ruka-ruka kara bolanA 4144 ___pITanA 4157 hakA (1) sa. deza (de. pR. 510, mA. hi. ko hatha-vA~sa sa. nA. bhava (hiM hAtha + bhavA~sanA) -5) pAla tAnanA; jhaMr3A uThAnA de. 'hathiyA': kisI vyavahAra meM lAI jAnevAlI (2) sa. de. 'haMkAra' 4145 vastu meM pahale-pahala hAtha lagAnA 4158, haga a. bhava (saM. had; de. iAle 13960) hathiyA sa. nA. bhaya (saM. hasta saMjJAH prA. itya, zauca karanA: atyadhika mAtrA meM denA. guja. de. iAle 14024) apane adhikAra meM kara haga, agha 4146 lenA; hAtha se pakar3anA 4159 ........ haca a. de. 'hicaka' 4147 hathyA sa. de. 'hathiyA' 4160 hacaka a. anu. (de. pR. 510, mA. hi. ko-5) hadasa a. nA. bi. (hadasA saMjJA; ara.) Dara. bhAra par3ane para cArapAI, gAr3I Adi kA jhoMkA jAnA 4161 khAnA; sa. jhoMkA denA. guja. acakA 4148 hana sa. bhava (saM. hanH prA. haNa; de. iAle - haTa a. deza. ( haTTa; de. iAle 13943) 13963 tathA 14139) vadha karanA. guja. kisI sthAna se calA jAnA; pIche haTanA. guja. haNa 4162 . haTa, haTha saMjJA 4149 ipa sa. nA. anu. (de. pU. 517, mA. hi.ko haTaka a. nA. deza. . (*haTTakka; de. iAle -5) koI cIz2a hapa karate para mu~ha meM : 13945) rokanA 4150 rakhanA yA nigalanA; tula. guja. hapa saMjJA *haTha a. nA. deza (haTha saMjJA) haTha karanA; saMkalpa 4163 karanA. guja. haTha 4151 habaka sa. anu. (de. pR. 517, mA. hi ko-5) haDa a. deza. taula meM jAMcA jAnA, taulA jAnA jhapaTakara kisIko dA~ta se kATanA, kisI 4152 vastu, phala Adi ko ghaTa se dAMta se kATakara har3aka a. deza (*haTa; prA. haDhA de. iAle khAnA. guja. hayaka cauMkanA' 4164... 13942) kisI vastu ke lie lAlAyita honA; ibarA sa. de. 'har3abar3A' 4165 cidanA. tula. guja. haDakavA saMjJA 'haDaka, hara sa. bhava (saM.ha; prA. har; de. iAhe. jalAtaMka'; haDasela 'khadeDa denA' 4153 13980) haraNa kara lenA. chIna lemA. guja. haDapa sa. nA. anu. deza (de. pR. 200, de. za.. hara 4166 ko.) kisI vastu kI anucita sAdhanoM dvArA haraka a. deza. kisI vastu kI prApti kI icchA kabhI na dene kI icchA se apane adhikAra meM karanA 4167 kara lenA; nigalanA. guja. haDapa 4154 . *harakha a. nA. arthasama (harakha maMzA; saM. harSa isakr3A a. anuH deza. (haDabaD; iAle . saMjJA) harSita honA. guja, harakha 4168 : 13949) har3abar3I meM koI kAma karanA; sa. jaldI *harakhA a. de. 'harakha' 4169 kArya karane ke lie kisIko prerita karanA harabarA a. de. 'har3abar3A' 4170 . ....: 4155. haravA a. de. 'har3avar3A' 4171
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ *haraSa a. nA ardhasama (saM. harSa saMjJA) harSita padArtha ko hAtha se yA kisI cIz2a se hilAnA, honA. guja. harSa:4172 sUpa yA anya pAtra meM anna athavA dUsarI harasa a. deM. 'haraSa' 4173 vastuoM ko rakhakara unheM isa prakAra pachor3anA hamArA a. anu. (de. pR. 522, mA. hi. ko ki unakA khokhalA aMza alaga ho jAya. tula. -5) 'harahara' kI AvAz2a honA; sa. 'harahara' guja. hiloLo saMjJA hilora' 4185 zabda utpanna karanA. tula. guja. harahara saMjJA hasa a. bhava (saM. has ; prA. has ; de. iAleM 4174 14021) ha~sanA. guja. hasa 4186 haribarA a. de. 'hariA' 4175 hariA a. nA. bhava (harA vize; saM harita; prA. hahara a. anu. (de. pR. 536, mA. hi. ko-5) ___kA~panA; parezAna honA 4187 hariya; de. iAle 13985) harA honA, sa. haharA a. de. 'hahara' 4188 harA karanA. tula. guja. hariyALI saMjJA 'hariyAlI'; haru vize 4176 hahala a. de. 'hahara' 4189 hahalA a. de. 'hahala' 4190 haruA a. nA. bhava (haruA vize; saM. laghu vize; hA~ka sa. bhava (saM. hakkU prA. hakkU de. prA. lahu; de. iAle' 10896) halakA honA; iAle 13939) ikkA, bailagAr3I Adi jaldI se jAnAH sa. halakA karanA. tula. guja. vAhanoM ko calAnA: bar3hA-car3hA kara bAteM karanA haLavu, halaku vize 'halakA' 4177 guja. hAka 'hA~kakara bhagA denA; calAnA' harSa a. nA. sama (saM. harSa saMjJA) de. 'haraSa' 4191 14178 halaka a. deza. (* hala; prA. halahalia vize; hA~r3a a. deza (* haNDa; de. iAle 13943) ve. iAle 14003) hilanA, asthira honA. AvArAgadI karanA. guja. hA~Da 'calanA' 4192 guja. haLaka 'laTakanA'; halaka 4179 hA~ta (1) sa. deza. alaga karanAH dUra karanA halakA a.. nA. bhava (sa. laghu vize; ramha, prA. (2) sa. de. 'hata' 4193 lahu; de. iAle 10896) halakA honA; hA~pa a. de. 'hA~pa' 4194 ilakoranA; sa. halaka karanA. tula. guja. halaku hA~pha a. deza. (*hampha; de. iAle 13973) vize. 4180 thakAvaTa, bhaya Adi ke kAraNa phephar3oM kA halakAra sa. nA. vi. (hala saMjJA; ara.) hala karake jaldI jaldI aura lambe-lambe sA~sa lene bahata hI mahIna cUrNa ke rUpa meM lAnA; chita- laganA. guja. hA~pha, Apha 4195 sanA. tula. guja. hala saMjJA 'phaisalA' 4181 hA~sa a. bhava (saM. has ; prA. hass ; de. iAle hA~sa halabalA a. anu. (de. pR. 530, mA. hi. ko 14048) ha~sanA. tula. guja. hAMsI saMjJA -5) bhaya yA zIghratA Adi ke kAraNa ghaba- 4196 pranA; sa. kisIko ghabarAne meM pravRtta karanA hAra a. bhava (saM. ha; prA. hAra; de. iAle "4182. 14061) parAjita honA; thakanA; sa. khonA; halarA sa. de. 'laharA' 4183 tyAganA. guja. hAra 4197 halahalA sa. deza (*hallU ; prA. hallAviya vize; hAla a. deza (halla; prA. hallU ; de. iAle de. iAle 14018) ghuser3anA; hilAnA; a. 14081) hilanA-DolanA, kA~panA. guja. hAla kA~panA. de. guja. halAva 4184 4198 halora sa. nA. bhava (saM. hillola saMjJA; de. hiMkara a. anu. (de. pR. 5546, mA.hi. ko-5) iAle 14121) jala athavA anya tarala ghor3oM kA hinahinAnA, hIMsanA 4199
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza hiMca a. deza. pIche kI ora haTanA 4200 hilaka a. deza. (hallU : de. iAle 14120) hiMcha a. bhava (saM. abhi +iSa; de. iAle hihakanA; sisakanA; sikor3anA 4219 536) icchA karanA; cAhanA 4201 hilakora sa. deza (hill ; de. iAle 14120) hiMDa a. bhava (saM. hiND prA. hiMDA de. iAle jala ko taraMgita karanA. guja. hilloLa 4220 ___14089) calanA. guja. hIDa 4202 hilaga a. bhava (saM abhi + lA; de. iAle 528) hiMDora a. de. 'hiMdora' DolanA 4203 hiMdora sa. nA. bhava (saM. hiNdola; prA. hiMDolaNa paracanA; pha~sanA 4221 __ saMjJA. de. iAle 14095) ghugholanA 4204 hilora sa. nA. de. 'halora' hilakoranA. gaja. hiMsa a. de. 'hIsa' 4205 hiloLa 4222 hikalA a. de. 'hakalA' 4206 hihinA a. de. 'hinahinA' 4223 hica a. de. 'hicaka' 4207 hIMga a. de. 'hIsa' 4224 hicaka a. deza (* hicca; prA. hiMcia vizeH hIca sa. de. 'khIMca' 4225 de. iAle 14083) hicakI lenAH hicaki- hIcha sa. de. 'hiMcha' 4226 cAnA. guja. hIca. hIcaka 'jhUlAnA' 4208 hIDa (1) a. de. 'hiMDa' hicahicA a. de. 'hicaka' 4209 __ (2) sa. deza. dhaMdholakara gaMdA karanA; huDakanA *hitA a. nA. deza (hita saMjJA) hitakara honA; 4227 anurAga se yukta honA tula, guja. hita saMjJA hIsa a. bhava (saM. he ; prA. hesia, hIsamaNa 4210 hitau a. de. 'hitA' 4211 ___saMjJA; de. iAle 14166) ghor3e kA hinahinaka a. de. 'hinahinA' 4212 hinAnA 4228 hinahinA a. anu. deza (+ hina; de. iAle. hIca a. de. 'hicaka' 4229 14092) ghor3e kA hIsanA. guja. haNahaNa hIcha sa. de. 'hIcha' 4230 4213 hiraka a. de. 'hilaga' paracane ke kAraNa dhIre hITha a. bhava. ( saM. abhi + sthA; de. iAle 518) jAnA: nikaTa AnA 4231 dhIre pAsa Ane laganA; saTanA 4214 deM. 'hiraka' 4215 hola a. de. 'hila' 4232 hira (1) a. de. 'hara' hu~ka a. de. 'hu~kAra' 4233 (2) sa. de. 'hara' 4216 hu~kAra a. anu. darpayukta hokara 'hu' zabda kA hirA (1) a. deza. khetoM meM bher3a, bakarI Adi uccAraNa karanA; cigghADanA 4234 caupAye rakhanA jisameM unakI leDI yA gobara huA a. anu. (de. pR. 559, mA. hi ko-5) se kheta meM khAda ho jAya gIdar3a kA 'huA~ huA~ karanA 4235 (2) a. de. 'herA' 4217 huka a. deza (de. pR. 559, mA. hi. ko-5) hila (1) a. deza. ( hilla; de. iAle bhUla jAnA; vAra yA nizAnA cUkanA 4236 14120) abhidhA hotA: kAMpanA. gaja.hila. hala hakAra a.de. kAra! 4237 (2) a. deza. ( hila ; de. iAle 14116) huTaka a. deza. (de. pR. 203, deza. ko.) baccoM dilamila jAnA; eka ho jAnA. guja. haLa kA ronA 4238 4218 huDaka a. de. 'huTaka' 3239
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ huta a. nA. sama (saM. huta bhU. kR.) Ahuti ke hUTha a. deza. haTanA; kisIkI ora pITha karanA . rUpa meM Aga meM paDanAH sa. de. 'hana' 4240 4254 hudaka a. deza. umaMga meM Akara Age baDhanA hUda sa. deza. bArabAra Thokara lagAkara tor3anA phor3anA 4255 / 4241 hUna sa. de. 'huna' 4256 huna (1) sa. bhava (saM. huH prA. huNa ; de. iAle 14139) jalAne ke lie koI cIz2a Aga hUra sa. de. 'hUla' 4257 meM choDanA; Ahuti denA.. hUla sa. nA. deza. (*hUla; de. iAle 14147) . gar3AnA 4258 (2) sa. de. 'hana' 4242 *hera sa. deza ( hera; prA. hera, de. iAle., humaka a. nA. anu. bhava (saM. huskAra; prA. ____14156) kisI cIz2a ko DhU~DhanA; jAsUsI huMkAra; de. pR. 949, pA. sa. ma.) 'hum' dhvani uccarita karanA; ullAsita honA 4243 - karanA. guja. hera 4259 . humaga a. de. 'humaka' 4244 hera-phera sa. de. 'hera' + 'phera' 4260 heriyA a. deza. (de. pR. 568, mA. hi. ko-5) humasa a. deza (a. vyu. de. pR. 143, hi. de. jahAja ke agale pAloM kI rassiyA~ tAnakara za.) icchA Adi uThanA; uttejita honA / -4245 bA~dhanA, heriyA mAranA 4261 hulaka a. nA. vi. (halaka saMjJA; phA.) ke karanA ila sa. bhava (sa. *hii ; de. iAle 14115) 4246 krIDA karanA; pAnI meM ghusanA; avahelanA halakA sa. deza. (de. pR. 203, de. za. ko.) karanA. guja. haLa 'avaidha rUpa se strI kA ukasAnA, ghAvA karanA 4247 puruSa se hilanA-milanA' 4262 . . hulasa a. bhava (saM. ut + lasU ; prA. ullas ; hokara a. anu. (de. pR. 570, mA. hi. ko de. iAle 2375) ullasita honA; umar3anA. 5) ho ho zabda karanA; hakAranA 4263 guja. ulAsa 4248 ho a. bhava. (sa. bhU; prA. bhava, ho; de. iAle huzkAra sa.. anu. (de. pR. 562, mA. hi. ko- 9416 tathA 1031) kAyama rahanA; paristhiti 5) huza-huza zabda karake kutte ko kisIkI Adi meM parivartana AnA. guja. ho 4264 . aura kATane ke lie uttejita karanA. guja. hor3a a. nA. deza (hor3a saMjJA; hoDDa prA. husakAra 4249 hoDDa, huDDa saMjJA; de. iAle 14175) huhA a. atu. (de. pR. 563, mA. hi. ko-5) kisIse hoDa lagAnA. tula. guja. hoDa saMjJA hU hU zabda honA; sa.haha zabda karanA. 4250 4265 hUMka (1) a. de. 'hukAra' homa sa. nA. sama. (saM. homa saMjJA) havana karanA * (2) a. anu. pIr3A ke kAraNa gAya kA raMbhAnA 4251 hora sa. de. 'hera' 4267 -267 .. . . hU~sa sa. anu. (de. pR. 563, mA. hi. ko-5) holda sa. deza (de. pR. 204, de. za. ko. ) raha raha kara kur3hate hue kisIko burA bhalA dhAna ke kheta meM ghAtapAta dUra karane ke lie kahanA 4252 hala calAnA 4268 hUka a. nA. bhava (hika saMjJA; saM. hikkA saMjJA; hauka (1) a. de. 'hukAra' prA. hikkA; de. iAle 14075) hUka kI (2) a. deza. paMkhe se havA karake Aga pIDA uThanA. tula. guja. hikA saMjJA 4253 sulagAnA; de. 'dhauMka' 4269+1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtukoza-TippaNI .. 37 2 'prA. aMkavAliyA' cAhie-ha. bhA. 7 mA. hi. ko. vyu. aMkhuA saMjJA, saM. akSa, prA. rUpa nahIM diyA / 8 mA. hi. ko. meM kevala saMskRta 'aGga' kA dizeka hai| 9 saMbhavataH 'aMga' se sambaddha 14 yaha dhAtu mA. hi. ko, meM nahIM hai| yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| mA. hiM. ko. vyu. saM. 'adi' bAMdhanA, baMdhana karanA / 40 mA. hi. ko. vyu. saM. 'ullaMghana' se / 41 mA. hi. ko. vyu. saM. 'avahelana' se / saMbhavataH 'A + jval' yA 'apa + jvala' se nipanna, 'ulU' kA prAkRta meM 'jula', jisase Ula hokara aUla yA aula ho sakatA haiM / ghyu. asaMbhAvya 44 mA. hi. ko. byu. saM. Akula se, ? 45 mA. hi. ko. tyu. saM. 'cakita' se, ? . 49 mA. hi. ko. vyu. saM. 'AkarSaNa' se, ? 50 mA. hi. ko. vyu. saM. 'AkarSa' se ?, saM. A + kRSU, prA. AgAsiya de. ialeM 1002 saM. 'Akula' se sIdhe hI niSpanna mAnane para tatsama / 54 mA. hi. ko. vyu. saM. 'AkoMzana' se ? 55 mA. hi. ko. vyu. saM. 'khara' (tIvra yA kaTu) se ? 56 mA. hi. ko. vyu. saM. 'ekatra' se ? 61 mA. hi. ko. vyu. saM. 'agra' se ? 62 mA. hi. ko. vyu. 'AguMThana' se-asaMbhAvya, vyu. 61 ke anusAra svIkArya / de. za. ko. ne ise dezaja batAyA hai, de. pR. / / , asvIkArya / 70 (2) mA. hi. ko. vyu. 'saM. aMga + hi. oTa' se ? 71 ha. bhA. ke anusAra yaha dhAtu 'Agala' se vyutpanna nahIM ho sktii|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 hindI-gujarAtI dhAtukoza 75 mA. hi. ko. meM yaha dhAtu nahIM hai / 78 mA. hi. ko. meM yaha dhAtu nahIM hai / 'acaya', 'acava' kI vyu. saM. 'Acamana' se dI hai| 83 (1) saM. 'ujjvAra' se - ha. bhA. / 84 mA. hi. ko. vyu. 'saM. Ata, prA. aTaTA' se? asviikaary| 'ad' tatsama - ha. bhA. 85 mA. hi. ko. vyu. saM. 'ATaGkaNa' se / 86 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 87 mA. hi. ko. meM saM. 'ardha + kal kiMvA attara + kala' - isa prakAra vyutpatti sUcita kI hai / gujarAtI rUpa 'aThakala' diyA hai, sahI rUpa hai 'aTakala' / 89 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 90 mA. hi. ko. meM 'aTerana' saMjJA kI vyutpatti saM. iti-IraNa' se dI gaI hai / 91 isake mUla meM mA. hi. ko. ne 'aThakhelI' saMjJA kA nirdeza kiyA hai / 92 mA. hiM. ko. meM vyu. 'saM. sthAna, pA. ThAna' se, ? 95 mA. hi. ko. meM vyu. 'saM. alaM = vAraNa karanA yA hi. haTha ?' 98 isako mA. hi. ko. ne 'anu' batAyA hai| 102 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 103 mA. hi. ko. meM vyu. saM. A + jJA (bodha karanA) -- AjJApana, pA. ampApana, prA. Agavana - isa prakAra dI gaI hai| 108 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 112 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / dvirukta -ha. bhA. 116 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 122 mA. hi. ko. vyu. 'anakha saMjJA saM an + akSa' se, ? 123 mA. hi. ko. vyu, 'saM. an + avaganA, Age baDhanA' 129 mA. hi. ko. vyu. 'saM. anAdara' se ? 130 mA. hiM. ko. vyu. "hi. ana=nahIM + saM. rasa' / 131 mA. hi. ko. vyu. saM. nava + hi bAsana ? 147 isakA prayoga paMjAba - rAjasthAna meM sUcita karake mA. hi. ko. ne vyu. dI hai, 'saM. A + pat' se; aura 'apar3AnA', 149 ke lie 'saM. apara' kA nirdeza kiyA hai / / 150 hi. za. ra. meM isakI vyutpatti 'Apa' se sUcita kI gaI hai, de. pR. 272 / 152 mA. hi. ko. vyu. 'saM. apasaraNa' se / 157 mA. hiM. ko. vyu. 'saM. ApRSTha' se / 158 mA. hi. ko. vyu. 'saM. Apothana' se / 171 saM. adbhuta, prA. abbhua se sambaddha-ha. bhA. / 172 mo. hi. ko. vyu. 'saM. abheda' se / 173 hi. de. za. ne ise a. vyu. batAyA hai| de. pR, 97 mA. hi. ko. ne 'saM A-pUrA, pUrA + mAna -mApa' se vyu. sUcita kI hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtukoza-TippaNI 186 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai| 188 mA. hiM. ko. vyu. 'saM. ardana' se / 192 'darara' se virUkta - ha. bhA. / 195 mA. hi. ko. vyu. saM. alasa' se? 196 mA. hi. ko. vyu. saM. sparzana se ? 202 mA. hi. ko. vyu. saM. anugAyana' se / 209 mA. hi. ko. vyu. 'saM. arUs = kSat, ghAva' se / 221 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 222 mA. hi. ko. 'saM. aT' se / 228 (2) mA. hi. ko, jyu. 'saM. avalokana' se ? 229 mA. hi. ko. vyu. 'saM. lIpa' se / 230 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ar' se / 236 mA. hi. ko. vyu ? 'saM. Aparjana yA phA. AvAja ? 237 mA. hi. ko. vyu ? 'hiM. aba + DerA ?' 238 mA. hi. ko. AnA kA purAnA rUpa' 263 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 264 mA. hi. ko. meM vyu. saM. asti / 272 mA. hi. ko. vyu. saM. haTha' ? 273 mA. hi. ko. jyu. 'saM. aMkana' se / 277 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 281 kucha vidvAna ise saM. 'Apa' se sambaddha batAte haiM -ha. bhA. / 289 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 300 mA. hiM. ko. jyu. 'sAmanA ke anu. para' / mA. hi. ko. vyu. 'saM. as-honA' / 332 mA. hi. ko. vyu. 'saM. iSTa' se / 333 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 338 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM haiM / 339 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 341 mA. hi. ko. vyu. 'saM. utkarNa, pA. ukkasa' / 345 mA. hi. ko. vyu. 'saM. Akula, pu. hiM. akutAnA' / 355 isake mUla meM a. ukhar3a hai / chattIsagaDhI meM 'ukhAna' rUpa milatA hai| cha. kA. u. ke anusAra saMskRta 'utkhATayati' se utpanna / 359 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 371 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 hindI-gujarAtI dhAtukoza 373 mA. hi. ko. vyu. 'saM. udghATana, prA. ugdhATana' pA. sa. ma. meM 'ugghATana' rUpa nahIM hai / 394 mA. hi. ko. meM 'gu. ucalA' rUpa ? 398 'ujar3a' aura 'ujara' kI vyu. eka hI hai, mA. hi. ko. kI vyu. yAdRcchika hai| 400 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 409 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ut + saraNa' / 415 mA. hi. ko. jyu. saM. utya + aMga' / 417 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 419 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 420 mA. hi. ko. jyu. saM. udvAsana' se, de. za. ko. ne ise dezaja kahA hai, de. pR. 331 / 421 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 432 yaha dhAturUpa mA. hiM. ko. meM nahIM hai| 434 mA. hi. ko. byu. 'saM. uttaraNa' se / 435 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. Atura' se / 437 mA. hi. ko. vyu. 'saM. utthApana' / 438 mA. hi. ko. vyu. saM. utthApana' / 441 mA. hi. ko. vyu. 'saM. utsAdana' se / 452 mA. hi. ko. vyu. saM. udadAraNa' se / 456 mA. hi. ko. jyu. saM. udvigna' se / 457 mA. hi. ko. vyu. 'saM. uddharaNa' se / 462 mA. ko. vyu. 'saM. uddhAraNa / 463 mA. hi. ko. vyu. saM. uddharaNa' / 464 mA. hi. ko. vyu. 'saM. udvasana, hiM. udharanA' / 467 mA. hi. ko. vyu. . 'saM. udaMcana Upara uThAnA yA khIMcanA' / 471 mA. hi. ko. vyu. 'unamAna=saM. ud-mAna' / 473 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unmeSa' / 474 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unnamana' / 475 mA. hi. ko. 'saM. unnaraNa Upara jAnA' / 477 mA. hi. ko. jyu. saM. utpanna' se / 488 guja. 'UpaDa' kI vyu. saM. ut + pat, prA. uppaD, de. iAle 1810 / 491 mA. hi. ko. vyu. (2) 'saM. upanayana' / 494 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 496 mA. hi. ko. vyu. 'saM. upaarjn'| 501 mA. hi. ko. vyu. saM. upasaraNa' / 514 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 dhAtukoza - TippaNI 517 ha. bhA. kI dRSTi se se Tarnara kI vyu. ThIka nahIM hai / prA. 'ucca' ke mUla meM saM. 'ud + jvalU' hai / 521 ha. bhA. isa vyu. se sahamata nahIM haiM / apa ucci ke mUla meM saM. ud + divaSa hogA / 522 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 525 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. ubharanA' se / 528 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / mA. hiM. ko. vyu. hiM. ucITanA' / 531 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unmaJca = Upara uThanA ' | a. vyu. de. pR. 88, hi. de. za. 542 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unmIlana' / 544 mA. hi. ko. jyu. 'saM. jRMbhaNa' / 549 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. ughaDanA' / 552 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. uDusanA' / 554 bR. hi. ko. 'de. ogAranA' / 561 568 569 570 534 535 mA. hi. ko. meM yaha dhAturUpa nahIM hai / mA. hi. ko. meM vyu. 'saM. ud + sthala' / mA. hi. ko. vyu. 'saM. ubloTana' / 571 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ud + larva' / mA. hi. ko. jyu. 'hiM ur3elanA' / 573 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 574 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ullaMbhana' | 579 mA. hi. ko. yu. 'saM. ullaMghana' / yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 588 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 580 590 'usana' saM. 'ut + zrAv' se, de. iAle 1859 / 593 mA. hi. ko vyu. 'saM. ucchvasana' / 596 mA. hi. ko. vyu 'saM. ut + zAlna' | 598 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 599 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / guja. 'sIjha' kA sambandha saM. 'sidhyati' se 601 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 613 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ut + sajjA' / 615 mA. hi. ko. vyu. (1) 'saM. Uha' (2) 'saM. UDha' / 621 de. za. ko. ne ise dezaja batAyA hai, de. pR. 17 / 622 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 626 mA. hi. ko. vyu. "hiM. uchalanA' /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 hindI-gujarAtI dhAtukoza 631 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 632 mA. hi. ko. vyu. 'saM. Avartana, prA. Avahana'; de. za. ko. ne ise dezaja batAyA hai, de. vR. 171 635 mA. hi. ko. vyu. 'saM. aMcana-pUjA karanA' / 636 mA. hi. ko. ne ise anu. batAyA hai / 637 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. oNgnA ' / 639 mA. hi. ko. vyu. 'saM. avagaraNa' / 641 mA. hi. ko. vyu. 'saM. avarundhana, prA. orujjhana, hi. ojhala' / 642 bho. kha. tu. a. ne. (1) ko dezI batAyA hai / 645 hi. vi. a. yo. ne 'upa + viSTa' kA nirdeza karate hue ise sopasargaja dhAtu kahA hai, de. pR. 139 / 650 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unnayana' / 652 yaha dhAnurUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 655 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. ora= aMta + AnA (pratya); / 661 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM. nahIM hai / 663 mA. hi. ko. vyu. 'saM. AvarSaga, prA. Avassana' / 664 mA. hi. kA. yu. 'saM. avadhAraNa' / 670 mA. hi. ko. vyu. 'saM. Avejana = vyAkula honA / 673 mA. hi. ko. vyu. 'saM. unmAda' / 676 mA. hi. ko. vyu. saM. ana + ghUrNana' / 679 de. za. ko. ne ise dezaja batAyA hai, de. pR. 18 / 684 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM. nahIM hai| 685 mA. hi. kA. vyu. 'saM. ava = burA + rasa' / 686 mA. hi. ko. ne ise anu. batAyA hai / 688 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kaaNkssaa'| 691 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kam (cAhanA)+ than - TAp' / 698 mA. hi. ko. vyu. 'saM. kaccaraNa' / 709 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 710 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 718 mA. hi. kA. vyu. saM. krssnn| 723 mA. hi. kA. vyu. 'saM. karSaNa, prA. kaDna' / 'karSa ' se prA. karis kAs hogA, hiM. 'kasa' / 742 mA. hi. ko. vyu. saM. krama, prA. kammavaNa, de. prA. kammavai, gu. kamAvU , siM. kamanu, marA. kamaviNe' guja. 'kamAvu' cAhie / 744 mA. hi. ko. vyu. 'saM. karSaNa' / 746 mA. hi. kA. vyu. 'hiM. kAlikha' / 747 mA. hi. ko. jyu. saM. kalarava' /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtukeza - TippaNI 753 'saM. kR.' se, zaMkAspada de. iAleM 3060 | 760 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kalpana' / 765 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / mA. hi. ko. vyu. 'saM. kaD yA kalU = saMjJAzUnya honA' / 780 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 784 de. za. ko. ne ise dezaja batAyA hai, de. pR. 24 | 768 799 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 800 mA. hi. ko. vyu. 'saM. kIrNana' / 801 mA. hi. ko. vyu. 'saM. karkaTa' / 804 mA. hi. ko. vya. 'saM. karttana' / 813 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 823 mA. hi. kA. vyu. 'hiM. kuMDa, halakI lakIra' / 827 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kucha, prA. kuDDha' / 829 mA. hi. ko. vyu. 'saM. kartana: kataranA' / 840 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kalava vA kurava, hiM. kurra" / mA. hi. kA. vyu. 'saM. kartana' / 844 865 867 chattIsagachI meM 'kuda' rUpa 868 879 mA. hi. ko. vyu. 'saM mA. hi. kA. vyu. 'saM. 885 mA. hi. ko. vyu. 'saM. kruddha' | 903 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / mA. hi. ko. jyu. 'saM. AkRta : Azaya' / milatA hai| de. pR. 275, cha. kA. 3. 1 ku+hana' | kuMD' / 904 mA. hi. vA. vyu. 'saM. kSaraNa' / 905 mA. hiM. ko. vyu. 'hiM khader3anA' / 906 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 910 mA. hi. ko. vyu. 'hi. khaderanA' / 911 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / mA. hi. ko. ne ise anu. batAyA hai / 912 921 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. khAtA' se, sA. jo. ko. ne 'khAtuM' phA. khata' se vyu. batAI hai / parantu yaha zabda arabI hai, de. pR. 180, hi. pa. phA. aM. pra. / 930 chattIsagar3hI meM 'khAnA' rUpa 'racanA' ke artha meM prayukta; de. pR. 278, cha. kA. 3 / 932 mA. hi. ko. vyu. 'hi bharanA' / 935 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 964 mA. hi. ko. vyu. 'saM. skaMdana' / 173
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza 965 mA. hi. ko. vyu. 'saM. khAdana' / 966 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kSepana, prA. khepana' / 967 vyu. zaMkAspada - ha. bhA. / 968 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kAsana, prA. khAMsana' / 972 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kSipta' / 976 mA.hi. kA. jyu. 'saM. kSINa, prA. khijja' dhAtukoza meM dI gaI vyu. zaMkAspada-ha. bhaa.| 979 mA. hi. kA. vyu 'saM. kIrNana' / 983 Tarnara ne 'khasa' rUpa nahIM diyA / 991 mA. hi. kA. vyu. 'saM. kRSa, prA. khaMca' / 994 mA. hi. kA. vyu. 'saM khidyate, prA. khijjai' / 999 mA. hi. kA. vyu. 'saM. khuDyA khoTa' / 1004 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1006 mA. hi. kA. 'saM. kSubdha' / / 1008 mA. hi. kA. vyu 'saM. kSuraNa' / 1009 yaha dhAtu mA. hi. ke. meM nahIM hai| 1011 yaha dhAturUpa mA.hi. kA. meM nahIM hai| 1012 mA. hi. ke. vya. 'saM. kSura, prA. khulla,' sA. jA. kA. ne ise vi. batAyA hai:khalA ara. vize. : 1013 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1021 yaha dhAtu mA.hi. ke. maM nahIM hai| 1028 yaha dhAtu mA.hi. ke. meM nahIM hai| 1031 mA. hi. ko. vyu. 'saM. koza + hi. nA pratya.' / 1032 mA. hi. kA. vyu. saM. kSepana' / 1042 mA. hiM. vA. vyu. 'saM. zvela' / 1047 mA. hi. kA. vyu. 'saM. graMthana' / 1051 mA. hi. kA. vyu. 'saM. gaccha' / 1061 yaha dhAtu hindI meM paMjAbI se AI hogI -ha. bhaa.| 1063 mA. hi. kAM. vyu. 'saM. ghaT, prA. ghaD, de. pR. 66-2, asvIkArya - ha. bhA., Tarnara ne guja. 'ghaDa' rUpa nahIM diyaa| 1072 mA. hi. kA. vyu. 'se. ghvr'|| 1093 chattIsagaDhI meM 'gara' rUpa mikatA hai de. pR. 275, cha. bhA. u.|| 1098 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1104 mA. hi. ko. vyu. 'saM. gadgada' / 1113 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1114 mA. hi. kA. vyu. saM. gaahn'|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuza-TippaNI 175 1121 sA. jo. kA. vyu. 'saM. garta, prA. gaDDa, hi. gADanA' / 1124 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1129 mA. hi. ko. vyu. 'saM. gaah'| 1138 mA. hi. kA. vyu. 'saM. guujn'| 1150 mA. hi. ko. vyu. (1) 'saM. guha', (2) 'saM. guNa' / 1159 mA. hi. kA. jyu. 'saM. gumphita' / 1162 mA. hi. kA. vyu. 'saM. avrudhn'| 1164 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1165 mA. hi. kA. vyu. 'saM. guru bar3A+heranA tAkanA' / ' 1170 mA. hi. kA. (1) vyu. 'saM gila = nigalanA' / 1171 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1180 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1184 mA. hi. kA. vyu. 'saM kuMThana' / 1196 mA. hi. kA. vyu. 'hiM. khodanA = gar3AnA' / 1193 mA. hi. kA. vyu. 'saM. go+ hAra (haraNa) / 1204 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1212 hi. de. za. pR. 89 para lekhaka dvArA diyA gayA Tarnara kA saMdarbha sahI nahIM hai| 1213 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1215 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| . . . . . 1216 hi. de. za. meM diyA huA prA. rUpa ? ? de. pR. 308, pA. sa. maH = ghumaghumiya vize. 1230 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1231 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai| 1232 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1234 mA. hi. kA. vyu. 'saM. gharSaNa, prA. ghasaNa' / 1261 de. za. kA. ne ise deza batAyA hai, de. pR. 53 / 1272 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1274 mA. hi. ko vyu. 'saM. candramA' / 1279 mA. hi. ko. vyu. 'saM. cakSu ora aMdha' / 1280 mA. hi. ko. vyu. 'hi. caka + cauhanA' / 1294 chattIsagar3hI meM 'cagha' rUpa milatA hai| de. pR. 275, cha. kA. u.| 1300 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai 1320 mA. hi. ko. vyu. 'saM. crcn'| 1326 mA. hi. ko. vyu. 'saM. cyvn'|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-sunApatI bhADA 1327 mA.hi. ko.. vyu. 'saM. caSaNa' / 1337 mA. hi. ko. vyu. 'hiM cau = cAra + aka-ciDna' / ___1366 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1381 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1388 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1389 mA. hi. ko. jyu. 'saM. cItkAra' / 1390 mA. hi. ko. jyu. 'saM. camatkR, prA. carvAki' / 1391 mA. hi. ko. vyu. 'saM. cipiTa, hiM. cimaTanA' / 1392 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1393 mA. hi. ko. vyu. 'saM. ciitkaar'| 1394 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1407 mA. hi. ko. jyu. 'saM. cUSaNa' / 1409 mA. hi. ko. vyu. 'saM. zuSka' / . 1436 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1469 mA. hi. ko. vyu. 'hi. caura + AnA (pratya) / 1482 mA. hi. ko. jyu. 'saM. chatraka' / 1488 mA. hi. ko. va. saM. cimiTa' / 1503 mA. hi. ko. byu. 'saM. kSaraNa' / 1504 mA. hi. ko. vyu. 'saM. chinna' / 1519 mA.hi. ko. vyu. 'saM. incha / 1520 yaha bhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1522 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1533 mA. hi. ko. jyu. 'saM. kSINa' / 1535 yaha dhAturUpa mA. hiM. ko. meM nahIM hai| 1538 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1539 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1547 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / / 1558 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. choha = prema +nA (pratya) / 1562. isakA saka. rUpa nahIM miltaa| 1572 pA. sa. ma. ne prA. rUpa 'jagajaga' diyA hai, de. pR. 344, hi. de. za. ne ise deza. batAyA hai, de. pR. 192 / 1598 mA. hi. ko. vyu. saM. jahana, hi, jahaDanA' / 1602 mA. hi...ko. vyu. 'hiM. cAMpanA kA anu.' / 1607 mA. hiM. ko. vyu. 'saM. jJapana' /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAza-TippaNI pR. 69 / 1611 chattIsagar3hI meM 'jiu' rUpa milatA hai / de. pR. 275, cha. kA. u. / 1624 mA. hi. ko. vyu. 'saM. udvilana = ugalanA' / 1632 isako de. za. ko. ne deza batAyA hai, 1643 mA. hi. ko. vyu. 'saM. jyoti' / 1645 mA. hi. kA. vyu. 'saM. juSaNa = sevana' 1654 mA. hi. kA. vyu. 'saM. jharjhana' / 1664 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM I 1674 sakarmaka rUpa 'jhAr3anA', chattIsagar3hI meM 'jhAranA' / de. pR. 277, cha. kA. u. / 1689 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 1718 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1720 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1721 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1723 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1743 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1751 yaha dhAturUpa mA. hi kA. meM nahIM hai / 1753 Tarnara ne guja. rUpa 'juTh' diyA hai / 1762 TarTana ne guja. rUpa 'jhabu' yA saM. jvalU ' ? ? 1766 yaha dhAturUSa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1773 hi. de. za. ne ise a. vyu. batAyA hai, de. pR. 121 / 1784 mA. hi. ko. vyu. 'saM. jvalana' / 1826 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. TAMkanA ' | 1834 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM 1 1861 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1866 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 1867 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1884 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1906 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1970 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 1971 yaha dhAtu mA. hi. ko. nahIM hai / 1980 1990 1996 diyA hai, cAhie 'jhUkhu', mA. hi. kA. myu. saM. kSara, prA. sUraha mA. hi. ko. vyu. 'hiM. do + paTa' / mA. hi. ko. vyu. 'hiM. DAvA~Dola' / mA. hi. ko. vyu. 'saM. sthaga, prA. Dhaka, DhakaNa | FAC
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 hindI-gujarAtA. bhAnuko 1997 mA. hi. ko. vyu. "hiM. dhakkA' / . 2009 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dhvaMsana' / 2016 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dhvaMsana' / 2036 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. tapanA' / 2037 mA. hi. ko. vyu. 'saM. takSaNa' / 2057 mA. hi. ko. vyu. 'saM. tAmra, hiM. tA~bA' / 2077 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / 2086 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 2089 mA. hi. ko. vyu. 'saM. takSaNa' / 2096 DaoN. DabAsane hi. de. za. meM isa dhAtu ko a. vyu. batAyA hai, de. pR. 127; lagatA hai inhoMne Tarnara zabdasaMkhyA 5908 ko dekhA nahIM hai| 2107 mA. hi. ko. vyu. 'hi. taDakanA' / 2108 mA. hi. ko. vyu. 'anu' / 2110 mA. hi. ko. jyu. hi. tila + auchanA (pratya) / 2114 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. cUnA, cukanA' / 2119 mA. hi. ko. vyu. 'saM. truTa' = TUTanA kA anu. athavA hiM. toTa' / --2121 mA. hi. ko. jyu. 'saM. stubha, stobhana' / 2123 mA. hi. ko. tyu. 'saM. tura' / 2128 mA. hi. ko. yu. 'saM. toSaNa' 2130 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2133 mA. hi. ko. vyu. 'saM. tUlana yA tulanA' / 2135 mA. hi. ko. jyu. hiM. tRpita saM. tRpta' / 2140 mA. hi. ko. vyu. 'saM. tapana' / 2163 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 2172 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2178 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2195 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2210 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dagdha' / 2211 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dattacitta' / 2220 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. dabAnA' / 2221 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. camakanA kA anu.' / . 2224 bhA. hi. ko. vyu. 'saM. damana' / ... 2248 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai|.. .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 2276 dhAtukoza-TippaNI -2250 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dara = Dara + hiM. halanA = hilanA' / 2252 mA. hi. ko. vyu. 'saM. damana' / 2266 mA. hi. ko. vyu. 'saM. dIpana' / mA. hi. ko. vyu. 'hiM. jhAr3anA' / mA. hi. kA. vyu. 'hiM. do + lakSaNa / 2292 mA. hi. kA. dhyu. 'saM. dubala; prA. dullAuna' pA. sa. ma. meM 'dullAuna' rUpa nahIM hai / 2297 mA. hi. kA. vyu. saM. dUSaNa + nA (pratya) / 2298 mA. hi. ko. vyu. 'saM. duHkh'| 2300 mA. hi. ko. vyu. saM. druma / 2325 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2336 Tarnara ne iAle meM guja. rUpa nahIM diyA / 2337 mA. hi. ko. vya. 'saMdhana' / 2346 mA. hi. ko. vya. 'saM. gharSaNa' / 2352 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| ..... 2359 de. za. ko. ne ise deza. kahA hai, de. pR. 1151 2362 mA. hi. ko. ne dhiMgA ko saMjJA batAyA hai, hai vizeSaNa / 2364 Tarnara ne iAleM meM 'dhIkha' rUpa nahIM diyA hai| 2367 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2369 mA. hi ko. jyu. (1) 'saM. dharSaNa', 'saM. dhIraja, dhIra' / 2370 mA. hi. kA. vyu, 'saM. dhR, dhArya, dhairya' / 2382 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai| 2391 mA. hi. ko. byu. 'saM. dhUrvaNa / 2393 mA. hi. ko. vyu. dhUra + eTanA (pratya) . 2407 mA. hi. kA. vyu. 'saM. daMzana, hiM. dhauMsa' / 2423 mA. hi. ko. vyu. 'saM. lNghn'| 2449 mA. hi. kA. vyu. 'saM. nakSa' / 2457 de. za. ko. ne ise deza. batAyA hai, de. pR. 119 / 2465 hi. de. za. ne ise a. vyu. batAyA hai, jo galata hai| 2467 mA. hi. ko. vyu. 'saM. nAmana' / / 2467 mA. hi. kA. ne ise sa. mAnA hai| 2482 yaha dhAturUpa mA. hiM. kA. meM nahIM hai / 2497 de. za. ko. ne ise deza. batAyA hai, de. pR. 120 / 2507 mA. hi. ko. vyu. 'saM. niSpanna /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 hindI-gujarAtI dhAtukoza 2509 mA. hi. kA. vyu. 'saM. nivartana, prA. nivaTTanA. pu. hiM. nibaTanA, Tarnara ne prA. rUpa 'NivaTTaNa' diyA hai, de. iAleM 7412 / 2527 mA. hi. ko. vyu. 'saM. nartana' / 2553 mo. hi. kA. vyu. 'saM. nighoSaNa' / 2561 de. za. ko. ne ise deza. batAyA hai, de. pR. 121 / 2563 mA. hi. kA. vyu. 'hiM. nihorA saMjJA, saM. manohAra, hiM. manuhAra' / 2579 chattIsagaDhI meM 'navata' rUpa milatA hai| de pR. 276,cha. kA. u| 2580 mA. hi. ko. vyu. 'saM. nivAraNa' / 2582 mA. hi. ko. vyu. 'sa' nAzana' / 2591 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM haiM / 2605 mA. hi. ko. byu. 'hiM. paga + gAranA' / 2613 mA. hi. ko.. jyu. 'saM. pac + ac, dibatva' / . 2614 mA. hi. ko. jyu. 'saM. pracAraNa' / 2618 mA. hi. kA. jyu. 'hiM. pAche + aanaa'| 2622 mA. hi. ko. jyu. 'hiM. pIche + elanA (pratya) / 2623 mA. hi. ko. jyu. saM. paritolana' / 2640 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. pratIta + tA (prty)| 2647 mA. hi. kA. vyu. 'hiM. parga + dhAranA' / 2648 mA. hi. kA. myu. saM. parNa+parNa yA parNaya se; 'parNa' se prA. paNNa hogA, hindI pAna de. iAleM 79181 2649 mA. hi. ko. jyu. 'saM. pAnAzana' / 2660 mA. hi. ko. byu. 'saM. pra + mukta' / 2665 Tarnara ne isakA artha diyA hai 'Tu AgTena, Tu sikyora', de. iAle 8736, yaha artha mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2668 mA. hi. ko. jyu. 'saM. prakAzana' / 2675 mA. hi. kA. 'saM. parAvartana' / 2680 mA. hi. kA. vyu. 'saM. pramANa' / 2685 mA. hi. kA. vyu. 'saM. palAyana' / 2692 mA. hi. ko. vyu. saM. prativeSThana' / 2700 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2704 mA. hi. ko. vyu. 'saM. prlottn'| 2707 Tarnara ne guja. rUpa nahIM diyA hai| 2713 mA. hi. kA. vyu. 'saM. praloThana' / 2720 mA. hi. kA. vyu. saM. prasavaNa' /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 bhAsukoza-TippaNI 2733 yaha dhAturUpa mA.hi. kA. meM nahIM hai| . 2738 mA. hi. ko. jyu. 'saM. pItrala' / 2741 mA. hi. kA. vyu. 'saM. pAka' / 2748 mA. hi. kA. vyu. 'saM. parokSa' / 2753 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. yA bR. hi. ko. meM nahIM hai| yahA~ Tarnara se liyA hai| 2769 mA. hi. kA. vyu. 'saM. prota, prA. poia, poa +nA (pratya) sA. jo. ko. jyu. 'saM. pra+ve, prA. paua'| 2780 mA. hi. kA. meM yaha dhAturUpa nahIM hai| 2788 mA. hi. ko. byu. 'hi. puTa + denaa| 2807 pA. sa. ma. meM prA. rUpa nahIM hai| 2813 yaha dhAtupa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2821 Tarnara dvArA diyA gayA guja. rUpa 'puMcha sA. jo. ko. meM nahIM hai| 2826 yaha dhAturUpa mA. hi.kA. meM nahIM hai| 2827 chattIsagaDhI meM 'pokhanA' rUpa milatA hai| de. pR. 278, cha kA. u. 2871 mA. hi. ko. byu. 'saM. sphuraNa' / 2878 mA. hi. ko byu. 'hiM. phaaNdnaa'| 2882 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 2884 mA. hi. ko. jyu. 'saM. spRzya, prA. pharassa' / 2889 mA. hi. kA. vyu. 'saM. phln'| 2901 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 2907 yaha pAturUpa mA. hi. ke.. meM nahIM hai| 2907 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 2924 mA. hi. kA. vyu. 'saM. sphuraNa' / 2927 de. za. ko. ne ise deza. batAyA hai, de. pR. 138 / 2928 mA. hi. ko. nyu. 'saM. phutkAra' 2935 mA. hi. ko. vyu. 'saM. piSTa, prA. piMTTa + nA (pratya) / 2942 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai| 2952 mA. hi. kA. nyu. 'saM. vikucana' / 2961 mA. hi. ko. vyu, 'saM. vlgn'| 2962 mA. hi. kA. vyu. 'saM. vikRta, hi. bigdd'naa| 2964 mA. hi. kA. vyu. 'saM. vikiraNa' / / 2976 yaha bhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2992 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 2998 de. za. ko. ne ise deza. batAyA hai. de. pR. 1421
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukazi 2999 mA. hi. ko. ne ise anu. batAyA hai| 3009 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 3024 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 3026 mA. hi. kA. vyu. 'saM. vyAvartana, prA. vyAvaTTana'; pA. sa. ma. meM prA. rUpa nahIM hai| 3031 hi; de za. ne ise a. vyu. batAyA hai, Tarnara kI vyutpatti lekhaka ne zAyada dekhI nahIM hai| 3042 mA. hi, kA. vyu. 'saM. vaNa' se. asvIkArya / 3058 mA. hi. ko. vyu. 'bApU phA. bAma', hi. bApU + kAranA' 3073 yaha dhAturUpa mA. hiM. ko. meM nahIM hai / . .... . 3092 mA. hi. ko. vyu. 'saM. viloddn'| 3093 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3095 mA. hi. ko. jyu. 'saM. viT = jora se cillaanaa'| 3118 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3119 mA. hi. ko. vyu. 'saM. vipakSa' / 3134 Tarnara kI dhAraNA se ha. bhA. sahamata nahIM haiM, 'viraha' se 'birasa' nahIM ho sktaa| 3138 mA. hi. ko. vyu. 'se. virAdhana' / 3156 Tarnara ne guja. 'vilaMba' rUpa nahIM diyA / 3163 Tarnara ne guja. 'valAva' rUpa nahIM diyA / 3166 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3170 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3181 mA. hi. ko. vyu, saM. vighaTana, prA. vihaMDana, de. pR. 143 mA. hi. ko. 4, asvIkArya / 3194 artha durAkRSTa - ha. bhA. 3205 Tarnara ne hindI rUpa nahIM diyA / 3212 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3213 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3221 mA. hi. ko. vyu. 'saM. varSaNa' / 3227 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3228 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM haiM, 'bevatA' hai| 3237 mA. hi. kA. vyu. 'saM. valana' / 3242 mA. hiM. ko. vyu. 'saM. vyavasana' / / 3247 chattIsagar3hI meM 'baiTha' rUpa milatA hai / de. pR. 276 cha. kA. u. / 3259 mA. hi. ko. vyu. 'saM. vAyu' / 3262 mA. hi. ko. vyu. 'saM. mukula, prA. muur3a' 3265 mA. hi. ko. vyu. 'saM. vam / / 3271 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3272 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtukoza-TippaNI / 183 3273 mA. hi. ko. vyu. 'saM. vivaraNa' / 3286 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3294 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3299 mA. hi. ko. vyu. 'saM. vivaraNa, hiM. bigar3anA' / 3310 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3315 Tarnara ne guja. rUpa 'bhabhaka' nahIM diyA hai / 3334 isakI vyu. 'bhasa' ke samAna batAI jA sakatI hai| yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3358 mA. hi. ko. vyu. 'hiM. khIMcanA' / 3394 yaha dhAtu yA vize. mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3398 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3403 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3405 Tarnara ne guja. rUpa 'maMDaLa' nahIM diyA / 3460 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3468 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3473 mA. hi. ko. vyu. saM. makSa / 3474 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3484 mA. hi. ko. vyu. 'saM. mizraNa, hiM. mIsanA' / 3493 mA. hi. ko. vyu. saM. mAna' / 3499 mA. hi. ko. vyu. 'saM. himAyana, hiM meMha' / 3508 mA. hi. ko. vyu. saM. mA = nahIM + karanA' / 3512 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3532 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3543 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3544 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3545 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3569 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3578 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3584 Tarnara ne guja. rUpa 'raca' nahIM diyA / 3587 Tanara ne guja. rUpa 'raTa' nahIM diyA / 3597 Tarnara ne hindI rUpa 'rama' nahIM diyA / 3600 de. za. ko. ne ise deza, batAyA hai, de. pR. 1731 3601 Tarnara ne guja. rUpa 'raTu' diyA hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 3602 mA. hi. ko. vyu. 'saM. lalana' / 3606 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / meM nahIM hai / 3612 mA. hi. ko. yu. saM. rudana' | 3641 mA. hi. ko. jyu. 'saM. lulana' / 3648 mA. hi. ko. vyu. 'saM. rAvaNa' / 3658 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. 3659 yaha dhAturUpa mA. hi. ko 3660 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 3661 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3669 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3671 mA. hi. ko. jyu. 'saM. mardana' / meM nahIM hai / 3690 chattIsagar3hI meM 'karanA' rUpa milatA hai| de. pR. 3691 hi. deza tathA deza ko ne ise a. jyu 3693 hi. vi. bI. ne ise pazto batAyA hai, de. pR. 3711 mA. hi. ko. ne ise deza batAyA hai, de. pR. 3720 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 3740 mA. hi. ko. vyu 'hiM laganA' / 3742 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3770 Tarnara ne guja, rUpa. 'lobhA' nahIM diyaa| / 3771 mA. hi. ko. vyu. 'saM. lalanI = jhUlanA' / 3784 Tarnara isake mUla meM Aryetara bhASA kA nirdeza karate haiM / 3795 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 278, cha. kA. u. tathA deza batAyA hai| 231 563-4 / | hindI - gujarAtI dhAtukoza 3807 mA. hi. ko. jyu. 'saM. vidUSaNa' / 3815 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3818 Tarnara ne hindI rUpa 'vAra' nahIM 'bAra' diyA hai, isa dRSTi se ise tatsama bhI kahA jA sakatA mA. hi. ko. yu. saM. vyathA / 3830 3845 Tarnara ne hindI rUpa nahIM diyA, guja 'viprAsa' diyA hai 3870 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 3907 yaha dhAturUpa mA. hi. kI. meM nahIM hai| 3908 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 3909 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai| 3921 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 3953 DabAsa ne hi. de. za. meM ise a. vyu. batAyA hai, jo sahI nahIM hai / 1 /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtukeza TippaNI nahIM hai, jo Tarnara ne diyA hai| meM nahIM hai / 4000 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 4041 yaha dhAturUpa mA. hi. ko. meM nahIM hai / 4048 sA. je. ko. meM 'sIkha' rUpa 4049 yaha bhAnurUpa mA. hi. ko 4058 yaha dhAturUpa mA. hi. ke. 4067 sA. je. kA. meM 'sapa' rUpa 4068 yaha bhAnurUpa mo. hi. ke. 4069 yaha dhAturUpa mA. hi. ke. meM nahIM hai / meM nahIM hai / nahIM hai, jo Tarnara ne diyA hai / meM nahIM hai| 4078 dayAsa ne hi. deza meM (pR. 143) ise a. vyu batAyA hai, jo galata hai / 4185 1 4079 mA. hi. kA. vyu 'anu. ulajhanA kA anu... yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai| 4080 4090 mA. hi. ke. ne 'phA. sAjiza' kA nirdeza kiyA hai, pR. 433-5 | 4092 yaha dhAtu mA. hi. ko. meM nahIM hai / yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 4101 4104 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 4112 sA. jo. kA. ne guja. 'soca' rUpa nahIM diyA hai, jo Tarnara ne diyA mA. hi. ko. vyu. 'hiM. sajanA / ' 4113 sA. jo. kA. meM guja. 'sodha' rUpa nahIM hai, jo Tarnara ne diyA hai / sA. jo. kA. meM guja. rUpa 'sI' nahIM hai, jo Tarnara ne diyA hai / 4185 yaha dhAtu mA. hi. kA. meM nahIM hai / 4115 4117 4186 yaha dhAturUpa mA. hi. ko meM nahIM hai / 4202 yaha dhAtu mA. hi. ko meM nahIM hai, Tarnara ne dI hai / + 4207 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 4208 yaha dhAturUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai| 4209 yaha bhAnurUpa mA. hi. kA. meM nahIM hai / 4214 mA. hi. ke. byu. 'saM. hiruka= samIpa' / 4264 guja. 'che' ke lie saM. zi; prA. accha de. iAle 1031 | 1 185 /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa-3 vargIkaraNa tathA vizleSaNa a. dhAtuoM kA aitihAsika vargIkaraNa 1. tadbhava dhAtue~ 2. dezaja dhAtue~ 3. anukaraNAtmaka dhAtue~ 4. tatsama dhAtue~ 5. ardhatatsama dhAtue~ 6. videzI dhAtue~ A. vizleSaNa tathA niSkarSa 1. vargIkaraNa kI zAstrIyatA kA prazna 2. parivartana, vRddhi tathA kSati 3. niSkarSa 4. phalazruti
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tadbhava dhAtue~ ke sAmane gujarAtI dhAtu dI gaI hai / (-) gujarAtI paryAya meM artha yA arthacchAyA use cihnita (+) kiyA gayA hai / ) (hindI dhAtu jisa dhAtu ke kI bhinnatA hai a~kavAra, aMkura - aMkura, a~khuA, a~guriyA, a~gocha, a~DuA, aulaga, auhera, aera, akana, akAja, akulA-akaLA, akhAra, agara, aghA, acA-Acama, achavA, ajora, aTa-aTa, aThA, athA-Athama, adhiyA - adhusAra, adhIja, anaka, anusaraanusara, anuhara, anhA - nahA, apaDara, apanA-apanAva, apUra, appa-Apa, aphara- Aphara, amA, amAta- AmaMtra, arar3a - AraDa tathA arADa, arasa-parasa, arunA, aroha-Aroha, alagA, avaTa, AsIsa, ahAra-AhAra aMtarA - AMtara, aMdhera, a~suA, agava, agiyA, aguA, agora, A~ka- AMka, A~ca, AMja-AMja, A-Ava, Asa-Akha, Acha, Atha, Adara - Adara+, Ana-ANa, AraMbha, Alor3a, AvaTa, AvAha-AvAha, AhalA - AhalAda itarA Ikha u~galA, uMca, ukaTa, ukaDha, ukasa-ukAMsa, ukela - ukela, ukhADa ukhADa, uga-Uga, ugala-Ugara+, ugAhaugharAva, ughAr3a - ughADa, uca, Ucaka - Ucaka tathA UMcaka, ucaTa-uceDa +, ucara-Ucara +, ucala-Ucala +, ucAraucAra, uchala-uchaLa, uchIna, ujala- ujALa, uTa-UTa, raDa - UDa, uDela, udAra, uttara- Utara, utharA, udavAsa, udasa, udhar3a - udheDa +, unava, upaja - Upaja, upaTa-UpaTa, uparA, upATa-upAda, upAra-upADa, uphAla, uccha, ucaTa -UTavA, ubasa, ubaha, ubAra - ugAra, ubiTha, ubIdha, ubha, ubhara-ubhaLa, ubhAsa, umagaumaga +, umeTa, urama - Urajha+, ureha, utara - UlaLa, ulasa -Ulasa +, ulA~gha ulaMgha, ulAha, usaka, usAra, usina, usIja, usIjha - sIjhava Ucha, Ua, Uka, Uba Uba tathA UbA +, Uma, Umaha aiM - aiMca, aiMTha oiDa, oMka, oTa oTa+, odara, ogha, olama, Asana, ohara - osara auMdha, auTa-avaTA, ausa kaMTiyA, kajariyA, kaThiyA, kaDuA, katara- kAtara, kanakhiyA, kamAkamA, kara-kara, karakhA, kaliyA, kalAla-kalleAla, kasa-kasa, kasaka - kasaka, kasA, kaha-kahe, kA~kha-karAMkha, kA~r3a, kA~da, kA~dha, kaoNpa-kAMpa, kAcha, kATa-kATa tathA kApa, kAr3ha- kADha tathA kADa, kA~ta-kAMta, kilakilA, kilasa-kaNasa, kIna, kIla- khIla+, kuMdera, kukar3a kUDa+, kuTanA, kuda, kurai, kuhA, kuTa, kUTa, kerA, kevaTa, koMpa, kor3a, kosa-kosa, kohA, kauA, kha~gAla, khaMgALa tathA khoLa, khaMDara, kha~dA, khaTa, khATa +, khaTA, khaniyA, khapa khapa khamA-khama +, khaya, khara khara +, khala- khaLa+, khA~ga, khA~Da -khAMDa, khA~bha, khA~sa-khA~sa, khA-khA, khAma, khipa, khiyA-khavA, khiva, khisiyA, khIja - khIja, khIla, khujalA - khajavALa, khubha, khurapa, khUMda-bUMda tathA gUMda, khe, khepa, khera, kheva, kho-kho, khosa - khAsa gaMdhA- gaMdhA +, ga~vA - gamAva tathA gumAva, gaTa, gapa, gama-gama, garuA, gala-gaLa, galiyA, gaha-graha, gaharA, gA~Tha-gAMTha, gaoNtha, gA-gA, gAra, gAha, gina-gaNa, gila-gaLa, gIdha, gujjha, guna-guNa, guliyA, gRha, gUMja-guMja, gUMdha, gU~tha, gUMtha, gobarA, goliyA, gova ghaDa-ghaDa, ghatiyA, ghAmA-ghAma, gharagharA, ghA, ghAla ghAla +, ghinA-, ghisa - ghasa, ghuna, dhura-dhAra
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadbhava dhAtue~ 189 cabA-cAva, cara-cara, cala-cAla, cA~cha-tAcha, cA~r3a, cAka, cAla-cALa, cikanA, cikAra, ciTaka, citAra, cina- caNa, cIkha - cAkha, cIta-cIta tathA cItara, cInha-cIna, cIra, cuna-cuNa tathA caNa, cU~Ta-cUMTa, cU-cU, cUma-cUma tathA cuMba, cUsa cUsa, cora-cora, caurasA chata, chatarA, chara, chala-chaLa, chAcha, chAja - chAja, chAr3a-chAMDa, chAra, chIMka, chara, chIja, chIta, chIna chIna tathA chInava, chU-chU, chUTa-chUTa, cheka-cheka tathA cheka, cheta, cheda-cheda, cheva, chobha, chora jaitA, jaMpa - jaMpa +, jakar3a - jakaDa, jaDa-jaDa +, jaTaka, jar3A, jatA, jana-jaNa, jamhA, jaya, jara, jala-jaLa, jA-ja tathA jA, jAga- jAga, jAca jAca, jAna-jANa, jAma-jAma, jAra, jI-jIva, jIta-jIta, jIma-jama, jIra jeraca +, juATha, jutiyA, jUjha- jhUjha, jogau, jAta-jotara, jova-jo jhaMkAra - jhaNakAra, jhanajhanA-jhaNajhaNa, jhara-jhara +, jhUma-jhUma tathA jhajhUma + Tala-TaLa, TA~ka-TAMka, TUTa- tUTa Thara-Thara+ ha~sa-Dasa, Dara-Dara, Daha - daha, DAsa, Dir3hA, DITha, Dula, Devar3ha, DoriyA-dora, Dola-Dola, DoliyA dUMka dUMka +, Dhe ta~biyA, taccha-tAcha, tAtA, tAtAra, tamaka, tara-tara, tarachA, tariyA, taLa-taLa, tava-tava, tA~sa, tA- tAva, tAka, tAr3a - tADa+, tAna-tANa+, tinaka, tilauMcha, tisA-tarasa, tula-tUTha tathA TuTa, turapa-TUpa, tU-taravA+, tUTha-tUTha tathA druTha, turapa-TUpa, tU-taravA+, tUTa tUTa tathA TruTa, tUma, tUsa, teharA, taira-tara, topa, tola-tALa tathA tola, tasa thapa - thApa, thAna, thAma - thAma; thira, dhuDa dajjha-dAjha; dar3ha-dAgha, damadamA - dhamadhamA; daraka, darAra, dala-daLa; daha daha, dA~- dAma +, dA~Da - daMDa, dA~ta, dAzadAjha; dAdha-dAdha, dApa, dAva - dAma +, dir3hA-daDa +, disa-dIsa, daraTha, dIpa-dIpa, dukha-dukha, dunava-bevaDa, dubalA, durAnA, dula - DUla +, dulAra, duha- duha tathA doha; dUbha-dUbha tathA dUbhava de de; dekha-dekha dAsa, dauDa-doDa dhaMdhalA, dha~sa-ghasa +, dhanA, dhamaka-dhamaka ghara-ghara, dhApa - dharA; dhAra-dhAra+, dhAva-dhA; dhIka -dhoka, dhIkha, dhikkAra - dhikkAra, dhu~dhalA- ghU~ghaLA dhuA~ dhuna-dhuNa+, dhuriyA, dhatu-dhUta; dho-dho; dhaka-dhAma naMgiyA, naMsa - nAsa +, naha, nahA-nahA; nA~gha - lAMgha +, nA~da-naMda; nAkha- nAkha tathA nA~kha; nAca-nAca nATa, nATha, nAtha-nAtha; nAha; nApa - mApa; nAra-nANa; nAsa-nAsa; niarA, nikala-nIkaLa; nikasa - nIkasa; nikiyA, nikhara - nikhara; nigala-gaLa, nijhA, nijhoTa, nithara-nItara, nidara, nidaha daha ninau, nipaja-nIpaja, nipaTa, nipIDa - pIDa; niphara, nibaTa, nibaDa - nIvaDa tathA nImaDa; nivara, nitraha - nibha tathA nama; nibuka, nimnA; nirakha-nIrakha; nivAra-nivAra; nisaMsa, nisara-nIsara; nihAra- nihALa : nihu~ka, nIMda-nIMda, nIra-nIra +, nuca, nuna-laga; nau-namaH nyota pa~vAra, pa~siyA, paka-pAka +, pakhAla-pakhALa; paca-paca; pachatA-pastA; pajala-parajaLa; paTaka-paTaka paThA-paThAva tathA pAThava; paDa-Da; par3ha-paDha; patyA patIja; pathara, patharA, paniyA, panihA, papar3iyA, pamU~ka, parakha-parakha tathA pArakha; paraNa-paraNa; parata-parata; parasa-parasa; parA, parihara - parahara; parAsa-pIrasa tathA parasa +, pala-palANa; palaha, pale, pasara-pasara, pasIja, pahacAna - pichANa ; pahana-pahera; pahira - pahera; pahu~ca - pAMca pA pA +, pAcha, pATa, pAda pAda; pAra, pAla-pALa; pAsa, pigala-pIgaLa; picaka, piyarA, pirA-parAva; pIMja-pIMja; pI-pI; pITa-pITa; pIDa - pIDa; pIsa - pIsa; pU~cha - pUcha tathA prIcha+, pUrA-pUrA; pUra- pUra; pekha- pekha; per3a-pIla; penhA, pela, paiTha, painA, paira, paisa-pesa, poMka, po-po tathA parova +, pIr3ha, posa-posa tathA poSa; pauDha-poDha tathA poDa tathA pahoDa
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 hindI-gujarAtI dhAtukoza ... phaguA, phaTa-phATa; phaDaka-pharaka, phar3ola, phaba-phava tathA phaga+, phala-phaLa; phA~da, phADa-phADa, phiTa-phITa+, phisala, phura, phusalo-phosalAva; phUTa-phUTa; phUla-phUla, phena-pheNa tathA phINa; phaila-phelA ga bakara, bakhAna-vakhANa; baghAra-vadhAra; baca-baca; baja-baja tathA vAja tathA vAga; baTa-vATa tathA baTAva+,baTora; bar3ha-vAdha tathA vadha, batA-batAva; batiyA, badhiyA-vADha tathA vadhera; bana-bana; banaja, camaka, bara-bara; barasa-varasa; bala vALa; basa-vasa; baha-vahe; bahaka-vahA tathA vA+, baharA, bahura, bA~ca-vaMca; bA~Ta-bAMTa tathA vATa+, bA~dha-bA~dha; bAga, bAcha, bAjha-bAjha; bATa-bATa,bAra-vAra; bikhara-vikhera; bigar3a-bagaDa; bigUTa, bigo, bichuDa-bachUTa; bichA-bichAva; viTaMba, bitharA, bidAra-vidAra tathA viDAra; vidhAMsa, bina-vINa, vaNa; binasa-vaNasa+, binau-vinava tathA vinama; birama; birasa, bira, birujha, bilaMga-valaga tathA vaLaga+, bilakha, bilaTa, bilama-vilaMbA; bilasa-vilasa+, biloDa-varoLa; bilo-valova; bisara-vIsara; basaha, bihara-vihara; bihasa, bihADa, bIcha, bIja-vIMja tathA bIMjha+, bIjha; bIta-cIta; bIdha-vIMdha; bur3hA, buna-vaNa; busa, buhAra-bAra tathA bora; bUjha-bUja; baiMdha, ber3ha, bela, bevaha-vohora tathA bora+, baiTha-besa; bo-bo; bojha, aura-mohora; baurA, byA-vivA; vyAha, byota, byora bhaMga-bhAMja tathA bhAga; bhaMgiyA, bha~va-bhama+, bhakuA, bhakha, bhaja-bhaja+, bhaTaka-bhaTaka; bhana-bhaNa +, bhayA, bhara-bhara; bharuA, bhasa, bhA~ja-bhA~ja+, bhA~r3a-bhA~Da; bhA~ba, bhA-bhAva; bhAga-bhAga; bhAja, bhAna-bhAga; bhAra-bhAra +, bhAla, bhAsa-bhAsa; bhIga, muMja, bhukhA, bhuna, mUMka-bhasa; mUMja-bhUja 1. ma~jhiyA, maMDa-mAMDa+, maMDarA, maMkaDA, maThAra-maThAra; mara-mara, mala, maha, mAMga-mAga tathA mAMga; mA~ca-maca; mauja-mAja tathA mAMja; mA~Da-mAMDa+, mA-mA; mAtra, mAta, mAna-mAna; mApa-mApaH+, mAra-mAra; mAha, miTa-maTa tathA miTiyA, miThA, mila-maLa; misa, mIMja, mukalA, muThiyA, murA-mora tathA moLa; mUMDa-mUMDa, mUMda, mUka,-mUka+, mUca, mUTha, mUta,-mUtara; mUna, mUsa, mela-mela+, mo-mo+, moDa-moDa; mola; mosa, maura-mora ___ ra~ga-raMga; {bhA, rakha-rAkha; raga, rajha, ratA, rana-raNaraNa; rama-rama; rara-raDa+, rA~ca-raca; rAMja, rA~dha-rAMdha; rAcarAca; rAja-rAja+, rita, risa-risA; rIjha-rIjha; (gha- dha+ ruca-ruca; rUTha-rUla; rUsa-rUsa; reMga, reta, reha, roMtha, ro-ro; rodha-rodha; ropa-ropa; rola-roLa; rosa, roha, rau laMgaDA-laMgaDA; laMbA-laMbA; lakaDA, lakha-lakha; laga-lAga; lachiA, lajA-lajava tathA lajAva+, laTa-laTa+, laddha-lAdha; lalaka-laLa+, lalasA, lalA, lasa-lasa; laha-lahe+, laharA-laherA; lahesa, lAMgha-lAMgha+, lA-lAva; lAkha; lAkha, lAda-lAda; lAdha-lAdha+, lAla, lipaTa-lapeDa; liha, lIpa-lIpa tathA lIpa; luka, lucaka, luDiyA, luda, luna-luNa; lubhA-lobhA; luha, lUsa, le-le; lesa, lor3a, lola, lohA, lau vaMca-vaMca; vadha-vadha; vAra-vAra; vimAsa-vimAsa+,vaira-ora;zaMka-zaMka; saMkarA, saMkoca-saMkoca tathA saMkocA saMcasAMca; saMcara-sAMcara tathA saMcara; saMjo-sajAva; sa~bhAra-saMbhAra; sa~bhAla-saMbhALa; sa~vara-samAra+,sa~varA, saka-zaka; sakilasaMkela; sakor3a, sacA, saMja-saja; sAThiyA, saDa-saDa; satA-satAva; sada, sanaka, sanasanA-saNasaNa; sapar3a-sAMpaDa; samajha-samaja; samA-samA samuhA, smeTa-sameTa; sara-sara, sarAha-rahAra, saha-saha tathA sahe tathA se; sA~bhala-sA~bhaLa; sA~sa, sAja-sAja+, sAna-sA~dha; sAla-sAla, sigAra, sidhA-sidhAva; sirA, sihara, sihA, sIMga, sI-sIva; sIMca-sica tathA. sIMca; sIkhasIkha tathA zIkha; sIja-sIjha; sudhara-sudhara; suna-suNa tathA saNa; subhA, sumira-samara; sulaga-saLaga; suhA-suhA; sUkha -sukA tathA sUka; sUja-sUja; sUjha-sUjha; sUta sUla, seva-seva; so-sU, soca, soha-soha tathA so; sauMdha, saupa-sopa ... haga-haga tathA agha; hathavA~sa, hathiyA, hana-haNa; hara-hara, hariA, haruA, halakA, halora, hasa-hasa; hA~ka -hAka, hA~sa, hAra-hAra; hiMcha, hiMDa-hIDa, hiMdora, hilaga, hIMsa, hITha, huna, hulasa-ulAsaH hela-haLa+, ho-ho
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. dezaja dhAtue~ [prAkRta, apabhraMza Adi meM prayukta (hindI kI pUrvapracalita) dezaja dhAtuoM ko cihnita (0) kiyA gayA hai| aMgaDA, a~gusA, a~geja, a~TiyA-aTavA+, aeNDara, a~dA, aUla, aka, 0akar3a-akaDA; akarakha, akasa, akAsa, akhara, akhA~ga, akhuTa, agaTa, agutA, agUTha, agoTa, acakacA, achaka, 0aTa-aTa; aTaka-aTaka; aTakala-aTakaLa; 0aTera-aTera; 0ar3a-aDa tathA aDaka+, ar3apa, ar3arA, ar3A, aDAra, aDUla, ada, adava, aduka; 0athA-Athama; adabadA, 0anakhA-aNakha, anaga, anara, anarasa, anavA~sa, anasA, anaisa, apar3a, apar3A, apasa, apasau, apuTTha, apUTha, amera-bheLava, ameTa, ara, arapa-arpa+, arabarA-aDavaDa+, arasa, arAr3a, arugA, arura, arUla, arera, 0alUTa-ALoTa+, alopa, avagAra, avajja, ava, avaDera, aha, ahaTA, ahara, 0ahala, ahuTa. A~dha, A~var3a, A~sa, Aja, 0Ar3a, 0Aroga-Aroga, Alujha, ASa, Asa icaka, iThalA u~jha, u~Dera, ua, ukaca, ukaTha, ukatA, 0ukala, ukIra, ukhaTa, ugaca, ugada, ugasAra, ughaTa, ughela, ucala ucA, ucchara, uchaka, uchaTa, uchara, 0ujaDa, ujarA, ujAsa, ujiyA, ujiyAra, ujera, ujjAra, ujhaka, ujhapa, ujhara, 0ujhala, uTaka, 0uThaMga-uTaMga; uDakA, uDoka, udaka, utarA-tara; utalA, utthava, uthala-Uthala; udaMsa, udaka, udamada, udamAna, udara, udAsa, udiyA, uddha, udhara, udharA, udhasa, udhiyA, una, unaca, unamAna, unara, upar3aUpaDa+, upana, uparAha, upava, upasava, upATha, upekha, upai, uphar3a, umra, ubaka, ubala, 0ubhAla, ubhiTa, ubhaca, 0umar3a-UmaDa tathA UmaTa; umasa, umAka, umela, uyabA, 0uraka, uraga, uradhAra, urama, urasa, urA, urAha, uraiMDa, ulaMga, 0ulaTa-UlaTa, ulatha-Uthala; ulada, ulala,-ulaLa; ulaha, ulAla, ulIca-uleca, DaleTa, umAla, use, uhaTa 0UMgha-UMgha, U, UkaTa, Uchaja, Upa, 0Ubha, Ula oka-oka; ogara-gALa; 0oTa-oTa; oDa, 0or3ha-or3ha; odara, onA, 0opa-opa, orA, oliyA, osara, oha 0auMdha, auMja, auMDa, auMda, auMdhUra, auchA, audaka, audhAra, aura, aurasa ka~kha, ka~jiyA, kakora, kacaka-kacaka+, kacara-kacara; kacA, kaciyA, kaTamaTA, kTUra, kaTTa, kaha, kaDharA, katakatA-katA; kaTabA, badarA, kannanA, kanA, kaniyA, karoda, karrA-karaDA; kalapa-kaLapa; kalama, kallA, kalhAra, kavara, kasITa, kahala, kicar3A, kira, kiriTa, kirola, kilabilA, ku~bhilA, kur3aka, kur3apa, kur3era, kutakutA, kutara-kotara tathA khotara; 0kuna, kunakunA, kumhalA-karamA, kura, kuralA, kuriAra, kuriyA, kureda, kula, kUca, kUta, kUha, kocha, kAca-kocakAra-kAraH kAla, kAliyA, audha, kaura, __ ba~dhiyA, khasa, khajoTa, khaMkhora-khaMkhoLa; khaga, khacera, khajabajA, khadeDa-khadeDa tathA khadaDa tathA khada; svamasa, kharaka, kharahara, khariyA, kharauMTa, khalA, khaliyA, khasa-vasa+, khasoTa, khA~ca-khaca, khAMda, khA~dha, khA~pa, khimira, khirida, khila-khIla; khiva, khisaka-vasa tathA khisa, khisala, 0khIMca-khiMca tathA kheca; khIsa, khuTa-khUTa; khaTaka,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 hindI - gujarAtI dhAtukoza khudabudA, khupakhupA, khubhara, khuraca, khula-khUla khuler3a, khU~Ta - khoDa, kheDa - kheDa +, kheda - khadeDa; khela-khela; khevara, khevariyA, khoMca, khoMsa-khoMsa; ( khoja - khoja; khoMda-khoda, khobhara, khora, khaukhiyA, khaula ga~vana, ga~sa-grasa, ga~ha-graha; gacha, gar3ha-ghaDa, ghaTa; OgadarA, OgadalA-gada; gabhurA, gamaka, garaTa, garathi, gareTa, garera, galagaMja, galagalA, gasa-prasa; gahaka - gaheka; gahaDora, gahabhara, gahara, gahilA, gA~cha, OgA~ja-gAMja+, gA~sa, 0gADa - gADa; O gAr3ha, gAhaTa, gira-gara, gIMja, guTalA, gur3a-gaDa, guDha, gumaka, gumiTa, gura, guraca, gurajha, gulaca, guliyA, gUma, gair3a, goMTha-gAMTha, goDa-goDa; gota-gota; goda-goda+, goharA, gaula, baiTha 0 ghola, ghaTa-ghaTa ghaTaka, ghapaciyA, 0ghabarA - gabharA; ghamaMDa, ghariyA, ghasaghasa, ghasaka, ghasITa-ghasaDa; ghahara, ghicola, ghisaka, ghisiA, vIMca, ghuTa, ghumar3a-ghUmaDa +, 0ghusa ghUsa ghUma-ghUma + 0ghUra ghUra 0ghepa, 0ghera- ghera; OghoTa- ghU~Ta 0ghoTa, ghola - ghoLa caMcanA, caMcora, caMdarA, caka, cakacadA, cakacA, cakacA, cakacUra, cakacauha, cakalA, cakavA, cakAsa, coTa, 0cakha cAkha; caTapaTA, 0 car3ha-caDha tathA caDa; catara, canaka, canakha, capa-caMpA, capaka-capaka tathA cabaka, capatiyA, capara, caparA, capeTa, cabhora- jhaboLa, camaka - camaka; camacamA-camacama +, caraja, caraparA, cava, casa casa, casaka; cahala, cahor3a-coDa; cAMka- coka, cA~pa - cAMpa, cAkha - cAkha; (cATa-cATa; (cAsa - cAsa; 0 cAha - cAha; ciMgur3a, 0ciMghAr3a, 0cikaTa, cikhura, 0cir3ha - ciDA; cithAr3a, cipaTa, 0 cimaTa -ciMboLa, vicAra, ciraka - caraka; ciraca, (cilka - caTaka; cilabilA, cillA, cihu~Ta, cihU~Ta, cIka, (cItha, cIsa, cukaTa, (cuga-cuga; cupaka, cucA, cuTaka, cuTA, cuniyA, cupar3a-copaDa; cupA, (cucaka, (cubha, cura-car3a +, 0 cU~ga - cagaLa, cUka-cUka; cUra-cUra; caipa, cehA, coka, cokha, coTa-poTa, coTiyA, coda coda; 0cauka-cauka, caudha, caurA, cauA, cauDA, caupata, chaka-chaka tathA chAka +, chaTaka-chaTaka, char3a-chaDa tathA chaDaka; chatiyA, chapaTa, chaparihA, chba, chama, chaya, chahaka, chahara, chA~ga, chA~Ta +, 0chA~da, chAna-chAna : 0chApa - chApa, chAla, chiMcha, chiMDA, chiTaka-chiTakora, chir3aka-chAMTa; chitara- chIta +, 0chinaka - chINa +, 0chipa-chUpa; 0chiMTa, chIcha, chupa-chupa tathA chupA, 0cher3a-cheDa, : 0chera chera+, kailA, Ochopa, chola-chola; choha jaka, 0jagajagA - jagamaga; jaTa, jatA, 0jamaka, jamuka, jamoga, jaha~r3a, jahaka, jahada, jA~pa, jApa - japa; jugAla, 0juTa, juThAra, 0juDa-joDA; jokha-jokha; jor3a-joDa; jAya jhaMvA-jhAma; jhakura, jhakela, 0jhar3apa - jhar3apa +, jhapa - jhaMpa; 0jhallA-jhallA +, jhaSa, jhA~ka jhakha-jhaMkha+, jha~jhAr3a-jhaMjheDa tathA jhaMjheoDa; jhapa jhapAva tathA jhaMpalAva; jhaMvarA, 0jhakora - jhoLa; jhagar3a-jhaghaDa; jhajhaka, 0jhaTaka-jhaTaka; jhar3a, 0jhar3aka - jhADaka: 0 jhapaka - jhapa +, jhapaTa-jhapeTa+, jhapaDiyA, jhapasa, jharasa, 0jhala - jhAla+, jhalaka jhaLaka; jhAMkha; jhA~kha-jhAMkha; 0jhA~pa, jhA~va, CjhAga, jhAla-jhALa; jhiMgara, jhijhoDa, jhijhaka, jhiDaka, 0jhilamilA, 0jhIMka, 0jhIMkha, 0jhIjha, 0jhuka-jhuka +, 0jhuThakA, jhura-jhUra; jhuramurA, jhulasa, jhuhira, jhUla, jhUla, jheMpa, jhera-jhera +, 0jhela, jhoMka-jhoMka, Ojhor3a - jhUTa +, jhola, jhaura TakaTo-TaToLa; TakarA - TakarA; TakUca, TakAra-TakAra, Taghara, 0TaTA, Tapa Tapa +, Tasaka-TasaTasa +, 0Tahala-Tahela, Tela: 0TA~ga TA~ga TA~ca TA~ca TA~sa, 0TApa, 0Tika-Taka, TinnA, 0TIka, 0TIpa-TIpa; TIsa, 0hu~ga, TughalA, Tupaka, TUma, Te, 0Teka-Teka; Tera+; ToMca-ToMca; 0To, 0Toka-Toka +, 0Topa, Tora ThaMDA, Thaga-Thaga; ThaTha-ThaTha; TaDhA, Theya, ThalA, OThA~sa-ThA~sa tathA Thosa; ThAka ThAna-ThANa; ThikiyA, ThiThaka, ThiThura ThUTavA; 0ThukarA, Thunaka, ha~sa-ThA~sa, Theka-Theka+, 0Thela-Thela; 0Thesa, 0ThoMga, Thosa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezaja dhAtue~ 193 DaMka, DaMkiyA, DaMDa-daMDa, iMDiyA, DaMDUra, Da~Dera, DaMpha. Dakara, DakAva, Dagara, DaTa DaTA; DapaTa-DapaTa +, Dabaka, Dabira, Dahaka, DaoNka, DaoNTa, ODAla, Dikara, 0DiMga - Daga; Digara, Dibhaga, Dugara, DupaTa, DUka - DUka; Dora-dAra; DauMDA, Daula DhaMkila, DhaMDhAra-DhaMDheALa; Dhakela-dhakela; 0Dhala-daLa; daha- dasa; DhA~ka-DhAMka 0DhApa, Dhisara, DhIla, dula-DhaLa:; Dhora taca, tar3apa-taDapa tathA talapa; OtanatanA, taramA, tarera, talapha- talapha tathA talapa; talAsa - taLAMsa; taha, tA~vara, tAga - tAga +, tAcha, tAma, tiga, tiDala, timA, 0tiramirA, tilaka, 0tilcha, tua, tunaka, tubha, turA, tUkha, tUla, tRpitA, te, tola-toLa tathA tola; tyaurA, triya, tvacaka thaka-thAka; thaper3a, 0tharaharA - tharathara tathA thathara, thalaka, thasaka, thasara, 0thApa - thApa, thAha, thuthA, thuthara, thura, thurathurA, thUka ka; thApa thApa daMdA, daca, data, dapharA, (daba- dabA dabaka, daboca, damasa, dasA, dalamala, dava, daSSa, dahapaTa, dahala, 0 dAba - dAtra, dabAva, duka, dukka, duga; ducaka; dujhAra dulakha dU~da, dUkha, dUjha dUjha +, dUma, doca, dAda, dAha - doha+, dohara, daka dhakiyA - dhakAva; dhakela-dhakela; dhasa - dhasa +, dhacaka, 0dhapa-dhapa +, dhamakA - dhamakAva+, dhA~ga, dhA~dha, dhA, OfdhaMgA, dhi-dha, ghirA, dhIja, dhu~kAra, dhu~gAra-dhuMgAra; baMdhuA - dhuMdhavA, 0dhuka, dhureTa, ghU~dha, ghU~sa, dhUka, dheya, dhoMka auMja, dhauMsa OnakA, nakheoTa, naTa, navAra, naSa, 0 nigarA, 0nighaTa-ghaTa, nicA - nicAva; tathA maroDa; OnirA- nIda tathA nIMda; nihasa, dhAka, dhAr3a, dhudhaka, dhupa, dhumila, dhura, nAka, nATa, nAva, niMdA-niMda; 0nikAsa, nicor3a - nicoDa 0nijhara, nidirasa, ninAra, nipa, 0nihuDa, nihAra, nukA, nukhara, naivara, naisa 0nikhuTa - khUTa; nikhoDa, nipur3a, nimora - moDa paMghalA, Opakar3a-pakar3a; pagAra, 0pagiyA, pagurA, 0pacAra -pacAra, pachAr3a - pachADa; pachiyA, pachAr3a, paTatAra, par3atAla - paDatALa; 0paDiyA, patIja-patIja; padhAra - padhAra; panapa, panAsa, papora, patra, pavAra, pamA, paragAsa, 0 paraca-paLaka; paracha-yoMka tathA pokha; parahela, pariTha, paribaiTha, parivAna, parihela, pareha, parAra, pala-pala +, palaTa-palaTa +, palA, palAsa, paleDa, (paloTa- paloTha +, palAsa, 0 pavera, 0pasA, 0pasUja, pahaTa, pAMja, pA~tara, pAga, pAroka, 0 pighala - pIgaLa; 0 picala, 0pichaDa, pichAna - pichANa; pinaka, pipiyA, pila-pIla +, pilaka, pilaca, piSa, 0 pukAra - pukAra tathA pokAra; pucAra, puTiyA, puna, 0pupalA, pula, pU~ja, peMDa, paiMcha, pAMcha- pU~cha, pAta, poha, pauMDa, paura, paula, prana phana, phanaga, phanA, pharacA, phariyA, phalAMga, OphA~ka-phAka, 0phA~pa, 0phira- phara; phurahara, phuhAra, pheMka- pheMka, pheMTa, phekAra, phera-pherava; phoMka Oh - ka, bakaThA, bakuca, vakoTa, bakhora, baga, bagada, bageda, baTaka, batarA, ObatAsa, bada-bada banarA, banAra, baphara - viphara; baraka - varaka+, varaTa, 0caradA, 0vala-caLa tathA vALa; balaka, bA~r3a, baharA, bA~va, bAja, bAda, bAna, (bApUkAra, bicaka - vacakra; 0bichUr3a-chUTa; bijo, bijhuka, biTAra, biTAla-viTALa; biDara-Dara; biDava, bitara, Obithaka, cidaka, bidaha, bibacha, biraca, biraha, 0birA, bilakha, ObilA - varAva; bisA, bisuna, visUra, bihAra, bIMda, bIga, 0buka, O bujha-bujhA, buTa, burabura, 0bUDa-bUDa; bUja, 0 beca - veca; bejha, beTha, beta, besAha, baihaMsa, behara, bairA, bAya, 10 bola-bola; boha, bauA, baukhalA, bausA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukoza bhamara, bha~bhA - ma~mor3a, bhakur3A, bhakura, bhakAsa, bhagara, 0bhaTaka bhaTaka; bhaThiyA, 0bhar3aka-bhaDaka +, bhaDola, bharaka, bharuhA, bhava, bhA~pa, bhiTaka, 0bhir3a-bhir3A; bhIMca - bhIMsa+, bhIna, bhIra, bhutalA, 0bhulasa, 0bhUla-bhUla, Obheja bheja; 0bheTa-bheTa; bhela-bheLAva; bheSa, 0bhoka bhoka; bhotharA, bhorA-bhoLavA 194 mar3ha-maDha; manuhAra, mannA, malhapa, mahaTiyA, mAsa, 0micaka, micarA, micalA, mina, mila-maLa; milaka, 0mihA, mIca - mIMca tathA bhIMca tathA vIMca; muMDha, mukara-mukara; mukiyA, 0muTA, mulaka, mUjha, me - mA, melha, meharA, mokala - mokala ragar3a-ragaDa +, ragA rageda, rabaka, rabaDa, ramaka, ramar3a, 0raraka - raLa+, 0rala-roLa; khaka, raha-rahe; rahapaTa; rA~r3ha, rAba, OrAla-raLa+, rAha, riDaka, rujha, rula, rUra, reMDa, re, 0roka-roka; rauMda-bUMda tathA gU~da; raurA O lacaka-lacaka tathA lacakA tathA lAMca, Olar3a-laDa; 0 latADa - lAtADa; latheDa, 0lapaka lapaka; lapeTa-lapeTa; lapha, labajha, labaDa - labaDa+, lalaca - lalacA; lasa lasa +, lahaka, lahaTa, lAtara, OlApha, lAva, OlIla, luMDiyA, lUra, luriyA, lUka, lUTa-lUTa; 0lUma-lUma; levAra, loka, 0loTa-loTa; 0lAda-loDha; lauTa vadusa, vaphara, vAkAra, vAva-vAva +, vitatA sa~kAra, saMkita, saMkela - saMkela; saMkAra-saMkAra, saMghara-saMghara+, saMgharA, sakasa, saketa, saTa-saTa+, OsaTaka- saTaka+, satarA, sapata, samaka, samada, sarahata, sariyA, saruha, sarekha, sahalA-sahelAva, saheja, sA, sAha - sAha; 0sikuDa, sinaka, siya, sirA, siMhalA, sihAra, siMhika, sugA, suTuka, subha, sureta, sulajha, 0sulaTa-sulaTa 0 sU~gha saMgha, sUDa, 0 seMka - zeka tathA seka; seMdha, seTha, sela, sehatha, saiMta, soMTa, sAja, sojha, sorA, sauMda ha~kar3a, ha~kAra - hakAra, ha~Da-hIMDa ha~Dava, hakA, haTa haTa 0haTaka, haTha- haTha; haDa, Ohalaka haLaka+ tathA halaka; halahalA - halAva; 0hA~Da; hA~ta, 0hA~pha - hA~pha tathA OhiMcaka-hIMca tathA hIcaka; hitA, hirA, 0hila - hila tathA hala tathA haLa; 0hilaka, huka, huTaka, hudaka, humasa, hulakA, hTha, 0hUla, 0hera - hera; heriyA, hor3a hAlda, haka 0haDaka - haDasela; haraka, AMpha; hAla - hAla; hiMca, Ohilakora - hillALa; hIMDa,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ akacakA, akabakA, achatApachatA, arrA, alalA ikhara urara 3. anukaraNAtmaka dhAtue~ aTapaTA, abhuA, araka-aDa; arabarA, arara, arara-dara, 0 ariyA, kacakacA kacakacAba; kacAra, kacoka, kacoTa, kaTakaTA, kar3aka kakaLa, OkanakanA, kanamanA karavarA-kala karaNa, karAra, karAha, kalakalA, kalamala, kasamasA, kikiyA, kichakiyA- kacakacAva; kiTakiTA, kir3aka, kirakirA, kirA, kI, kucakucA, Okur3akur3A, kuramurA, kurala, kulaka, kulakulA kaLakaLa, kulabulA, kuhaka, (kUka OakAra - khaMkhAraH khakhara - khaMkhAra tathA khokhara; khaTaka - khaTaka; khar3akhar3A - khakhaDa; khar3abar3A, khadavadA - khadakhada; khana kakhaLaka khabhar3a-khaLamaLa-khamaka sarakharA-kharakhara; kharabhara-khaLabhaLa; khalakhalA - khaLakhaLa; khalabalA - khaLabaLa; khilakhilA, khurakhurA, khA~kha, khaoNpa-khUpa gaca, gaThaka-gaTaka; gar3aka, gar3agar3A-gaDagaDAva tathA gagaDa gar3apa, ganaganA, gananA-gaNagaNa, gapaka - gapakAva tathA gavakAya; gararA, gahagahA; gir3agir3A, gilabilA, guMguMA, guTaka, guDagur3A, gudagudA, gunagunA-gagaNa tathA gaNagaNa, gurera, gurrA- ghUraka; gulagulA gura, guragura ghar3aghar3A, ghanaka, ghanaghanA - ghaNaghaNa tathA ghaNANa; ghamaka- ghamaka; ghamaghamA, gharara, ghighi, ghicapicA, ghirA, ghughuA, ghuTaka, ghur3aka-dhuraka tathA gharaka ghuraghurA ghoMpa-poMca cakacaudha, cakapakA, caTaka caTaka caTacaTA, catraka, caracarA-cacaNa, cacara+, caramarA, carrA, cahaka, ciciyA-cIca; ciDacir3A, cipacipA, cukacukA, cucakAra-bucakAra; cunacunA - caNacaNa tathA cacara; cubhaka, cumakAra, curaka, curaMga, curacurA, culaculA, cuhacuhA, cuhuka, cauMtha chaTapaTA, chanaka chaNaka chanachanA-chachaNa tathA chaNachaNa; chapaka, chamaka chamaka characharaka; characharA, chala-chalakA uchalA, chichakAra, chichayA huhuA, khunanA, hutAka, OchauMka jugajugA, jauMka , chamachamA chamaka charaka-charaka; saMjhanA kSaNakSaNa saMsa, jhaka, sakazora-sakALa sadasadA-sAhaka tathA lATaka+ 0 sanaka sagaka, OjhanakAraNakAra zama, zamaka kSamaka; jharajharA, jharasa, sarahara jhalalA + zalamala, sahana, sahara, jhimiTa, jhIla, jhIr3a, jhIma, aeNzalA, inaka, nAnA, zeka, sauhA , , TaMkAra - TaMkAra; TakaTakA, Tanaka, 0Tapaka-Tapaka; Tapara, Taraka- Taraka+, TaraTarA, TarrA-TaraDA; Tasa, Tahaka, TiTakAra, TimaTimATamaka, TamaTama; TilaTilA, TUma TheThanA, Thaka ThakaThakA, uThA-uThAu+, unaka, unaga, ThanaThanA-ugaThana, uNaka upa; umaka-umaka Thinaka, ThilaTilA, Tunaka, Thumaka Thamaka; ThumakAra, 0Thusaka, Theka-Theka+, Thoka-Thoka OskAra, DagaDagA - uga tathA DagaDaga tathA Dagamaga; iDaka, DabaDabA, damaka, dahaDahA, DukiyA, DugaDugA, 0 DUba-DUba /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 hindI - gujarAtI dhAtukoza DhakAsa, danamana, Dhamaka-Dhamaka; DhA~sa, DhoMsa Oash - taDaka; taDataDA, tar3aphar3A-taDaphaDa tathA taraphaDa; tar3Aga, taNakka, tararA, tiratirA, tutalA-totaLA thapaka - thapakAva; Otharaka - tharaka; thiraka - tharaka; 0thuthakAra, OthuthulA, dagadagA, dacaka, daDeoka, danadanA, damaka-damaka darakaca, daradarA, darrA, 0dutakAra - zrutakAra; duradurA, doMka dhakadhakA-dhakadhaka; dhakapakA, dhagadhaga dhagadhaga +, dhar3aka - dhaDaka; 0dhadhaka-dhaka +, ghA~sa, dhukara nikoTa pakasa, pacapacA, paTapaTA, par3apar3A, picapicA, piTapiTA, pinapinA, pilapilA, pihaka, pIka, pucakAra - pucakAra; pulapulA pha~phA, OphaTaka - phaTaka +, OphaTaphaTA-phaTaka tathA phaTakAra+, phaDaka-pharaka; Ophar3aphar3A-phaDaphaDa phadaka, phadaphadAphadaphada +, phanaka, phaphaka phaphadaphadaphada 0pharaka-pharaka; 0pharapharA- pharaphara tathA pharaka; Opharahara-pharahara; phalaka, 0pha,sakaH, paharA, phisaphisA, phIca, 0phuMkara- phuMkAra, phudaka, 0phuphakAra, 0kuphuA, phuraphurA, 0phusakAra, phusaphusA phU~ka-phUMka; phekara baMcA, bagabagA, bajaka, bar3abar3A-baDabaDa, balabalA, birabirA - baDa; bilabilA, billA, 0buDabur3A, budabudA, bunaka, buraka bhakabhakA-bhabhaka; bhaksa, bhacaka, bhar3abhar3A, bhanaka, bhanabhanA-bhaNabhaNa; 0bhabhaka - bhabhaka; ObharabharA, bhararA, maharA, 0bhinaka, bhuraka, bhurabhurA Omacaka maca +, maTaka maTamaTA +, mar3amar3A, manaka, mananA, maraka - maraka +, maramarA, masaka, minaminA, mimiyA, muramurA, mulamulA, mumusA, rira, rUma, reMka-reMka+ lakhalakhA, lachiA, laTapaTA-laTapaTa, 0lar3akhar3A-laDabaDa; lazakAra, lahakAra, liDa, lizaka, luluA, sapakanA, sagabagA, saTakA, saTapaTA, saThora, saraphara, sarapharA, sarabara, sarasarA, saraseTa, salasalA, siTapiTA, sisaka, sITa, 0sur3aka, 0sur3asur3A, subaka, suk, surasurA hakabakA, hacaka, haDapa - haDapa; har3alar3A, hapa, habaka-dabaka; haraharA, halabalA, hahara, hikara, OhinahinA, huMkAra, huA, humaka, huikAra- husakAra, huhA, hU~ka, he kara
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. tatsama dhAtue~ aMga, aghrAna, atIta, aturA, adarA-Adara+, adhikA, adhIna, anaMga, anaMda-AnaMda; anukUla, anubhavaanubhava; anumAna-anumApa, anurAga, anurAdha, anurUpa, anusaMdhAna, apamAna, apahara-apahara; abhinaMda-abhinaMda; abhisara-abhisara; araMbha-AraMbha; araMbha-AraMbha; arAdha-ArAdha; artha, arda, alasa-ALasa, alApa-AlApa, alapa; aloka-Aloka; avakala, avagata, avagAha, avatara-avatara; avadhAra-avadhAra; avamAna-avamAna; avarAdha, avarodha-avarodha; avaroha, avalaMbha-ulaMgha; avalekha, avalepa, avaloka-avaloka; avasAda, asvIkAra - AMdola, AkarSa-AkarSa, ArAdha-ArAdha; Aropa-Aropa; Aroha-Aroha; AliMga-AliMga iccha-iccha ugraha, uccara-uccAra; ucchala, utapATa, uttAra, utsAha, udaghaTa, udaya, udAsa, uddhAra; unamUla, unmIna, upacAra, upadhara, upamA, ullaMgha-ullaMgha; ullAsa-ullAsa Uda, Una kaMtha, katha-katha; kapaTa-kapaTa; karSa-karakha tathA karaSa tathA karasa; kavitA, kUja-kUja; kopa-kApa; krama, kramya, krIDa-krIDa khaMDa-khaMDa; khaca-khaca; khana-khaNa+ gada, gA~ja, gur3ha, guNa, gopa-gopa; graMtha, Asa-prasa; grAsa ghora-ghora capalA, caya, citra, cinhAra-cIMdha; cuMba, ceta-ceta+ chaMda janma-janma; japa-japa; jalpa-jalpa tapa-tapa; tiSTha, tRptA, toSa, tyAga-tyAga; trasa, trUTa-truTa daMza-daMza; dUdha, dRr3hA, doSa, drava-drava dharasa, dhavaba-dhALa naMda-naMda; nakhiyA-nakhAra; naTa, nada, nama-nama; narta-narta, naza, niMda-niMda; nikaMda, nigraha-nigraha; ninAda, nipAta, nimajja, niyoja-niyoja; nirUpa-nirUpa; nirAdha-nirodha; nirgama-nirgama; nirdaha-daha; nirma-nirma; nirvaha, nivasa-nivasa; niveda-niveda; nistara, nihana, nIra-nIra+ pagalA, parAga, paricAra, parilekha, parIkSa, pallava, pUja-pUja; prakaTA-pragaTa; prajvala-prajaLa; prabodha-prabodha; prabhAsa, praveza-praveza; prazaMsa-prazaMza; prasava-prasava; prasAra-prahAra, prApa-pAma; bhAdha, bAdha-bodha; vyApa-vyApa bhaMDa, bhakSa-bhakSa; bhaja-bhaja; bhASa, bhUSa, bheda-bheda; bhoga-bhAgava; bhrama-bhama tathA bharamA maMgala, maMda, mata, matha-matha; manasA, marda-marda; malinA, malhAra, masiyA, moda-moda; mAha, moha tathA mo
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 hindI-gujarAtI dhAtukoza yAca-yAca tathA jAca; raMja-raMja+, raca-raca; raTa, rava; rasA-rasa; rAdha, risa, rekha-rekha likha-lakha; lupa, leTa-leTa; leoca, lAbha-lAbhA vaMcha-vAMcha; vadha-vadhA vAla, vikalA, vikasa-vikasa; vitara-vitara; vidala, vidha, vibhUSa, vibheda-vibheda vimoca-vimoca; vimAha-vimoha; vilaMba-vilaMbA; vilopa-vilApa; vivada, vela, vyatIta, vyApacyApa zithilA, zUla, zaMgAra, zodha-zodha; zoSa-zoSa saMketa-saMketa; saMkeopa, saMkrama-saMkrama; saMtApa-saMtApa; saMtoSa-saMtoSa; saMdhAna, saMvodha-saMvodha; saMbhrAja, sadartha, samarpa-samarpa; samAcara, samAdhAna, samrAja, sarasa, sazaMka, sasa, sAdha-sAdha; sIda, sUda, sRja-sarja, sphura-sphura; strava-sraka; svaccha, svIkAra-svIkAra hata, harSa-harSa; huta, homa-homa vilA, vita, viSa, viSa, vibheda-vibheda
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. ardhatatsama dhAtue~ agama, agasara, addhaya, anamIla, abhilAkha-abhilAkha; araca-arca; araja, arathA, arada, arapa-arpa; araha, aloka-Aloka; avarekha, avalaccha, avaloca, avA~ga, avasera, avAra, asaMgha, asakatA, ahaka, ahighuTTa Akarakha-AkarSa; Akarasa-AkarSa; Agama, Amarastra, ArUMdha, ArAdha-avarodha; Abara, Asara..... ukhAla, ugAra, uDAsa, utapana, utapAda, uthapa-uthApa; udagara, unamA, unamAtha, unamekha, upakara, upaca, upadesa-upadeza; uparAja, uphana, uba, ubhaTa, ulaMgha .. oMga---UMga, UMja, oja, osA-osAva+, augAha-avagAha; autara-avatara; audhAra ... kaMSa, kaTASa, kattha, karaSa, kalA-kAlava; kIDa, kuca, kuMtha, kUda-kUda; krIla gatha, garaja-garaja tathA garja; garaba, garabhA, garAsa-grasa; gavesa, gahabara, gahAsa, girAsa-garAsa dhokha-gokha; ghosa cakarA-cakarA; carama-carca; cUMTa chaMdara jaMtra, janama-janama; jarajara, jalapa-jalpa; Thahara Dhoka taja-taja; taraka, taraja, tarasa-tarasa tathA talasa; tirAsa thara dagadha, darama, darasA-darazAva tathA daraza dhiA-dhyA, dhutakAra-dhutakAra; dhyA-dhyA nakAra-nakAra; nikhedha, nikhora, nimekha-nimeSa; nirata, niradhAra-nirdhAra; nirama-nirma; niramUla, nirbaha, nihabara, nIrAja patipAra, parakAsa-prakAza, paragaTa-pragaTa tathA paragaTa; parajara-parajaLa; paratAra, parateja, parabodha-prabodha; paravAnaparamANa tathA pramANa; paravAha, parigaha, pariyA, parekha, pahara, pirIta, prakAsa-prakAza; pragaTa-pragaTa; prajara-prajaLa; pratoSa, pranama-praNama; praphula-praphulla; pramAna-pramANa; praharakha, prAsa phAMsa-phA~sa baMca-vaMca; baMcha-vAMcha; baMda-vaMda; batha, badha, bapa-vAva; bama, barakha-varasa; baraja-varja; barata-varata; varana-varNava baramhA, baraSa-varSa; bA~ca-vaMca; bAMcha-vAMcha; bA, bAja-bAja tathA bAjha+, bApara-vApara; biMda-baMda; bikalA, cikasa-vikasa; vigaca, bighaTa, bicara-vicara; bicala-caLa; vicAra-vicAra; pichala, bitara-vitara; bidala, bidaha, bidUSa, binaya, biphara-viphara; bibasa, bibAda, bivAha, bibeca-viveca; bibhA-vibhA; bibhinA, vimoca-vimoca; bimoha-mohaH
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza biraca-raca; birahA, birAga, birAja; birodha, bilaMba, bilaga, bilacha, bilapa-vilApa; bilAka-viloka; bilAla, bivara, bisatara-vistara; bisama-vizama; bisamara-vIsara; bisasa, bisekha, bihA, bIsa, bega, velasa, vyAMca, braja bharama-bhama; bharma-bharamA; bhaSa-bhakSa, bhatra; bhugata-bhAgava; bhUkha maga, maja, mahaka-maheka; mugata, murachA lubadha, loka bIkha, besAsa zarApa-zApa saMkalapa, saMdha-sAMdha; saMpa, saMpAra, saMpekha, saMbara, sakAra-sakAra; satakAra-satkAra; satarpa-saMtapa; satokha-saMtoSa; sanamAna-sanmAna; sapanA, samada, samAra-samAra; saraja-saraja tathA sarja; sarApa-zApa; savAMga, sasara, sApa-zApa; siraja-saraja; sUdha, sUva, sAdha-zodha tathA sedhi, saica harakha-harakha; haraSa-harSa
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. videzI dhAtue~ apasosa, ameja, araja, AjamA-ajamAva ujara kaphratA, kabUla-kabUla; kama, kasIsa, kunna, kulA~ca, kAka khatiyA-khatava; kharaca-kharca tathA kharaca; kharAda, kharIda-kharIda; khasiyA, khunasA gaMdAla, gar3abar3A, garadAna, garamA, gA~ja-gAMja + gujara-gujara; guma, gussA caMga, cahaka-caheMka; culabulA jakaMda, japhIla, jama jAma, jUma, jera tarAza, tariyA, talAza, tahasIla, tahA, tunaka, turzA dagala, daphanA-daphanA; dama, daragujara, dAga-dAga nakAza. najara-najarA+ najikA, naraja, naramA, navAja-navAja, nigaMda, noka parakAra, peca phaMda, pharaka, pharamA-pharamAva, philmA bakasIsa, bakhiyA, bakhza-bakSa; bagaliyA, badala-badala; balA-bahelAva; bahasa, bAga malAla, masosa, mastA, mahera, myA raMga-raMga, ra~da-raMda; raDaka, rapaTa, rUkhA laraMja-laraja; lalA vargalA, vasUla zaramA-zaramA sabunA, saradA, salAka, sastA, sahama, susatA hadasa, halakAra, hulaka
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. vizleSaNa tathA niSkarSa ____ 1. vargIkaraNa kI zAstrIyatA kA prazna 1.1 prastuta zodhakArya ke dvitIya khaNDa ke aitihAsika tulanAtmaka dhAtukoza dvArA hindI-gujarAtI ke adhyayana kI vaijJAnika pIThikA kA eka aMza taiyAra, huaa| hindI kA bhASA-bhUgola bahuta bar3A hai| eka hI mUla dhAtu vibhinna boliyoM meM rUpavaividhya rakhatI hai / ina boliyoM meM sAhitya-racanA zurU hone ke uparAnta inakA zAstrIya adhyayana bhI hone lagA hai| aise adhyayanoM ke phalasvarUpa eka hI dhAtu ke vividha rUpa sulabha hue / inakI upekSA karane ke bajAya inakA vargIkaraNa ke dvArA chA~TanA ucita lagA / dhAtukoza kA saMkhyAbheda isa prakriyA meM dUra ho gyaa| 1.2 aitihAsika adhyayana meM vyutpatti anivArya samajhI jAnI caahie| saMbhava hotA to sabhI tadbhava dhAtuoM kA vikAsakrama samajhAne ke lie saMskRta, pAli, prAkRta, apabhraMza tathA purAnI hindI, purAnI gujarAtI - sabhI ke rUpa die jAte / sulabha AdhAra tathA sugamatA donoM kA lakSya karate hue kevala saMskRta aura prAkRta rUpa hI die haiN| inako Tarnara Adi vidvAnoM ke saMdarbha se samarthita kiyA hai isalie inake adhikRta hone kA prazna zAyada hI kahIM khar3A hogaa| ___1.3 prastuta adhyayana ke viSayakSetra kI sImA meM dhAtuoM kA akarmaka, sakarmaka Adi prakArabheda batAnA Avazyaka nahIM thA, yaha kSetra vyAkaraNa kA hai| parantu jahA~ eka hI dhAtu ke akarmaka-sakarmaka donoM rUpa sulabha hoM vahA~ donoM kA samAveza karane se dhAmusaMkhyA aura bhI bar3ha jAtI / isa doSa se bacane ke lie isa vyAkaraNika vargIkaraNa ke saMketoM kA dhAtukoza meM upayoga kiyA hai| ___ 1.4 kucha anukaraNAtmaka dhAtue~ tadbhava haiM, kucha dezaja / inakA tadbhava yA dezaja honA dUsarI pahacAna hai| vargIkaraNa karate samaya inako anukaraNAtmaka ke vibhAga meM rakhA gayA hai / kucha tadabhava bhAtue~ anukaraNAtmaka hone kA AbhAsa detI haiM kintu adhikArI vidvAnoM ne inheM kevala tadbhava ke rUpa meM hI pahacAnA hai| isI meM samAdhAna pAkara aisI dhAtuoM ko tadbhava ke aMtargata rahane diyA hai; jaise 'jhanajhanA' (1610) / 1.5 saMskRta se hindI taka pahu~cI huI sabhI dhAtue~ kriyAvAcaka dhAtuoM ke mUla rUpa meM hI surakSita rahakara kAlajayI nahIM huI haiN| pUrva-pracalita vividha kriyA-rUpoM se koI rUpa Age bddh'aa| usa sarala rUpa meM rahI mUla dhAtu phira se rUpavaividhya pAkara jI uThI / jase ki saMskRta ke tiGanta tathA kRdanta rUpoM ke tadbhava evaM ina donoM ke saMyoga se bane kriyArUpa apabhraMza meM prayukta hone lge| saMskRta meM to prayoga, kAla, puruSa aura vacana ke bahasaMkhya hone ke kAraNa, pratyeka dhAtu ke 6x10x3x3 = 540 rUpa hote the| DaoN. zu. ri udayanArAyaNa tivArI Adi kI dRSTi se yaha asvAbhAvika sthiti thii| naI bhASAe~ saralIkaraNa kI ora uH aura apabhraMza taka pahu~cate pahu~cate kevala eka gaNa raha gayA / saMskRta kI gaNavyavasthA hindI taka pahu~cane se pahele hI zUnyazeSa ho gii| ise saralIkaraNa tathA prayatna-lAghava ke rUpa meM lakSita hote bhASA-parivartana kI sahaja prakriyA mAnAnA hogaa| hAM taka kriyArUpa ke parivartana tathA paraspara vinimaya kA prazna hai, vidvAnoM ne hindI-gujarAtI donoM bhASAoM ke
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 A. vizleSaNa tathA niSkarSa viSaya meM ullekhanIya adhyayana kiyA hai / jaise ki apabhraMza-kAlIna kRdaMtoM se kaI hindI - gujarAtI dhAtuoM kA nikalanA / hindI kI sabhI nAmadhAtue~ gujarAtI meM nahIM haiN| isakA artha yaha nahIM ki gujarAtI meM nAmadhAtue~ kama haiM / videzI zabdoM se banI hindI tathA gujarAtI nAmadhAtuoM kI bhinnatA isa sthiti kA vizeSa spaSTa karatI hai / tadbhava dhAtuoM meM se kauna sI dhAtu kisa samaya saMjJA, vizeSaNa yA avyaya se banI isakA vizeSa adhyayana bhI rasaprada ho sakatA hai / yahA~ dvitIya khaNDa ke dhAtukoza meM nAma - dhAtuoM ke vyApaka varga kA kevala nirdeza kiyA hai, inakI alaga se vargIkRta sUcI Avazyaka nahIM lgii| kyoMki aisA karane para phira saMyukta kriyAoM kA prazna khar3A hotA aura viSayakSetra bar3A ho jAtA, vyAkaraNika adhyayana anivArya ho jAtA / kevala isa gaNanA se hI saMtoSa mAnA hai ki hindI meM 865 nAmadhAtusa~ haiM jaba ki inake vikalpa ke rUpa meM yahA~ gujarAtI kI 247 nAmadhAtue~ tathA 283 saMjJA, vizeSaNa, avyaya jaise tulanIya rUpa prApta hote haiM / zabdoM meM kriyAvAcaka zabdoM kI diyA hai| vAstava meM yaha aMgrejI Adi bhASAoM ke bane haiM balki 1.6 hindI - gujarAtI ke dezaja bahutAyata hai 2 | - vizela ke isa nirdeza ne dezaja dhAtuoM ke adhyayana kA mahattva bar3hA 'dezaja' saMjJA ekArthaka nahIM hai / jaise videzI zabda-varga ke aMtargata arabI, phArasI, sabhI bhASAoM ke zabdoM kA samAveza kiyA jAtA hai vaise hI dezaja zabda - varga ke aMtargata ekAdhika zabdoM kA samAveza hai / aMtara itanA hI hai ki ye zabda ajJAta rahakara isa vyApaka varga ke aMga vaiyAkaraNoM dvArA banAe gae haiN| ina dezaja dhAtuoM ko 'dezaja' na kahakara 'ajJAta vyutpattika' kahane kA sujhAva bholAnAtha tivArI Adi vidvAnoM ne diyA hai / yahA~ prazna yaha hotA hai ki Aja jo dhAtue~ ajJAtavyutpattika kahI jAegI ve kyA sadA-sarvadA ajJAtavyutpattika hI raheMgI / hemacandra dvArA dekhaja batAI gaI kaI dhAtue~ aba jJAtavyutpattika hokara tadbhava ke rUpa pahacAnI jAtI haiN| isa krama ko prastuta zodhakArya se (vizeSa karake DA. bhAyANI ke parAmarza ke kAraNa ) kucha gati milI hai| saMbhava hai bacI huI dezaja dhAtuoM meM se bhI kucha ko bhaviSya meM bhinna abhidhAna prApta 1 muNDA tathA draviDa bhASAoM ke vizeSa adhyayana se bhI zakyatA baDhegI / meM 1.7 anya Adhunika bhAratIya AryabhASAoM kI apekSA gujarAtI ke adhyayana ke lie eka vizeSa suvidhA yaha hai ki hemacandra dvArA die gae udAharaNoM meM apabhraMza aura purAnI gujarAtI ke bIca kI kaDiyA~ dekhI - parakhI jA sakatI haiM / parantu isakI bhI eka sImA hai| DaoN. harivallabha bhAyANI ke anusAra gujarAta ke pAMDitya ko pratiSThita karane ke Azaya se hemacandra ne pUrvavartI vyAkaraNoM ke AdhAra se eka adyatana pAThyapustaka ke rUpa meM 'siddhahema' apabhraMza - vyAkaraNa likhA thaa| isa meM die gae udAharaNa vibhinna pradeza tathA kAla ke lakSaNa sUcita karate haiM / isalie hemacandra dvArA prastuta sAmagrI chA~Takara hI gujarAtI bhASA ke itihAsa-lekhana ke AdhAra taiyAra kie jA sakate haiM / isa zodhakArya meM hindI - gujarAtI kI tadbhava, dezaja tathA anukaraNAtmaka dhAtuoM ke tulanAtmaka vargIkaraNa se phalita sAmya, donoM bhASAoM ke itihAsa-lekhana kA eka parAkSa, choTA-sA kintu mahattvapUrNa AdhAra bana sakatA / 1.8 saMskRta kI jo dhAtue~ kisI Adhunika bhAratIya AryabhASA ke prAcIna kAla meM grahaNa na hokara Adhunika kAla meM grahaNa kI gaI aura jinhoMne rUpa - vikAra dhAraNa kiyA inheM yahA~ (DA. griyarsana tathA caTarjI mahodaya ke nirdezAnusAra ) ardhatatsama kahA gayA hai| paMDita kizorIdAsa vAjapeyI ne 'ardhatatsama' zabda prayoga kA makhaula uDAte
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 hindI - gujarAtI dhAtuke za hue pUchA hai ki kyA 'tihAI tathA cauthAI tatsama' jaise zabda prayoga bhI nahIM karane par3eMge ? vAstava meM 'ardhatatsama ' zabdaprayoga gANitika nApataula ke lie nahIM hai / Adhunika bhAratIya AryabhASAoM ne apanI zabdasamRddhi bar3hAne ke lie binA rUpavikAra ke jina saMskRta dhAtuoM kA vyavahAra zurU kiyA unheM tatsama tathA uttarakAlIna rUpavikAra ke sAtha jinakA prayukta kiyA unheM ardhatatsama kaha ke hameM bhASAparivartana kI eka vilakSaNatA ko samajhanA hai / parivartana ke sahaja krama meM to sabhI saMskRta dhAtue~ tadbhava rUpa meM hI hindI - gujarAtI taka pahu~canI cAhie thiiN| griyarsana ne kahA hai ki kriyAe~ tatsama nahIM ho sakatIM / yadi unameM se kucha kI dhAtu kisI prakAra tatsama ho bhI to kAla - racanA, vAcya parivartana Adi ke kAraNa ve tadbhava rUpa dhAraNa kara letI haiM 4 / vijJAna to yahA~ taka kahatA hai ki koI bhI zabda dubArA uccarita hotA hai taba apane pUrvarUpa se kucha bhinna to hotA hI hai / parantu sAdRzya Adi ke kAraNa hama use usake pUrvarUpa meM hI pahacAnate haiM / yaha eka hakIkata hai ki Adhunika bhAratIya AryabhASAoM ne prAkRta - abhraMza kI prakriyA se na gujarane vAlI kaI dhAtue~ saMskRta se grahaNa kI haiN| yaha eka sAMskRtika ghaTanA hai| ise kaI prabhAvoM ke saMdarbha meM samajhA jA sakatA hai / yahA~ ullekhanIya tathya yaha hai ki anya tatsama-ardhatatsama zabdarUpoM kI apekSA tatsama aura ardhatatsama dhAtuoM kI saMkhyA kama hai| hA~, gujarAtI kI apekSA hindI meM yaha pravRtti kucha adhika rahI, boliyoM meM bhI / DA. zukadeva siMha ne udAharaNa dekara pratipAdita kiyA hai ki bhojapurI meM kucha aisI bhI ardhatatsama dhAtuoM kA pracalana hai, jo saMskRta kI mUla dhAtuoM se pratyakSa rUpa se sambaddha haiM / yaha kathana bhI DA. siMha kA hai ki khar3IbolI meM arddha-tatsama dhAtuoM kA anupAta adhika hai, isalie ki khar3IbolI sAhityika bhASA hai / bolcAla kI gujarAtI aura sAhityika gujarAtI meM utanA aMtara nahIM haiM / phira bhI sAhityika evaM zAstrIya gadyalekhana ke der3ha zatI ke itihAsa ne tatsama - ardhatatsama dhAtuoM kA lagabhaga isI anupAta meM prayoga kiyA hai| sArtha gujarAtI koza meM maganabhAI desAI ne jisa prakAra kucha aMgrejI zabdoM se ''Aksava', 'kleva' Adi gujarAtI dhAturUpa banAe haiM isI prakAra tattvajJAna, manovijJAna tathA sAhitya-samIkSA jaise viSayoM ke kucha vidvAnoM ne pAribhASika paryAya khojate khojate dhAtu, kriyArthaka saMjJA tathA saMyukta kriyAoM ke saMskRtAzrita prayoga kie haiM / kucha prayogazIla kaviyoM ne azva, vRkSa Adi saMjJAoM ke kriyArUpa banAe haiM / pichale der3ha-do dazaka meM vyApta donoM bhASAoM kI isa pravRtti ko AtyaMtika mAnakara aikA dhAtuoM kA pariziSTa meM bhI samAveza nahIM kiyA hai| alavattA, bhaviSya kI anizcitatA isa nakAra ko palaTa bhI saMkatI hai| 1.9 hindI kI 2981 dhAtuoM ke paryAya ke rUpa meM 1126 gujarAtI dhAtue~ prApta hotI haiM / inameM se 555 dhAtuoM meM pUrNatayA rUpasAmya hai| 571 dhAtuoM meM AMzika rUpasAmya hai / pUrNatayA rUpasAmya rakhanevAlI * dhAtuoM meM se 468 dhAtuoM meM arthasAmya hai, AMzika rUpasAmya-yukta dhAtuoM meM se artha - sAmya rakhanevAlI dhAtue~ 502 haiM, jaba ki thoDA-bahuta arthavaiSamya jatAtI dhAtue~ 87 + 69 = 156 haiN| jo dhAtue~ samAnasrotIya nahIM haiM unake dhvanisAmya kA mahattva nahIM diyA / kevala dezaja dhAtue~ hI isameM apavAda - rUpa haiM kyoMki inake srota saMdigdha haiM / ataH artha tathA prayoga kI sahAyatA se inakA cayana kiyA thA / 2. parivartana, vRddhi tathA kSati : 2.1 bhASAvijJAna ke kSetravistAra ke bAre meM vidvAnoM ke matabhedoM kA ullekha karate hue pAla kipAskI ne . harmana pAla kI isa mAnyatA kA jikra kiyA hai: bhASAvijJAna se sambandhita sArI spaSTatAe~ anivArya rUpa se
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. bizleSaNa tathA niSkarSa 205 aitihAsika haiN| bAda meM, zosUra ne pratyeka bhASika sthiti meM eka svayaMprApta vyavasthita saMcaranA dekhI / phalataH bhASAvijJAna ke do kSetra spaSTa ho gae : aitihAsika tathA saMracanAtmaka / ina donoM ke adhyayana kI paddhatiyA~ bhI bhinna hotI gii| zosUra kI yaha sthApanA bhI vyApaka rUpa se svIkRta ho cukI hai ki parivartana tathA saMracanA paraspara sambaddha ekarSa bhASAvijJAna ke siddhAntoM ke parIkSaNa ke bAhya mUrta AdhAra ho sakate haiN| dUsarI aura aitihAsika samAdhAna prastuta karane kI jimmedArI bhASAvijJAna ke siddhAntoM ne-vizeSa kara ke vartamAna siddhAntoM ne nahIM utthaaii| 2.2 parivartana ke saiddhAntika AdhAra kyA haiM ? bhASika parivartana niyamita hotA hai yA usameM vaividhya pAyA jAtA hai ? eNTilA ne kahA hai ki pratyeka aniyamitatA ke pIche koI kAraNa hotA hai| kabhI kabhI to aniyamitatAoM: tathA niyamitatAoM kA pramANa samAna hotA hai| isake bAvajUda aitihAsika bhASAvijJAniyoM ko dhvaniparivartana kI. niyamitatA kI AdhArazilA kA hI Azraya lenA hai| pAla kipAskI ne eka prazna yaha uThAyA hai ki pUrvavartI dhvaniniyama ke anukrama meM hI kyA naye niyama kA sthAna pAnA saMbhava hai? jahA~ bhI krama nirdhArita ho pAyA hai, dhvani-parivartana ke adhikAMza niyama anupUrti ke rUpa meM hI astitva meM Ae haiM ? ina niyamoM kI bhUmikA zuddha rUpa se dhvanyAtmaka hogI jaba ki pUrvavartI kAla meM astitva meM A cuke niyama rUpAtmaka bhUmikA ko pahu~ca cuke heaaNge| aitihAsika bhASAvijJAna ke adhyayana kA vistAra bddh'aa| isameM gaharAI AI isake sAtha hI parivartana kI prakriyA bahuAyAmI dikhAI dene lagI / isako samajhane kA prayatna bhI bar3hA / ___ 2.3 tulanAtmaka tathA AMtarika punargaThana kI paddhatiyA~ bhASika parivartana ke hamAre jJAna para AdhArita haiM / parantu kyA bhASAoM ke itihAsa kevala parivartana ke dastAveja hote haiM ? jaisA ki vinaphreDa lemAna kahate haiM parivartita hone ke sAtha bhASAe~ kSatigrasta bhI hotI haiN| Besides changing. languges also under go Loss. kSati kI isa prakriyA ko abhI vyApaka rUpa se samajhane kA puruSArtha nahIM huA / kSati yA lopa kI taraha parivartana ke sAtha eka aura prakriyA dekhI jAtI hai-vRddhi kii| 'dhAtukoza' meM mUla dhAtuoM ke sAtha paravartI karUpa haI dhvaniyoM ke zatAdhika udAharaNa mileNge| vRddhi dhvani, rUpa tathA arthagata hI nahIM hotI; pUrNatayA zabdagata bhI hotI hai| videzI bhASAoM se hindI meM AyA huA dhAtusamUha inhIM ghaTanAoM kA nirdeza . karatA hai| kSati kI prakriyA kA vidvAnoM ne adhika sUkSmatA se dekhA hai| bhASika sambandhoM ke krama-nirdhAraNa ke lie zabdasAmagrI meM huI kSati kA kAlAnuvartI anupAta (reTa) yA surakSita zabdasAmagrI kA pratizata upayoga meM liyA jAtA hai| ise kAlAnuvartI bhASika parivartana kA pramANa-glATokronolAjI kahate haiM / aitihAsika hetuoM ke lie zabdasamUha ke aMkazAstrIya adhyayana kI paddhati kA upayoga hotA hai| isa vyApaka saMjJA kA zabdakozIya sAmagrI-saMrakSaNazAstra---'leksiko sTeTisTiksa' kahate haiN| lemAna ke anusAra jina bhASAoM kA sambandha nikaTa bhUtakAla meM dekhA-paralyA jA sakatA hai aura jo samAna sAMskRtika vistAra meM bolI jAtI haiM unake viSaya meM kAlAnuvartI bhASika parivartana-pramANa--'gloTokronolojI' ke dvArA upayogI jAnakArI prApta ho sakatI hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - gujarAtI dhAtukeAza phalasvarUpa, unameM hue parivartana 2.4 bhAropIya parivAra kI bhASAoM ke pichale deDha sau varSa ke adhyayana ke ke dvArA vidvAnoM ne unakA itihAsa nirdhArita kiyA hai, unake pArasparika sambandhoM ko samajhAyA hai / hindI - gujarAtI eka hI parivAra kI bhASAe~ hone ke sAtha sAtha kucha videzI bhASAoM se vizeSa kAlakhaNDoM meM lagabhaga ekasAtha prabhAvita huI haiM / ina donoM bhASAoM ke vizeSa adhyanana kI sAmagrI ke rUpa meM inakI dhAtuoM ke zabdakozIya sAmagrI - saMrakSaNazAstrIya 'leksiko sTeTasTikala' niSkarSa nimnalikhita haiM : 206 [ isa paddhati ke aMtargata sAmAnyatayA kucha cune hue zabdoM ko lekara vividha bhASAoM meM una ke sulabha rUpakA adhyayana larake niSkarSa nikAle jAte haiM / ] 3. niSkarSa : 3.1 viliyama DvAiTa vhiTanI ne 'rUTsa, varbapheArlsa eNDa prAimarI DeriveTivsa Apha dha saMskRta leMgveja' ke aMta meM dhAtusUcI dI hai| jisameM kula milAkara 1014 saMskRta dhAtuoM kA samAveza hai / parantu unameM 85 dhAtue~ dA se lekara pA~ca kI saMkhyA meM dhvanisAmya rakhatI haiM / kula joDa meM se ina 85 dhAtuoM kA kama karane para 829 dhAtue~ baceMgI / DA. gajAnana paLasule ne 'e kAnkorDansa Apha saMskRta dhAtupAThAja' meM kula milAkara 3706 saMskRta dhAtuoM kA sasAveza kiyA hai / inameM 920 dhAtue~ dhvanisAmya ke AdhAra se kama karane para 2786 saMskRta dhAtRe~ bceNgii| ye dhAtue~ vAstava meM 'pustakIya' haiM aura niHzeSa gaNanA ke prayatna meM inameM saMkhyAmeda A gayA hai| vhiTanI dvavArA nirdiSTa dhAtuoM meM se 200 dhAtue~ saMskRta ke prAraMbhika kAla meM pAI jAtI hai; lagabhaga 500 dhAtue~ donoM kAla- vibhAgoM meM tathA 150 se kama paravartI kAla meM pAI jAtI haiM / DA. paLasule ne saMskRta kI gaNavyavasthA ke AdhAra se sabhI sulabha dhAtupAThoM meM prApta dhAtuoM meM kitanI kSati - vRddhi huI isakA gaNita diyA hai / vRddhi kA pramANa unako kSati se jyAdA lagA hai / inake dvArA nirdiSTa sabhI dhAtue~ kisI bhI kAla kI saMskRta meM eka sAtha vyavahRta nahIM hotI hoMgI yaha to svayaMspaSTa hai, parantu jaba likhita sAmagrI ke upayoga se hI niSkarSa taka pahu~canA anivArya ho taba yaha mAnakara caleMge ki saMskRta meM adhika se adhika 2786 dhAtue~ prayukta huI haiM aura eka dhAtuH eka artha ke hisAba se inakI saMkhyA 3706 hotI hai / dhAtusaMkhyA kI gaNanA DA. paLasule ne nahIM kI, isa zodhakartA ne kI hai| 3.2 prastuta prabandha ke dvitIya khaNDa ke dhAtukoza meM 877 tadbhava hindI bhrAtuoM kA samAveza huA 1 inameM se 476 dhAtuoM ke gujarAtI rUpa milate haiN| dhAtukoza meM to tulanA ke lie saMjhA, vizeSaNa Adi kA bhI nirdeza kiyA hai| isa gaNanA meM kevala dhAtuoM kA hI samAveza hai / ina 476 gujarAtI dhAtuoM meM 78 dhAtue~ aisI haiM jinameM se kisI kI ekAdha arthacchAyA bhinna hai yA kisI meM pUre artha kI bhinnatA hai / bAliyoM tathA prayogoM ke kAraNa Ae rUpa - vaividhya se baDhe saMkhyAbheda ko dUra karane ke bAda 2981 hindI dhAtue~ zeSa rhiiN| inameM tadbhava dhAtuoM kA pratizata 29.4 hai / tadbhava vibhAga meM hindI ke sAtha dI gaI gujarAtI dhAtue~ 54.2 pratizata haiM / 3.3 hindI kI dezaja dhAtuoM kI saMkhyA 1160 hai / isa saMkhyA ke sAmane 308 milatI haiN| inameM se adhikAMza samAnasrotIya haiM / yahA~ dI gaI 308 gujarAtI dezaja dhAtuoM meM arthacchAyA yA artha kI bhinnatA lakSita hotI hai / hindI meM dezaja dhAtuoM kA gujarAtI kI dezaja dhAtue~ dhAtuoM meM se 56 pratizata 39 hai|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. vizleSaNa tathA niSkarSa 207 ina dhAtuoM ke sAtha gujarAtI kI 25.7 pratizata dezaja dhAtue~ prApta huI haiN| 1160 hindI dezaja dhAtuoM meM se 310 pUrvavatI kAla meM astitva meM thiiN| gujarAtI ko apanI dezaja dhAtuoM kI saMkhyA ujlekhanIya rUpa se bar3I hai / 3.4 hindI meM 367 anukaraNAtmaka dhAtae~ haiN| ye kula saMkhyA kI 12.3 pratizata haiN| inake sAtha gujarAtI kI apanI 103 dhAtae~ milI haiN| jo hindI dhAtuoM kI 30.8 pratizata hai| gujarAto kI apanI anukaraNAtmaka khyA kAphI baDI hai| Upara nirdiSTa pratizata kevala talanAtmaka dRSTi se dI gaI dhAtuoM kA hai| inake 15 gujarAtI rUpoM meM artha yA arthacchAyA kI bhinnatA lakSita hotI hai| hindI kI 367 anukaraNAtmaka vAtuoM meM se 87 pUrva-pracalita haiN| 3.5 hindI kI 246 tatsama dhAtuoM ke sAtha gujarAtI kI 122 dhAtue~ milI haiN| jinakA pratizata kramazaH 8.2 tathA 49.6 hogaa| pAMca gajarAtI rUpa artha yA arthacchAyA kI bhinnatA rakhate haiN| 3.6 dhAtukoza meM dI gaI ardhatatsama dhAtuoM meM se adhikAMza kAvya meM prayukta te kucha kAlagrasta bhI haiN| inakI saMkhyA 238 hai| hindI kI kula dhAtuoM kI ye ATha pratizata huI / inake sAtha rakhane yogya gujarAtI rUpa 96 haiM jinameM se kaI tatsama haiN| ye dhAtue~ hindI ardhatatsama kI 403 pratizata haiN| ina hindI-gujarAtI ardhatatsamoM meM kevala do dhAtuoM ke bIca hI arthabhinnatA pAI jAtI hai| 3.7 hindI-gujarAtI meM prayukta hotA videzI zabdasamUha bar3A hai| parantu saMjJA, vizeSaNa Adi kI apekSA kriyAe~ kama milatI haiN| inakI kevala 93 dhAtue~ hI hindI meM prayukta hotI haiM jinameM se adhikAMza arabI-phArasI haiN| aMgrejI se to kevala eka hI (nAma) dhAtu utara AI hai ('philmaa')| hindI dhAtuoM meM videzI dhAtuoM kA pratizata kevala 3.1 hai| ina dhAtuoM ke 22.5 pratizata rUpa gujarAtI meM bhI prayukta hote haiN| inameM se kevala do dhAtuoM meM arthabhinnatA pAI jAtI hai| tulanAtmaka vargIkaraNa : a artha yA arthacchAyA kI hindI kI vargIkRta dhAtu hindI saMkhyA gujarAtI pratizata bhinnatA rakhanevAlI TippaNI saMkhyA* pratizata dhAtue~ 877 29.4 78 tadbhava dezaja 476 308 54.2 25.7 1160 39 anu. anu. 367 367 12.3 12.3 103 hindI kI 310 dezaja-dhAtue~ pUrva pracalita haiN| hindI kI 87 anu. dhAtue~ pUrvapracalita haiN| 103 30.8 30.8 15 15 hindI kI 87 8.2 122 tatsama ardha sama videzI 246 238 8 96 49.6 40.3 22.5 93 3.1 21 6
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vargIkRta dhAtu tadbhava dezaja anu. tatsama ardha videzI pUrNa rUpa-sAmya rakhatI hi-gu. dhAtue~ 228 162 32 97 21 15 * tulanAtmaka vargIkaraNa : A inameM pUrNa arthasAmya- inameM AMzika AMzika rUpasAbhya yukta dhAtue~ arthasAmya vAlI dhAtue~ yukta hi-gu. dhAtue~ 192 123 25 94 20 14 36 39 7 3 1 hindI - gujarAtI dhAtukoza 248 146 71 25 75 6 inameM pUrNa inameM AMzika arthasAmya arthasAmyavAlI rakhatI dhAtue~. dhAtue~ 208 128 64 23 74 5 40 18 721 eka spaSTatA yahA~ Avazyaka hai| jina hinda - gujarAtI dhAtuoM meM pUrNa rUpasAmya dikhAI detA hai unameM bhI vAstava meM pUrNatayA rUpasAmya nahIM hotA / 'uTa', 'Aja', 'kara', 'khA' Adi dhAturUpa hindI aura gujarAtI meM pUrNa rUpamAmya rakhate haiM, inake uccAraNa kI AkRtiyA~ bhI samAna haiN| parantu 'jaDa', 'par3ha' Adi meM rUpasAmya naz2ara Ane para bhI pUrNatayA uccAraNa-sAmya nahIM hai / yahA~ lipi kI maryAdA bhASika adhyayana kI maryAdA banatI hai / dUsarI ora hindI 'mila' aura gujarAtI 'maLa' meM pUrNa nahIM, AMzika rUpasAmya dikhAI detA hai parantu ina donoM dhAtuoM ke mUla meM to saMskRta - prAkRta 'mila' hai / jo dhvanibheda - rUpabheda lakSita hotA hai vaha to ina donoM bhASAoM kI svataMtra vikAsa prakriyA kA pariNAma hai| isa prakAra 'mila' 'aura 'maLa' mUlataH pUrNa rUpasAmya kI dhAtue~ hone ke bAvajUda hindI - gujarAtI kI vartamAna bhASika sthiti ke anusAra inheM AMzika rUpasAmyayukta dhAtue~ mAnakara uparyukta gaNanA kI gaI hai| gujarAtI meM hrasva-dIrgha ke uccAraNa meM vaisA aMtara nahIM hai jo hindI meM hai / isalie prastuta gaNanA meM hindI 'uga' tathA gujarAtI 'Uga' Adi ko pUrNa rUpasAmyayukta dhAtu mAnA hai| gujarAtI meM dIrgha likhe jAte kaI rUpoM kA Tarnara mahodaya ne hrasva likhA hai / 4. phalazruti : isa zodhakartA ke lie hindI aura gujarAtI kI kriyAvAcaka dhAtuoM kA yaha tulanAtmaka adhyayana jijJAsApUrti kA eka virala nimitta banA / jijJAsA kI AMzika pUrti bhI vismaya jagAtI hai aura vismayajanya AnaMda jijJAsA kI naI yAtrA ko janma detA hai / 1 yahA~ ravIndranAtha kI vaha ukti yAda A jAtI hai: 'kata AjAnAre jAnAile tumi / ' yadi maiM isa adhyayana se na gujaratA to kita - kitanI dhAtuoM se, inake rUpavaividhya se anajAna hI raha jAtA ! inakI sRSTi bhI mAnavIya sRSTi kI taraha itanI rasaprada ho sakatI hai yaha aba to anubhava kI bAta hai, pahale kalpanA bhI nahIM thI / abhI sahaja rUpa se hI eka baMgalA paMkti yAda A gaI ! ho sakatA hai ki paMjAbI, marAThI aura baMgalA ko milAkara ina pA~coM bhASAoM kI dhAtuoM kA tulanAtmaka adhyayana karane kA maukA mile ! alaga alaga vyaktiyoM ke dvArA do do bhASAoM ke aise tulanAtmaka adhyayana bhI bhaviSya meM itanA to siddha kara hI sakate haiM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. vizleSaNa tathA niSkarSa 209 ki hindI ke sAtha anya kauna-sI Adhunika bhAratIya AryabhASA adhikAdhika nikaTatA rakhatI hai ? binA adhyayana ke bhI koI utsAhamUrti isakA javAba de de, parantu vaha kevala rAya hogI jaba ki sAmagrI ke sAtha adhyayana karane ke phalasvarUpa jo prApta hogA vaha niSkarSa hogA-siddhAnta kA pratipAdana hogaa| prastuta adhyayana ke tulanAtmaka tathA aitihAsika abhigama ke kAraNa sUcita huA ki mUla saMskRta kI dhAtusAmagrI kA kitanA aMza surakSita rhaa| dhAtukoza meM hindI kI sabhI sulabha dhAtue~ dene ke phalasvarUpa vRddhilopa tathA parivartana kI prakriyA se gujarI sArI sAmagrI sAmane A gii| dhAtuoM ke Agamana kI ghaTanA se to bhASA ke vidvAna acchI taraha se paricita the, jahA~ kahIM bahasa kA maukA AyA, pA~ca-dasa arabI-phArasI dhAtue~ ginA dete the| inakI saMkhyA itanI bar3I hai yaha tathya isa adhyayana ke palasvarUpa sAmane AyA! anukaraNAtmaka dhAtuoM kA itanI bar3I saMkhyA meM astitva, inakA tathA dezaja dhAtuoM kA ullekhanIya saMkhyA meM pUrvavartI honA ye tathya bhI vizeSa rUpa se spaSTa hue| Adhunika bhAratIya AryabhASAoM ke udbhava aura vikAsa kI eka rUparekhA vidvanoM ke pAsa hai avazya, kintu kauna-sI bhASA kaba kisase alaga huI isakA prAmANika itihAsa hamAre pAsa nahIM hai| DA. prabodha paMDita ne dhvanimUlaka adhyayana ke dvArA saMskRta se kaba kauna-sI prAkRta alaga haI isake krama kA nirdeza kiyA hai sAmagrI se siddhAnta aura siddhAnta se tathya taka pahu~cA jA sakatA hai| yahA~ kevala dhAtuoM kA tulanAtmaka-aitihAsika adhyayana kiyA gayA, bhaviSya meM samagra zabdarAzi ke dhvani, rUpa tathA arthamUlaka evaM vyAkaraNa-viSayaka adhyayanoM ke dvArA hama sabhI Adhunika bhAratIya AryabhASAoM ke kramika itihAseAM kA sAkSAtkAra kara skeNge| bhASA bhale hI asaMlakSya rUpa se Age bar3hatI rahe, hama bhUtakAla meM jAkara isakA punanirmANa kareMge ! TippaNI laM 1. pR. 67 bhojapurI aura hindIkA tulanAtmaka adhyayana 2. pR. 9 hindI meM dezaja zabda pR. 74 gujarAtI bhASAnA itihAsanI keTalIka samasyAoM 4. pR. 136 hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga pR. 205-6 TesTiMga liMgvisTika hAipothesisa 6. pR. 76-77 gujarAtI bhASAnA itihAsanI keTalIka samasyAoM 7. pR. 309 nyU horAijana ina liMgvisTiksa 8. pR. 107 hisTorikala ligvisTiksa : ena iNTroDakzana 9. de. prAkRta bhASA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1. gujarAtI dhAtusUcI 2. mahattvapUrNa zabdakoza 3. saMdarbhasUcI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 gujarAtI dhAtu-sUcI [yahA~ 2136 gujarAtI dhAtue~ dI gaI haiN| rUpavaividhya ke kAraNa samAviSTa (kASTaka meM dI huI 191) dhAtue~ kama karane para 1945 dhAtue~ zeSa raheMgI] ____ akaDA, akaLA, akhaDA, agha, acaka, (ucakA,) achavA, achADa, achAva, aja, ajamAva, ajavALa, ajotara, aTa, aTaka, aTakaLa, aTA, (aTavA,) aTera, aTopa, aThavA, aThiga, (aThIMga,) aDa, aDaka, aDapa, aDabaDa, aDavaDa, aDavALa, aDAva, aDhela, aNasAra, aNAva, athaDa, adaraka, adharaka, adhusAra, anukaMpa, anusara, apasara, apamAna, apharA, aphALa, abagara, abhaDA, abhisIMca, abhivaMda, amaLA, amUMjhA, arpa, alava, alANa, avakhoDa, avagaNa, avaTa, avatara, avadhAra, avarodha, avahela, avera, aNTA, aLadA, aLapA, (aLasA,) aLAMsa, adhoLa, aMjA, aMTavA, (aMTevA,) aMboLa - Akha, AkhaDa, Akhara, Agara, Acaka, Acara, AuTa, (AcheTa,) Achara, ATa, ATaka, ATopa, Ada, ANa, (AthaDa,) Atha, Athama, Athara, Adara, Apa, apharaka, Aphara, AphaLa, AbhaDa, AmaLa, AraDa, AraMbha, Aroga, Aroha, AlaLa, AlApa, AliMga, Alekha, Aloca, Ava, AvakAra, AvaTa, AvaDa, Avara, Avarta, Azara, AsaraDa, ALasa, Alekha, AMka, AMgama, AMcaka, AMja, AMTa, AMtara, AMba iccha, ijAra, Ica, Itaga, Ija ukANa, ukALa, ukAMsa, ukela, ukhADa, (kheDa,) ugAma, ugAra, ughADa, uparAva, TacAra, (uccAra,) uceDa, ucela, ucheda, uchera, ujamA, ujA, ujAsa, ujALa, ujera, ujharaDa, uTAMka, uThaMga, uThAva, uNAva, utaraDa, (ujeDa,) utthApa, utpata, uthApa, uthAma, uda, udbhava, udhaDaka, (udharaka), udheDa, udhera, unA, upakara, upaja; uparAja, upADa, upAsa, upharAMTa, ubA, ubeTa, ubeLa, ubhAra, (umeLa,) umera, umeLa, ulALa, uleca, ullekha, uvezva, uroTa, uzkera, usaraDa, usAra, useTa, useDa, useva UkaNa, Uga, UgaTa, UpaLA, Ucaka, (UcaDa,) UcaNa, (Ucara,) Ucava, (UcaLa,) UcIja, UchaLa, Uja, UjamA, Ujara, Ujava (Ujhara,) UTavA, UTha, UDa, Uta, (UtaDa,) utara, UthaDa, Udaka, Udhara, UdhaLa, UnavA, (Upaja,) UpaNa, Upasa, UphaNa, Uba, Ubha, Ubhara, (UbharA,) UbhaLa, Umaga, UmaTa, (amaDa,) Umala, Urajha, UlaTa, Ulasa, UlaLa, Usapa, Usara, UMgha, UMcaka, UMja, (UbeLa) ejha, erA, elara, elaLa, eMca. eMTa oka, okhaNa, okhara, ostava, okhAMga, ogadALa, (ogadhALa,) ogaLa, ogha, AghA, (oca,) (ocara) olA, ochADa, oja, oTa, oThava, oDa, oDA, oDha, otha, Athara, Adha, Athara, oMnALa, opa, obhA, ora, orapa, orava, olapAva, olava, olAMDa, ovarALa, ovAra, ovALa, osa, osara, ozaMka, (osaMgA.) oLa, oLakha, oLaga, oLava, ALaMga, ALaMDa, oLAMsa, AtA (1) gujarAtI kozoM meM anusvArayukta asaroM kA aMtya kramameM rakhA jAtA hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-gujarAtI dhAtukoza kakarAva, kakaLa, kagara, kacakaca, kacaDa, (kacara) kacava, kacavA, kacUMda, kacha, kajaLa, kaTa, kaTakaTAva, kaTAva, kaTha, kaDakaDa, kaDavATa, kaDha, kaDhaNa, kaNa, kaNaka, kaNakaNa, kaNamaNa, kaNasa, (kaNasaDa,) katarA, katha, kathaLa, kada, kadara, (kadarA,) kanaDa, kannA, kabaDa, kabaDA, kabUla, kamakama, kamaNa, kamA, kamAva, kara, karakarA, karakola, (karagara,) karacAva, karaDa, karapa, karaba, karamaNa, karamoDa, karAMja, (kala,) kalava, kalAva, kalpa, kava, kavaTha, kavA, kaSTa, (kaSTA,) kasakasa, kasaNa, kahe, kaLa, kaLakaLa, kaLaLa, kaLA, kaLeLa, kaMTALa, kaMDAra, kaMpa, kA, / (kAjaLa,) kATa, kADha, kAtara, kApa, kAlava, pAMgara, kAMta, kAMsa, (kiMgalA,) kIkalA, kudhara, kuMjarA, kUTa, kUDa, kUda, kUda, keLava, kAkaDA, kokara, koca, kopa, kAra, kosa, korAMkha, kAha, kALa, kSama khakhaDa, (khakhara,) khaca, khacaka, (khacakA,) khacakAva, khaTa, khaTaka, khaTA, khaDa, khaDaka, khaDapa, khaNa, khatava, khada, khadaDa, (khadeDa,) khabakAva, khabuka, khabeDa, khama, khamaNa, khara, kharaca, kharaDa, (kharapa,) kharapA, kharAda, kharIda, khareTa, khala, khalA, khaleLa, khasa, khasAra, khaLa, khaLaka, khaLakhaLa, khaLabhaLa, (khaLA,) khaLeLa,) khakharoTa, khaMkhaLAva, khaMkhAra, khaMkhera, khaMkhAra, khaMgAla, (khaMgALa,) (khaMcA,) khaMjabALa, (khajoLa,) khaTA, khaMDa, khA, (khAkharATa,) khoTa, khAtara, khApa, khAbaka, khAlava, khALa, (khAMkharoTa,) khA~ca, khAMsa, khilA, khIja, khIla, (khIsaka,) khUta, khUpa, khUla, khUkhAra, khUca, cava, khUTa, (khUta,) khUda, khUdALa, khUpa, kheDa, khela, kheca, khA, khokhA, khoja, khoTaka, (khATakA,) khoDa, khoDaMga, (khADaMgA) khotara, khAda, kheobha, (khAbhara,) khAra, khAravA, khAsa, khoLa, khoLaMba, (khoLaMbha,) khAMkhAra gagaDa, (gaDagaDa,) gaccha, gaTAva, raDa, gaDathala, gaDadAra, (gaDadAva,) (gaDabaDa,) gaga, gada, gadaDa, (gadara,) gadAra, gadAva, gapA, baDa, gabharA, gama, gara, garagaDa, garaja, garaDa, garamA, garja, (garbhA,) galavA, gaveSa, gaheka, gaLa, gaLagaLa, gaLaca, gaMcalA, gaMja, gA, gAca, gAja; gATha, gALa, gAMgara, gAMTha, (ginnA,) gIgalA, gIrava, gUDa, gUMtha, gUda, guMdara, gokha, (gekhATa,) goTA, goTa, goThaka, geoDa, geta, gAthATa, goda, godAba, govA, gela, gAya, gohA, gAMdha, pratha, grasa, graha paghara, pacaDa, (ghacaraDa,) ghaTa, (ghaTakAva,) ghaDa, ghaDUDa, ghama, ghamaka, ghara ka, gharagha, gharaDa, ghabaDa, ghasa, ghasaraDa, ghAta, ghAma, ghAla, ghAsa, ghAMgharaDa, ghIsa, (ghugharAva,) ghumaraDa, ghura, ghUdha, ghUghara, (ghUgharA,) ghasa, ghUmaDa, ghUraka, dhUra kA, ghUsa, cUMTa, ghera, ghoca, ghora, ghorava, (ghAMca,) ghAMghATa, ghATa cakacaka, cakAsa, caga, cagada, (cagadALa,) cagamaga, cagaLa, cacara, (cacaNa,) caTa, caTaka, caDa, caDha, caNa, (caNacaNa,) (catarAva,) capakAva, capaDa, capasa, capATa, caba, cabakAva, caboLa, cabhaDa, camaka, cara, caraka, caraca, (caracara,) caraNa, careDa, (carera,) carca, cala, cava, cavaLa, casa, casaka, caLa, caLacaLa, (caLavaLa,) (caMtava,) caMdA, caMdara, cAkha, cATa, cAtara, cAla, cAva, cAsa, cALa, cAMcATa, cAMpa, cikAra, cibALa, cilA, ciMta, (citava,) cIca, cIcavA, cIDa, cINa, cIta, cItara, cItava, cIna, cIpa, cIma, cImaLa, cImaLA, cIra, cIMdha, (cIMbALa,) (cuMba,) cU, cUka, cUga, cUcava, cUna, cUpa, cUma, cUra, cUsa, cUMkA, cUMcavA, cUMTa, cUMTiyATa, cUMtha, cuMpa, ceta, cera, ceba, cA, coka, cokhAva, coTa, coDa, coDava, cAda, copa, copaDa, cAba, coSa, cALa, (cAMTa) chaka, chaTaka, chaDa, chaDaka-chaNa, chapaka, chaNakAra, (chapa,) charaka, TharA, chala, chalaka, chaMchaNa, chacheDa, chaMDa, chA, chAka, chAja, (chANa,) chAtara, chApa, (chAvara,) chAMTa, chAMDa, chAMda, chiTakAra, chida, chIchara, chINa, chIta, chIna, chInava, chIpa, chIraka, (chIla,) chIMka, chaMchakAra, chU, chUTa, chUna, chUTa, cheka, cheDa, chetara, cheda, chera, chelAra, chevA, chaMTA, cho, choDa, chora, chola, cholAra, choLa
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI dhAtu-sUci 215 ja, jakaDa, jakha, jaDa, jaNa, jadha, janama, (janma,) jama, jara, javAra, jaLa, jaLajaLa, jaMtara, japa, (jA) jAga, jAca, jANa, jAra, jALava jIta, jIrava, jIva, juvAra, (jUta,) jUpha, jUhala, jo, jAI, jAkha, jokhamA, jogava, joDa, jotara, jeAbA, (jobhA) __ jhakajhola, jhakajhoLa, akalA, jhakUla, jhaga, jhagajhaga, jhagamaga, jhaghaDa, jhajhama, jhaTa, jhaTaka, jhaTera, jhaDapa, jhagakAra, jhaNajhaNa, jhapa, jhapaTa, jhapATa, (jhapeTa,) jhatraka, jhabakoLa, jhavALa, jhabhA, jhama, jhamaka, jhamajhama, jhara, jhanDa, jharapa, jharamara, jharasATa, jhala, jhalaka, jhalakA, jhalajhala, jhallA, iLamaLa, jhaNahaLa, jhaLaMca, jhaLeLa, jhaMgkha, zaMkhavA, jhaMjheDa, jhaMpalAva, jhaMpA, (saMpAva,) jhATaka, jhADaka, jhADa, jhAma. jhAra, zAla, zALa. jhIka. sIpa. jhAla. (jhoM sUka, jhuDa, jhUma, jhUTa, jhUpha, jhera, jhoka, (jhokAra,) jhola, jhoLa, oka, (jhoMTa,) jhAMsa TakarA, TakAra, TacakAra, (TacakAva,) TaTakAra, TaTaLa, Tapa, Tapaka, TapAra, (Tapera,) Tamaka, TamaTama, Taraka, Tarapara, TavaLa, TasaTasa, Tahaka, Tahela, Tahuka, TaLa, TaLaka, 2LavaLa, TAMka, TAMga, TAMca, TIka, Ta.ca, TIpa, TUMkAva, Tra, Tera, Terava, Teva, TevALa, TeMkAva, To, Teka, Toca, ToLava Thaga, ThanTagAva, ThagaLA, ThaNaThaNa, ThaThakAra, TaTara, ThaTaLa, ThaThADa, ThaTAra, TaNaka, Tapaka, (ThapakA,) ThapakAra, Thaba, Thabaka, (ThabakA,) (TabakAra,) (TabaTabAva,) TamaTama, Tara, TaraDa, Talava, Thava, Tasa, Tasaka, (TasakA,) ThaMgarA, ThaMThera, ThaMThora, ThATa, ThANa, (ThAlava,) TAMsa, ThIja, TIMgarA, TUTavA, DUMga, Theka, Thepa, Thera, Therava, Tela, (Thelava,) Tho, Thoka, ThokAra, Thora, Thola, (ThAMsa) __ DALa, DakhoLa, Daga, DagaLa, DaghA, DaDaLa, DapakAva, DapaTa, Dapar3Ava, Dapa.lAva, DabakAva, DapaTa, DaphaDAva, DaphaNAva, Dabaka, Damara, Dara, Darapa, (DarapA,) isa, isaka, Daheka, DaheM ka, DaheLa, DaLa, DaLaka, DaMkha, DAga, DATa, DADaDa, DADha, DAMbha, DIpha, DITa, (DumA,) DUka, DUca, DUba, DUla, DUMkharAva, DUMgaLA, DeparAva, DerA, DeMDa, DA, Doka, (DAkA,) Dola, DoLava ____dadaLa, daNaka, (daNakA,) DhabUka, DhabUDa, (DhabUra,) DharaDa, Dhasa, (DhasaDa,) DhaLa, DhaLaka, DhaMDhoLa, DhAMka, DhIca, (DhIMca,) TUka, (dUMka,) dUMga, DhUMDha, Dhepha ___ taga, taja, tajagAra, taDa, taDaka, taDapa, taDapha, (taDaphaDa) (taDasA,) taDaka, (taDsa,) tataDa, tanakhAva, tapa, tapAsa, taphaDAva, tabA, tabaDAva, tamatama, tara, taraka, trche|dd, taraDa, (taraDA,) tarapa, (tarapata,) (taraphaDa,) tarabaDa, tarabhaDa, taravara, taravA, tarasa, (tarasA,) (taro,) taje, talapa, (tavapha,) talasa, (tavara,) tasatasa, daLa, taLavA, taLAMsa, taMtara, tAka, tAga, tADa, tADaka, tANa, tApa, tAva, tAsa, tAMtara, tiraskAra, tucchakAra, (tula,) tUTa, teDa, toka, toDa, totaDA, totaLA, baka, satrasa, trAga, trATaka, trADa, trAsa, Tha, tro, tropha, treheka, trehekA __tha, thaka, thaDaka, (thaDakA,) thaDathaDa, thathaDAya, thathara, thathera, thara, tharathara, tharapa, tharera, thaLa, (thAthaDa,) thApa, thAbaDa, thAma, thIja, thepa, thAthavA, thobha daDa, daDaba, daDavaDa, daDUka, dana, dadaDa, dapaTa, (dapeTa,) daphaNAva, daphanAva, dabaDAva, dama, damaka, darama, dareDa, darza, dalAva, dalAra, davarAva, davA, daha; daLa, daMDa, dA, dAkhava, dAgava, dAjha, dATa, dAda, dAba, dApa, dAra, dIpa, dIsa, duNA, dubhAga, dumA, durAva, duvA, (duha,) dUjha, dUbha, dUma, dUla, dUSa, de, dekha, dATa, doDha, (dADhava,) doDa, dona, dora, (dorava,) dAha, dramaka, drava
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 hindI-gujarAtI dhAtukoza ____dhaka, dhakATa, dhakAra, dhakAva, dhakela, dhakha, (dhaga,) dhaDUka, dhaDUsa, dhagadhaNa, dhata, ghapa, dhaba, dhanaka, dhabaDA, dhabadhabAva, dhabeDa, (dhoDa,) dhAva, dhama, dhamaka, dhamadhama, dhamAra, dhara, gharakha, dharA, dharSa, dhalavala, dhavarAva, dhasa, ra, dhaMdhoLa, dhA, dhAga, dhAta, dhAbaDa, dhAra, dhArava, dhAva, dhiNo, dha.ka, dhIra, dhuDakAva, dhumA, dhUja, dhUNa, dhUta, dhUpa, dhUma, dhUMkhALa, dhuMdha, dhUvA, gheNA, dheravA, dheo, dheokaNATa, dhokAva, dhokha, dheopa, dholATa, dhovAra, dhyA, dhA / pakaDa, pakhALa, pakhADa, paca, pacapaca, pacaraka, pacAra, pachATa, pajava, paTaka, paTapaTa, paTapaTAva, paTAva, paDa, paDakAra, paDakha, paDatALa, paDha, pata, paraLa, patIja, padeDa, (padoDa,) papaDa, pamara, parakha, parajaLa, paraTa, paraNa, paraNama, parata, parabhava, paramAda, paravaDa, paravara, parasa, paraseva, parahara, pagaMta, paripoSa, paripvaja, parihara, parIkSa, parAva, pala, palaka, palaTa, palapala, palaLa, palANa, pasara, paravAva, parata, pahANa, parihAra, phe|c, (paheAMca,) (paheAta,) paLa, paLaka, paLeoTa, paMkA, paMjeTa, paMjela, paMjheTa, paMpALa, pAka, pAca, pachevA, pATaka, pATava, pAthara, pAda, pAma, pArakha, pArava, pAlaTa, pAlava, pAva, pAsa, pAsava, pALa, pAMka, pAMgara, pAMcamaNA, pI, pIkha, pIgaLa, pITa, pIDa, pIrasa, pIla, pIsa, pIkha, pIja, pRcha, pUNa, pUMkha, pUMDala, pUMja, pekha, peTava, (peTAva,) pedha, pera, pesa, (peMdha.) po, (pokha,) pADha, pAthALa, pemA, (porava,) pAva, pAsa, (poSa,) poLa, pAMka, (pekhi,) prakAza, pracAra, praja, praNama, pratapa, prayoja, pralapa, pralaMbA, pravada, pravarta, praveza, prazaMsa, prasara, prasthApa, prahara, prArtha, prAza, prIcha, prekSa, prera, pro ___phaga, phagaphaga, phamya, (phagoTa,) (phagALa,) phajeTa, phaTaka, phaTakAra, (phaTakAva,) paDaphaDa, phaphaDa, phara, pharaka, pharahara, phala, phamaka, phasAva, paLa, phaMgoTa, phaMgaLa, phaMTA, phapheAsa, phAka, phATa, phaDa, phAla, phAva, phALava, phAMka, phATava, phApharaDa, phAMsa, pi.TakAra, phITava, phINa, phIda, phutkAra, phurarAva, phUTa, phUla, phUla, pheda, phelAva, phesa, pheMka, pheMkAra, (pheMda,) (pheMsa,) pheATa, pheAla, phAsalAya baka, vakSa, bakhara, bagaDa, baca, bacakATa, bacakAra, (bacAra,) bajAva, ajhaDa, (bADa,) baTaka, baTA, baDa, baDaba, bahuvAva, baDha, Na, ghaNTaNa, bAvaNa, (batADa,) tAva, vADa, bada, badala, bana, (banaTana,) baraka, barADa, bala, balava, bahalAva, bahva, bahAra, (bahAva,) baheka, (bahAra,) La, bAkhaDa, bAjha, bANa, vATaka, bAthaDa, bAtha, bApha, bApa, bAMka, bAMTa, bAMdha, bAMdhaDa, (vodheDa,) virAja, bI, vIja, bIDa, (bIna,) bukATa, bUjhava, bRra, bUMga, besa, bA, boTa, boDa, bANA, bodA, bodha, bola, bosa, boLa .. bhakSa, bhakha, bhacaka, bhacaDa, (bhacaraDa,) bhaja, bhajaya, bhaTaka, bhaTakAra, bhaDa, bhaDaka, bhaDabhaDa, bhaNa, bhagabhaga, bhatha, bhabhaDa, bhamarAva bhabhUka, bhara, bharaDa, bhasa, maLa, bhaLAva, bhamera, bhabhALa, bha,kha, bhAga, bhAja, bhAva, bhAsa, bhAMga, (bhAMja,) bhAMbhara, bhIkha, bhIja, bhIDa, bhAMsa, bhRDaka, (bhUraka,) bhUla, bhUsa, bhUka, bhaMja, bhUbhava, (bhUsa,) bheja, bheTa, bheda, bherava, bhoka, bhogava, bhALava.. maghamagha, maTa, maTakAva, maTamaTAva, maTAra, (maTera,) maDha, mada, mamaLAva, mara, maraDa, marada, malaka, (malakA,) malAva, masamasa, masaLa, mahAla, maLa, maMDa, maMtara, mA, mAga, mANa, mAta, mApa, mALa, mAMja, mAMDa, micakAra, micAva, mITa, mIca, (mIMca,) mukara, muskA, mUka, mUtara, mUrajhA, mUrchA, mUlava, mUjhA, mUMDhA, mUMDa, meMTa, mela, mo, mokala, moTava, moDa, mora, mArava, moha, meLa yoja rakhaDa, rakharakha, rakheLa, rakhATa, raga, ragaDa, ragadoDa, ragaraga, raca, rajoTA, rajhaLa, raTa, raDa, raDavaDa, raNaka, raNajhaNa, rapeTa, rama, ramajhava, ramarama, rava, khaDa, rakharakha, rahe, raheMsa, raMga, raMja, raMda, rAkha, rAgoTa, rAca, rAja, rALa,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI dhAtu-sUci 217 rAMdha, risA, rokha, rIjha, (rIsa) rIMga, rUca, rUsa, rUta, rUma, (rUsa) raMma, reDa, rela, (relA) reva, reLa, reMka, (resa) roka, rAdha, rALa, roka, (rokha) lakSa, lakha, lakhoTa, laga, laca, lacaka, (laja) laDa, laDathaDa, laNa, latADa, lathaDa, lapaTa, lapaDAva, laparaDa, lapeDa, lapA lapasa, labaDa, labadA, lagadhAra, laraja, lalacA, lalava, lava, lasoTa, lAha, lahara, (halarA, ) lAhe, laheka, laLa, laLaka, laMgaDA, laMgara, laMgha, laMba (laMbA) lAkha, lAga, lADa, lAtUra, latADa, lAda, (lAMgha) lAMca, lIpa, (lIMpa) lIlava, luTa, lUna, lUTa, (lUTa,) lUma, lUla, (lUTa,) le, lekha, lepa, (leka) loca, loTa, loDha, lothAra, lAda, lodha, lopa, lAla, loha vakara, (vakAra) vakAsa, vakApa, vakhavakha, vakhANa, vakhoDa, vaga, vagUta, vagAva, vaghaLa, vaghAra, vacaka, ( vacakA) vacakaLa, vacaDa, vacaLa, (vacALa) vachUTa, vaTa, vaTaka, vaTala, vaTavaTa vaTAva, vaDha, vaNa, vaNasa, vataDa, (vataraDa) (vatADa, ) vada, vadhAva, vadhera, vanAra, camAsa, vara, varakha, varaca, varaja, varaDa, varata, varAMsa, varja, varNava, varta, varSa, valakha, valavala, valAra, valUra, balUMda, (valaMda) klava, vallAva, vavaTA, (vavaDA) vadaLa, vasa, vasUka, vaha, vahe, vahemA, vahera, vaheMca, vahAra, vaLa, vaLaga, vaLavaLa, vaLAva, (vaLaMda,) (vadha) vaLaMbha, vaMkA, vaMca, vaMTa, vA, vAga, ( vAgola) vAgoLa, vAja, vATa, vADha, vAgha, vApara, vAma, vAra, vAvara, vAsa, vAha, vAMca, vAMcha, vikasa, vicara, vicAra, vihAra, vinara, vitADa, vidAra, vibhA, vimAna, vicaDa, virama, virAja, virAdha, vilaga, vilapa, vilasa, vilA, vilAga, vilA, vileoka, vileAca, vilApa, vivarta, vivAsa, viveca, vizama, vizrama, visara, visAda, vistara, vismara, visarja, visAma, disaja, vihara, vihANa, vihasa, vIchaLa, vIdAra, vINa, vInava, vIpara, vIsama, vIsara, vIMkha, vIMca, bIMjhA, vIMTa, vIMdAra, bIMdha, vUTa, bUTa, veka, dekha, vegara, veca, veTa, veDa, veDapha, vedava, vetara, vedha, vera, veMDha, vAsarAva, vALava, vraja zaka, rANA, zama, zamazama, zaramA, zaMka, zAra, zikAra, zirAva, zeka, zela, zevALa, zoca, zobha, zora, zeSa, (zAMDha) sakAra, saja, saTa saTaka, saTakAva, saDa, saDasaDa, (saNagA, ) saNasaNa, saNasAra, satA, satAva, satkAra, sada sadagara, sanakAra, sanmAna, (sapA) sapaDA, savaDa, samaja, samaNa, samara, samasama, samApa, samAra, samAla, sameTa, samora, sara, saraka, sarakara, sarakhAva, sarasa, sarA, sarAva, sarADha, sarAMcha, sarAMDha, saroDa, sarja, salava, salADa, salUja, savala, savaLa, savA, sasa, sasaDa, sasaNa, saharA, sahe, saLa, saLaka, saLaga, saLavaLa, saMkaDA, saMkaLA, saMketa, saMkela, saMkoca, saMkoDa, saMkAra, saMkroMDa, saMgraha, saMghara, saMca, saMcaka, saMcara, saMcAra, saMjavAra, saMDAva, saMtA, saMtoka, ( saMtokha ) saMtora, saMdhA, saMpeTa, saMbodha, saMbhara, saMbhava, saMbhALa, saMmAna, saMmoha, saMvara, saMvAra, saMvardha, saMzodha, saMsara saMskara, saMrakAra, saMhara, sAkara, sAja, sATa, sATava, sAtha, sAra, sApa, sArakha, sAla, sAlava, sAha, sAMkaLa, sAMkha, sAMca, sAMcara, sAMDa, sAMtara, sAMtaLa, sAMtha, sAMdha, sAMpaDa, sAMbhara, sAMbhaLa, sidA, (sidhAra ) sidhAva, siMca, saraDa, sIjha, sIdha, sIpa, sIva, (sIMca) sukA, sugA, sudhara, sU, sUja, sUjha, sUDa, sUNa, sULa, sUsava, sUMgha, sUMcha, sRja, sekha, seva, saiDa, seA sIkhamA, soDa, sora, soraDA, sorATa, sAvA, sosa, soha, soMTha, soDha, sAMpa, soLa, sthApa, spardha, sparza, sphura, smara, svIkAra hakAra, hakAla, (haga,) hacamaca, haTha, haDapha, haDaphATa, haDabaDa, haDasela, haDahaDa, haDDa, haNa, haNahaNa, hata, hataraDa, hara, harakha, (havA) haravaDa, harSa, hala, halaka, ( halaphala) havA, hasa, haLa, haLaka, haLaphala, haMkAra, haMkhAra, hAkaTa, hAkala, (hAkeTa) (hAkoTa) hAja, hATaka, hAmala, hAra, (hAla ) hAMka, hAMkATa, hAMpha, himA, hilALa, hiMdoLa, hIca, (hIMcaka, ) hINa, hImaka, (hIla,) (hIsa,) hrIMca) (hIMcaka,) hIMDa, huGakAra, hularAva, hullasa, hullAsa, hUka, hUNa, hUla, hUMka, heTAsa, hera, hekha, hela, hevA, heSa, heLaka, haeNka, ho, hokATa, hAra, (holava) hAvA, hoLa
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa zabdakoza pariziSTa-2 A Comparative and Etymological Dictionary of The Nepali Language, -R. L. Turner, London, 1931 A Comparative Dictionary of The Indo-Aryan Languages --R. L. Turner, London, 1966. A Dictionary of Sanskrit Grammer -K. V. Abhyankar, J. M. Shukla, Baroda, 1961. Sanskrit-English Dictionary -M. Monier-Williams, 1899 dezI zabda-saMgraha -becaradAsa dAzI, yuni. grantha, ahamadAbAda, 1974 pAiyasaddamahaNNavo .- haragoviMdadAsa seTa, vArAsaNI, (vi. saM.) 1963 bRhad hindI koza ~~-kAlikAprasAda tathA anya, jJAnamaNDala, vArAsaNI, (tR. saM.) 1964 mAnaka hindI koza (1-5) rAmacandra varmA tathA anya, saMmelana, prayAga, 1962-65 hindI zabdasAgara (1-11) -zyAmasundaradAsa tathA anya, nAgarI, kAzI, 1929 mujarAtI-hindI koza ---- nAnubhAI bAroTa, aMbAzaMkara nAgara tathA anya, vidyApITha, 1961 bRhata gujarAtI koza-1, 2 -ke. kA. zAstrI, yuni. grantha, ahamadAbAda, 1977, 81 bhagavadgomaMDala, 1-9 -bhagavatasiMhajI, gAMDala, 1944-45 sArtha gujarAtI joDaNI koza -maganabhAI desAI vidyApITa, ahamadAbAda, (paM. saM.) 1967 hindI-gujarAtI koza -maganabhAI desAI vidyApITha, ahamadAbAda. (tR. saM.) 1956
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI pariziSTa-3 (viSaya se pratyakSa yA parokSa rUpa se sambandhita graMtha tathA lekha) hindI-1 avadhI kI sAdhita dhAtue~ (bhASA-saMracanA meM sAdhita dhAtu kA mahattva) -mAlatIdevI dube (aprakAzita zodhaprabandha) AjamagaDha jile kI bolI meM vyavahRta pramukha dhAtu aura kriyApada (lekha) -mahendranAtha dube, prajJA, aMka 12, bhAga-1, 1965 Adhunika brajabhASA meM saMyukta kriyAoM kA svarUpa -ambAprasAda 'sumana', bhASA, aMka 3, 1965 Adhunika hindI ke nAmadhAtu aura nAmika saMyukta kriyAe~ (lekha) --vi. e. cenizova, nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 62, aMka-1, 1958 zabdoM kA adhyayana --bholAnAtha tivArI, zabdakAra, dillI, 1969 zabdoM kA jIvana -bholAnAtha tivArI, rAjakamala, dillI, 1954 ['zabda moTe hote haiM jaise arthavistAra ke nirIkSaNoM kI puSTi ke lie kriyAoM ke udAharaNa lie gae haiM / ] hindI aura tAmila kI samAnasrotIya bhinnArthI zabdAvalI, __-vI. rA. jagannAthan , kendrIya hindI saMsthAna, AgarA, 1969 hindI kI tadbhava zabdAvalI,: vyutpattikoSa ---saranAmasiMha zarmA, kAleja, jayapura, 1968 [isa koza meM kriyArUpoM kA bhI samAveza hai| zabdoM ke saMskRta, prAkRta, hindI rUpa dene ke sAtha artha bhI lie haiN| hindI zabda-racanA -bhAidayAla jaina, jJAnapITa, vArANasI, 1966 naI kriyAe~ nAmaka ikkIsaveM pariccheda meM kriyA-viSayaka zAstrIya carcA ke sAtha manoraMjaka aMhA bhI haiN| hindI kI kriyAe~ ----caturbhuja sahAya, kendrIya hindI saMsthAna, AgarA, 1968 hindI kI 'bananA' kriyA -~~~-jJAnazaMkara pANDeya, bhASA aMka 3, 1969 hindI kI zabda-sampadA --vidyAnivAsa mizra, rAjakamala, dillI, 1970
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 hindI-gujarAtI dhAtukoza |zabde kI bahuAyAmI crcaa| arthavijJAna tathA samAja-saMdarbha kI dRSTi se eka gaMbhIra tathA rasaprada pustaka / vistRta zabdAnukramaNikA ke aMtargata dhAtuoM kA samAveza / ] hindI koSavijJAna kA udbhava aura vikAsa -~~-yugezvara, bhAratIya vidyA, vArANasI, 1971 hindI kozAM kI paraMparA (lekha, 'bhASA-cintana' pustaka meM) --bholAnAtha tivArI, smRti, ilAhAbAda, 1971 hindI kRdantaja rUpoM kA vikAsa -~-~-bAlamukunda, AnaMda, vArAsaNI, 1968 hindI kriyAH svarUpa aura vizleSaNa ---bAlamukunda, AnaMda, vArAsaNI, 1970 hindI kriyAoM kA arthaparaka adhyayana --kRSNagopAla rastogI, raMjanA, dillI, 1973 [graMya ke pariziSTa 'ka' ke aMtargata 772 kriyAoM kI sUcI dI gaI hai| anya ATha pariziSToM kI sAgagrI . bhI 'dhAtupATa' kI dRSTi se viziSTa, mUlyavAna / ] hindI kriyA kI kAlaracanA -caturbhuja sahAya, gaveSaNA, aMka 8, 1964 hindI kriyApada -jagadevasiMha, gaveSaNA, aMka 6, 1965 hindI kriyA-saMracanA - ---jayakRSNa vidyAlaMkAra, gaveSaNA, aMka 13, 1969 hindI kriyApadoM kI saMracanA ___-jayakRSNa vidyAlaMkAra, samanvaya, kendrIya hindI saMsthAna, AgarA, 1967-68 hindI dezaja zabdakoza -candraprakAza tyAgI, lipi, dillI, 1977 [yahA~ samAviSTa dezaja dhAtuoM meM se kucha naye lekhakoM kI pustakoM se bhI lI gaI haiM ]. hindI dhAtukroza ....--muralIdharaH zrIvAstava, zabdalAka, vArAsaNI, 1969 lekhaka kI 'hindI tadbhavazAstra' nAmaka pustaka meM pariziSTa-2 ke rUpa meM tadbhava-koza diyA gayA hai isa pustaka meM 1028 dhAtue~ dI haiN|] hindI dhAtusaMgraha --e. epha. ruDolpha hAnalI, AgarA vizvavidyAlaya, 1956 [hindI kA prathama Adhunika dhAtukoza 1]
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI 221 hindI meM kriyA -DA. o. ge. ulatsipherAva, parAga, dillI, 1979 [kriyA kA avidheya rUpa' ke aMtargata 'kriyA kI dhAtu' pR. 55 se 58] . hindI meM dezaja zabda --pUrNasiMha DabAsa, nezanala, dillI, 1959 [dezaja zabdoM kA yahA~ vaijJAnika adhyayana huA hai| vyutpatti kI dRSTise bhI lekhaka ne vyavasthita kArya kiyA hai / ] hindI meM prayukta saMskRta zabdoM meM arthaparivartana ---kezavarAma, pAla, prAcI, meraTha, 1964 hindI meM saMyukta kriyAe~ ---kAzInAtha siMha, racanA, ilAhAbAda, 1976 [pariziSTa ke rUpa meM hindI saMyukta kriyAoM kA koza diyA gayA hai / samakAlIna sAhitya se bhI lekhakane kriyAe~ cunI haiN|] hindI-2 avadhI kA vikAsa -bAbUrAma saksenA ('evolyUzana Apha avadhI' iNDiyana presa, ilAhAbAda, 1937 kA anuvAda) hindI meM saMyukta kiyA-abhivyakti kI vaikAlika vidhA -jJAnazaMkara pANDeya, bhASA, aMka 2 1968 hindI meM saMyukta saMjJArthaka dhAtuoM kA prayoga -skrovanI, hindI anuzIlana, dhIrendra varmA vizeSAMka, prayAga, 1960 AgarA jile kI bolI -rAmasvarUpa caturvedI, hindustAnI ekeDemI, ilAhAbAda, 1961 [pustaka ke navama prakaraNa meM kriyApadoM kA vi. laiSaNa haiN| kavIra kI bhASA -~-mahendra zabdabAra, dillI, 1969 [pustaka ke dvirtIya khaNDa ke chaThe adhyAya meM kriyA tathA dhAtu mI rUpagata carcA hai| vargIkRta dhAtupATha ullekhanIya / gujarAtI aura brajabhASA kA tulanAtmaka adhyayana -jagadIzaprAda gupta, hindI sAhitya pariSada, prayAga 1967 grAmINa hindI voliyA~ -haradeva bAharI, 1966 chattIsagar3hI kA udvikAsa -DA. narendradeva varmA, racanA, ilAhAbAda, 1979 [adhyAya 23, chattIsagar3hI kI kriyA-dhAtue~,274-2847
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 hindI-gujarAtI dhAtukoza chattIsagar3hI kA bhASAzAstrIya adhyayana -zaMkara zeSa, madhyapradeza grantha akAdamI, bhopAla, 1973 [adhyAya-3 meM 'kriyApada' ke aMtargata vargIgata dhAtupATha diyA gayA hai| kucha tadbhava tathA ardhatatsama dhAtuoM kI vyutpattiyA~ dI gaI haiN|] chattIsagaDhIH bolI, vyAkaraNa aura koza -- kAntikumAra, rAdhAkRSNa, dillI, 1959 tAjubekI -bholAnAtha tivArI, nezanala, dillI, 1970 dakkhinI hindI -bAbUrAma saksenA, hinhustAnI ekeDemI ilAhAbAda, 1952 dakkhinI hindI kA udbhava aura vikAsa -~~~-zrIrAma zarmA, sammelana, ilAhAgada, 1964 [pustaka ke pariziSTa-1 ke rUpa meM dakkhinI hindI kA dhAtapATha diyA gayA hai| isameM 459 dhAtuoM kA samAveza hai| purAnI rAjasthAnI -ela. pI. tessitorI (anu. nAmavarasiMha) nAgarI, kAzI, 1956 [adhyAya-9 meM 'kriyA' nAma se dhAtucarcA tathA kriyAoM kA vyAkaraNika paricaya hai| yaha adhyayana gujarAtI aura mAravADI ke saMdarbha meM tulanAtmaka paddhati se kiyA gayA hai|] prArambhika avadhI kA adhyayana -vizvanAtha tripAThI, racanA, ilAhAbAda, 1972 [kriyA' ke aMtargata saMkSipta dhAtu carcA tathA kriyApadoM kA vargIkaraNa hai|] bihArI satasaI kA bhASAvaijJAnika adhyayana -rAmakumArI mizra, lokabhAratI, ilAhAbAda, 1970 [dUsare adhyAya ke pAMcave vibhAga ke aMtargata dhAtu tathA kriyApadoM kI rUpagata-vAkyagata carcA hai / ] bIkAnerI bolI bhASAzAstrIya adhyayana ---rAmakRSNa vyAsa, gaNezazakti, vIkAnera, 1974 [sAtaveM adhyAya meM 'kriyApada' ke aMtargata dhAtucarcA tathA vargIkRta pATha die gae haiN|] bundelI kA bhASAzAstrIya adhyayana --rAmezvara prasAda, agravAla, vizvavidyAlaya prakAzana, lakhanaU, 1963 ['pada-vicAra' ke aMtarga dhAtu tathA kriyApadAM kI zAstrIya carcA ullekhanIya hai|] bhAratIya bhASAoM kA bhASAzAstrIya adhyayana -saM. vrajezvara varmA, vinoda, AgarA, 1865 [isameM malayAlama aura hindI kI kriyAe~-vI. gopInAthan , tathA kannaDa kriyArUpeAM kI saMracanA-ku. raMgamaNi ke lekha ullekhanIya haiN|]
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI 223. bhASA-vyAkaraNa ---kavi ratnajita, vidyA, guja. yuni., ahamadAbAda, 1972 [isa padya-vyAkaraNa meM kavizikSA ke hetu dhAtupATa diyA gayA hai| vargIkaraNa ke AdhAra dhAtuoM ke aMtya akSara haiN|] bhIlIH bhASA, sAhitya aura saMskRti -nemIcaMda jaina, hIrAbhaiyA, indora, 1964 bhojapurI aura hindI kA tulanAtmaka vyAkaraNa -zukadeva siMha, nIlAbha, ilAhAbAda, 1968 [dhAtu tathA kriyApadeAM kI vistRta carcA AThaveM adhyAya meM sulabha hai|] bhojapurI bhASA aura sAhitya - udayanArAyaNa tivArI, bihAra gaSTrabhASA, paTanA, 1954 [chaThe adhyAya meM kriyApada nAma se bhojapurI dhAtuoM-kriyAoM kA vaijJAnika adhyayana huA hai| vargIkRta dhAtupATha bhI ullekhanIya hai| vrajabhASA -dhIrendra varmA, hindustAnI ekeDemI, ilAhAbAda, 1954 navama prakaraNa meM 'kriyA' nAma se vyAkaraNika carcA sulabha hai|] vrajabhASA aura khaDIbolI kA tulanAtmaka adhyayana -kailAzacandra bhATiyA, sarasvatI, AgarA, 1962 - [bhAga-2 ke 'rUpavicAra' nAmaka dUsare prakaraNa meM kriyAviSayaka vyAkariNaka carcA kI gaI hai|] magahI bhASA aura sAhitya -sampatti AryANI, bihAra rASTrabhASA, paTanA, 1976 [pustaka ke prathama khaNDa meM 'kriyA' nAma se kriyArUpoM kI saMkSipta sUcI dI gaI hai| apabhraMza tathA magahI rUpa dekara unake hindI artha die gae haiN|] mathurA jile kI bolI -caMdrabhANa gavata, hindustAnI ekeDemI, ilAhAbAda, 1967 madhya pahADI kA bhASAzAstrIya adhyayana --govinda cAtaka, rAdhAkRSNa, dillI, 1966 ... 'kriyApada' prakaraNa meM kucha gar3havAlI dhAtue~ saMskRta rUpoM ke sAtha dI gaI hai| dhAtuoM kI anya sUciyA~ bhI dRSTavya mAlavI - eka bhASAzAstrIya adhyayana -cintAmaNi upAdhyAya, 1960 mAlavI kI utpatti aura vikAsa -baMsIdhara, benI prasAda, ilAhAbAda, 1973 [prakaraNa 9 meM 'kriyApada' ke aMtargata mAlavI dhAtuoM kI saMkSipta sUcI; saMskRta, mAlavI tathA vikaraNa-rUpe ke saath|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 hindI-gujarAtI dhAtukoza rAjasthAnI bhASA aura sAhitya -motIrAma menAriyA, 1951 pustaka ke prathama khaNDa meM rAjasthAnI kriyA-rUpoM kI saMkSipta carcA hai tathA gujarAtI kriyAoM se sAmya kA nirdeza hai| rAjasthAnI bhASA aura sAhitya -~-hIrAlAla mAhezvarI, Adhunika, kalakattA; 1960 hADautI bolI aura sAhitya -kanhaiyAlAla zarmA, rAjasthAna sAhitya akAdamI, udayapura, 1965 [pustaka ke 'bAlI khaNDa' meM 'kriyApada' nAmaka prakaraNa meM vargIkRta dhAtupATha ke sAtha kriyAoM kI vyAkaraNika carcA haiN| hindI aura usakI vividha boliyA~ --dIpacanda jaina, kailAza tivArI, madhyapradeza grantha akAdamI, bhopAla, 1972 hindI aura baMgalA bhASAoM kA tulanAtmaka adhyayana -saMtoSa jaina, zabdAkAra, dillI, 1974 [caturtha adhyAya meM dhAtuoM kA aitihAsika tathA rUpagata vargIkaraNa dRSTavya hai|] hindI bhASA : rUpa-vikAsa -saranAmasiMha zarmA, cinmaya, jayapura, 1968 [adhyAya 11 ke aMtargata dhAtuoM kI vargIkRta sUciyA~ dI gaI haiN| udAharaNa sahita vyutpattimUlaka carcA huI hai|] hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga -nAmavarasiMha, sAhitya bhavana, ilAhAbAda, 1954 [pustaka ke pR. 136-147 ke bIca kriyA-dhAtukI sodAharaNa carcA hai / / hindI bhASA para phArasI aura aMgrejI kA prabhAva -mohanalAla tivArI, nAgarI, vArANasI, 1969 'ikha' vibhAga meM hindI meM prayukta phArasI kriyAe~ tathA aMgrejI saMjJA yA vizeSaNa ke yoga se bananevAlI saMyukta kriyAoM ke udAharaNa die gae haiN|] hindI para phArasI kA prabhAva - ambikAprasAda vAjapeyI, sammelana, prayAga, 1938 hindI: udbhava, vikAsa aura rUpa -haradeva bAharI, kitAba mahaja, ilAhAbAda, 1965 hindI bhASA --bholAnAtha tivArI, kitAba mahala, ilAhAbAda, 1966 hindI bhASA kA itihAsa --dhIrendra varmA, hindustAnI ekeDamI, ilAhAbAda, 1949 hindI bhASA kA udbhava aura vikAsa -udayanArAyaNa tivArI, kitAba mahala, ilAhAbAda, 1961 hindI bhASA kA svarUpa-vikAsa --avadhezvara, aruNa, bihAra hindI grantha akAdamI, paTanA, 1973
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI 225 hindI-3 hindI vyAkaraNa --kAmatAprasAda guru, nAgarI, kAzI, 1911 hindI vyAkaraNa aura racanA -bhAlAzaMkara vyAsa, bholAnAtha tivArI, ravIndranAtha zrIvAstava; zai. anusaMdhAna, dillI, 1972 hindI vyAkaraNa kA itihAsa -ananta caudharI, bihAra grantha akAdamI, paTanA, 1972 hindI vyAkaraNa kI rUparekhA ja. ma. dImazitsa, rAjakamala, 1966 hindI zabdAnuzAsana -kizorIdAsa vAjapeyI, nAgarI, kAzI, 1958 hindI-4 apabhraMza bhASA kA adhyayana ---ravIndranAtha zrIvAstava, bhAratI, dillI, 1965 tulanAtmakata pAli-prAkRta-apabhraMza vyAkaraNa -sukumAra sena, lokabhAratI, ilAhAbAda, 1961 [sAtave prakaraNa meM dhAtu tathA kriyApadoM kI tulanAtmaka paddhati se sodAharaNa carcA hai / ] pANinI ke uttarAdhikArI -udayanArAyaNa tivArI, lokabhAratI, halAhAbAda, 1971 prAkRta bhASA -prabodha becaradAsa paMDita, 1954 prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa -pizala (anu. hemacandra jozI) bihAra rASTrabhASA, paTanA, 1958 prAcIna bhAratIya vaiyAkaraNoM ke dhvanyAtmaka vicAroM kA vivecanAtmaka adhyayana siddhezvara varmA (anu. devadatta zarmA), hariyANA graMtha akAdamI, caNDIgar3ha, 1973 bhAratIya AryabhASA aura hindI -sunItikumArI caTarjI, rAjakamala, dillI, 1942 bhAratIya bhASAvijJAna kI bhUmikA -saM. bholAnAtha tivArI, tathA anya, nezanala, dillI, 1972 bhAratIya bhASAzAstrIya cintana -saM. vidyAnivAsa mizra tathA anya, rAjasthAnI grantha akAdamI, jayapura, 1976 vyAkaraNa kI dArzanika bhUmikA -satyakAma varmA, muMzIrAma, naI dillI, 1969 hindI 5 Adhunika bhASAvijJAna --bholAnAtha tivArI, lipi, dillI, 1978 Adhunika bhASAvijJAna kI bhUmikA -saM. motIlAla gupta tathA anya, rAjasthAna grantha akAdamI jayapura, 1974 tulanAtmaka bhASAvijJAna -pI. DI. guNe, (anu. bholAnAtha tivArI) motIlAla, dillI, 1968 dhvani-vijJAna -jI. bI. dhala, bihAra grantha akAdamI, paTanA, (saM. saM) 1975
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhASA bhASA bhASA aura samAja bhASA, vicAra aura vAstavikatA bhASA-vijJAna bhASA, satya aura tarka vAkyavinyAsa kA saiddhAntika pakSa zabda - bhUgola : siddhAnta aura prayoga hindI - gujarAtI dhAtukoza - blUmaphIlDa (anu. vizvanAtha prasAda) motIlAla, dillI, 1968 - vAndriyaijJa, (anu. jagavaMzakizora), hindI samiti, lakhanaU, 1966 - rAmavilAsa zarmA, rAjakamala, dillI, 1961 - baiMjamina lI vho (anu. rAmanivAsa zarmA ) hariyANA grantha akAdamI, caNDIgaDha, 1975 - maiksamUlara (anu. udayanArAyaNa tivArI) motIlAla, dillI, 1970 -saM. yAkuba masIha, bihAra grantha akAdamI, paTanA, 1973 - noama comskI (anu. ramAnAtha sahAya ) rAjasthAna grantha, jayapura, 1975 - hIrAlAla zuklA, racanA, ilAhAbAda, 1973 gujarAtI anuzIlano kacchI zabdAvalI gujarAtI koza (lekha. 'itihAsa ane sAhitya' pustaka meM ) gujarAtI para arabI-phArasInI asara gujarAtI bhASA, udgama, vikAsa ane svarUpa gujarAtI bhASAnA aMgasAdhaka pratyayo gujarAtI bhASAnA dvirukta prayogo gujarAtI bhASAnuM dhvanisvarUpa ane dhvaniparivartana - harivallabha bhAyANI, popyulara surata, (dvi. saM.) 1976 - zAntibhAI AcArya, vidyApITha, ahamadAbAda, 1966 gujarAtI bhASAnuM bRhad vyAkaraNa gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa gujarAtI bhASAnuM vyAkaraNa gujarAtI bhASAno kuLakrama, (lekha. gu. sA. i. / ) gujarAtI bhASAzAstra - 1, 2, 3 -bhogIlAla sAMDesarA, gurjara, ahamadAbAda, 1966 -cho. ra. nAyaka, vidyAsabhA, ahamadAbAda, 1954 -kAntilAla vyAsa, tripAThI, bambaI, 1965 - Urmi desAI, yuni. graMtha, borDa, ahamadAbAda, 1972 - pra. rA. teraiyA, yuni. graMtha, borDa ahamadAbAda, 1970 - prabodha paMDita, guja. yuni. ahamadAbAda, 1966 -- kamaLAzaMkara prA. trivedI, mekamilana, bambaI, 1919 - josepha vAna sAmarana Telara, eriza mizana, sUrata, (dvi. saM.) 1868 yogendra vyAsa, sAhitya mudraNAlaya, ahamadAbAda, 1977 - harivallabha bhAyANI, pariSada, ahamadAbAda, 1973 - kezavarAma kA. zAstrI, ma. sa. vizva. vi., baDaudA, 1960
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI gujarAtI bhASAmA zabdakozanI pravRtti (lekha) gujarAtI rUparacanA gurjara zabdAnuzAsana thoDoka vyAkaraNavicAra dhAtumaMjarI dhAtusaMgraha pANinIya saMskRta vyAkaraNazAstrAnI paraMparAno itihAsa bolIvijJAna ane gujarAtI bolIo bhASA paricaya ane gujarAtI bhASAnuM svarUpa bhASAvijJAnanA arvAcIna abhigamo bhIlI - gujarAtI zabdAvalI vyutpattivicAra zabda ane artha zabdakathA zabdaparizIlana zabdArtha dhAtusaMgraha saMskRta dhAtuko siddhamagata apabhraMza vyAkaraNa hAlArI bolI 227 - zAntibhAI AcArya, saMbodhi, 4-4, ahamadAbAda, 1975 -- kezavarAma kA. zAstrI, phArbasa, bambaI, 1958 - svAmI zrIbhagavadAcAryajI, zrI caMdanadevI, ahamadAbAda, 1959 - harivallabha bhAyANI, vorA, ahamadAbAda, 1969 -haridAsa hIrAcaMda, 1865 - je. vI. esa. Telara, ga. pri. pe. bambaI, 1870 -jayadeva zukla, yuni. grantha, borDa, ahamadAbAda, 1975 -yogendra vyAsa, yuni. grantha, ahamadAbAda, 1974 -- jayaMta koThArI, yuni. graMtha borDa, ahamadAbAda, 1973 - prabodha becaradAsa paMDita, yuni. graMtha, ahamadAbAda, 1973 --zAntibhAI AcArya, vidyApITha, ahamadAbAda, 1965 - harivallabha bhAyANI, yuni. graMtha borDa, ahamadAbAda, 1975 - bhogIlAla sAMDesarA, gurjara, ahamadAbAda, 1954 - harivallabha bhAyANI, vorA, ahamadAbAda, 1963 - harivallabha bhAyANI, gurjara, ahamadAbAda, 1973 - rAmazaMkara devazaMkara bhaTTa, vartamAna presa, bambaI, 1873 -- amRtalAla amaracaMda salota, lekhaka, pAlitANA, 1962 - harivallabha bhAyANI, phArbasa, bambaI, 1960 - zAntibhAI AcArya, lekhaka, vidyApITha, ahamadAbAda, 1978
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ English A Comparative Study of English and Gujarati Syntaxes A Concordance of Sanskrit Dhatupathas -G. B. Palsule, Deccan, Poona, 1955 A Controlled Historical Reconstruction of Oriya, Assamese, Bengali and Hindi, -D. P. Pattanayak, 1967 -J. J. Mody, M. S. Uni. Baroda, 1973 A Gujarati Reference Grammar A Grammar of the Hindi Language -S. H. Kellog, 1876 A Reader in Historical and Comparative Linguistics -A. R. Keiler, 1972 A Study of the Gujarati Language in the 16th Cent. -T. N. Dave V. S., 1935 An Introduction to Historical and Comparative Linguistics -R. Anttila, 1972 Comparative Grammar of the Gaudian Languages -R. Hoernle, 1880 Comparative Grammar of the Modern Ariyan Languages of India -J. Beames, 1872 Comparative Grammar of Middle Indo-Aryan -S. Sen, Indian Linguistics, 12, 1952-53 Compound and Conjunct verbs in Hindi Dictionary of Linguistics Etymology Gujarati Phonology -G. Cardona, 1965 -Burton Page J. BSOAS, V. XIX. P. 3 1957 -Mario Pie F. Granter New York, 1954 -A. S. C. Ross, 1965 -R. L. Turner, JRAS, 1921
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-sUcI 229 Gujarati Language and Literature --N. B. Divetia, 1921 Hindi Phonology -Ucida Norikiko, Simant, 1977 Historical Phonology of Gujarati Vowels -P. B. Pandit, Language 37, 1961 Historical Grammar of Apabhramsha -G. V. Tagare, 1948 Historical Linguistics ----V. P. Lehmann, Oxford, New Delhi, 1962 Historical Linguistics and Indo-Aryan Languages -A. M. Ghatage, 1962 Introduction to Theoretical Linguistics -John Lyons, Cambridge, 1971 Introductory Linguistics -R. A. Hall, Motilal, Delhi, (1964) 1969 Lexicographical Studies in Jain Sanskrit -B. J. Sandesara, J. P. Thakar, 1962. Linguistic Survey of India -G. A. Grierson, Calcutta, 1908. Linguistics -Ed. Archibald A. Hill, Voice of America, 1969 Morphology -E. A. Nida, Michigan (2nd Ed) 1961 New Horizons in Linguistics --Ed. John Lyons, Penguin, 1970. On the Problem of a Method for Treating the Compound and Conjunct verbs in Hindi -Hacker P. BSOAS, XXIV, P. 3. L. 1961 Prakrit Languages and their Contribution to Indian Culture --S. M. Katre, 1945 Some Problems of Indo-Aryan Philology -J. Bloch, B. O. A. S. 5-4, 1930 Some Problems of Historical Linguistics in Indo-Aryan --1944.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 hindI-gujarAtI dhAtukoza Syntax to the infinite verb forms of Pali -Hendriksen H., Copenhagen, 1944 Testing Linguistic Hypotheses -Ed. David Cohen and Jessica R. Wirth, Hemisphere, Washington, 1975 The Diskriptive teckniques of Panini - Vidya Niwas Mishra, Mouton, 1967 The Four classes of Urdu Verbs - Bailey BSOS, V. VII, P. L. 1934 The language of Gujarat -T. N. Dave, G. R. S. 1948 The meaning and usage of casual verbs in urdu --Bailey T. G. BSOS, V. V. P. 3 1929 The Origin and Development of Bengali Language -S. K. Chatterji, 1926 The Philosophy of Language - Ed. J. R. Searle, Oxford, 1971 The Roots, Verb-foi ms and Primary Derivatives of the Sanskrit Language --W. D. Whitney, 1885 Verbal Composition in Indo-Aryan -R. N. Vale, Poona, 1948 The Sanskrit Dhatupathas : A Critical Study -G. B. Palsule, Uni. Poona, 1961 Wilson Philological Lectures --R. G. Bhandarkar, (1883-89) 1914
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private & Personal use only www.jalnelibrary.org