Book Title: Dharma ka Marm
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Prachya Vidyapith Shajapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001699/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha granthamAlA-11 dharmakA marma 1TES hasA para DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka prakAzaka: prAcya vidyApITha zAjApura (ma.pra.).. UE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aarma HITIERRED dtara / samyagjJAnapradA bhUyAt bhavyAnAm bhktishaalinii|| minternational wwwijainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VOTERESTINI 3930 ati prAcina zrI avaMti pArzvanAtha bhagavAna ujjai ba (ma.pra.) , Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdara samarpaNa ahiMsA anekAnta evaM aparigraha avirala dIpa se satata prakAzavAna jina zAsana ko sAdara samarpita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNidhArI dAdA zrI jinacandrasUrijI Jain B nationa Atama hitakArI bhagavAna AdinAtha dAdA zrI jinadattasUrijI dAdA zrI jinacandrasUrijI dAdA zrI jinakuzalasUrijI .www.jalgorary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana sahayogI zrI gulAbacandajI phUlacandajI jhAr3acUra - zAntAdevI gulAbacandajI jhAr3acUra nemIcanda, rikhabacanda, zItalacanda, ramezacanda, sunIlakumAra, zrIcanda, vinayacanda jhAr3acUra-jayapura JERR Education M -Personaprotest wwwujainelib Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha granthamAlA - 11 dharma kA marma (The Essence of Religion) DaoN. sAgaramala jaina nidezaka prakAzaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka prAcya vidyApITha dupAr3A roDa, zAjApura (ma.pra.) | prakAzana sahayoga zrI gulAbacandajI phUlacaMdajI jhADacUra parivAra jayapura prathama saMskaraNa - 1986 dvitIya saMskaraNa - 1995 | tRtIya saMskaraNa - 2007 "mUlya - 25.00 rupayA mudraka AkRti AphaseTa 5, naIpeTha, ujjaina (ma.pra.) | phona - 2561720 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA dharma zabda jise aMgrejI meM Religion (rilIjana) kahA jAtA hai, usakI vyutpatti hameM yaha batAtI hai ki dharma eka yojaka tattva hai, vaha jor3atA hai| rilIjana zabda rI+ lIjera se banA hai| jisakA artha hotA hai - punaH jor3ane vaalaa| jabaki sampradAya yA School zabda vibhAjana kA sUcaka hai| sampradAya alaga-alaga karate hai / isa prakAra jahA~ dharma kA kArya jor3anA hai, vahA~ sampradAya kA kArya vibhAjita karanA hai| yadi hama isa AdhAra para hI koI niSkarSa nikAleM to hameM kahanA hogA ki sAmpradAyikatA meM dharma nahIM (rahA huA) hai| dharma meM rahakara to sampradAya meM rahA jA sakatA hai kintu sampradAya meM rahakara koI dharma meM nahIM raha sktaa| yadi ise aura adhika spaSTa kiyA jAye to isakA tAtparya hogA ki yadi vyakti dhArmika hai aura vaha kisI sampradAya se jur3A hai to vaha burA nahIM | kintu vyakti sampradAya meM hI jItA hai aura dharma meM nahIM, to vaha nizcaya hI samAja ke lie eka cintA kA viSaya hai| Aja sthiti yaha hai ki hama saba sampradAyoM meM jIte haiM, dharma meM nhiiN| isIlie Aja sAmpradAyikatA mAnava mAtra ke lie khatarA bana rahI hai| dharma svabhAva hai, vaha Antarika hai / sampradAya kA sambandha AcAra kI bAhya rUr3hiyoM taka sImita hai aura isIlie vaha bAharI hai / sampradAya yadi dharma se rahita hai to vaha ThIka vaisA hI hai jaisA AtmA se rahita zarIra / sampradAya dharma kA zarIra hai aura zarIra kA honA burA bhI nahIM, kintu jisa prakAra zarIra se AtmA ke nikala jAne ke bAda vaha zava ho jAtA hai aura pariveza meM sar3A~dha va durgandha phailAtA hai usI prakAra dharma se rahita sampradAya bhI samAja meM ghRNA aura arAjakatA utpanna karate hai, sAmAjika jIvana ko galita va sar3A~dhayukta banAte hai| zAyada yahA~ pUchA jA sakatA hai ki dharma aura sampradAya meM antara kA AdhAra kyA hai ? vastutaH dharma AsthA / niSThA ke sAtha mAnavIya sadguNoM ko jIvana meM jIne ke prayAsa se bhI jur3A hai| jabaki sampradAya kevala kucha rUr3ha kriyAoM ko hI pakar3akara calatA hai| naitika sadguNa traikAlika satya haiM, ve sadaiva zubha haiN| jabaki sAmpradAyika rUr3hiyoM kA mUlya yuga vizeSa aura samAja vizeSa meM hI hotA hai| ve sApekSa hai| jaba ina sApekSika satyoM ko hI eka sArvabhauma satya mAna liyA jAtA hai to isI se sampradAyavAda kA janma hotA hai| vaha sampradAyavAda vaimanasya aura ghRNA ke bIja botA hai / ataH kahA jA sakatA hai ki jahA~ dharma Apasa meM prema karanA sikhAtA hai vahA~ sampradAya Apasa meM ghRNA ke bIja botA hai| yadi hama dharmoM ke mUla sAratattva ko dekheM to unameM koI bahuta bar3A antara najara nahIM aataa| sabhI dharmoM kI mUlabhUta zikSAe~ samAna hI hai| na kevala mUlabhUta zikSAyeM hI samAna haiM apitu sabhI kA vyAvahArika lakSya bhI samAna hai| ve manuSya ko eka aisI jIvana zailI pradAna karate haiM jisameM vyakti aura samAja donoM hI 3 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zanti va sukha kA anubhava kara skeN| kisI kavi ne kahA hai - na hindU burA hai na musalamAM burA hai| burA vaha hai jisakA dila burA hai| sampradAya vaha raMgIna cazmA hai jo sabako apane hI raMga meM dekhanA cAhatA hai aura jo bhI use apane se bhinna raMga meM dikhAyI detA hai use vaha galata mAna letA hai| jabaki dharma khulI A~khoM se usa sArabhUta tattva ko dekhatA hai, jo sabhI ke mUla meM samAna rUpa se samAyA huA hai| isIlie dhArmika hokara to sampradAya meM huA jA sakatA hai kintu sampradAya meM hokara koI vyakti dharma meM nahIM ho sktaa| sampradAya dharma-sAdhanA kI eka viziSTa prakriyA ko apanAne vAle logoM kA eka samUha hai kintu jaba yahI loga dharma ke mUla utsa ko chor3akara mAtra bAhya kriyAkANDoM ko hI saba kucha samajha lete haiM to ve dhArmika na rahakara sAmpradAyika bana jAte haiM aura yahI sAmpradAyikatA burI hai| pUrva meM jo yaha kahA gayA hai ki sampradAyoM meM dharma nahIM, usakA tAtparya yahIM hai ki sAmpradAyika AgrahoM ke sAtha koI vyakti dhArmika nahIM ho sktaa| dharma ko yadi hama kendra-bindu mAneM to sampradAya vyakti rUpI paridhi bindu ko kendra se jor3ane vAlI trijyA rekhA ke samAna hai| eka kendra-bindu se paridhi-binduoM ko jor3ane vAlI aneka rekhAyeM khIMcI jA sakatI haiN| yadi ve sabhI rekhAyeM paridhi ke bindu ko kendra se jor3atI hai taba to ve eka dUsare ko nahIM kATatI apitu eka-dUsare se milatI haiM kintu koI bhI rekhA jaba kendra kA parityAga kara calatI hai to vaha dUsare ko kATane lagatI hai yahI sthiti sampradAya kI hai| sampradAya jaba taka dharma kI ora anmukha hai taba taka ve eka dUsare ke virodha meM khar3e nahIM hote, kintu jaba sampradAya dharma se vimukha ho jAte haiM to ve eka dUsare ko kATane lagate haiN| yadi vibhinna sampradAya parapara saujanya evaM sahiSNutA ke sAtha jIvita haiM to ve vastuta: dharma hI haiM kyoMki unake mUla meM dhArmikatA kA utsa samAyA huA hai, kintu jaba ve sampradAya eka dUsare ke virodha meM khar3e hote haiM to ve 'sampradAya' hote hai, 'dharma' nahIM aura aise dharmarahita sampradAya hI sAmAjika jIvana meM asadbhAva aura vaimanasya ko janma dete haiN| dharma ke do pakSa hote hai - eka usakA zAzvata aura sArvabhauma pakSa hotA hai tathA dUsarA daizika aura kAlika pakSA dharma kA zAzvata aura sArvabhauma pakSa usakA sAra tattva kahA jA sakatA hai, jabaki daizika aura kAlika pakSa usakA bAhyarUpa kahA jA sakatA hai, jo ki samaya-samaya para parivartita hotA rahatA hai| dhArmika asahiSNutA kA janma taba hotA hai jaba hama dharma ke isa rUr3higata bAhya rUpa ko hI usakA sarvasva mAna lete haiM aura Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma ke mUla utsa ko bhUlA dete haiN| manuSya ne dharma ke sAratattva ke AcaraNa para bala na dekara rUr3hiyoM aura karmakANDoM ko hI dharma kA sarvasva mAna liyaa| pariNAmataH dharmoM kI mUlabhUta ekatA vismRta ho gayI aura usake bheda hI pramukha bana gye| isakI phalazruti dhArmika asahiSNutA aura dhArmika saMgharSoM ke rUpa meM prakaTa huI / yadi hama dharma ke mUla utsa aura zikSAoM ko dekheM to mUsA kI dasa AjJAyeM, IsA ke parvata para ke upadeza, buddha ke paMcazIla, mahAvIra ke paMca mahAvrata, aura paMtajali ke paMca yama eka dUsare se adhika bhinna nahIM hai| vastutaH ye dharma kI mUlabhUta zikSAyeM haiM aura inheM jIvana meM jIkara vyakti na kevala eka acchA IsAI, jaina, bauddha yA hindU banatA hai apitu vaha sacce artha meM dhArmika bhI banatA hai / durbhAgya se Aja dhArmika sAmpradAyikatA ne puna: mAnava samAja ko apanI giraphta meM le liyA hai aura dharma ke kucha tathAkathita ThekedAra apanI kSUdra aiSaNAoM aura AkAMkSAoM kI pUrti ke liye dharma ke nAma para mAnava samAja meM na kevala bikharAva paidA kara rahe haiM, apitu ve eka varga ko dUsare varga ke virUddha ubhAr3a rahe hai| Aja kA yuga bauddhika vikAsa aura vaijJAnika pragati kA yuga hai| manuSya ke bauddhika vikAsa ne usakI tArkikatA ko painA kiyA hai| Aja manuSya pratyeka samasyA para tArkika dRSTi se vicAra karatA hai, kintu durbhAgya hai ki isa bauddhika vikAsa ke bAvajUda bhI andhavizvAsa aura rUr3hivAditA barAbara kAyama hai tathA dUsarI ora vaicArika saMgharSa panI carama sImA para pahu~ca gayA hai| dhArmika evaM rAjanItika sAmpradAyikatA Aja janatA ke mAnasa ko unmAdI bana rahI hai| kahIM dharma ke nAma para, kahIM rAjanItika vicAradhArAoM ke nAma para, kahIM dhanI aura nirdhana ke nAma para, kahIM jAtivAda ke nAma para, kahIM kAle aura gore ke bheda ko lekara manuSya- manuSya ke bIca bheda kI dIvAreM khIMcI jA rahI haiN| Aja pratyeka dharma-sampradAya, pratyeka rAjanItika dala aura pratyeka varga apane hitoM kI surakSA ke lie dUsare ke astitva ko samApta karane para tulA huA hai / saba apane ko mAnava-kalyANa kA ekamAtra ThekedAra mAnakara apanI satyatA kA dAvA kara rahe haiM aura dUsare ko bhrAnta aura bhraSTa batA rahe haiN| manuSya kI asahiSNutA kI vRtti mAnava ko unmAdI banAkara pArasparika ghRNA, vidveSa aura bikharAva ke bIja bo rahI hai| eka ora hama pragati kI bAta karate haiM to dUsare ora manuSya- manuSya ke bIca dIvAra khar3I karate haiM / 'ikabAla' isI bAta ko lekara pUchate hai - firkebandI hai kahIM aura kahIM jAte hai| kyA jamAne meM panapane kI yahI bAta haiM? yadyapi vaijJAnika takanIka se prApta AvAgamana ke sulabha sAdhanoM ne Aja vizva kI 5 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUrI ko kama kara diyA hai, hamArA saMsAra simaTa rahA hai, kintu Aja manuSya-manuSya ke bIca hRdaya kI dUrI kahIM adhika jyAdA ho rahI hai| vaiyaktika svArthalipsA ke kAraNa manuSya eka dUsare se kaTatA calA jA rahA hai| Aja vizva kA vAtAvaraNa tanAvapUrNa evaM vikSubdha haiN| eka ora iz2arAyala aura araba meM yahUdI aura musalamAna lar3a rahe haiM, to dUsarI ora isalAma dharma ke hI do sampradAya ziyA aura sunnI irAka aura IrAna meM lar3a rahe haiN| bhArata meM kahIM hindU aura musalamAnoM ko, to kahIM hindU aura sikhoM ko eka dUsare ke virUddha lar3ane ke lie ubhAr3A jA rahA hai| aphrIkA meM kAle aura gore kA saMgharSa cala rahA hai to sAmyavAdI rUsa aura pU~jIvAdI saMyukta rAjya amerikA eka dUsare ko nestanAbUda karane para tule hue haiM Aja mAnavatA usa kagAra para Akara khar3I ho gaI hai jahA~ se usane yadi apanA rAstA nahIM badalA to usakA sarvanAza nikaTa hai| 'iqabAla' spaSTa zabdoM meM hameM cetAvanI dete hue kahate haiM - agara aba bhI na samajhoge to miTa jAoge duniyA~ se| tumhArI dAstA~ taka bhI na hogI dAstAnoM meN|| vijJAna aura takanIka kI pragati ke nAma para hamane mAnavajAti ke lie vinAza kI citA taiyAra kara lI hai| yadi manuSya kI isa unmAdI pravRtti para koI aMkuza nahIM lagA to koI bhI choTI sI ghaTanA isa citA ko cinagArI de degI au taba hama saba apane hAthoM taiyAra kI gayI isa citA meM jalane ko majabUra ho jaayeNge| asahiSNutA aura varga-vidveSa phira cAhe vaha dharma ke nAma ho, rAjanIti ke nAma para ho, rASTrIyatA ke nAma para ho yA sampradAyikatA ke nAma para, hameM vinAza ke garta kI ora hI liye jA rahe haiN| Aja kI isa sthiti ke sambandha meM urdU ke zAyaba 'caqabasta' ne ThIka hI kahA hai - miTegA dIna bhI aura AbarU bhI jaaegii| tumhAre nAma se duniyA ko zarma aaegii| ata: Aja eka aise dRSTikoNa kI AvazyakatA hai jo mAnavatA ko durAgraha aura matAndhatA se Upara uThAkara satya ko samajhane ke lie eka samagra dRSTi de sake, tAki vargIya hitoM se Upara uThakara samagra mAnavatA ke kalyANa ko prAthamikatA dI jA ske| dharma manuSya ko manuSya se aura AtmA ko paramAtmA se jor3ane kI kalA hai| dharma kA avataraNa manuSya ko zAzvata zAnti aura sukha dene ke lie huA hai, kintu hamArI matAndhatA aura unmAdI vRtti ke kAraNa dharma ke nAma para manuSya-manuSya ke bIca bheda kI dIvAreM khar3I kI gayI aura use eka dUsare kA pratispardhI banA diyA gyaa| mAnava jAti ke itihAsa meM jitane yuddha aura saMgharSa hue haiM, unameM dharmika matAndhatA eka bahuta bar3A 6 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa rahI hai| dharma ke nAma para manuSya ne aneka bAra khUna kI holI khelI hai aura Aja bhI khela rahA hai| vizva itihAsa kA adhyetA isa bAta ko bhalI bhA~ti jAnatA hai ki asahiSNutA ne vizva meM jaghanya duSkRtya karAye haiN| Azcarya to yaha hai ki damana, atyAcAra, nRzaMsatA aura raktaplAvana kI ina ghaTanAoM ko dharma kA jAmA pahanAyA gayA aura aise yuddhoM ko dharmayuddha kahakara manuSya ko eka dUsare ke virUddha ubhAr3A gyaa| zAnti, seva aura samanvaya kA pratIka dharma hI azAnti, tiraskAra aura varga-vidveSa kA kAraNa bnaa| ___ yahA~ hameM smaraNa rakhanA cAhie ki dharma ke nAma para jo kucha kiyA yA karAyA jAtA hai, vaha saba dhArmika nahIM hot| ina sabake pIche vastuta: dharma nahIM, dharma ke nAma para palane vAlI vyakti kI svArthaparatA kAma karatI hai| vastuta: kucha loga apane kSudra svArthoM kI pUrti ke lie manuSyoM ko dharma ke nAma para eka dUsare ke virodha meM khar3A kara dete haiN| dharma bhAvanA-pradhAna hai aura bhAvanAoM ko ubhAr3anA sahaja hotA hai| ata: dharma hI eka aisA mAdhyama hai jisake nAma para manuSyoM ko eka dUsare ke virUddha jaldI ubhAr3A jA sakatA hai| isalie matAndhatA, unmAdI aura svArthI tattvoM ne dharma ko sadaiva hI apane hitoM kI pUrti kA sAdhana banAyA hai| jo dharma manuSya ko manuSya se jor3ane ke lie thA, usI dharma ke nAma para apane se virodhI dharmavAloM ko utpIDita karane aura usa para atyAcAra karane ke prayatna hue haiM aura ho rahe hai| kintu dharma ke nAma para hiMsA, saMgharSa aura vargavidveSa kI jo bhAvanAe~ ubhAr3I jA rahI hai, usakA kAraNa kyA dharma hai? vastutaH dharma nahIM, apitu dharma kA AvaraNa DAlakara mAnava kI mahatvAkAMkSA, usakA ahaMkAra aura usakI kSudra svArthaparatA hI yaha saba kucha karavA rahI hai| yathArtha meM yaha dharma kA nakAba DAle hue adharma hI hai| Aja puna: AvazyakatA isa bAta kI hai ki manuSya dharma ke mUla utsa ko samajhe aura use apane jIvana meM utaare| prastuta kRti dharma ke marma kI racanA ke pIche merA mukhya uddezya yahI hai ki hama sAmpradAyikatA aura dhArmika unmAda se mukta hokara eka zantipUrNa saha-astitva kI jIvana zailI ko vikasita kreN| lekhaka kI isa kRti se yadi samAja ko koI sapreraNA milatI hai to usake zrama kI sArthakatA hogii| prastuta kRti kA praNayana mUlata: mere una vibhinna lekhoM se haA hai jo samaya-samaya para zramaNa meM prakAzita huye haiN| isa dizA meM cintana ke liye lekhaka ko zrI satyanArAyaNa jI goyanakA kI kRti se bahata kucha preraNA milI hai aura unake vicAroM kA prabhAva bhI AyA hai| ata: unake prati kRtajJatA jJApita karanA vaha apanA eka pramukha kartavya samajhatA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 9-22 22-27 27-29 30-35 manuSya kI duvidhA-adhyAtmavAda/bhautikavAda duHkha kA mUla mamatA 3, mamatA kA visarjana / duHkha kA nirAkaraNa 4, dharma kA svarUpa 6, samatA dharma / mamatA adharma 13 mAnava dharma manuSya kA sAmAjika dharma sAdhanA kA manovijJAna hamArA nija svarUpa 25, cetanA ke tIna pakSa aura jaina sAdhanA 26, jIvana kA sAdhya-samatva kA saMsthApana 26, sAdhanA kA lakSya-AtmapUrNatA 28, sAdhya, sAdhaka aura sAdhanA kA pArasparika sambandha 28, sAdhanA patha aura sAdhya 30 AtmA aura paramAtmA dharma sAdhanA kA svarUpa samyagdarzana kA svarUpa samyakdarzana kA zraddhAparaka artha aura sAdhanA ke kSetra meM usakI AvazyakatA 38 samyagjJAna kA svarUpa evaM sthAna samyak cAritra kA svarUpa saMyama : jIvana kA samyak dRSTikoNa dharma sAdhanA aura samAja 35-36 36-38 38-45 45-50 50-51 51-61 62-68 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma manuSya kI duvidhA-adhyAtmavAda / bhautikavAda Aja manuSya azAMta, vikSubdha evaM tanAvapUrNa sthiti meM hai| bauddhika vikAsa se prApta vizAla jJAna-rAzi aura vaijJAnika takanIka se prApta bhautika sukha-suvidhA evaM Arthika samRddhi manuSya kI AdhyAtmika, mAnasika evaM sAmAjika vipannatA ko dUra nahIM kara pAyI hai| jJAna-vijJAna kI zikSA dene vAle sahasrAdhika vizvavidyAlayoM ke hote hae bhI Aja kA zikSita mAnava apanI svArthaparatA aura bhoga-lolupatA para viveka evaM saMyama kA aMkuza nahIM lagA pAyA hai| bhautika sukha-suvidhAoM kA yaha ambAra Aja bhI usake mana kI mA~ga ko santuSTa nahIM kara sakA hai| AvAgamana ke sulabha sAdhanoM ne vizva kI dUrI ko kama kara diyA hai, kintu manuSya-manuSya ke bIca hRdaya kI dUrI Aja jyAdA ho gayI hai| hama kahIM dharma ke nAma para to kahIM jAti evaM varNa ke nAma para eka dUsare se kaTate cale A rahe haiN| surakSA ke sAdhanoM kI yaha bahulatA Aja bhI usake mana meM abhaya kA vikAsa nahIM kara pAyI hai, Aja bhI vaha utanA hI AzaMkita, AtaMkita aura AkrAmaka hai, jitanA Adima yuga meM rahA hogaa| mAtra itanA hI nahIM, Aja vidhvaMsakArI zastroM ke nirmANa ke sAtha usakI yaha Akramaka vRtti adhika vinAzakArI bana gayI hai aura vaha zastra-nirmANa kI isa daur3a meM sampUrNa mAnava jAti kI antyeSTi kI sAmagrI taiyAra kara rahA hai| Arthika sampannatA kI isa avasthA meM bhI manuSya utanA hI adhika arthalolupa hai, jitanA ki vaha pahale kabhI rahA hogaa| Aja manuSya kI isa arthalolupatA ne mAnava jAti ko zoSa aura zoSita aise do vargoM meM bA~Ta diyA hai, jo eka dUsare ko pUrI taraha nigala jAne kI taiyArI kara rahe hai| eka bhogAkAMkSA aura tRSNA kI daur3a meM pAgala hai, to dUsarA peTa kI jvAlA ko zAnta karane ke lie vyagra aura vikssubdh| Aja vizva meM vaijJAnika takanIka aura Arthika samRddhi kI dRSTi se sabase adhika vikasita rASTra yU.esa.e., mAnasika tanAvoM evaM AparAdhika pravRttiyoM ke kAraNa sabase adhika parezAna hai, isase sambandhita A~kar3e cauMkAne vAle haiN| kisI urdU zAyara ne ThIka hI kahA tAlIma kA zora itanA, tahaz2Iba kA gula itnaa| barakata jo nahIM hotI, nIyata kI kharAbI hai|| Aja manuSya kA sabase bar3A durbhAgya to yaha hai ki isa tathAkathita sabhyatA ke vikAsa ke sAtha usakI Adima yuga kI eka sahaja, sarala evaM svAbhAvika jIvana-zailI bhI usase china gaI hai, Aja jIvana ke hara kSetra meM kRtritamA aura char3oM kA bAhulya hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya Aja na to apanI mUla pravRttiyoM evaM vAsanAoM kA zodhana yA udAttIkaraNa kara pAyA hai aura na isa tathAkathita sabhyatA ke AvaraNa ko banAye rakhane ke lie unheM sahaja rUpa meM prakaTa hI kara pA rahA hai| usake bhItara usakA "pazutva" kulA~ce bhara rahA hai, kintu bAhara vaha apane ko "sabhya' dikhAnA cAhatA hai / andara vAsanA kI uddAma jvAlAe~ aura bAhara saccaritratA aura sadAzayatA kA chadma jIvana, yahI Aja ke mAnasa kI trAsadI hai, pIr3A hai| Asakti, bhogalipsA, bhaya, krodha, svArtha aura kapaTa kI damita mUlapravRttiyA~ aura unase janya doSoM ke kAraNa mAnavatA Aja bhI abhizipta hai, Aja vaha dohare saMgharSoM se gujara rahI hai, eka Antarika aura dUsare bAhya / Antarika saMgharSoM ke kAraNa Aja usakA mAnasa tAnava - yukta hai, vikSubdha hai, to bAhya saMgharSoM ke kAraNa samAja-jIvana azAnta aura asta-vyasta / Aja manuSya kA jIvana mAnasika tanAvoM, sAMvegika asantulanoM aura mUlya saMgharSoM se yukta hai| Aja kA manuSya paramANu takanIka kI bArIkiyoM ko adhika jAnatA hai kintu eka sArthaka sAmaMjasyapUrNa jIvana ke Avazyaka mUlyoM ke prati usakA upekSA bhAva hai| vaijJAnika pragati se samAja ke purAne mUlya Dhaha cuke hai aura naye mUlyoM kA sRjana abhI ho nahIM pAyA hai| Aja hama mUlyariktatA kI sthiti meM jI rahe haiM aura mAnavatA naye mUlyoM kI prasava pIr3A se gujara rahI hai| Aja vaha eka nirNAyaka mor3a para khar3I huI hai, usake sAmane do hI vikalpa haiM yA to punaH apane prakRta Adima jIvana kI ora lauTa jAve yA phira eka naye mAnava kA sRjana kareM, kintu pahalA vikalpa aba na to saMbhava hai, aura na vareNya / ataH Aja eka hI vikalpa zeSa hai - eka naye AdhyAtmika mAnava kA nirmANa, anyathA Aja hama usa kagAra para khar3e haiM, jahA~ mAnava jAti kA sarvanAza hameM pukAra rahA hai| yahA~ joza kA yaha kathana kitanA maujU~ hai - saphAiyA~ ho rahI haiM jitanI, dila utane hI ho rahe hai maile / andherA chA jAyegA jahAM meM, agara yahI rozanI rahegI / / isa nirNAyaka sthiti meM mAnava ko sarvaprathama yaha taya karanA hai ki AdhyAtmavAdI aura bhautikavAdI jIvana dRSTiyoM meM se kauna use vartamAna saMkaTa se ubAra sakatA hai ? jainadharma kahatA hai ki bhautikavAdI dRSTi manuSya kI usa bhoga-lipsA tathA tadajanita svArtha evaM zoSaNa kI pAzavika pravRttiyoM kA nirasana karane meM sarvathA asamartha hai, jo ki Aja sampUrNa mAnava jAti kI trAsadI hai| kyoMki bhautikavAdI dRSTi se manuSya mUlataH pazu hI hai / vaha manuSya ko eka AdhyAtmika sattA (Spiritual being) na mAnakara eka vikasita sAmAjika pazu (Developed social animal) hI mAnatI hai| jabaki jainadharma mAnava ko viveka aura saMyama kI zakti se yukta mAnatA hai / bhautikavAda ke anusAra manuSya kA niHzreyas usakI zArIrika evaM manovaijJAnika mA~goM kI santuSTi meM 10 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hai| vaha mAnava ko bhoga - lipsA kI santuSTi ko hI usakA carama lakSya ghoSita kara detA hai / yadyapi vaha eka Aropita sAmAjikatA ke dvArA manuSya kI svArtha evaM zoSaNa kI pAzavika vRttiyoM kA niyamana karanA avazya cAhatA hai, kintu isa Aropita sAmAjikatA kA pariNAma mAtra itanA hI hotA hai ki manuSya pratyakSa meM zAnta aura sabhya hokara bhI parokSa meM azAnta evaM uddIpta banA rahatA hai aura una avasaroM kI khoja karatA hai jaba samAja kI A~kha bacAkara athavA sAmAjika AdarzoM ke nAma para usakI pAzavika vRttiyoM ko chadma rUpa meM khulakara khelane kA avasara mile| bhautikavAda mAnava kI pAzavika vRttiyoM ke niyantraNa kA prayAsa to karatA hai kintu vaha usa dRSTi kA unmUlana nahIM karatA hai, jo ki ina pAzavika vRttiyoM kA mUla udgama hai| usakA prayAsa jar3oM ko sIMcakara zAkhAoM ke kATane kA prayAsa hai / vaha roga ke kAraNoM ko khojakara unheM samApta nahIM karatA hai, apitu mAtra roga ke lakSaNoM ko dabAne kA prayAsa karatA hai| yadi jIvana kI mUla dRSTi bhautika upalabdhi aura daihika vAsanAoM kI santuSTi ho to svArtha aura zoSaNa kA cakra kabhI bhI samApta nahIM hogaa| usake lie hameM jIvana ke ucca mUlyoM yA AdarzoM ko svIkAra karanA hogaa| jaba taka eka AdhyAtmika dRSTi ke AdhAra para sAmAjikatA ko vikasita nahIM kiyA jAtA hai, taba taka Aropita sAmAjikatA se mAnava kI svArtha evaM zoSaNa kI vRttiyoM kA vAstavika rUpa meM nirAkaraNa asambhava hai| duHkha kA mUla mamatA bhagavAn mahAvIra ne isa tathya ko gaharAI se samajhA thA ki bhautikavAda mAnavIya duHkhoM kI mukti kA samyak mArga nahIM hai, kyoMki vaha usa kAraNa kA uccheda nahIM kara sakatA jisase duHkha-paramparA kI yaha dhArA prasphuTita hotI hai| ve uttarAdhyayana sUtra meM kahate hai ki "kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci" arthAt samasta bhautika evaM mAnasika duHkhoM kA mUla kAraNa kAmAMsakti hai| bhautikavAda ke pAsa isa kAmAsakti yA mamatva buddhi ko samApta karane kA koI upAya nahIM hai| na kevala jainadharma ne apitu lagabhaga sabhI dharmoM ne isa bAta ko ekamata se svIkAra kiyA hai ki samasta duHkhoM kA mUla kAraNa Asakti, tRSNA yA mamatva buddhi hai| yadi hama mAnava jAti ko svArtha, hiMsA, zoSaNa, bhraSTAcAra evaM tadjanita duHkhoM se mukta karanA cAhate haiM to hameM bhautikavAdI dRSTi kA parityAga kara usa AdhyAtmika dRSTi kA vikAsa karanA hogA jisake anusAra bhautika sukha-suvidhAoM kI upalabdhi hI jIvana kA aMtima lakSya nahIM hai| hameM yaha mAnana hogA ki daihika evaM Arthika mUlyoM se pare anya ucca mUlya bhI hai| AdhyAtmadRSTi anya kucha nahIM apitu ina ucca mUlyoM kI svIkRti hai| jainadharma ke anusAra adhyAtma kA artha hai, padArtha ko parama mUlya na mAnakara AtmA ko parama mUlya mAnanA / padArthavAdI dRSTi mAnavIya duHkhoM aura sukhoM kA AdhAra "vastu" yA bAhya 11 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paristhiti ko mAnatI hai, usake anusAra sukha-duHkha vastugata lakSya hai| ata: bhautikavAdI mAnava sukha kI lAlasA meM vastuoM ke pIche daur3atA hai aura unake saMgraha hetu steya, zoSaNa evaM saMgharSa jaisI sAmAjika burAiyoM ko janma detA hai| isake viparIta jainadharma yA adhyAtma hameM yaha sikhAtA hai ki sukha-duHkha AtmakRta haiN| bAhara na koI zatru hai aura na koI mitr| AtmA hI apanA mitra aura zatru hai| suprasthita AtmA mitra hai aura duHprasthita AtmA zatru hai| ata: sukha-du:kha kI khoja padArthoM meM na kara AtmA meM karanA hai| jaina AcArya kahate hai ki yaha jJAna-darzana svarUpa zAzvata Atma tattva hI apanA hai, zeSa sabhI saMyogajanya padArtha AtmA se bhinna hai, apane nahIM haiN| ina sAMyogika upalabdhiyoM meM mamatva buddhi duHkha paramparA kA kAraNa hai, ata: Ananda kI prApti hetu inake prati mamatva buddhi kA sarvathA tyAga karanA apekSita hai| saMkSepa meM dehAdi Atmetara padArthoM ke prati mamatva buddhi kA tyAga aura bhautika upalabdhiyoM ke sthAna para Atmopalabdhi arthAt vItarAga dazA kI upalabdhi ko jIvana kA niHzreyasa svIkAra karanA adhyAtma-vidyA aura jainadharma kA mUla tattva hai aura yahI mAnava jAti ke maMgala kA mArga hai| kyoMki isI ke dvAra Adhunika mAnava ko Antarika evaM bAhya tanAvoM se mukta kara nirAkula banAyA jA sakatA mamatA kA visarjana / duHkha kA nirAkaraNa AdhyAtmika mUlyoM kI svIkRti kA yaha tAtparya nahIM hai ki zArIrika evaM bhautika mUlyoM kI pUrNatayA upekSA kI jaave| jainadharma ke anusAra zArIrika mUlya adhyAtma ke bAdhaka nahIM, sAdhaka hai| nizIthabhASya meM kahA gayA hai ki mokSa kA sAdhana jJAna hai, jJAna kA sAdhana zarIra hai, zarIra kA AdhAra AhAra hai| zarIra zAzvata AnaMda ke kUla para le jAne vAlI naukA hai| isa dRSTi se usakA mUlya bhI hai, mahattva bhI hai aura usakI sArasambhAla bhI karanA hai| kintu dhyAna rahe, dRSTi nauMkA para nahIM, kUla para honA hai, naukA sAdhana hai, sAdhya nhiiN| bhautika evaM zArIrika AvazyakatAoM kI eka sAdhana ke rUpa meM svIkRti jainadharma aura sampUrNa adhyAtma vidyA kA hArda hai| yaha vaha vibhAjaka rekhA hai, jo adhyAtma aura bhautikavAda meM antara spaSTa karatI hai| bhautikavAda meM bhautika upalabdhiyA~ yA jaivika mUlya svayameva sAdhya haiM, antima haiM, jabaki adhyAtma meM ve kinhIM ucca mUlyoM kA sAdhana hai| jainadharma kI bhASA meM kaheM to sAdhaka kA vastuoM kA tyAga aura vastuoM kA grahaNa donoM hI saMyama (samatva) kI sAdhanA ke lie haiN| jainadharma kI sampUrNa sAdhanA kA mUla lakSya to eka aise nirAkula, nirvikAra, niSkAma aura vItarAga mAnasa kI abhivyakti hai, jo ki vaiyaktika evaM samAjika jIvana ke samasta tanAvoM evaM saMgharSoM ko samApta kara ske| usake sAmane mUla prazna daihika evaM bhautika mUlyoM kI svIkRti yA asvIkRti kA nahIM hai, apitu vaiyaktika aura sAmAjika jIvana 12 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM samatva ke saMsthApana kA hai| ata: jahA~ taka aura jisa rUpa meM daihika aura bhautika upalabdhiyA~ usameM sAdhaka ho sakatI hai, vahA~ taka ve svIkArya haiM aura jahA~ taka ve usameM bAdhaka hai, vahA~ taka tyAjya haiN| bhagavAn mahAvIra ne AcArAMga evaM uttarAdhyayana sUtra meM isa bAta ko bahuta hI spaSTatA ke sAtha prastuta kiyA hai| ve kahate hai ki jaba indriyoM kA apane viSayoM se samparka hotA hai, taba usa samparka ke pariNAmasvarUpa sukhada-duHkhada anubhUti bhI hotI hai aura jIvana meM yaha zakya nahIM hai ki indriyoM kA apane viSayoM se samparka na ho aura usake kAraNa sukhada yA duHkhada anubhUti na ho, ata: tyAga indriyAnubhUti kA nahIM apitu usake prati citta meM utpanna hone vAle rAga-dveSa kA karanA hai, kyoMki indriyoM ke manojJa ya amanojJa viSaya Asaktacitta ke lie hI rAga-dveSa (mAnasika vikSomoM) kA kAraNa banate haiM, anAsakta yA vItarAga ke lie nhiiN| ata: jainadharma kI mUla zikSA mamatva ke visarjana kI hai, jIvana ke niSedha kI nhiiN| kyoMki usakI dRSTi meM mamatva yA Asakti hI vaiyaktika aura sAmAjika jIvana kI samasta viSamatAoM kA mUla hai aura isake nirAkaraNa ke dvArA hI manuSya ke samasta du:khoM kA nirAkaraNa sambhava hai| dharma sAdhanA kA uddezya hai vyakti ko zAnti pradAna karanA, kintu durbhAgya se Aja dharma ke nAma para pArasparika saMgharSa panapa rahe haiM eka dharma ke logoM ko dUsare dharma ke logoM se lar3AyA jA rahA hai| zAntipradAtA dharma hI Aja azAnti kA kAraNa bana gayA hai| vastuta: isakA kAraNa dharma nahIM apitu dharma kA labAdA or3he adharma hI hai| hamArA durbhAgya yaha hai ki 'dharma ke marma' ko samajhA nahIM hai| thothe kriyAkANDa aura bAhya ADambara hI dharma ke paricAyaka bana gaye hai| AyeM dekheM dharma kA saccA svarUpa kyA hai? dharma kA svarUpa dharma ke svarUpa ko jAnane kI jijJAsA pratyeka mAnava meM pAI jAtI hai| dharma kyA hai? isa prazna ke Aja taka aneka uttara diye gaye haiM kintu jaina AcAryoM ne jo uttara diyA hai vaha vilakSaNa hai tathA gambhIra vivecanA kI apekSA karata hai| ve kahate hai - dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhmmo|| vastu kA svabhAva dharma hai| kSamA Adi bhAvoM kI apekSA se vaha dasa prakAra ka hai| ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra) bhI dharma hai tathA jIvoM kI rakSA karanA bhI dharma hai| sarvaprathama vastu svabhAva ko dharma kahA gayA hai, AyeM jarA isa para gambhIratA se vicAra kreN| sAmAnyatA dharma zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai| hindI bhASA meM jaba hama kahate haiM ki Aga kA dharma jalAnA hai, pAnI kA dharma zItalatA hai to 13 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ dharma se hamArA tAtparya vastu ke svAbhAvika guNoM se hotA hai| kintu jaba yaha kahA jAtA hai ki duHkhI evaM pIr3itajanoM kI sevA karanA manuSya kA dharma hai athavA guru kI AjJA kA pAlana ziSya kA dharma hai to yahA~ dharma kA artha hotA hai kartavya yA daayitv| isI prakAra jaba hama yaha kahate hai ki merA dharma jaina hai yA usakA dharma IsAi hai, to hama eka tIsarI hI bAta kahate haiM, yahA~ dharma kA matalaba hai kisI divya-sattA, siddhAnta yA sAdhanA paddhati ke lie hamArI zraddhA, AsthA yA vishvaas| aksara hama dharma se yahI tIsarA artha lete haiN| jabaki yaha tIsarA artha dharma kA abhirUr3ha artha hai, vAstavika artha nahIM hai| saccA dharma sirpha dharma hai, vaha na hindU hotA hai na jaina, na bauddha, na IsAI, na islaam| ye saba nAma Aropita hai| hamArA saccA dharma to vahI hai jo hamArA nija svabhAva hai| isIliye jaina AcAryoM ne 'vasthu sahAvo dhammo' ke rUpa meM dharma ko pAribhASita kiyA hai| pratyeka ke liye jo usakA nija-guNa hai, sva-svabhAva hai, vahI dharma hai, sva-svabhAva se bhinna jo bhI hogA, vaha usake liye dharma nahIM, adharma hI hogaa| isIliye gItA meM kahA gayA hai 'svadharme nidhanaM zreya' paradharmo bhayAvahaH (gItA, 3.35) paradharma arthAt dUsare ke svabhAva ko isaliye bhayAvaha kahA gayA, kyoMki vaha hamAre liye svabhAva na hokara vibhAva hogA aura jo vibhAva hai, vaha dharma na hokara adharma hI hog| ata: ApakA dharma vahI hai jo ApakA nija svabhAva hai| kintu Apa socate hoMge ki bAta adhika spaSTa nahIM huii| isase hama kaise jAna leM ki hamArA dharma kyA hai? vastutaH hameM apane dharma ko samajhane ke lie apane svabhAva yA apanI prakRti ko jAnanA hogaa| kintu yahA~ yaha bAta bhI samajha lenA hogA ki aneka bAra hama Aropita yA parAzrita gaNoM ko bhI apanA svabhAva yA prakRti mAna lete hai| ata: hameM svabhAva aura vibhAva meM antara ko samajha lenA hai| svabhAva vaha hai, jo svata: (apane Apa) hotA hai aura vibhAva vaha hai, jo dUsare ke kAraNa hotA hai, jaise pAnI meM zItalatA svAbhAvika hai, kintu uSNatA vaibhAvika hai, kyoMki usake liye use Aga ke saMyoga kI AvazyakatA hotI hai| dUsare zabdoM meM, jise hone ke liye kisI bAharI tattva kI apekSA hai vaha saba vibhAva hai, para-dharma hai| zItalatA pAnI kA dharma hai aura jalAnA Aga kA dharma hai| puna: jisa guNa ko chor3A jA sakatA hai vaha usa vastu kA dharma nahIM ho sktaa| kintu jo guNa pUrI taraha chor3A nahIM jA sakatA hai vahI usa vastu kA sva-dharma hotA hai| Aga cAhe kisI bhI rUpa meM vaha jalAvegI hI, pAnI cAhe Aga ke saMyoga se kitanA bhI garama kyoM na ho yadi use Aga para DAleMge to vaha Aga ko zItala hI kregaa| Apa socate hoMge ki Aga aura pAnI ke dharma kI isa carcA se manuSya ke dharma ko hama kaise jAna pAveMge? yahA~ isa carcA kI upayogitA yahI hai ki hama svabhAva aura vibhAva kA antara samajha leM, kyoMki aneka bAra hama Aropita guNoM ko hI svabhAva mAnane kI bhUla kara baiThate hai, aksara hama kahate haiM usakA svabhAva krodhI 14 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| prazna yaha uThatA hai ki kyA krodha 'svabhAva' hai yA ho bhI sakatA hai? bAta aisI nahIM hai| isa kasauTI para krodha aura zAnti ke do gaNoM ko kasiye aura dekhiye, inameM se manuSya kA svadharma kyA hai? pahalI bAta to yaha hai ki krodha kabhI svata: nahIM hotA, binA kisI bAharI kAraNa ke hama krodha nahIM karate haiM, gusse yA krodha kA koI na koI bAhya kAraNa avazya hotA hai, gussA kabhI akAraNa nahIM hotA hai sAtha hI gusse ke lie kisI dUsare kA honA jarUrI hai, gussA yA krodha binA kisI pratipakSI ke svata: nahIM hotA hai, akele meM nahIM hotA hai| kisI gusse se bhare AdamI ko akele meM le jAiye, Apa dekheMge usakA gussA dhIre-dhIre zAnta ho rahA hai - gusse ke bAhya kAraNoM evaM pratipakSI ke dUra ho jAne para gussA Thahara nahIM sakatA hai| punaH gussA Aropita hai, vaha chor3A jA sakatA hai, koI bhI vyakti caubIsoM ghaNTe krodha kI sthiti meM nahIM raha sakatA kintu zAnta raha sakatA hai| ata: manuSya ke liye krodha vidharma hai, adharma hai aura zAnti svadharma hai, nijaguNa hai| kyA dharma hai aura kyA adharma hai, isakA nirNaya isI paddhati se sambhava hai| hamAre sAmane mUla prazna to yaha hai ki manuSya kA dharma kyA hai? isa prazna ke uttara ke liye mAnava prakRti yA mAnava svabhAva ko jAnanA hogaa| jo manuSya kA svabhAva hogA vahIM manuSya ke liye dharma hogaa| hameM yaha vicAra karanA hai ki eka manuSya ke rUpa meM hama kyA hai? mAnava astitva dviAyAmI (TwoDimensional) hai| manuSya vivekAtmaka cetanA se yukta eka zarIra hai| zarIra aura cetanA yaha hamAre astitva ke do pakSa hai kintu isameM bhI hamAre astitva kA mUla AdhAra jIvana evaM cetanA hI hai, cetana-jIvana ke abhAva meM zarIra kA koI mUlya nahIM hai| zarIra kA mahattva to hai kintu vaha usakI cetanajIvana se yuti para nirbhara hai| cetana-jIvana svata: mUlyavAn hai aura zarIra parata: mUlyavAn hai| jisa prakAra kAgajI mudrA kA svayaM meM koI mUlya nahIM hotA, usakA mUlya sarakAra kI sAkha para nirbhara karatA hai, usI prakAra zarIra kA mUlya cetana-jIvana kI zakti para nirbhara karatA hai| hamAre astitva kA sAra hamArI cetanA hai| cetana-jIvana hI vAstavika jIvana hai| cetanA ke abhAva meM zarIra 'zava' kahA jAtA hai| cetana hI eka aisA tattva hai jo 'zava' ko 'ziva' banA detA hai| ata: jo cetanA kA svabhAva hogA vahI hamArA vAstavika dharma hogaa| hameM apane 'dharma' ko samajhane ke liye 'cetanA' ke svalakSaNa ko jAnanA hogA cetanA kyA hai? isa prazna kA uttara hameM bhagavAna mahAvIra aura gautama ke bIca hue eka samvAda meM milatA hai| gautama pUchate hai - bhagavan ! AtmA kyA hai? aura AtmA kA artha yA sAdhya kyA hai? mahAvIra uttara dete hai - gautama! AtmA kA svarUpa 'samatva' hai aura 'samatva' ko prApta kara lenA hI AtmA kA sAdhya hai (bhgvtiisuutr)| yaha bAta na kevala dArzanika dRSTi se satya hai apitu jIvazAstrIya aura manovaijJAnika dRSTi se bhI satya hai| jIvazAstra (Biology) ke anusAra cetana jIva kA lakSaNa Antarika aura 15 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya saMtulana ko banAye rakhanA hai / phrAyaDa nAmaka suprasiddha manovaijJAnika kA kathana haicaitta jIvana aura snAyujIvana kA svabhAva yaha hai ki vaha vikSobha aura tanAva ko miTAkara samatva kI sthApanA karatA hai| vikSobha, tanAva aura mAnasika dvandvoM se Upara uThakara zAnta, nirdvandva manaH sthiti ko prApta karanA yaha hamArI svAbhAvika apekSA hai aura yahI dharma hai| vizva ke lagabhaga sabhI dharmoM ne samAdhi 'samabhAva' yA 'samatA' ko dhArmika jIvana kA mUlabhUta lakSaNa mAnA hai / AcArAMga sUtra meM 'samiyAe dhamme AriyehiM paveie (1/8/ 3) kahakara dharma ko 'samatA' ke rUpa meM pAribhASita kiyA gayA hai| samatA dharma hai, viSamatA adharma hai| vastutaH ve sabhI tattva jo hamArI cetanA meM vikSobha, tanAva yA vicalana utpanna karate haiM arthAt cetanA ke santulana ko bhaMga karate haiM, vibhAva ke sUcaka haiM aura isIliye adharma hai| aksara hama rAga-dveSa, ghRNA, Asakti, mamatva, tRSNA, kAma, krodha, ahaMkAra Adi ko adharma (pApa) kahate haiM aura kSamA, zAnti, anAsakti, nirvairatA, vItarAgatA, virAgatA, nirAkulatA Adi ko dharma kahate haiM, aisA kyoM hai? bAta spaSTa hai| prathama varga ke tathya jahA~ hamArI AkulatA ko bar3hAte haiM, hamAre mana meM vikSobha aura cetanA meM tanAva (Tension) utpanna karate haiM vahIM dUsare varga ke tathya usa AkulatA, vikSobha yA tanAva ko kama karate haiM, miTAte haiN| pUrvokta gAthA ke kSamAdi bhAvoM ko jo dharma kahA gayA hai, usakA AdhAra yahI hai| mAnasika vikSobha yA tanAva hamArA svabhAva yA svalakSaNa isaliye nahIM mAnA jA sakatA hai kyoMki hama use miTAnA cAhate hai, usakA nirAkaraNa karanA cAhate haiM aura jise Apa chor3anA cAhate haiM, miTAnA cAhate haiM, vaha ApakA svabhAva nahIM ho sakatA / puna: rAga, Asakti, mamatva, ahaMkAra, krodha Adi sabhI 'para' kI apekSA karate haiM, unake viSaya 'para' hai| unakI abhivyakti anya ke lie hotI hai| rAga, Asakti yA mamatva kisI para hogaa| isI prakAra krodha yA ahaMkAra kI abhivyakti bhI dUsare ke liye hai / ina sabake kAraNa sadaiva hI bAhya jagat meM hote haiM, ye svataH nahIM hote haiM, parata: hote haiN| isIliye ye AtmA ke vibhAva kahe jAte haiM, aura jo bhI vibhAva haiM, ve saba adharma hai| jabaki jo svabhAva hai yA vibhAva kI ora lauTane ke prayAsa haiM ve saba dharma haiN| bhASAzAstra kI dRSTi se dharma zabda 'dhR' dhAtu se banA hai jisakA artha hotA hai - dhAraNa krnaa| sAmAnyatayA jo prajA ko dhAraNa karatA hai, vaha dharma haiM, 'dharmo dhArayate prajA' isa rUpa meM dharma ko pAribhASita kiyA jAtA hai, kintu merI dRSTi se jo hamAre astitva yA sattA ke dvArA dhArita hai athavA jisake AdhAra, astitva yA sattA rahI huI hai vahI 'dharma' hai| kisI bhI vastu kA dharma vahI hai jisake kAraNa vaha vastu usa vastu ke rUpa meM apanA astitva rakhatI hai aura jisake abhAva meM usakI sattA hI samApta ho jAtI hai / udAharaNa 16 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke liye viveka aura saMyama ke guNoM ke abhAva meM manuSya aura pazu meM koI antara nahIM rahegA, yadi viveka aura saMyama ke guNa haiM to manuSya manuSya hai| yadi hama manuSya ko eka sAmAjika prANI mAnate haiM aura dharma ko 'dharmo dhArayate prajA' ke artha meM lete haiM to usa sthiti meM dharma kA artha hogA- jo hamArI samAja vyavasthA ko banAye rakhatA hai, vahI dharma hai| ve saba bAteM jo samAja jIvana meM bAdhA upasthita karatI haiM aura hamAre svArthoM ko poSaNa dekara hamArI sAmAjikatA ko khaNDita karatI hai, samAja jIvana meM avyavasthA aura zAnti meM kAraNabhUta hotI haiM, adharma haiN| isIliye tRSNA vidveSa, hiMsA, zoSaNa, svArthaparatA Adi ko adharma aura paropakAra, karUNA, dayA, sevA Adi ko dharma kahA gayA hai, kyoMki jo mUlya hamArI sAmajikatA kI svAbhAvika vRtti kA rakSaNa karate haiM ve dharma hai aura jo use khaNDita karate haiM ve adharma hai / yadyapi dharma kI yaha vyAkhyA dUsaroM ke saMdarbha meM hai, ise samAja dharma kaha sakate haiN| svabhAva yA Atmadharma aisA tattva hai jo bAhara se lAyA nahIM jAtA hai, vaha to vibhAva ke haTate hI svataH prakaTa ho jAtA hai / jaise Aga ke saMyoga ke haTate pAnI svataH zItala ho jAtA hai| dharma ke liye kucha karanA nahIM hotA, kevala adharma ko chor3anA hotA hai, vibhAvadazA ko dUra karanA hotA hai| kyoMki use hI chor3A yA tyAgA jA sakatA hai jo Aropita hotA hai aura vaha vibhAva hogA, svabhAva nahIM dharma sAdhanA ke nAma para jo bhI prayAsa ho, ve saba adharma ko tyAgane ke liye hai, vibhAva dazA ko miTAne ke liye hai| dharma to AtmA kI zuddhatA hai, use lAnA nahIM hai, kyoMki vaha bAharI nahIM hai, kevala viSaya kaSAya rUpa mala ko haTAtA hai| jaise bAdala ke haTate prakAza svataH prakaTa ho jAtA hai vaise hI adharma yA vibhAva ke haTate dharma yA svabhAva prakaTa ho jAtA hai / isIliye dharma or3hA nahIM jAtA hai, dharma jiyA jAtA hai| adharma Aropita hotA hai, vaha eka doharA jIvana prastuta karatA hai kyoMki usake pApakhaNDa bhI dohare hote haiN| adhArmika jana dUsaroM se apane prati jisa vyavahAra kI apekSA karatA hai, dUsaroM ke prati usake ThIka viparIta vyavahAra karanA cAhatA hai isIliye dharma kI kasauTI 'Atmavat vyavahAra mAnA gyaa| ' AtmanaH pratikUlAni pareSAM mA samAcaret' ke pIche bhI yahI dhvani rahI hai| dharma kA sAra hai nizchalatA, saralatA, spaSTatA, jahA~ bhI inakA abhAva hogA, vahA~ dharma ko jIyA nahIM jAvegA apitu or3hA jaavegaa| vahA~ dharma nahIM, dharma kA dambha panapegA aura hameM yAda rakhanA hogA ki yaha dharma kA dambha adhArmikatA se adhika khataranAka hai| kyoMki isameM adharma dharma kI poSAka ko or3ha letA hai, vaha dIkhatA dharma hai, kintu hotA hai adharma / mAnava jAti kA durbhAgya yahI hai ki Aja dharma ke nAma para jo kucha cala rahA hai vaha saba Aropita hai, or3hA gayA hai aura isIliye dharma ke nAma para adharma panapa rahA hai| Aja dharma ko kitane hI thothe aura niSprANa karmakANDo se jor3a diyA gayA hai, kyA pahane aura 17 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA nahIM pahaneM, kyA khAveM aura kyA nahIM khAveM, prArthanA ke liye mu~ha kisa dizA meM kareM aura kisa dizA meM nahIM kareM, prArthanA kI bhASA kyA ho, pUjA ke dravya kyA hoM ? Adi aadi| ye saba bAteM dharma kA zarIra ho sakatI haiM, kyoMki ye zarIra se gahare nahIM jAtI haiM, kintu nizcaya hI ye dharma kI AtmA nahIM hai| dharma kI AtmA to hai samAdhi, zAnti, nirAkulatA / dharma to sahaja aura svAbhAvika hai durbhAgya yahI hai ki Aja loga dharma ke nAma para bahuta kucha kara to rahe haiM mAtra adharma yA vibhAva dazA ko chor3a nahIM rahe haiN| Aja dharma ko or3hA jA rahA hai aura isIliye Aja kA dharma nirarthaka bana gayA hai| yaha kArya to ThIka vaisA hI hai jaise kisI durgandha ke Dhera ko svaccha sugandhita AvaraNa se Dhaka diyA gayA ho| yaha bAhara se pratIti se sundara hotI hai kintu vAstavikatA kucha aura hI hotI hai| yaha tathAkathita dharma (So called religion) hI dharma ke liye sabase bar3A khatarA hai, isameM adharma ko chipAne ke liye dharma kiyA jAtA hai| Aja dharma ke nAma para jo kucha kiyA jA rahA hai usakA koI lAbha nahIM mila rahA hai| Aja hamArI dazA ThIka vaisI hI hai jaise koI rogI davA to le kintu kupathya ko chor3e nahIM / dharma ke nAma para Atma pravaMcanA evaM chalachadma panapa rahA hai, isakA mUla kAraNa hai dharma ke sAratattva ke bAre meM hamArA gaharA ajnyaan| hama dharma ke bAre meM jAnate hai kintu dharma ko nahIM jAnate haiN| Aja hamane Atmadharma kyA hai, hamArA nijaguNa yA svabhAva kyA hai, ise samajhA hI nahIM hai aura niSprANa karmakANDoM aura rItirivAjoM ko hI dharma mAna baiThe hai| hamAre dharma cauke-cUlhe meM, mandiroM-masjidoM aura upAsanA gRhoM meM sImita ho gaye haiM, jIvana se unakA koI samparka hI nahIM hai / isIliye vaha jIvita dharma nahIM, murdA dharma hai| kisI zAyara ThIka hI kahA hai - masjida to banA dI pala bhara meM imAM kI harArata vAloM ne| mana vahI purAnA pApI rahA, barasoM meM namAjI na ho skaa|| Aja dharma ke nAma para jo bhI kiyA jAtA hai usakA sambandha paraloka se jor3A jAtA hai| Aja dharma udhAra saudA bana gayA hai aura isIlie Aja dharma se AsthA uThatI jA rahI hai| kintu yAda rakhiye vAstavika dharma udhAra saudA nahIM, nakada saudA hai| usakA phala tatkAla hai| bhagavAn buddha ne kisI se pUchA ki dharma kA phala isa loka meM milatA hai yA paraloka meM? unhoMne kahA thA - dharma kA phala to usI samaya milatA hai / jaise hI moha TUTatA hai, tRSNA chUTatI hai, cAha aura cintA kama ho jAtI hai, mana zAnti aura Ananda se bhara jAtA hai, yahI to dharma kA phala hai| hama yadi apanI antarAtmA se pUche ki hama kyA cAhate haiM ? uttara spaSTa hai hameM sukha cAhiye, zAnti cAhiye, samAdhi yA nirAkulatA cAhiye aura jo kucha ApakI antarAtmA Apase mA~gatI hai vahI to ApakA 18 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva hai, ApakA dharma hai| jahA~ moha hogA, rAga hogA, tRSNA hogI, Asakti hogI, vahA~ cAha bar3hegI, jahA~ cAha bar3hegI, vahA~ cintA bar3hegI aura jahA~ cintA hogI vahA~ mAnasika asamAdhi yA tanAva hogA aura jahA~ mAnasika tanAva yA vikSobha hai vahI to duHkha hai, pIr3A hai| jisa duHkha ko miTAne kI hamArI lalaka hai usaka jar3eM hamAre andara haiM, kintu durbhAgya yahI hai ki hama use bAhara ke bhautika sAdhanoM se miTAne kA prayAsa karate rahe haiN| yaha to ThIka vaisA hI huA jaise ghAva kahIM aura ho aura malahama kahIM aura lgaayeN| aparigrahavRtta yA anAsakti ko jo dharma kahA gayA, usakA AdhAra yahI hai ki vaha ThIka usa jar3a para prahAra karatA hai, jahA~ se du:kha kI viSavela phUTatI hai, AkulatA paidA hotI hai| vaha dharma isIliye hai ki vaha hameM AkulatA se nirAkulatA kI dizA meM vibhAva se svabhAva kI dizA meM le jAtI hai| kisI kavi ne kahA hai - cAha gaI, cintA miTI manuA bhayA beprvaah| jisako kucha na cAhiye, vaha zahaMzAhoM kA shNhshaah| nirAkulatA evaM AkulatA hI dharma aura adharma kI sIdhI aura sApha kasauTI hai| jahA~ AkulatA hai, tanAva hai, asamAdhi hai vahA~ adharma hai aura jahA~ nirAkulatA hai, zAnti hai, samAdhi hai, vahA~ dharma hai| jina bAtoM se vyakti meM athavA unake sAmAjika pariveza meM AkulatA bar3hatI hai, tanAva paidA hotA hai, azAnti bar3hatI hai, viSamatA bar3hatI hai, ve saba bAteM adharma haiM, pApa haiN| isake viparIta jina bAtoM se vyakti meM aura usake samAjika pariveza meM nirAkulatA Ave, zAnti Ave, tanAva ghaTe, viSamatA samApta ho, ve saba dharma hai| dhArmikatA ke Adarza ke rUpa meM jisa vItarAga vItatRSNA aura anAsakta jIvana kI kalpanA kI gaI hai usakA artha yahI hai ki jIvana meM nirAkulatA, zAnti aura samAdhi aae| dharma kA sAra yahI hai, phira cAhe hama ise kucha bhI nAma kyoM na deN| zrI satyanArAyaNajI goyanakA kahate haiM - dharma na hindU bauddha hai, dharma na muslima jain| dharma citta kI zuddhatA, dharma zAnti sukha cain|| kudarata kA kAnUna hai, saba para lAgU hoy| vikRta mana vyAkula rahe, nirmala sukhiyA hoy|| yahI dharma kI parakha hai, yahI dharma kA maap| jana-mana kA maMgala kare, dUra kare sntaap|| jisa prakAra maleriyA maleriyA hai, vaha na jaina hai, na bauddha hai na hindU aura na musalamAna, usI prakAra krodha, mAna, mAyA, lobha Adi AdhyAtmika vikRtiyA~ haiM, ve bhI hindU, bauddha yA jaina nahIM haiM, hama aisA nahIM kahate haiM ki yaha hindU krodha hai yaha jaina yA bauddha krodha hai| yadi krodha hindU, bauddha yA jaina nahIM hai to phira usakA upazapana bhI 19 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU, bauddha yA jaina nahIM kahA jA sakatA hai| vikAra vikAra hai aura svAsthya svAsthya hai, ve hindU, bauddha yA jaina nahIM hai| jinheM hama hindU, jaina, bauddha anya kisI dharma ke nAma se pukArate hai, vaha vikAroM ke upacAra kI zailI vizeSa hai jaise elopaithI, Ayurvedika, yUnAnI, homyopethI Adi zArIrika rogoM ke upacAra kI paddhati hai| samatA dharma / mamatA adharma dharma kyA hai? isa prazna kA sabase saMkSipta aura sarala uttara yahI hai, ki vaha saba dharma hai, jisase mana kI AkulatA samApta ho, cAha aura cintA miTe tathA mana nirmalatA, zAnti, samabhAva aura AnaMda se bhara jaave| isIliye mahAvIra ne dharma ko samatA yA samabhAva ke rUpa meM paribhASita kiyA thaa| samatA hI dharma hai aura mamatA adharma hai| vItarAga, anAsakta aura vItatRSNa hone meM jo dhArmika Adarza kI paripUrNatA dekhI gaI, usakA kAraNa bhI yahI hai ki yaha AtmA kI nirAkulatA yA zAnti kI avasthA hai| AtmA kI isI nirAkula dazA ko hindU aura bauddha paramparA meM samAdhi tathA jaina paramparA meM sAmAyika yA samatA kahA jAtA hai| hamAre jIvana meM dharma hai yA nahIM hai isako jAnane kI eka mAtra kasauTI yahI hai ki sukha-du:kha, mAna-apamAna, lAbha-hAni, jaya-parAjaya Adi kI anukUla paristhitiyoM meM mana meM saMtoSa na ho, cAha aura cintA banI rahe aura pratikUla sthitiyoM meM mana duHkha aura pIr3A se bhara jAve to hameM samajha lenA cAhiye ki jIvana meM abhI dharma nahIM AyA hai| dharma kA sIdhA sambandha hamArI jIvanadaSTi aura jIvanazailI se hai| bAhya paristhitiyoM se hamArI cetanA jitanI adhika aprabhAvita aura alipta rahegI utanA hI jIvana meM dharma kA prakaTana hogaa| kyoMki manuSya ke liye yaha sambhava nahIM ki jIvana meM utAra aura car3hAva nahIM aave| sukha-duHkha, lAbha-alAbha, mAna-apamAna ye jIvana-cakra ke durnivAra pahalU haiM, koI bhI inase baca nahIM sktaa| jIvana-yAtrA kA rAstA sIdhA aura sapATa nahIM hai, usameM utAra-car3hAva Ate hI haiN| bAhya paristhitiyoM para ApakA adhikAra nahIM hai, Apake adhikAra meM kevala eka hI bAta hai, vaha yaha ki Apa ina anukUla aura pratikUla sthitiyoM meM apane mana meM, apanI cetanA ko nirAkula aura anudvigna banAye rakheM, mAnasika samatA aura zAMti ko bhaMga nahIM hone deveN| yahI dharma hai| zrI goyanakA jI ke zabdoM meM - sukha duHkha Ate hI raheM, jyoM Ave dina rain| tU kyoM khove bAvalA apane mana kI cain|| yaha mana kI caina nahIM khonA hI dharma aura dhArmikatA hai| jo vyakti jIvana kI anukUlatA aura pratikUla paristhitiyoM meM bhI apanI citta kI zAnti nahIM khotA hai, vahI dhArmika hai usI ke jIvana meM dharma kA avataraNa huA hai| kauna dhArmika hai aura kauna adhArmika hai, isakI pahacAna yahI hai ki kisakA citta zAMta hai aura kisakA ashaaNt| 20 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisakA citta yA mana azAMta hai yaha adharma meM jI rahA hai, vibhAva meM jI rahA hai aura jisakA mana yA cittavRtti zAMta hai vaha dharma meM jI rahA hai, svabhAva meM jI rahA hai| eka sacce dhArmika puruSa kI jIvanadRSTi anukUla evaM pratikUla saMyogoM meM kaisI hogI isakA eka sundara citra urdU zAyara ne khIMcA hai, vaha kahatA hai - lAyI hayAta A gaye kajA le calI cale cle| na apanI khuzI Aye, na apanI khuzI gye| jindagI aura mauta donoM hI sthitiyoM meM jo nirAkula aura zAMta banA rahatA hai vahI dhArmika hai, dharma kA prakaTana usI ke jIvana meM huA hai| dhArmika kI kasauTI yaha nahIM hai ki tumane kitanA pUjA-pATha kiyA hai, kitane upavAsa aura roje rakhe haiM apit yahI hai ki tumhArA mana kitanA anudvigna aura nirAkula banA hai| jIvana meM jaba taka cAha aura cintA banI huI hai dhArmikatA kA AnA sambhava nahIM hai| phira vaha cAha aura cintA parivAra kI ho yA ziSya-ziSyAoM kI, ghara aura dukAna kI ho, maTha aura mandira kI, dhanasampatti kI ho yA pUjA-pratiSThA kI, isase koI antara nahIM par3atA hai| jaba taka jIvana meM tRSNA aura spRhA hai, dUsaroM ke prati jalana kI bhaTTI sulaga rahI hai| dhArmikatA sambhava nahIM hai| dhArmika hone kA matalaba hai mana kI udvignatA yA AkulatA samApta ho, mana se ghRNA, vidveSa aura tRSNa kI Aga zAnta ho| isIliye gItA kahatI hai - duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigtspRhH| vItarAga bhayakrodhaH sthitdhiirmunirucyte|| gItA 2/56 jisakA mana duHkhoM kI prApti meM bhI duHkhI nahIM hotA aura sukha kI prApti meM jisakI lAlasA tIvra nahIM hotI hai, jisake mana se mamatA, bhaya aura krodha samApta ho cuke haiM vahI vyakti dhArmika hai, sthira buddhi hai, muni hai| vastuta: cetanA jitanI nirAkula banegI utanA hI jIvana meM dharma kA prakaTana hogaa| kyoMki yaha nirAkulatA yA samatA hI hamArA nija dharma hai, sva-svabhAva hai| AkalatA kA matalaba hai AtmA kI 'para' (padArthoM) meM unmukhamatA aura nirAkulatA kA matalaba hai 'para' se vimukha hokara sva meM sthiti| isIliye jaina paramparA meM para-pariNati ko adharma aura AtmapariNAti ko dharma kahA gayA hai cetanA aura mana kI nirAkulatA hamArA nija dharma yA sva-svabhAva isIlie hai ki yaha hamArI svAbhAvika mAMga hai, svAzrita hai arthAt anya kisI para nirbhara nahIM hai| ApakI cAha, ApakI cintA Apake mana kI AkulatA sadaiva hI anya para AdhArita hai, parAzrita hai, ye para vastu ke saMyoga se utpanna hotI hai aura unhIM ke AdhAra para bar3hatI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai evaM jIvita rahatI hai| samatA (nirAkulatA) svAzrita hai isIlie svadharma hai, jabaki mamatA aura tajjanita AkulatA parAzrita hai, isIlie vidharma hai, adharma hai| jo svAzrita yA svAdhIna hai vahIM Ananda ko prApta kara sakatA hai, jo parAzrita yA parAdhIna hai use Ananda aura zAnti kahA~? yahA~ hameM yaha samajha lenA cAhiye ki padArthoM ke prati mamatva bhAva aura unake upabhoga meM antara hai| dharma unake upabhoga kA virodha karatA hai| jo parAyA hai use apanA samajha lenA aura mAna lenA adharma hai, pApa hai, kyoMki isI se mAnasika zAMti aura cetanA kA samatva bhaMga hotA hai, AkulatA aura tanAva utpanna hote hai| ise hI zAstroM meM anAtma meM Atma buddhi yA parapariNati kahA gayA hai| jisa prakAra saMsAra meM vaha premI duHkhI hotA hai jo kisI aisI strI se prema kara baiThatA hai jo usakI apanI hokara rahane vAlI hI nahIM hai, usI prakAra una padArthoM ke prati jinakA viyoga anivArya hai, mamatA rakhanA yahI duHkha kA kAraNa hai aura jo duHkha kA kAraNa hai vahI adharma hai, pApa hai| AdaraNIya goyanakAjI ne bahuta hI sundara bAta kahI hai sukha duHkha donoM eka se, mAna aura apmaan| cita vicalita hove nahIM, to saccA klyaann|| jIvana meM Ate rahe patajhaDa aura basaMta mana kI samatA na chUTe, to sukha-zAMti anNt|| viSama jagata meM citta kI, samatA rahe attuutt| to uttama maMgala jage, hoya duHkhoM se chuutt|| samatA svabhAva hai aura mamatA vibhAva hai| mamatA chUTegI to samatA apane Apa A jaavegii| svabhAva bAharI nahIM hai ata: use lAnA bhI nahIM hai. mAtra vibhAva ko chor3anA hai| roga yA bimArI haTegI to svasthatA to AvegI hii| isalie prayatna bImArI ko haTAne ke lie karanA hai| jisa prakAra bImArI banI rahe aura Apa puSTikAraka pathya lete rahe to vaha lAbhakArI nahIM hotA hai, usI prakAra jaba taka moha aura mamatA banI rahegI, samatA jIvana meM prakaTa nahIM hogii| jaba moha aura mamatA ke bAdala chaTeMge to samatA kA sUrya svataH hI prakaTa ho jaavegaa| jaba moha aura mamatA kI caTTAneM TUTegI to samatA ke zItala jala kA jharanA svataH hI prakaTa hogaa| jisameM snAna karake yuga-yuga kA tApa zItala ho jaavegaa| mAnava dharma dharma kyA hai? isa prazna para abhI taka hamane isa dRSTikoNa se vicAra kiyA thA ki eka cetana sattA ke rUpa meM hamArA dharma kyA haiM? aba hama isa dRSTi se vicAra kareMge ki manuSya ke rUpa meM hamArA dharma kyA hai ? dUsare prANiyoM se manuSya ko jina manovaijJAnika Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAroM se hama alaga kara sakate haiM ve hai - AtmacetanA, vivekazIlatA aura aatmsNym| manuSya ke alAvA dUsare prANiyoM meM ina guNoM kA abhAva dekhA jAtA hai| manuSya na kevala cetana hai, apitu Atmacetana hai, usakI vizeSatA yaha hai ki use apane jJAna kI, apanI anubhUti ko athavA apane bhAvAvezoM kI bhI cetanA hotI hai| manuSya jaba krodha yA kAma kI bhAva-dazA meM hotA hai taba bhI vaha yaha jAnatA hai ki mujhe krodha ho rahA hai yA kAma satA rahA hai| pazu ko krodha hotA hai kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki maiM krodha meM huuN| usakA vyavahAra kAma se prerita hotA hai kintu vaha yaha nahIM jAnatA hai ki kAma mere vyavahAra ko prerita kara rahA hai| Adhunika manovijJAna kI dRSTi se pazu kA vyavahAra mAtra mUlapravRtyAtmaka (Instinctive) hai, vaha aMdha preraNA mAtra hai, kintu manuSya kA jIvana preraNA se cAlita na hokara vicAra yA viveka se prerita hotA hai| usameM AtmacetanatA hai| manuSya aura pazu meM sabase mahattvapUrNa aMtara Atma-cetanatA ke saMbaMdha meM hai| jahA~ bhI vyavahAra aura AcaraNa mAtra mUla pravRtti yA andha preraNA se cAlita hotA hai va hA~ manuSyatva nahIM, pazutva hI pradhAna hai, aisA mAnanA caahiye| manuSya kI manuSyatA isI meM hai ki apane vyavahAra aura AcaraNa ke prati usameM AtmacetanatA yA sajagatA rahI huI ho| yahI sajagatA use pazutva se pRthak karatI hai| manuSya kI hI yaha vizeSatA hai ki vaha apane vicAroM, apanI bhAvanAoM aura apane vyavahAra kA draSTA yA sAkSI hai| usameM hI yaha kSamatA rahI huI hai ki kartA aura draSTA donoM kI bhUmikAoM meM apane ko rakha sakatA hai| vaha abhinetA aura darzaka donoM hI hai| usakA hita isI meM hai ki vaha abhinaya karake bhI apane darzaka hone kI bhUmikA ko nahIM bhuule| yadi usameM yaha AtmacetanatA athavA draSTA-bhAva yA sAkSI-bhAva nahIM rahatA hai to hama yaha kaha sakate haiM ki usameM manuSyatA kI apekSA pazutA hI adhika hai| manuSya meM paramAtmA aura pazu donoM hI upasthita hai| vaha jitanA Atmacetana yA apane prati sajaga banatA hai, usameM utanA hI paramAtmA kA prakaTana hotA hai aura jitanA asAvadhAna rahatA hai, bhAvanA aura vAsanAoM ke andha pravAha meM bahatA hai, pazutA ke nikaTa hotA hai| jo hameM paramAtmA ke nikaTa le jAtA hai vahI dharma hai aura jo pazatA ke nikaTa le jAtA hai vahI adharma hai| isa AdhAra para hama yaha kaha sakate hai ki eka manuSya ke rUpa meM Atma-cetanatA manuSya kA vAstavika dharma hai| isI Atma-cetanatA ko hI zAstroM meM apramAda kahA gayA hai| manuSya jisa sImA taka Atmacetana hai, apane hI vicAroM, bhAvanAoM aura vyavahAroM kA darzaka hai usI sImA taka vaha manuSya hai, dhArmika hai kyoMki yaha Atmacetana honA yA AtmadRSTA honA aisA AdhAra hai jise mAnavIya viveka aura sadAcaraNa kA vikAsa saMbhava hai| bImArI se chuTakArA pAne ke lie pahale usI bImArI ke rUpa meM dekhanA aura jAnanA jarUrI hai| yahI Atma-cetanatA 23 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA sAkSI bhAva yA dRSTA bhAva hI eka aisA tattva hai jisa para dharma kI AdhAra-zilA khar3I huI hai| jaina AgamoM meM apramAda ko dharma (akarma) aura pramAda ko adharma (karma) kahA gayA hai| pramAda kA sIdhA aura sApha artha hai Atma cetanatA yA Atma-jAgRti kA abhaav| apramatta vahI hai jo manobhAvoM aura pravRttiyoM kA dRSTA hai| manuSya kI manuSyatA aura dhArmikatA isI bAta meM rahI huI hai ki vaha sadaiva apane AcAra aura vicAra ke prati sajaga rhe| pratyeka kriyA ke prati hamArI cetanA sajaga honA caahiye| khAte samaya khAne kI cetanA aura calate samaya calane kI cetanA, krodha meM krodha kI cetanA aura kAma meM kAma kI cetanA banI rahanA Avazyaka hai| Apa jo bhI kara rahe haiM usake prati yadi Apa pUrI taraha se Atma-cetana haiM to hI Apa sahI artha meM dhArmika haiN| jise hama samyak darzana kahate haiM, merI dhAraNA meM usakA artha yahI Atma-darzana yA Atma-jAgRti athavA dRSTA evaM sAkSI bhAva kI sthiti hai| Atmacetana yA apramatta yA AtmadRSTA hone kA matalaba hai khuda ke andara jhAMkanA, apanI vRttiyoM, apane vicAroM evaM apanI bhAvanAoM ko dekhnaa| sarala zabdoM meM kaheM to jo apane mana ke nATaka ko dekhatA hai vahI AtmadRSTA yA Atmacetana hai| jo apane karmoM ke prati, apane vicAroM ke prati sAkSI yA draSTA nahIM bana sakatA vaha dhArmika bhI nahIM bana sakatA hai| bhagavAna buddha ne isI Atma-cetanatA kI smRti ke rUpa meM pAribhASita kiyA hai| samyak smRti bauddha dharma ke sAdhanA mArga kA eka mahatvapUrNa caraNa hai| bhagavAn buddha ne sAdhakoM ko bAra-bAra yaha nirdeza diyA hai ki apanI smRti ko sadaiva jAgRta banAye rkho| dhammapada meM ve kahate haiM - apamAdo amata padaM pamAdo maccUno padaM' arthAt apramAda hI amRta pada hai, amaratA kA mArga hai aura pramAda mRtyu kaa| smRtivAna honA sajaga, apramatta honA yaha dharma aura dhArmikatA kI Avazyaka kasauTI hai| AcArAMga meM bhagavAna mahAvIra ne eka bahuta hI sundara bAta kahI hai, ve kahate - 'sattA amuNI, muNiNo sayA jAgaranti' arthAt jo soyA huA hai, sajaga yA Atmetana nahIM hai vaha amuni hai aura jo sajaga hai, jAgRta hai Atma-cetana hai vaha muni hai| manuSya kI yaha vizeSatA hai ki vaha apane prati sajaga yA Atmacetana raha sakatA hai, apane andara jhA~ka sakatA hai, cetanA meM sthita viSaya vAsanA rUpI gandagI ko dekha sakatA hai| AtmadRSTA yA Atmacetana hone kA matalaba yahI hai| hama apane meM nihita yA utpanna hone vAlI vAsanAoM, bhAvAvezoM, viSaya-vikAroM rAga-dveSa kI vRttiyoM evaM krodha, mAna, mAyA, lobhAdi kaSAyoM ke prati sajaga rahe, sAvadhAna raheM, unheM dekhate rhe| samakAlIna mAnavatAvAdI vicArakoM meM vAranara phiTe aise vicAkara haiM, jo yaha mAnate haiM ki AtmacetanatA 'selpha aveyaranesa' hI eka aisI sthiti hai jise kisI karma kI naitikatA aura anaitikatA kI kasauTI mAnA jA sakatA hai| yadyapi yahA~ koI yaha prazna uThA sakatA hai ki kyA AtmacetanA ke sAtha yA pUrI sajagatA ke sAtha kiyA jAne vAlA hiMsAdi karma 24 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika yA naitika hogA? vastuta: isa sambandha meM hameM eka bhrAMti ko dUra kara lenA caahie| vyakti jitanA Atma-cetana banatA hai, apane prati sajaga banatA hai, vaha bhAvAvezoM se Upara uThatA jAtA hai| pUrNa AtmacetanatA kI sthiti meM Aveza yA Avega nahIM raha pAveMge, aura Aveza ke abhAva meM hiMsA sambhava nahIM hai ata: AtmacetanatA ke sAtha hiMsA kA karma sambhava hI nahIM hogaa| anubhava aura Adhunika manovijJAna donoM hI isa bAta kA samarthana karate haiM ki duSkarma jitanA bar3A hogA, use karate samaya vyakti utane hI bhAvAveza meM hogaa| hatyAeM, balAtkAra Adi sabhI duSkarma bhAvAvezoM meM hI saMbhava hote haiN| vAsanA kA Avega jitanA tIvra hai AtmacetanatA utanI hI dhUmila hotI hai, kuThiNta hotI hai aura usI sthiti meM pApa kA yA burAiyoM kA udbhava hotA hai| rAgabhAva, mamatva, Asakti, tRSNA Adi ko isIlie pApa aura adharma ke mUla mAne gaye haiM kyoMki ye AvegoM ko utpanna kara hamArI sajagatA ko kama karate haiN| jaba bhI vyakti kAma meM hotA hai, krodha meM hotA hai lobha meM hotA hai apane Apa ko bhUla jAtA hai, usake Avega itane tIvra banate jAte haiM ki vaha AtmavismRta hotA hai, apanA ApA kho baiThatA hai, bemAna ho jAtA hai ata: ve saba bAteM jo Atma-vismRti lAtI haiM pApa mAnI gaI hai adharma mAnI gayI haiN| vastutaH dharma aura adharma kI eka kasauTI yaha hai ki jahA~ Atma-vismRti hai vahA~ adharma hai aura jahA~ Atma-smRti hai, Atma cetanA hai, sajagatA hai vahA~ dharma hai| dUsarI bAta, jisa AdhAra para hama manuSya aura pazu meM koI antara kara sakate haiM aura jise mAnava kI vizeSatA yA svabhAva kahA jA sakatA hai vaha hai vivekshiiltaa| aksara manuSya kI paribhASA hama eka bauddhika prANI ke rUpa meM karate haiM aura manuSya eka vivekazIla prANI hai to yaha viveka yA jJAna kA tattva hI eka aisA tattva hai jo ise pazu se pRthak kara sakatA hai| kahA bhI gayA hai - ___ AhAranidrAbhayamaithunaJca sAmAnyametad pazubhiH naaraannaaN| jJAno hI teSAM adhiko vizeSo, jJAnena hInA nara pazubhiH smaanH| hama se yaha pUchA jA sakatA hai ki yaha vivekazIlatA kyA hai? vastutaH yadi hama sarala bhASA meM kaheM to kisI bhI kriyA ke karane ke parva usake saMbhAvita acche aura bare pariNamoM para vicAra kara lenA yahI viveka hai| hama jo kucha karane jA rahe haiM yA kara rahe haiM usakA pariNAma hamAre liye yA samAja ke lie hitakara hai yA ahitakara isa bAta para vicAra kara lenA hI viveka hai| yadi Apa apane pratyeka AcaraNa ko sampAdita karane ke pahale usake pariNAmoM para pUrI sAvadhAnI ke sAtha vicAra karate haiM to hI Apa vivekazIla mAne jA sakate haiN| jisameM apane hitAhita yA dUsaroM ke hitAhita ko samajhane kI zakti hai vahI vivekazIla yA dhArmika ho sakatA hai| jo vyakti apane aura dUsaroM ke hitAhitoM para pUrva se vicAra nahIM karatA hai vaha kabhI bhI dhArmika nahIM kahalA sktaa| 25 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bAta bahuta spaSTa hai ki jo vyakti apane pratyeka AcaraNa ko karane ke pahale taulegA, usake hitAhita kA vicAra karegA vaha kabhI bhI durAcaraNa, adharma aura anaitikatA kI ora agrasara nahIM ho sktaa| isalie hama kaha sakate haiM ki vivekazIla honA yaha manuSya kA eka mahattvapUrNa guNa hai aura jisa sImA taka usameM isa guNa kA vikAsa huA hai usI sImA taka usameM dhArmikatA hai| vastutaH jahAM jIvana meM vivekazIlatA hogI vahAM dharma ke nAma para panapane vAle chalachadma aMdhazraddhA tathA DhoMga aura ADaMbara apane Apa hI samApta ho jaaeNge| yadi hameM dhArmika honA hai to hameM sabase pahale vivekI bananA hogaa| jo vyakti sajaga nahIM hai, jo apane AcaraNa aura vyavahAra ke hitAhita kA vicAra nahIM karatA hai vaha kadApi dhArmika nahIM kahA jA sktaa| jahAM bhI vyakti meM sajagatA aura vicArazIlatA kA abhAva hai vahIM adharma kI saMbhAvanAeM hai| yadi hama AtmacetanatA ko samyakdarzana kahe to vivekazIlatA ko samyakjJAna kahA jA sakatA hai / jaba hamAre AcaraNa ke sAtha AtmacetanatA aura vivekazIlatA jur3egI tabhI hamArA AcaraNa dhArmika banegA / viveka eka aisA tatva hai jo pratyeka AcAra aura vyavahAra kA deza, kAla aura paristhiti ke saMdarbha meM samyak mUlyAMkana karatA hai| viveka vyakti kI mUlyAMkana kI kSamatA kA paricAyaka hai| viveka eka aisI kSamatA hai jo sampUrNa paristhiti ko dRSTi meM rakhakara AcaraNa ke pariNAmoM kA niSpakSa mUlyAMkana karatI hai| jIvana meM jaba viveka kA vikAsa hotA hai to dUsaroM ke duHkha aura pIr3A kA Atmavat dRSTi se mUlyAMkana hotA hai| svArthavRtti kSINa hone lagatI hai, samatA kA vikAsa hotA hai aura jIvana meM dharma kA prakaTana hotA hai| isa prakAra viveka dharma aura dhArmikatA kA Avazyaka lakSaNa hai| dharma aura dhArmikatA kA vikAsa viveka kI bhUmi para hI sambhava hai, ataH viveka dharma hai| Apa dhArmika haiM yA nahIM ? isakI sIdhI aura sApha pahacAna yahI hai ki Apa kisI kriyA ko karane ke pUrva usake pariNAmoM para samyak rUpa se vicAra karate haiM? kyA Apa apane hitoM aura dUsaroM ke hitoM kA samAna rUpa se mUlyAMkana karate hai ? yadi ina praznoM kA uttara sakArAtmaka hai to nizcaya hI Apa dhArmika hai| viveka ke Aloka meM vikasita Atmavat dRSTi hI dharma aura dhArmikatA kA AdhAra hai| manuSya aura pazu meM tIsarA aura sabase mahatvapUrNa antara isa bAta ko lekara hai ki manuSya meM saMyama kI zakti hai, vaha apane AcAra aura vyavahAra ko niyaMtrita kara sakatA hai| yadi hama pazu kA jIvana dekheM to hameM lagegA ki ve eka prAkRtika jIvana jIte haiN| pazu tabhI khAtA hai jaba bhUkhA hotA hai| kintu pazu ke lie yaha saMbhava nahIM hai ki bhUkhA hone para khAdya sAmagrI kI upasthiti meM vaha use na khAve / kintu manuSya ke AcaraNa kI eka vizeSatA hai, vaha bhUkhA hote hue bhI aura khAdya sAmagrI ke upalabdha hote hue bhI bhojana karane se inkAra kara degA, dUsarI ora manuSya ke lie yaha bhI saMbhava hai ki bharapeTa 26 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoja ke bAda bhI vaha susvAdu padArtha upalabdha hone para unheM khA legaa| isa prakAra manuSya meM eka ora Atma-saMyama kI saMbhAvanAe~ haiM to dUsarI ora vAsanAoM se prerita hokara vaha eka aprAkRtika jIvana bhI jI sakatA hai| isIlie hama kaha sakate hai ki yadi koI manuSya kI vizeSatA ho sakatI hai to vaha usameM nihita Atma-niyaMtraNa yA saMyama kI sAmarthya hai| isIliye kahA gayA hai ki manuSya meM jaivika Avega to bahuta hai, AvazyakatA isa bAta kI hai ki usake AvegoM ko kaise niyaMtrita kiyA jAya? jaivika AvegoM ke aniyaMtrata kA jIvana adharma kA jIvana hai / manuSya kA dharma aura dhArmikatA isI meM hai ki vaha Atmacetana hokara vivekazIlatA ke sAtha apanI vAsanAoM ko saMyamita kreN| yadi vaha itanA kara pAtA hai to hI use hama dharmika kaha sakate haiN| manuSya ke dhArmika hone kA matalaba hai usakI cetanA sajaga rahe aura usakA viveka vAsanAoM ko niyaMtrita karatA rhe| manuSya kA sAmAjika dharma dharma ko jaba hama vastu svabhAva ke rUpa meM grahaNa karate haiM to hamAre sAmane prazna upasthita hotA hai ki manuSya ke rUpa meM hamArA dharma kyA haiM ? manuSya kA mUla svabhAva manuSyatA hI ho sakatA hai, lekina prazna hai ki manuSyatA se hamArA kyA tAtparya hai ? vaha kauna sA tattva hai jo manuSya ko pazu se bhinna karatA hai ? isa sambandha meM carcA karate hue hamane dekhA thA ki AtmacetanA (Self Awareness), viveka aura saMyama ye tIna aise tattva haiM jo manuSya ko apanI upasthiti ke kAraNa pazu se Upara uThA dete haiN| ina sabake sAtha hI eka aura viziSTa guNa manuSya kA hai jo use mahanIyatA pradAna karatA hai, vaha hai usakI sAmAjika cetanA / pAzcAtya vicArakoM ne manuSya kI paribhASA eka sAmAjika prANI ke rUpa meM kI hai| sAmAjikatA manuSya kA eka viziSTa guNa hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai (Man is a social animal) / vaise to samUha - jIvana pazaoM meM bhI pAyA jAtA hai kintu manuSya kI yaha samUha - jIvana kI zailI unase kucha bhinna hai / pazuoM meM pArasparika sambandha to hote haiM kintu unheM una sambandhoM kI cetanA nahIM hotI hai / manuSya jIvana kI vizeSatA yaha hai ki use una pArasparika sambandhoM kI cetanA hotI hai aura usI cetanA ke kAraNa usameM eka-dUsare ke prati dAyitva-bodha aura kartavya-bodha hotA hai| pazuoM meM bhI pArasparika hita sAdhana kI pravRtti to hotI hai, kintu vaha eka andha mUlapravRtti hai| pazu vivaza hotA hai, usa andha-pravRtti ke anusAra hI AcaraNa karane meN| usake sAmane yaha vikalpa nahIM hotA hai ki vaha vaisA AcaraNa kare yA nahIM kre| kintu isa sambandha meM mAnavIya cetanA svataMtra hotI hai| usameM apane dAyitva bodha kI cetanA hotI hai| kisI urdU zAya ne kahA bhI hai - 27 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha AdamI hI kyA hai, jo darda AzanA na ho ! patthara se kama hai, dila zarara gara nihA nahIM ! jainAcArya umAsvAti ne bhI na kevala manuSya kA, apitu samasta jIvana kA lakSaNa pArasparika hita sAdhana ko mAnA hai / tattvArthasUtra meM kahA hai - "parasparopagraho jIvAnAm / " eka dUsare ke kalyANa meM sahayogI bananA yahI jIvana kI viziSTatA hai| isI artha meM hama kaha sakate haiM ki manuSya eka sAmAjika prANI hai aura dUsare manuSyoM evaM prANiyoM kA hita sAdhana usakA dharma hai| dhArmika hone kA eka artha yaha hai ki hama eka-dUsare ke sahayogI bneN| dUsare ke duHkha aura pIr3A ko apanI pIr3A samajheM aura usake nirAkaraNa kA prayatna kreN| jaina Agama AcArAMgasUtra meM dharma kI paribhASA karate hue bahuta spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki - - "save sattA Na haMtavvA, esa dhamme suddhe Niie sAsae samicca loyaM kheyaNNehiM paveie" " arthAt bhUtakAla meM jo arhat hue haiM, vartamAnakAla meM jo arhat haiM aura bhaviSyakAla meM jo arhat hoMge, ve sabhI eka hI sandeza dete haiM ki kisI prANI kI, kisI satva kI hiMsA nahIM karanI cAhie, usakA ghAta nahIM karanA cAhie, use pIr3A nahIM. pahu~cAnI cAhie, yahI ekamAtra zuddha nitya aura zAzvata dharma hai|" isa dharma kI lokakalyANakArI cetanA kA prasphuTana loka kI pIr3A ke nivAraNa ke lie hI huA hai aura yahI dharma kA sAra-tattva hai| kahA hai - yahI hai ibAdata, yahI hai, dIno imA~ / ki kAma Aye duniyA meM, iMsAM ke iMsA / dUsaroM kI pIr3A ko samajhakara usake nivAraNa kA prayatna karanA, yahIM dharma kI mUla AtmA ho sakatI hai| santa tulasIdAsa jI ne bhI kahA hai - parahita sarisa dharama nahiM bhAI, parapIr3A sama nahIM adhamAI / ahiMsA kI cetanA kA vikAsa tabhI sambhava hai, jaba manuSya meM 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA kA vikAsa hogaa| jaba hama dUsaroM ke darda ko apanA darda samajheMge tabhI hama loka-maMgala kI dizA meM athavA parapIr3A ke nivAraNa kI dizA meM Age bar3ha skeNge| parapIr3A kI yaha AtmAnubhUti bhI vastuniSTha na hokara AtmaniSTha honI caahie| hama dUsaroM kI pIr3A ke mUka darzaka na rheN| aisA dharma aura aisI ahiMsA, jo dUsaroM kI pIr3A kI mUka darzaka banI rahatI hai, vastutaH vaha na dharma hai aura na ahiMsA / ahiMsA kevala dUsaroM ko pIDA na dene taka sImita nahIM hai, usameM loka-maMgala aura lokakalyANa kA ajasra-strota bhI pravAhita hai| jaba loka-pIr3A apanI pIr3A bana jAtI hai, 28 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabhI dhArmikatA kA strota andara se pravAhita hotA hai| tIrthaMkaroM, arhaMtoM aura buddhoM ne jaba loka-pIr3A kI yaha anubhUti AtmaniSTha rUpa meM kI, to ve loka-kalyANa ke lie sakriya bana gye| jaba dUsaroM kI pIr3A aura vedanA hameM apanI lagatI hai taba loka-kalyANa bhI dUsaroM ke lie na hokara apane hI lie ho jAtA hai| urdU zAyara amIra ne kahA hai - khaMjara cale kisI pe, tar3aphate haiM hama amiir| sAre jahA~ kA darda, hamAre jigara meM hai || jaba sAre jahA~ kA darda kisI ke hRdaya meM samA jAtA hai to vaha loka-kalyANa ke maMgalamaya - mArga para cala par3atA hai| usakA yaha calanA bAharI nahIM hotA hai / usake sAre vyavahAra meM antazcetanA kAma karatI hai aura yahI antazcetanA dhArmikatA kA mUla utsa (Essence) hai, ise hI dAyitva bodha kI sAmAjika cetanA kahA jAtA hai / jaba yaha dAyitva-bodha kI sAmAjika cetanA jAgrata hotI hai, to manuSya meM dhArmikatA prakaTa hotI hai| dUsaroM ke prati AtmIyatA ke bhAva kA jAgrata honA hI dhArmika banane kA sabase pahalA upakrama hai| yadi hamAre jIvana meM dUsaroM kI pIr3A, dUsaroM kA darda apanA nahIM banA hai to hameM yaha nizcita hI samajha lenA cAhie ki hamameM dharma kA avataraNa nahIM huA hai| dUsaroM ko pIr3A kI AtmaniSTha anubhUti se jAgrata dAyitva - bodha hI antazcetanA ke binA sAre dhArmika kriyA-kANDa, pAkhaNDa yA DhoMga haiN| unakA dhArmikatA se dUra kA riztA nahIM hai| jaina dharma meM samyak - darzana jo ki dhArmikatA kI AdhAra bhUmi hai - ke jo pA~ca aMga mAne gaye hai, unameM samabhAva aura anukampA sabase adhika mahattvapUrNa haiN| sAmAjika dRSTi se samabhAva kA artha hai, dUsaroM ko apane samAna smjhnaa| kyoMki ahiMsA evaM lokakalyANa kI antazcetanA kA udbhava isI AdhAra para hotA hai / AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai ki "jisa prakAra maiM jInA cAhatA hU~, maranA nahIM cAhatA hU~ usI prakAra saMsAra ke sabhI prANI jIvana ke icchuka haiM aura mRtyu se bhayabhIta haiM, jisa prakAra maiM sukha kI prApti cAhatA hU~ aura duHkha se bacanA cAhatA hU~ usI prakAra vizva ke sabhI prANI sukha ke icchuka haiM aura duHkha se dUra rahanA cAhate haiN|" yahI vaha dRSTi hai jisa para ahiMsA kA, dharma kA aura naitikatA kA vikAsa hotA hai| jaba taka dUsaroM ke prati hamAre mana meM samabhAva - samAnatA kA bhAva, jAgrata nahIM hotA, anukampA nahIM AtI arthAt unakI pIr3A nahIM banatI taba taka samyak darzana kA udaya bhI nahIM hotA, jIvana meM dharma kA avataraNa nahIM hotaa| asara lakhanavI kA yaha nimna zera isa sambandha meM kitanA maujUM hai - ImAM g2alata usUla g2alata, iduA glt| iMsAM kI diladihI, agara iMsAM na kara ske| 29 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA manovijJAna dharma sAdhanA kA lakSya sAdhya kI upalabdhi yA siddhi hai| vaha hameM yaha batAtI hai ki hameM kyA honA hai| kintu hameM kyA honA hai, yaha bahuta kucha isa bAta para nirbhara karatA hai ki hama kyA hai ? hamArI kSamatAyeM evaM sambhAvanAyeM kyA haiM? aisA sAdhya yA Adarza, jise upalabdha karane kI kSamatAyeM hamameM na ho, jisakA prApta karanA hamAre lie sambhava nahIM ho, eka chalanA hI hogaa| jaina darzana ne isa manovaijJAnika tathya ko adhika gambhIratA se samajhA hai aura apanI sAdhanA-paddhati ko Thosa manovaijJAnika nIMva para khar3A kiyA hai| - hamArA nija svarUpa - jaina darzana meM mAnava prakRti evaM prANIya prakRti kA gahana vizleSaNa kiyA gayA hai| mahAvIra se jaba yaha pUchA gayA ki AtmA kyA hai? aura AtmA kA sAdhya yA Adarza kyA hai ? taba mahAvIra ne isa prazna kA jo utara diyA thA vaha Aja bhI manovaijJAnika dRSTi se satya hai / mahAvIra ne kahA thA 'AtmA samatva rUpa hai aura samatva hI AtmA kA sAdhya hai / " " vastutaH jahA~-jahA~ bhI jIvana hai, cetanA hai, vahA~vahA~ samatva saMsthApana ke anavarata prayAsa cala rahe haiN| parivezajanya viSamatAoM ko dUra kara samatva ke lie prayAsazIla bane rahanA yaha jIvana yA cetanA kA mUla svabhAva hai| zArIrika evaM mAnasika stara para samatva kA saMsthApana hI jIvana kA lakSaNa hai| DaoN. rAdhAkRSNana ke zabdoM meM jIvana gatizIla santulana hai / ra spensara ke anusAra pariveza meM nihita tathya jIvana ke santulana ko bhaMga karate rahate haiM aura jIvana apanI kriyAzIlatA ke dvArA punaH isa santulana ko banAne kA prayAsa karatA hai / yaha santulana banAne kA prayAsa hI jIvana kI prakriyA hai| vikAsavAdiyoM ne ise hI astitva ke lie saMgharSa kahA hai, kintu merI apanI dRSTi meM ise astitva ke lie saMgharSa kahane kI apekSA samatva ke saMsthApana kA prayAsa kahanA hI adhika ucita hai| samatva ke saMsthApana evaM samayojana kI prakriyA hI jIvana kA mahatvapUrNa lakSNa hai / samAyojana aura santulana ke prayAsa (prosesa Apha eDajasTamenTa) hI jIvana hai aura usakA abhAva mRtyu hai| * mRtyu aura kucha nahIM, mAtra zArIrika stara para santulana banAne kI isa prakriyA kA asaphala hokara TUTa jAnA hai|' adhyAtmazAstra ke anusAra jIvana na to janma hai aura na mRtyu | janma usakA kisI zarIra meM prAraMbha bindu hai to mRtyu usa zarIra meM usake abhAva kI udghoNA karane vAlA tthy| jIvana ina donoM se Upara hai, janma aura mRtyu to eka zarIra meM usake Agamana 1. AyAe sAmAie Aya samAissa atttthe| bhgvtiisuutr| 2. jIvana kI AdhyAtmika dRSTi pR. 259 / 3. pharsTa prinsapalsa - spensTa, pR. 66 / 4. Five Types of Ethical Theories, p. 16 30 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura cale jAne kI sUcanAyeM bhara hai, vaha inase aprabhAvita haiN| saccA jIvana to Atma cetanatA hai, apramatta dazA hai, samabhAva meM avasthiti hai| jaina darzana meM ise hI svarUpa meM ramaNa yA Atma-ramaNa kahA gayA hai| yahI jJAtA draSTAbhAva hai, apane Apa meM honA hai| cetanA ke tIna pakSa aura jaina-sAdhanA - manovaijJAnikoM ne cetanA kA vizleSaNa kara usake tIna pakSa mAne haiM, jJAna, anubhUti aura sNklp| AtmA/cetanA ko apane ina tIna pakSoM se bhinna kahIM dekhA nahIM jA sakatA hai| cetanA ina tIna prakriyAoM ke rUpa meM hI abhivyakta hotI hai| cetana jIvana jJAna anubhUti aura saMkalpa kI kSamatAoM ke vikAsa ke rUpa meM parilakSita hotA hai| jaina vicArakoM kI dRSTi meM cetanA ke ye tInoM pakSa sAdhanA mArga se nikaTa rUpa se sambandhita haiN| jaina darzana meM cetanA ke ina tIna pakSoM ke AdhAra para hI naitika Adarza kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| jaina dharma kA Adarza mokSa hai aura mokSa ananta catuSTaya arthAt ananta jJAna, ananta darzana, ananta saukhya aura ananta zakti ko upalabdhi hai| vastuta: mokSa cetanA ke ina tInoM pakSoM kI pUrNatA kA dyotaka hai| jIvana ke jJAnAtmaka pakSa kI pUrNatA ananta jJAna evaM darzana meM, jIvana ke bhAvAtmaka yA anubhUtyAtmaka pakSa kI pUrNatA ananta saukhya meM aura saMkalpAtmaka pakSa kI pUrNatA ananta zakti meM mAnI gaI hai| jaina sAdhanA patha bhI cetanA ke inhIM tIna tattvoM - jJAna, bhAva aura saMkalpa ke sAtha samyak vizeSaNa kA prayoga karake nirmita kiyA gayA hai| jJAna se samyak jJAna, bhAva se samyak darzana aura saMkalpa se samyak cAritra kA nirmANa huA hai| isa prakAra jaina darzana meM sAdhya, sAdhaka aura sAdhanA patha ina tInoM para manovaijJAnika dRSTi se vicAra huA hai| jIvana kA sAdhya-samatva kA saMsthApana hamArI sAdhanA kA lakSya kyA hai? yaha prazna manovijJAna aura dharma darzana donoM kI hI dRSTi se mahattvapUrNa hai| jaina darzana meM ise mokSa kahakara abhivyakta kiyA gayA hai kintu yadi hama jaina darzana ke anusAra mokSa kA vizleSaNa kareM to mokSa vItarAgatA kI avasthA hai aura vItarAgatA cetanA ke pUrNa samatva kI avasthA hai| isa prakAra jaina darzana meM samatva ko hI naitika jIvana kA Adarza mAnA gayA hai| yaha bAta manovaijJAnika dRSTi se bhI sahI utaratI hai| saMgharSa nahIM, apitu samatva hI jIvana kA Adarza ho sakatA hai kyoMki yaha hI hamArA svabhAva hai aura jo sva-svabhAva hai vahIM Adarza hai| svabhAva se bhinna Adarza kI kalpanA ayathArtha hai| spensara, DArvina evaM mArksa prabhRti kucha pAzcAtya vicAraka saMgharSa ko hI jIvana kA svabhAva mAnate haiM, lekina yaha eka mithyA dhAraNA hai| Adhunika vijJAna ke anusAra vastu kA svabhAva vaha hotA hai, jisakA nirAkaraNa nahIM kiyA jaataa| jaina darzana ke anusAra nitya aura nirApavAda vastu dharma hI svabhAva hai| yadi hama isa kasauTI para kaseM, to saMgharSa jIvana kA svabhAva siddha nahIM hotA hai| dvandvAtmaka bhautikavAda ke 31 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra manuSya-svabhAva saMgharSa hai, mAnavIya itihAsa varga saMgharSa kI kahAnI hai| saMgharSa hI jIvana kA niyama hai to phira dvandvAtmaka bhautikavAda saMgharSa kA nirAkaraNa kyoM karanA cAhatA hai? saMgharSa miTAne ke lie hotA hai, jo miTAne kI, nirAkaraNa karane kI vastu hai, kyA use svabhAva kahA jA sakatA hai? saMgharSa yadi mAnava itihAsa kA eka tathya hai to vaha usake doSoM kA, usake vibhAva kA itihAsa hai, usake svabhAva kA itihAsa nhiiN| mAnava svabhAva saMgharSa nahIM, saMgharSa kA nirAkaraNa yA samatva kI avasthA hai kyoMki yugoM se mAnavIya prayAsa usI ke lie ho rahe haiN| saccA mAnava itihAsa saMgharSa kI kahAnI nahIM, saMgharSoM ke lie nirAkaraNa kI kahAnI hai| saMgharSa athavA samatva se vicalana jIvana meM pAye jAte haiM lekina ve jIvana ke svabhAva nahIM kyoMki jIvana kI prakriyA unake samApta karane kI dizA meM hI prayAsazIla hai| samatva kI upalabdhi hI manovaijJAnika dRSTi se jIvana kA sAdhya hai| samatva dharma aura viSamatA adharma hai| kAmanA, Asakti, rAga-dveSa, vitarka Adi sabhI jIvana kI viSamatA, asantulana evaM tanAva kI avasthA ko abhivyakta karate haiM, ata: jaina darzana meM inheM adharma yA pApa mAnA gayA hai| isake viparIta vAsanA-zUnya, vitarkazUnya, niSkAma, anAsakta, vItarAga avasthA hI naitika zubha hai, dharma hai, vahI jIvana kA Adarza hai kyoMki vaha samatva kI sthiti hai| jaina darzana ke anusAra samatva eka AdhyAtmika santulana hai| rAga aura dveSa kI vRttiyA~ hamAre cetana samatva ko bhaMga karatI hai| ata: unase Upara uThakara vItarAgatA kI avasthA ko prApta kara lenA hI sacce samatva kI avasthA hai| vastutaH samatva kI upalabdhi jaina darzana aura Adhunika manovijJAna donoM kI dRSTi se mAnava jIvana kA sAdhya mAnI jA sakatI hai| sAdhanA kA lakSya-AtmapUrNatA - jaina darzana ke anusAra mokSa AtmapUrNatA kI avasthA hai aura pUrNa samatva ke lie AtmapUrNatA bhI Avazyaka hai kyoMki apUrNatA yA abhAva bhI eka mAnasika tanAva hai| hamAre vyAvahArika jIvana meM hamAre sampUrNa prayAsa hamArI cetanA ke jJAnAtmaka, bhAvAtmaka aura saMkalpAtmaka zaktiyoM ke vikAsa ke nimitta hote haiN| hamArI cetanA sadaiva hI isa dizA meM prayatnazIla hotI hai ki vaha apane ina tIna pakSoM kI deza kAlagata sImAoM kA atikramaNa kara ske| vyakti apanI jJAnAtmaka, bhAvAtmaka aura saMkalpAtmaka kSamatA kI pUrNatA cAhatA hai| yaha eka manovaijJAnika satya hai ki manuSya apanI sImitatA aura apUrNatA se chuTakArA pAnA cAhatA hai| vastuta: mAnava mana kI isa svAbhAvika icchA kI pUrti hI jaina darzana meM mokSa ke pratyaya ke rUpa meM abhivyakta huI hai| sImitatA aura apUrNatA, jIvana kI vaha pyAsa hai jo pUrNatA ke jala se parizAnta honA cAhatI hai| hamArI cetanA meM jo apUrNatA kA bodha hai vaha svayaM hI hamAre antasa meM nihita pUrNatA kI cAha kA saMketa bhI hai| pAzcAtya vicAraka breDale kA kathana 32 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki cetanA ananta hai kyoMki vaha anubhava karatI hai ki usakI kSamatAyeM sAnta evaM sImita hai| sImA yA apUrNatA ko jAnane ke lie asIma evaM pUrNa kA bodha bhI Avazyaka hai| jaba hamArI cetanA yaha jJAna rakhatI hai ki vaha sAnta, sImita evaM apUrNa hai, to usakA sImita hone kA yaha jJAna hI svayaM use isa sImA ke pare le jAtA hai| isa prakAra breDale sva meM nihita pUrNatA kI cAha kA saMketa karate haiN| AtmA pUrNa hai arthAt ananta catuSTaya se yukta hai yaha bAta jaina darzana ke eka vidyArthI ke lie naI nahIM hai| vastuta: jaina dharma ke anusAra pUrNatA hamArI kSamatA hai, yogyatA nhiiN| pUrNatA ke prakAza meM hame apanI apUrNatA kA bodha hotA hai, yaha apUrNatA kA bodha pUrNatA kI cAha kA saMketa avazya hai, lekina pUrNatA kI upalabdhi nhiiN| yaha AtmapUrNatA hI hamArA sAdhya hai| jaina darzana kI dRSTi se hamArI jJAna, bhAva aura saMkalpa kI zaktiyoM kA ananta jJAna ananta saukhya aura ananta zakti ke rUpa meM vikasita ho jAnA hI AtmapUrNatA hai| AtmazaktiyoM kA anAvaraNa evaM unakI pUrNa abhivyakti meM hI AtmapUrNatA hai aura yahI naitika jIvana kA sAdhya hai| isa prakAra jaina dharma kA AtmapUrNatA kA sAdhya mAnavIya cetanA ke manovaijJAnika vizleSaNa para hI AdhArita hai| sAdhya, sAdhaka aura sAdhanA kA pArasparika sambandha - jaina dharma meM sAdhya aura sAdhaka meM abheda mAnA gayA hai| samayasAra TIkA meM AcArya amRtacandrasUri likhate haiM ki paradravya kA parihAra aura zuddha Atmatatva kI upalabdhi hI siddhi hai| AcArya hemacandra sAdhya aura sAdhaka meM abheda batAte hue likhate haiM ki kaSAyoM aura indriyoM se parAjita AtmA hI saMsAra hai aura unako vijita karane vAlA AtmA hI prabuddha puruSoM dvArA mokSa kahA jAtA hai| adhyAtmatattvAloka meM muni nyAyavijayajI kahate haiM ki AtmA hI saMsAra hai aura AtmA hI mokSa hai| jahA~ taka AtmA kaSAya aura indriyoM ke vazIbhUta hai, saMsAra haiM, aura unakI hI jaba apane vazIbhUta kara letA hai, mokSa kahA jAtA hai| isa prakAra hama dekhate hai ki jaina dharma kA sAdhya arthAt mokSa aura sAdhaka donoM hI AtmA kI do avasthAe~ (paryAya) haiN| donoM meM maulika antara yahI hai ki AtmA jaba taka viSaya aura kaSAyoM ke vazIbhUta hotA hai taba taka bandhana meM hotA hai aura jaba una para vijaya lAbha kara letA hai taba vahI mukta bana jAtA hai| AtmA kI vAsanAoM ke mala se yukta avasthA hI usakA bandhana kahI jAtI hai aura vizuddha Atma-tattva kI avasthA hI mukti kahI jAtI hai| Asakti ko bandhana aura anAsakti ko mukti mAnanA eka manovaijJAnika satya hai| 1. Ethical Studies, Chapter ll. 2. samayasAra TIkA, 305 / 3. yogazAstra, 45 / 4. adhyAtmatattvAloka, 46 / 33 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM sAdhya aura sAdhaka donoM meM antara isa bAta ko lekara hai ki AtmA kI vibhAva dazA hI sAdhaka kI avasthA hai aura AtmA kI svabhAva dazA hI siddhAvasthA hai| jaina sAdhanA kA lakSya athavA Adarza koI bAhya tattva nahIM, vaha to sAdhaka kA apanA hI nijarUpa hai| usakI hI apanI pUrNatA kI avasthA hai| sAdhaka kA Adarza usake bAhara nahIM varan usake andara hI hai| sAdhaka ko use pAnA bhI nahIM hai kyoMki pAyA to vaha jAtA hai jo vyakti meM apane meM nahIM ho athavA apane se bAhya ho| dharma sAdhanA kA sAdhya bAhya upalabdhi nahIM, Antarika upalabdhi hai| dUsare zabdoM meM kaheM to vaha apanA hI anAvaraNa hai, apane Apako ughAr3anA hai, apane nija guNoM kA pUrNa prakaTana hai| yahA~ bhI hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki AtmA ke nija guNa yA sva lakSaNa to sadaiva hI usameM upasthita hai, sAdhaka ko kevala unheM prakaTita karanA hai| hamArI kSamatAe~ sAdhaka avasthA aura siddha avasthA meM vahI haiN| sAdhaka aura siddha avasthA meM antara kSamatAoM kA nahIM, varana kSamatAoM ko yogyatAoM meM badala dene kA hai| jaise bIja vRkSa ke rUpa meM vikasita hotA hai vaise hI muktAvasthA meM AtmA ke nija guNa pUrNarUpa meM prakaTita ho jAte haiN| sAdhaka AtmA ke jJAna, bhAva (anubhUti) aura saMkalpa ke tattva hI mokSa kI avasthA meM ananta jJAna, ananta darzana, ananta saukhya aura ananta zakti ke rUpa meM prakaTa ho jAte haiN| vaha AtmA jo kaSAya aura rAga-dveSa se yukta hai aura inase yukta hone ke kAraNa baddha, sImita aura apUrNa hai, vahI AtmA ananta jJAna, ananta darzana, ananta saukhya aura ananta zakti ko prakaTa kara mukta evaM pUrNa bana jAtA hai| upAdhyAya amaramanijI ke zabdoM meM jaina sAdhanA ke sva meM sva ko upalabdha karanA hai, nija meM nija kI zodha karanA hai, ananta meM pUrNarUpeNa ramamANa honA hai-AtmA ke bAhara eka kaNa meM bhI sAdhanA kI unmukhatA nahIM hai| isa prakAra hama dekhate hai ki jaina vicAraNA meM tAttvika dRSTi se sAdhya aura sAdhaka donoM eka hI hai yadyapi paryAyArthika dRSTi yA vyavahAranaya se unameM bheda mAnA gayA hai| AtmA kI svabhAva paryAya yA svabhAva dazA sAdhya hai aura AtmA kI vibhAvaparyAya kI avasthA hI sAdhaka hai aura vibhAva se svabhAva kI ora AnA yahI sAdhanA hai| sAdhanA patha aura sAdhya - jisa prakAra sAdhaka aura sAdhya meM abheda mAnA gayA hai, usI prakAra sAdhanA mArga aura sAdhya meM bhI abheda hai| jIvAtmA apane jJAna, anubhUti aura saMkalpa ke rUpa meM sAdhaka kahA jAtA hai, usake yahI jJAna, anubhUti aura saMkalpa samyak dizA meM niyojita hone para sAdhanA patha bana jAte haiM, vahA~ jaba apanI pUrNatA ko prakaTa kara lete haiM to hama siddha bana jAte hai| jaina dharma ke anusAra samyak-jJAna, samyak-darzana, samyak-tapa yaha sAdhanA patha hai aura jaba samyak-jJAna, samyak-darzana, samyak-cAritra aura samyak-tapa yaha sAdhanA patha haiM aura jaba samyak-jJAna, samyak 34 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana, samyak-cAritra aura samyak-tapa kramaza: ananta jJAna,ananta darzana, ananta saukhya aura ananta zakti kI upalabdhi kara lete haiM to yahI avasthA siddhi bana jAtI hai| AtmA kA jJAnAtmaka pakSa samyak jJAna kI sAdhanA ke dvArA ananta jJAna ko prakaTa kara letA hai, AtmA kA anubhUtyAtmaka pakSa samyak-darzana kI sAdhanA ke dvArA anantadarzana kI upalabdhi kara letA hai, AtmA kA saMkalpAtmaka pakSa samyak-cAritra kI sAdhanA ke dvArA ananta saukhya kI upalabdhi kara letA hai aura AtmA kI kriyAzakti samyak-tapa kI sAdhanA ke dvArA ananta zakti ko upalabdha kara letI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jo sAdhaka cetanA kA svarUpa hai vahI samyak bana kara sAdhanA bana jAtA hai aura usI kI pUrNatA sAdhya hotI hai| sAdhanA patha aura sAdhya donoM hI AtmA kI hI avasthAe~ haiN| AtmA kI vibhAvadazA arthAt usakI viSaya-vAsanAoM meM Asakti yA rAgabhAva usakA bandhana hai, apane isa rAgabhAva Asakti yA mamatA ko tor3ane kA jo prayAsa hai, vaha sAdhanA hai aura usa Asakti, mamatva yA rAgabhAva kA TUTa jAnA hI mukti hai, yahI AtmA kA paramAtmA bana jAnA hai| jaina sAdhakoM ne AtmA kI tIna avasthAe~ mAnI hai1. bahirAtmA , 2. antarAtmA aura 3. prmaatmaa| santa Anandaghana jI kahate haiM - trividha sakala tanadhara gata AtamA, bahirAtama agha rUpa sujnyaanii| bIjo antara AtamA tIsaro paramAtama aviccheda sujnyaanii|| viSaya-bhogoM meM ulajhA huA AtmA bahirAtmA hai| saMsAra ke viSaya-bhogoM meM udAsIna sAdhaka antarAtmA hai aura jisane apanI viSaya-vAsanAoM para vijaya prApta kara liyA hai, jo viSaya-vikAra se rahita ananta catuSTaya se yukta hokara jJAtA-draSTA bhAva meM sthita hai vaha paramAtmA hai| AtmA aura paramAtmA AtmA aura paramAtmA ke pArasparika sambandha ko lekara kahA gayA hai . 'appA so prmppaa'| AtmA hI paramAtmA hai| pratyeka prANI, pratyeka cetanasattA paramAtmA svarUpa hai| moha aura mamatA ke kohare meM hamArA vaha paramAtma svarUpa chupa gayA hai| jaise bAdaloM ke AvaraNa meM sUrya kA prakAzapuMja chipa jAtA hai aura andhakAra ghira jAtA hai, usI prakAra 35 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha-mamatA aura rAga-dveSa rUpI AvaraNa se AtmA kA ananta svarUpa tirohita ho jAtA hai aura jIvana duHkha aura pIr3A se bhara jAtA hai| AtmA aura paramAtmA meM svarUpataH koI bheda nahIM hai| dhAna aura cAvala eka hI hai, antara mAtra itanA hai ki eka AvaraNa (chilake) sahita hai aura dUsarA nirAvaraNa (chilake rhit)| isI prakAra AtmA aura paramAtmA eka hI hai, pharka kevala karma rUpa AvaraNa kA hai| jisa prakAra dhAna ke sumadhura bhAta kA AsvAdana tabhI prApta ho sakatA hai jaba usakA chilakA utAra diyA jAve, usI prakAra apane hI paramAtma svarUpa kI anubhUti tabhI sambhava hai jaba hama apanI cetanA se moha-mamatA aura rAga-dveSa kI khola ko utAra phekeN| chilake sahita dhAna ke samAna moha-mamatA kI khola meM jakar3I huI cetanA AtmA hai aura chilake-rahita zuddha zubhra cAvala ke rUpa meM nirAvaraNa zuddha cetanA paramAtmA hai| kahA hai - siddhA jaiso jIva hai, jIva soya siddha hoy| karma maila kA AMtarA, bUjhe biralA koy|| moha-mamatA rUpI parade ko haTAkara usa pAra rahe hue apane hI paramAtmA svarUpa kA darzana sambhava hai| hameM prayatna paramAtmA ko pAne kA nahIM, isa parade ko haTAne kA karanA hai, paramAtmA to upasthita hai hii| hamArI galatI yahI hai ki hama paramAtma svarUpa ko prApta karanA to cAhate haiM, kintu isa AvaraNa ko haTAne kA prayAsa nahIM krte| hamAre prayatnoM kI dizA yadi sahI ho to apane meM hI nihita paramAtmA kA darzana dUra nahIM hai| hamArA durbhAgya to yahI hai ki Aja svAmI hI dAsa banA haA hai| hameM apanI hastI kA ahasAsa hI nahI hai| kisI urdU zAyara ne ThIka hI kahA hai - insA kI badabakhtI aMdAja se bAhara hai| kamabakhta khudA hokara baMdA najara AtA hai|| dharmasAdhanA kA svarUpa dharma ke svarUpa kI isa carcA ke pazcAt yaha Avazyaka hai ki hama isa prazna para bhI vicAra kareM ki dharma kI sAdhanA kyA haiM? dharma ko jIvana meM kisa prakAra jIyA jA sakatA hai? kyoMki dharma sAdhanA kA tAtparya dharma ko jIvana meM jInA hai| dharma jIvana jIne kI eka kalA hai aura usase alaga hokara usakA na to koI artha hai aura na koI mUlya 36 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hii| dharma ke svarUpa kI carcA meM hamane jo kucha niSkarSa rUpa meM pAyA thA vaha yaha ki 'samatA dharma hai aura mamatA adharma hai| isake sAtha hamane yaha bhI dekhA ki manuSya kI vyaktigata yA sAmAjika jo bhI pIr3Ae~ hai, duHkha hai, ve saba usakI mamatva buddhi, rAgabhAva aura Asakti kA pariNAma hai| ise hama isa prakAra bhI kaha sakate hai ki 'mamatA duHkha kA mUla hai aura samatA sukha kA mUla' / jIvana meM mamatA jitanI chUTegI aura samatA jitanI prakaTita hogI, utanA hI duHkha kama hogA aura vyakti Ananda kA anubhava kregaa| mamatA aura tRSNA ko chor3ane se hI jIvana meM samA aura sukha ko pAyA jA sakatA hai aura dUsare zabdoM meM kaheM to dharma ko jIvana meM jIyA jA sakatA hai / kintu mamatA yA rAgabhAva kA chUTanA yA chor3anA atyanta durUha yA kaThina kArya hai| janma-janmAntaroM ke saMskAroM ke kAraNa hamAre jIvana meM mamatA aura tRSNA ke tattva itanI gaharAI taka paiThe hue haiM ki unheM nikAla pAnA sahaja nahIM hai| vItarAga, Asakti yA vItatRSNa hone kI bA kahI to bar3I saralatA se jA sakatI hai, kintu jIvana meM usakI sAdhanA karanA atyanta kaThina hai / aneka bAra yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki koI vyakti vItarAga, vItatRSNa yA anAsakta hokara kaise jIvana jI sakegA? jaba jIvana meM mamatA nahIM hogI, apanepana kA bodha nahIM hogA, cAha nahIM hogI, to vyakti ko jIvana jIne kA kauna sA AkarSaNa raha jaaegaa| mamatA aura cAha (tRSNA) vastuta: hamAre jIvana-vyavahAra ke preraka tattva haiN| vyakti kisI ke lie bhI jo kucha karatA hai, vaha apane mamatva yA rAgabhAva ke kAraNa karatA hai, cAhe vaha rAga prazasta ho yA aprazasta / athavA vaha phira apanI kisI icchA (tRSNA) kI pUrti ke lie karatA hai| yadi rAga aura tRSNA ke ye donoM tattva jIvana se nikala jAye to jIvana nIrasa aura niSkriya ho jaayegaa| kyoMki rAga yA mamatA ke kAraNa rasa hai aura cAha ke kAraNa sakriyatA, yadyapi bauddhika dRSTi se aneka bAra yaha kahA jAtA hai ki Asakti, mamatva yA tRSNA ke abhAva meM bhI kartavya-bhAva aura viveka- yukta karUNA ke AdhAra para jIvana jIyA jA sakatA hai| eka ora yaha bhI satya hai ki anAsakta hokara mAtra kartavyabodha yA niSkAma bhAva se jIvana jInA kucha birale logoM ke lie sambhava ho sakatA hai, jana sAmAnya ke lie yaha sambhava nahIM hai| kintu dUsarI ora yaha bhI satya hai ki mamatA, Asakti yA tRSNA hI sabhI duHkhoM kI jar3a hai, saMsAra ke sAre saMgharSoM kA kAraNa hai / use chor3e yA usa para niyaMtraNa kiye binA na to vyaktigata jIvana meM aura na sAmAjika jIvana meM sukha-zAnti A sakatI hai| yahI mAnava-jIvana kA virodhAbhAsa hai / eka ora mamatva aura kAmanA (cAha) sarasa evaM sakriya jIvana ke anivArya tattva haiM to dUsarI ora ve hI duHkha aura saMgharSa ke kAraNa bhI hai| jaina aura bauddha paramparAoM meM jIvana ko jo duHkhamaya kahA gayA hai usakA kAraNa yahI hai| mamatva aura kAmanA (tRSNA) ke binA jIvana calatA nahIM hai aura jaba taka ye upasthita haiM jIvana meM sukha-zAnti sambhava nahIM hai / 37 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhe eka bAra hama isa bAta ko mAna bhI leM ki jIvana meM pUrNatayA anAsakti yA nirmamatva lAyA nahIM jA sakatA, kintu sAtha hI hameM yaha bhI mAnanA hI hogA ki yadi hama apane jIvana ko aura mAnava samAja ko duHkha aura pIr3AoM se Upara uThAnA cAhate hai, to mamatA aura kAmanA ke tyAga athavA una para niyaMtraNa ke atirikta, anya koI vikalpa bhI nahIM hai| jIvana meM jaba taka mamatA kI gA~Tha TUTatI nahIM hai, Asakti chUTatI nahIM hai, kAmanA (tRSNA) samApta nahIM hotI hai, taba taka Atmika zAnti aura sukha sambhava nahIM hai| yadi hameM sukha aura zAnti kI apekSA hai, to nizcita rUpa se Asakti aura mamatA kI gA~Tha ko kholanA hogA aura jIvana meM samabhAva aura anAsakti ko lAnA hogaa| karmakANDa sAdhanA kA lakSya nahIM sAmAnyatayA dharma sAdhanA kA sambandha kucha vidhi-vidhAnoM, kriyAkANDoM, AcAravyavahAra ke vidhi-niSedhoM ke sAtha jor3A jAtA hai| hamase kahA jAtA hai yaha karoM, yaha mata karoM kintu hameM yaha smaraNa rakhanA hai ki ye dhArmika sAdhana ke mUla-tattva nahIM hai, yadyapi mere kahane kA yaha tAtparya bhI nahIM hai ki dhArmika jIvana meM inakI koI upayogitA yA sArthakatA nahIM hai| AcAra vyavahAra yA karmakANDa dhArmika jIvana meM inakI koI upayogitA yA sArthakatA nahIM hai| AcAra-vyavahAra yA karmakANDa dhArmika jIvana ke sadaiva se hI Avazyaka aMga rahe hai aura sadaiva rheNge| kintu hameM eka bAta kA smaraNa rakhanA hogA ki yadi hamAre ina dhArmika kahe jAne vAle kriyAkANDoM, vidhi-vidhAnoM yA AcAraniyamoM se hamArI Asakti yA mamatA chUTatI nahIM hai, cAha aura cintA meM kamI hotI nahIM hai, AkulatA samApta hotI nahIM hai, jIvana meM viveka evaM Ananda kA prasphuTana nahIM hai, to ye saba nirarthaka hai, unakA koI mUlya nahIM hai| inakI koI upAdeyatA nhiiN| ye sAdhana haiM aura sAdhana kA mUlya tabhI taka hai jaba taka ye sAdhya kI upalabdhi meM sahAyaka hote haiN| Aiye parakheM aura dekheM ki dharma sAdhanA ke upAya kauna se haiM aura inakI mUlyavattA kyA hai? samyagdarzana kA svarUpa dharma sAdhanA ke tIna mukhya aMga haiM - bhakti, jJAna aura krm| jaina paramparA meM inheM hI kramazaH samyaka-jJAna samyak-cAritra kahA gayA hai| inameM sabase pahale hama samyaka darzana ke svarUpa para vicAra kreNge| vastutaH samyak-darzana zabda samyak+darzana - ina do zabdoM se milakara banA hai| jisakA sIdhA aura sarala artha hai - sahI DhaMga se yA acchI 38 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra se dekhnaa| yahA~ yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki acchI prakAra se dekhane kA kyA tAtparya hai? acchI prakAra se dekhane kA tAtparya to yaha hai ki vikAra-rahita dRSTi se dekhnaa| A~kha kI vikRti hamArI cakSu-indriya ke bodha ko vikRta kara detI hai| yathApIliyA kA rogI sapheda vastu ko bhI pIlI dekhatA hai, ThIka isI prakAra AdhyAtmika jIvana meM rAga-dveSa hamArI dRSTi ko vikRta kara dete haiM, unakI upasthiti ke kAraNa hama satya kA usake yathArtha rUpa meM darzana nahIM kara pAte haiN| jisa para hamArA rAga hotA hai usake doSa nahIM dikhAI dete haiM aura jisase dveSa hotA hai usake guNa dikhAI nahIM dete hai| rAgadveSa A~kha para car3he raMgIna cazmoM ke samAna haiM jo satya ko vikRta karake prastuta karate haiN| ataH sAmAnya rUpa se samyak darzana kA artha hai - rAga aura dveSa arthAt pUrvAgraha ke ghere ke Upara se uThakara satya kA darzana krnaa| rAga aura dveSa ke kAraNa hI Agraha aura matAndhatA panapatI hai aura vahI hamAre satya ke bodha ko raMgIna yA dUSita banA detI hai| ata: Agraha aura matAndhatA se rahita dRSTi hI samyak-dRSTi hai| satya ke pAsa unmukta bhAva se jAnA hotA hai| jaba taka hama rAga-dveSa, matAndhatA, Agraha Adi se Upara uThakara satya ko dekhane kA prayatna nahIM karate haiM taba taka satya kA yathArtha svarUpa hamAre sAmane prakaTa nahIM hotA hai| ataH Agraha aura pakSapAta se rahita dRSTi hI samyak darzana hai| jaina paramparA meM samyak darzana zabda tattva, zraddhA tathA deva, guru aura dharma ke prati zraddhA ke artha meM bhI rUr3ha hai| lekina hameM yaha samajha lenA cAhie ki jaba taka dRSTi ke nirdoSa aura nirvikAra hone para satya kA yathArtha rUpa meM darzana hogA aura usa yathArtha bodha para jo zraddhA yA AsthA hogI vahI samyak-zraddhA hogii| samyak darzana kA zraddhAparaka artha usakA paravartI artha hai aura bhaktimArga ke prabhAva se jainadharma meM AyA hai| mUla artha to dRSTiparaka hI hai| lekina zraddhAparaka artha bhI sAdhanA ke lie kama mahattvapUrNa nahIM hai| yathArthata: Atma-bodha aura apanI vikRtiyoM ko samajhane ke do hI rAste haiN| yA to hama svayaM Agraha, matAndhatA aura rAga-dveSa ke ghere se Upara uThakara taTastha bhAva se unake draSTA bane, svayaM apane meM jhA~ke aura apane ko dekhe athavA phira jisane vItarAga dRSTi se satya ko dekhA hai usake vacanoM para vizvAsa kreN| vItarAga ke vacanoM para vizvAsa yA zraddhA - yaha samyak darzana kA dUsarA artha hai| jisa prakAra hameM apanI bImArI ko samajhane ke lie do hI mArga hote hai, eka to jIvana ke pUrvApara anubhavoM kI tulanA ke dvArA svayaM yaha nizcaya kareM ki hamAre svAsthya meM koI vikRti hai yA phira jo DaoNkTara yA vizeSajJa haiM unakI bAta para vizvAsa kreN| usa prakAra jIvana ke satya kA yA to svayaM anubhava kareM yA phira jinhoMne use jAnA hai usake vacanoM para vizvAsa kreN| ata: samyak darzana kA yaha dUsarA artha hameM yaha batAtA hai ki yadi hama svayaM jIvana ke satya ko aura apanI vikRtiyoM ko samajhane meM sakSama nahIM haiM to hameM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga ke vacanoM para zraddhA ke satya ko aura apana vikRtiyoM ko samajhane meM sakSama nahIM hai to hameM vItarAga ke vacanoM para zraddhA rakhakara unheM jAna lenA caahie| kyoMki eka bAta nizcita hai ki jo roga ko roga ke rUpa meM jAna letA hai vahI roga kI cikitsA karavAtA hai aura vahI roga se mukta hotA hai| vastuta: AdhyAtmika vikRtiyoM ko jAnane ke lie hameM taTastha bhAva se apane andara jhA~kanA hotA hai, apanI vikRtiyoM ko dekhanA hotA hai| yahI samyak darzana hai| vastuta: koI vyakti samyak dRSTi hai yA nahIM - isakI pahacAna usakA bAhya jIvana nahIM hai apitu isakI pahacAna hai ki vaha apanI vikRtiyoM ko, apanI kaSAyoM ko aura apanI rAga-dveSa kI vRtiyoM ko kitanA aura kisa rUpa meM jAna pAyA hai| vastuta: apanI vRttiyoM kA draSTA hI samyaka draSTA hai| samyak darzana apane ApakA darzana hai| apanI vRttiyoM kA aura apanI bhAvanAoM kA darzana hai| vaha apane Apako par3hanA aura dekhanA hai| vastutaH maiM samyaka dRSTi hU~ yA nahIM - isakI pahacAna itanI hI hai ki maiM apanI manovattiyoM ko aura kamiyoM ko kahA~ taka aura kitanA jAna pAyA huuN| kyA maiM yaha dekha pAyA hU~ ki mujhameM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke tattva athavA rAga-dveSa ke bhAva kahA~ taka chipe baiThe haiN| vastuta: draSTA yA sAkSI bhAva hI eka aisI avasthA hai jo hameM AdhyAtmika vikRtiyoM se mukta kara sakatA hai| samyak-darzana ko sAdhanA kA mUla AdhAra kahane kA tAtparya yahI hai ki jaba taka vyakti ko apanI vAsanAoM aura vikAroM kA bodha nahIM hogA taba taka unake prati usake hRdaya meM eka glAni utpanna nahIM hogI taba taka unase chuTakArA sambhava nahIM hai| kyoMki manovikRtiyA~ tabhI panapatI hai jabaki hama unake draSTA nahIM banate haiN| AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai ki 'samyak draSTA koI pApa nahIM krtaa| kintu yaha bAta hamAre sAmane kucha ulajhana bhI paidA kara detI hai kyoMki zAstroM meM avirakta samyak-dRSTi kA bhI ullekha hai| avirata samyak-dRSTi vaha hai jo apanI viSaya vAsanAoM yA manovikRtiyoM ko jAnakara bhI unase apane ko muktA nahIM kara pAtA hai| vaise yaha eka Anubhavika tathya bhI hai ki satya ko jAnakara bhI aneka bAra usakA AcaraNa sambhava nahIM hotaa| mahAbhArata meM duryodhana kahatA hai - "maiM dharma ko jAnatA hU~ kintu usakA AcaraNa nahIM kara pAtA huuN| maiM adharma ko bhI jAnatA hU~ kintu usase chuTakArA nahIM pA sakatA huuN|' kintu yahA~ hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki aisA jAnanA kevala aupacArika jAnanA hai| kyA koI viSa ko viSa ke rUpa meM jAnate hae bhI usakA bhakSaNa kara sakatA hai? vastutaH burAI ko burAI ke rUpa meM jAnate hue bhI usameM lipta rahanA, kama se kama usakA sahI rUpa meM jAnanA to nahIM kA jA sktaa| vaha usa satya ke prati hamArI niSThA kA sUcaka to kisI bhI sthiti meM nahIM mAnA jA sktaa| yadi hama satya ke prati niSThAvAn haiM to use hamAre jIvana vyavahAra meM abhivyakta honA caahie| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaise jo Agama meM yaha kahA gayA hai ki samyak dRSTi koI pApa nahIM karatA - usakA bhI apanA eka artha hai| dekhanA aura karanA -ye doMno hI mana kI hI pravRttiyA~ haiM aura donoM eka sAtha sambhava nahIM hai| jisa samaya maiM apanI duSpravRttiyoM yA apane viSaya-vikAroM yA vAsanAoM kA draSTA hotA hai usI samaya maiM unakA kartA nahIM raha sakatA hai| isa bAta ko eka sAmAnya udAharaNa ke dvArA samajhA jA sakatA hai| mAna lIjie hama krodhita haiN| yadi usI samaya hama usa krodha ke bhAva ko dekhane kA prayatna prAraMbha kara deM, usake kAraNoM kA vizleSaNa karanA prAraMbha kara deM, to nizcita hI hamArA krodha samApta ho jaaegaa| krodha ko dekhanA aura krodha karanA, yaha eka sAtha sambhava nahIM hai| jaba bhI vyakti apane manobhAvoM kA draSTA banatA hai, usa samaya vaha unakA kartA nahIM raha jAtA hai| jaba bhI hama vAsanAoM meM hote haiM, Aveza meM hote haiM taba hama draSTA bhAva meM nahIM hote haiM, apramatta nahIM hote hai, Atmacetana nahIM hote hai, aura jaba Atmacetana hote hai, draSTA hote haiM to krodhAdi vikAroM ke kartA nahIM hote| Atmacetana honA, draSTA honA, apramatta honA, niSpApa honA hai| yahI samyak darzana hai| jIvana meM jaba isa prakAra kA draSTAbhAva AtA hai to vAsanAe~, vikAra aura Aveza apane Apa dUra hone lagate hai| vyakti niSpApa aura nirvikAra banane lagatA hai| Aveza aura tanAva zAnta hone lagate haiN| jIvana meM zAnti aura Ananda prakaTa ho jAte haiN| samyak darzana kA zraddhAparaka artha aura sAdhanA ke kSetra meM usakI AvazyakatA yadi hama samyak darzana ko tattvazraddhAn yA deva-guru-dharma ke prati zraddhA ke artha ke rUpa meM leM to bhI sAdhanA ke kSetra meM usakI upayogitA spaSTa hai| sAdhanA ke kSetra meM zraddhA yA AsthA ke sambala ke binA pragati sambhava nahIM hai| vyakti apane gantavya nagara ke mArga ko jAnatA ho kintu yadi use vizvAsa na ho ki yahI mArga use gantavya taka pahu~cAegA to sambhava hai ki vaha apane patha se vicalita ho jaae| Aja hamAre jIvana ke sAre vyavahAra aura pArasparika sambandha AsthA ke bala para hI Tike hue haiN| yadi manuSya samAja meM pArasparika AsthA aura vizvAsa na ho to usake aneka duSpariNama hote haiN| parivAra meM pArasparika vizvAsa na rahane para parivAra bhaMga ho jAtA hai| yadi samAja meM pArasparika avizvAsa kA bhAva na ho to na kevala samAja TUTatA hai, apitu usameM pArasparika saMgharSa aura hiMsA kI dAvAgni bhI bhar3aka uThatI hai| Aja vizva ke rASToM meM pArasparika vizvAsa kA abhAva hI hamArI vidhvaMsaka astroM kI daur3a kA mUlabhUta kAraNa hai| Aja mAnava samAja meM jo bhI bhaya aura AtaMka kA vAtAvaraNa banA huA hai| usakA mUla kAraNa bhI paraspara eka-dUsare ke prati vizvAsa kA abhAva hI hai| AsthA kI auSadhi manuSya ke tanAva aura bhaya ko dUra kara sakatI hai| 41 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika sAdhanA ke kSetra meM AsthA ke aneka rUpa dRSTigata hote haiN| mukhyatayA hama tIna prakAra kI AsthAoM kI carcA karanA caaheNge| eka AsthA apane Apa ke prati hotI hai| dUsarI AsthA apane sahayogiyoM evaM saMgha ke sadasyoM ke prati hotI hai| tIsarI AsthA paramasattA yA paramAtmA ke prti| pahalI AsthA jo Avazyaka hai vaha apane prati honI caahie| yadi hama apane prati aura apanI kSamatAoM ke prati AsthAvAn nahIM haiM to sambhavataH hama jIvana meM kucha bhI nahIM kara paayeNge| AtmavizvAsa hI eka aisA sambala hai, jo manuSya ko kaThinAiyoM meM sAhasa detA hai aura use saphalatA ke mArga para Age bar3hAtA hai| jisa vyakti meM AtmavizvAsa nahIM hogA vaha paga-paga para khinna hogA. nirAza hogA aura isa prakAra na kevala apanI pragati se vaMcita rahegA apit nirAza aura avizvAsa ke kAraNa usakA svayaM kA jIvana bhI azAnta aura viSAdapUrNa bana jaaegaa| mana kI kSamatA aura zAnti ke lie apane Apa ke prati AsthA va vizvAsa kA honA Avazyaka hai| nirAzA se mukti ke lie AsthA Avazyaka hai kyoMki AsthA se Atmazakti kA prakaTana hotA hai| AsthA ke kAraNa hI AtmA kI ananta-zakti kA ahasAsa hotA hai| jahA~ taka hamAre sAmAjika zAnti aura sadbhAva kA prazna hai, vahA~ samAja meM pArasparika vizvAsa va sadbhAva kA honA Avazyaka hai| yadi samAja ke sadasyoM meM yA isase Age bar3hakara kaheM ki mAnava samAja meM paraspara sadbhAva va AsthA nahIM hogI, yadi pratyeka manuSya meM nihita mAnavIya guNoM ke prati hamArA vizvAsa nahIM jAyegA to nizcita hI anAvazyaka bhaya tathA AtaMka se grasta hoNge| jaina cintakoM ke anusAra vyakti meM apane Apake prati AsthA aura samAja ke prati vAtsalya-bhAva kA honA Avazyaka hai| ye donoM samyak darzana ke aMga mAne gaye haiN| jahA~ taka paramAtmA ke prati zraddhA yA AsthA kA prazna hai| jaina dharma meM ise vItarAga deva ke prati zraddhA ke rUpa meM abhivyakta kiyA gayA hai| yadyapi jainadharma ko anIzvaravAdI kahA jAtA hai aura isI AdhAra para kabhI-kabhI yaha bhI mAna liyA jAtA hai ki usameM zraddhA yA bhakti kA koI sthAna nahIM hai| kintu yaha eka bhrAnta dhAraNA hI hai| cAhe jaina vicAraka saMsAra ke sraSTA aura niyAmaka ke rUpa meM kisI Izvara ko na mAnate ho kintu AtmA ko apane zuddha svarUpa meM paramAtma svarUpa mAnakara ve usake prati AsthA evaM zraddhA ko avazya mAnate haiN| punaH kisI parAzakti yA parAniyama ke prati AsthA ko bhI unhoMne jIvana meM Avazyaka mAnA hai| ise ve karma kA niyama kahate haiN| unake anusAra yahI eka aisA niyama hai jo manuSya ko duHkha aura nirAzA ke kSaNoM meM zAnti pradAna kara sakatA hai aura vyakti meM AzA kI eka kiraNa pradAna kara sakatA hai| kyoMki isameM honahAra ke sAtha puruSArtha 42 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bhI sthAna diyA gayA hai| yaha mAnatA hai ki bhUta hamAre hAtha meM nahIM thA kintu apane bhaviSya ke nirmAtA to hama svayaM hI haiN| eka parAniyamaka ke rUpa meM karma siddhAnta meM jainoM kI AsthA aTUTa hai aura vahI unheM duHkha aura pIr3A ke kSaNoM meM samabhAva aura zAnti kA sambala pradAna karatI hai| eka jaina kavi kahatA hai - re jIva sAhasa Adalhe, mata thAvo tuma dAhahahaha hukhaduHkha yApada-sampadA, pasaba karama adhiin|| karma niyama ke prati yaha aTUTa AsthA hI eka aisA tattva hai jo hamArI samatA ko vicalita hone se bacA sakatA hai| isI bAta ko eka anya rUpa meM isa prakAra kahA gayA hai - jJAnI dekhI jJAna meM nizcaya varte soy| jo jo padagala pharasanA nizcaya pharase soy|| arthAt sarvajJa prabhu ne jo apane bhAvI ke jJAna meM jAna liyA hai vaha bhavitavyatA ghaTita hotI hI hai| aisI sthiti meM hameM sukha ho yA duHkha apane mana kI samatA ko vicalita nahIM hone denA caahie| AsthA cAhe vaha parAniyama ke prati ho yA parAzakti ke prati, nizcita hI vaha durbhAgyapUrNa kSaNoM meM manuSya ko eka zAnti aura zakti pradAna karatI hai| jina dharmoM meM Izvara ke prati AsthA yA zraddhA ko Avazyaka mAnA gayA hai ve sabhI yahI upadeza dete haiM ki vyartha kI duzcintAoM aura tanAvoM se tabhI bacA jA sakatA hai jaba vaha apanI samasta icchAoM aura AkAMkSAoM ko Izvara ke prati samarpita kara de aura apane ko usa devI yojanA kA eka aMga mAnakara apanA jIvana -vyavahAra claaye| jisa prakAra eka choTA bAlaka apane ko apane mAtA-pitA kI zaraNa meM samasta bhAvI duHkha aura cintAoM se mukta anubhava karatA hai aura Ananda se jIvana vyatIta karatA hai usI prakAra eka saccA sAdhaka Izvara karma niyama yA prakRti kI vyavasthA - cAhe hama use kucha bhI kaheM - para aTala vizvAsa rakhakara apane mana kI zAnti ko banAye rakha sakatA hai| bhakti aura zraddhA kA jo mahattva hai vaha isIlie ki usake mAdhyama se hama eka nizcinta aura zAnta jIvana jI sakate haiN| jIvana meM jo kucha acchA yA burA ghaTita hotA hai, sampadA aura vipadA AtI hai, use prabhuH icchA yA karma niyama kI aTala vyavasthA ke rUpa meM svIkAra kara hama apane mana kI zAnti ko banAye rakha sakate haiN| merI dRSTi meM zraddhA aura bhakti kI sAdhanA ke kSetra meM yahI upayogitA hai ki vaha hameM AkAMkSAoM se, vikSobho se, tanAvoM se aura azAnta manodazAoM se mukta karake vaha samatA, samAdhi aura zAnti pradAna karatI hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki isa zraddhA aura bhakti kA artha andhazraddhA yA andhavizvAsa nahIM hai / vaha mAtra vipadA ke kSaNoM meM Atma- saMtoSa ke lie hai| karma siddhAnta yA Izvara ke prati samarpaNa kA yaha artha bhI nahIM hai ki hama jIvana meM prayatna yA puruSArtha ko chor3akara bhAgyavAdI aura akarmaNya bana jaayeN| hameM spaSTa rUpa se isa bAta ko vizvAsa meM rakhanA hogA ki hama apane niyAmaka haiM / kartavya ko karanA yaha hamArA dAyitva hai| jainadharma meM AsthA aura vizvAsa kA artha kartavya vimukha honA nahIM hai| jisa prakAra samudra meM bhaTakate hue jahAja ke lie svayaM kucha na karake bhI prakAza stambha eka trANadAtA hotA hai / usI prakAra duHkha ke sAgara meM utarAte hama pAmara prANiyoM ke lie vItarAga prabhu hamAre lie kucha nahIM karatA huA bhI trANadAtA hotA hai| vaha eka prakAza - stambha hai, mArgadarzaka hai, Adarza hai, jisake Aloka meM hama apanI yAtrA kara sakate hai / kintu yaha nahIM bhUlanA cAhie ki yAtrA svayaM hameM karanA hai| viSNupurANa meM -- svadharmakarmavimukhaH kRSNa kRSNeti vA dina: / te haridveSiNo mUDhAH dharmArtha janma yaddhareH // jo loga apane kartavya ko chor3a baiThate haiM aura kevala kRSNa-kRSNa kahakara bhagavAn kA nAma japate hai ve vastutaH bhagavAn ke zatru aura pApI hai| kyoMki dharma kI rakSA ke lie to svayaM bhagavAn ne bhI janma liyA thaa| bhakti meM tyAga karma-phala kA karanA hai, karma (kartavya) kA nhiiN| bAibila meM bhI kahA gayA hai ki hara koI jo IzA - IzA pukAratA hai svarga ke rAjya meM praveza nahIM kara pAyegA apitu vaha pAyegA jo paramapitA ke icchA ke anusAra kAma karatA haiM (bAibila jona 2.9 - 11) | mahAvIra ne kahA hai ki 'eka merA nAma smaraNa karatA hai, dUsarA merI AjJAoM kA pAlana karatA hai / unameM jo merI AjJAoM kA pAlana karatA hai, vahI sacce rUpa meM merI upAsanA karatA haiM' / vastutaH zraddhA yA bhakti Avazyaka to hai kintu vaha kartavyavimukhatA kI sUcaka nahIM hai / jisa prakAra apane patha para yaha dRr3ha AsthA rakhakara ki yaha mujhe gantavya taka pahu~cAyegA, koI vyakti apane lakSya ko prApta karatA hai / usI prakAra AsthA kA sambala lekara jo vyakti jIvana meM kartavya karatA hai vahI jIvana meM apane lakSya ko prApta karatA hai| santa Anandaghana ne spaSTa rUpa se kahA hai suddha zraddhA binA sarva kiriyA karI chArapara lIpano teha jAno re| jisa prakAra rAkha para lIpanA nirarthaka hotA hai usI prakAra zraddhA ke abhAva meM dharma kriyAoM kA koI artha nahIM hai| kintu AcaraNa ke abhAva meM zraddhA kA bhI mUlya nahIM hai| 44 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM bhakti ke sacce svarUpa ko spaSTa karate hue upAdhyAya devacandrajI likhate haiM - aja-kula-gata kezarI lahe re nija pada siMha nihaal| tima prabhu bhakti bhavI lahe re Atama zakti sbhaal|| jisa prakAra bher3a-bakariyoM ke sAtha palA huA siMha kA baccA vAstavika siMha ke darzana se apane prasupta siMhatva ko prakaTa kara letA hai, usI prakAra sAdhaka tIrthaMkara ke guNa-kIrtana yA stavana ke dvArA nija meM jina va ko zodha kara letA hai, svayaM meM nihita paramAtmazakti ko prakaTa kara letA hai| jaina sAdhanA yaha svIkAra karatI hai ki bhagavAn kI stuti hamArI prasupta antazcetanA ko jAgrata karatI hai aura hamAre sAmane sAdhanA ke Adarza kA eka jIvanta citra upasthita karatI hai| mAtra yahI nahIM, vaha hameM usa Adarza kI prApti ke lie preraNA bhI detI hai| jaina vicArakoM ne yaha svIkAra kiyA hai ki bhagavAn kI stuti ke mAdhyama se vyakti apanA AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai| yadyapi isameM prayatna vyakti kA hI hotA hai lekina sAdhanA ke Adarza una mahApuruSoM kA jIvana usakI preraNA kA nimitta avazya hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki stavana se vyakti kI darzana vizuddhi hotI hai| usakA dRSTikoNa samyak banatA hai aura pariNAmasvarUpa vaha AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM Age bar3ha sakatA hai| yadyapi jainadharma meM yaha mAnA gayA hai ki bhagavad bhakti ke phalasvarUpa pUrva saMcita karmoM kA kSaya hotA hai, tathApi isakA kAraNa paramAtmA kI kRpA nahIM varana vyakti ke dRSTikoNa kI vizuddhi hI hai| Avazyaka niyukti meM jainAcArya bhadrabAhu ne isa bAta ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki bhagavAn ke nAmasmaraNa se pApa kSINa hote haiM (1076) / AcArya vinayacaMdra bhagavAn kI stuti karate hue kahate haiM - pApa-parAla ko puMja banyo ati, mAno merU aakaaro| te tuma nAma hutAzana setI, sahaja hI prajalata saaro|| he prabhu ApakI nAmarUpI agni meM itanI zakti hai ki usase merU samAna pApa samUha bhI zIghra hI naSTa ho jAtA hai| kintu yaha prabhAva prabhu ke nAma kA nahIM apitu sAdhaka kI Atmika zakti hai| jaise mAlika ke jAgane para cora bhAga jAte hai, usI prakAra prabhu ke svarUpa ke dhyAna se Atma-cetanA yA svazakti kA bhAna hotA hai aura pApa rUpI cora bhAga jAte haiN| samyagjJAna kA svarUpa evaM sthAna bandhana yA duHkha ke kAraNoM kI vivecanA meM lagabhaga sabhI vicArakoM ne ajJAna ko eka pramukha tattva mAnA hai aura isalie du:kha-vimukti ke upAyoM meM jJAna ko pramukhatA 45 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dI gayI hai| bandhana yA duHkha ke kAraNa isa ajJAna ko moha ke nAma se bhI sambodhita kiyA gayA hai| vastutaH ajJAna ke kAraNa anAtma yA para meM Atma-buddhi yA apanepana kA bhAva utpanna hotA hai, rAga yA mamatA kA sRjana hotA hai aura yahI samasta du:khoM evaM burAiyoM ka jar3a hai| ataH Asakti, rAga yA anAtma meM Atma-baddhi ko samApta karane ke lie jJAna Avazyaka hai| jaina paramparA meM aise jJAna ko samyagjJAna aura aise jJAna kI prakriyA ko bheda-vijJAna kahA gayA hai| vastuta: bheda-vijJAna vaha prakriyA hai jisake dvArA sAdhaka Atma aura anAtma meM yA sva yA para meM bheda sthApita karatA hai| AcArya amRtacandrasUri ne samayasAra kI TIkA meM kahA hai ki jo koI bhI siddha hue haiM ve sabhI isI bheda-vijJAna se hue haiM aura jo koI bandhana meM haiM ve sabhI isI bheda-vijJAna meM abhAva ke kAraNa haiN| AtmajJAna bhAratIya aura pAzcAtya sabhI cintakoM kA mUlabhUta uddezya rahA hai| apane aura parAye yA sva aura para meM bheda sthApita kara lenA yahI Asakti aura mamatva ko tor3ane ko ekamAtra upAya hai| yadyapi yaha kahanA to sahaja hai ki 'sva' ko sva ke rUpa meM aura para ko para ke rUpa meM jAno kintu yahI sAdhanA kI sabase kaThina prakriyA bhI hai| sva ko jAnanA to apane Apa meM eka dArzanika samasyA hai, kyoMki jo bhI jAnA jAyegA vaha to para hI hogaa| jAnanA hamezA para kA hI ho sakatA hai sva to vaha hai jo jAnatA hai, jJAtA hai| jo jAnane vAlA yA jJAtA hai vaha jJeya arthAt jJAna kA viSaya nahIM ho sktaa| jisa prakAra A~kha samasta vizva ko dekha sakatA hai, lekina svayaM apane Apako nahIM dekha pAtI hai, naTa svayaM apane kaMdhe para nahIM car3ha pAtA hai, usI prakAra jJAtA AtmA svayaM ko nahIM jAna sktaa| jJAtA jise bhI jAnegA vaha to jJAna kA viSaya hone se usase bhinna hogA isIlie upaniSada ke RSiyoM ko kahanA par3A thA ki "vijJAtA ko kaise jAnA jAve, jisase saba kucha jAnA jAtA hai use kaise jAnA jaaye|" vAstavikatA to yaha hai ki jo sampUrNa jJAna kA AdhAra hai jo svayaM jAnane vAlA hai use kaise jAnA jA sakatA hai| maiM jisa bhA~ti para ko jAna sakatA hU~ usI bhA~ti svayaM ko nahIM jAna sktaa| zAyada isIlie AtmajJAna jaisI sahaja ghaTanA bhI durUha banI hai| vastuta: AtmajJAna vaha jJAna nahIM hai jisase hama paricita haiN| sAmAnyajJAna meM jJAtA aura jJeya kA jAnane vAlA aura jo kucha jAnA jAtA hai, usakA bheda banA rahatA hai| jabaki AtmajJAna meM yaha bheda sambhava hI nahI hai| usameM jo jAnatA hai aura jisako jAnA jAtA hai ve donoM alaga-alaga nahIM hote| vastuta: AtmajJAna kI prakriyA eka niSedhAtmaka prakriyA hai, usameM hama isa bAta se prAraMbha karate haiM ki maiM kyA nahIM huuN| "para" se yA jo jJAna kA viSaya hai usase apanI bhinnatA sthApita karate jAnA yahI AtmajJAna kI prakriyA hai| ise hI bheda-vijJAna kahA gayA hai| anya darzanoM meM ise Atma-anAtma viveka ke nAma se jAnA jA sakatA hai| AcArya kundakunda samayasAra meM isa bhedavijJAna kI prakriyA ko spaSTa karate hue 46 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhate hai - rUpa AtmA nahIM hai kyoMki vaha kucha nahIM jAnatA ata: rUpa anya hai aura AtmA anya hai aisA jina kahate haiN| varNa AtmA nahIM hai kyoMki vaha kucha nahIM jAnatA ata: rUpa anya hai aura AtmA anya hai aisA jina kahate haiN| gaMdha AtmA nahIM hai kyoMki vaha kucha nahIM jAnatA ata: gaMdha anya hai aura AtmA anya hai, aisA jina kahate haiN| rasa AtmA nahIM hai kyoMki vaha kucha nahIM jAnatA ataH rasa anya hai aura AtmA anya hai, aisA jina kahate haiN| sparza AtmA nahIM hai kyoMki vaha kucha nahIM jAnatA ata: sparza anya hai aura AtmA anya hai, aisA jina kahate haiN| karma AtmA nahIM hai kyoMki karma kucha nahI jAnate ata: karma anya hai aura AtmA anya hai, aisA jina kahate haiN| adhyavasAya AtmA nahIM hai kyoMki adhyavasAya kucha nahIM jAnate (manobhAva bhI kisI jJAyaka ke dvArA jAne jAte haiM ve svata: kucha nahIM jAnate, yathA krodha ke bhAva ko jAnane vAlA jJAyaka usase bhinna hai) ata: adhyavasAya anya hai aura AtmA anya hai| ___apane zuddha jJAyaka svarUpa kI dRSTi se AtmA na rAga hai, na dveSa hai, na moha hai, na krodha hai, na mAna hai, na mAyA hai, na lobha hai| apane zuddha svarUpa meM vaha inakA kAraNa aura kartA bhI nahIM hai| vastuta: AtmA jaba apane zuddha jJAtA svarUpa meM avasthita hotA hai saMsAra ke samasta padArtha hI nahIM varan usakI apanI cittavRttiyA~ aura manobhAva bhI use 'para' (sva se bhinna) pratIta hote haiN| jaba vaha 'para' ko para ke rUpa meM jAna letA hai aura unase apanI pRthakatA kA bodha kara letA hai taba usakI mamatA yA rAgabhAva samApta ho jAtA hai aura vaha apane zuddha jJAyaka svarUpa ko jAnakara usameM avasthita ho jAtA hai, yahI vaha avasara hotA hai jaba mukti kA dvAra udghATita hotA hai kyoMki jisane para ko para ke rUpa meM jAna liyA hai to usake lie mamatva yA rAga ke liye koI sthAna nahIM rahatA hai| rAga ke gira jAne para vItarAgatA kA prakaTana hotA hai aura mukti kA dvAra khula jAtA hai| bhedavijJAna kI isa prakriyA meM AtmA sabase pahale vastuoM evaM padArthoM se apanI 1. dekhiye - samayasAra - 392-402 / 2. dekhiye - niyamasAra - 77-81 // 47 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinnatA kA bodha karatA hai| cAhe anubhUti ke stara para inase bhinnatA sthApita kara pAnA kaThina ho kintu jJAna ke stara para yaha kArya kaThina nahIM hai| kyoMki yahA~ tAdAtmya nahIM rahatA hai ataH pRthakatA kA bodha suspaSTa rUpa se hotA hai| kintu isake bAda, kramaza: use zarIra se, manovRttiyoM se evaM svayaM ke rAgAdika bhAvoM se apanI bhinnatA kA bodha karanA hotA hai, jo apekSAkRta rUpa se kaThina aura kaThinatara haiM kyoMki yahA~ inake aura hamAre bIca tAdAtmya kA bodha banA rahatA hai phira bhI hame yaha jAna lenA hogA ki jo kacha para ke nimitta se hai ve hamArA svarUpa nahIM hai| hamAre rAgAdi bhAva bhI para ke nimitta se hI hai ata: ve hamameM hote hue bhI hamArA nijasvarUpa nahIM ho sakate haiN| yadyapi ve AtmA meM hote haiM phira bhI AtmA se bhinna haiM, kyoMki usakA nijarUpa nahIM hai| jaise uSNa pAnI meM rahI huI uSNatA, usameM rahate hue bhI usakA svarUpa nahIM hai, kyoMki vaha agni ke saMyoga ke kAraNa hai vaise hI rAgAdi bhAva AtmA meM hote hue bhI usakA apanA svarUpa nahIM hai| yaha sva svarUpa kA bodha hI jaina sAdhanA kA sAra hai jisakI vidhi hai bhedavijJAna arthAt jo sva se bhinna hai use 'para' ke rUpa meM jAnakara usameM rahI haI tAdAtmyatA ke bodha ko tor3a denaa| mamatA kA bandhana zithila ho jAtA hai| vastuta: jaba sAdhaka isa bhedavijJAna ke dvArA yaha jAna letA hai ki para kyA hai to usa para ke prati usakA apanepana kA bhAva bhI samApta ho jAtA hai| vastuta: jo kucha bhI para hai apane se bhinna hai vaha saba sAMyogika hai arthAt saMyogavaza hI hameM milA hai jo saMyogavaza milA hai usakA viyoga bhI anivArya hai, jisakA viyoga honA hai vaha hamAre lie duHkha kA kAraNa hI hai, isIlie bauddha paramparA meM bhI kahA gayA hai jo anAtma hai arthAt parAyA hai vaha anitya hai, arthAt usakA viyoga yA nAza aparihArya hai aura jisakA viyoga yA nAza aparihArya hai vaha duHkha rUpa hI hai| vastutaH hamArA bandhana aura duHkha isIlie hai ki hama pahale anAtma meM Atmabuddhi sthApita karate haiM phira usake viyoga yA nAza se athavA nAza kI sambhAvanA se duHkhI hote haiN| jaisA ki hama pUrva meM bhI spaSTa kara cuke haiM duHkha yA pIr3A vahIM taka hai jahA~ taka para meM AtmabhAva hai| hamAre jIvana kA eka sAmAnya anubhava hai ki hama pratidina anekoM ko maratA huA dekhate haiM yA sunate haiM,kintu unakI mRtyu hamAre hRdaya ko vicalita nahIM karatI, hama sAmAnyatayA duHkhI nahIM hote kyoki una para hamArA koI rAga-bhAva yA mamatva buddhi nahIM hai, kintu jahA~ bhI rAga-bhAva jur3a jAtA hai, mamatvabuddhi sthApita ho jAtI hai, hama kisI ko apanA mAnane lagate hai, vahIM para usakI mRtyu yA viyoga hameM satAtA hai| ataH duHkha kI nivRtti kA koI upAya ho sakatA hai to vaha yahI ki saMsAra kI vastuoM yA vyaktiyoM ke prati hamArA rAga-bhAva samApta ho aura yaha rAga-bhAva samApta ho sakatA hai jabaki hama samyag jJAna ke dvArA Atma-anAtma ke viveka ko prApta kara sakate haiN| samyag jJAna kyA haiM ise spaSTa karate hue AcArya kundakunda ne kahA hai - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ego me sasado appA NANasaNa sNjuo| sesA me bahirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| arthAt maiM jJAtAdraSTArUpa akelA AtmA huuN| zeSa sabhI mujhase bhinna haiM aura sAMyogika haiN| hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki hamArI jo bhI sAMsArika upalabdhiyA~ hai cAhe vaha dhana-sampadA ke rUpa meM ho yA patnI-putra-putrI Adi parivAra ke rUpa meM ho vaha sabhI kevala saMyogajanya upalabdhi hai| vyakti ke lie patnI sabase nikaTa hotI hai, anyatamA hotI hai kintu hama jAnate haiM ki vaha kevala eka saMyogika upalabdhi hai, do prANI kahIM kisI paristhiti ke kAraNa yA saMyoga ke vaza eka dUsare ke nikaTa jA jAte haiM aura eka dUsare ko apanA mAna lete haiM, yahI apanApana yA mamatA hI saMsAra hai jo use bandhana, duHkha tathA duzcintAoM se jakaDa letA hai, vaha usake lie acchA burA kyA-kyA nahIM krtaa| vastuta: samyagjJAna kA artha hai jIvana aura jagat ke yathArtha svarUpa ko phcaannaa| vastutaH hama samyagjJAna ke abhAva meM anitya ko nitya mAna baiThate haiM, parAye ko apanA mAna baiThate haiM aura isI kAraNa phira duHkhI hote haiN| hamAre yahA~ samyagdRSTi yA jJAnI kI eka spaSTa pahacAna batAyI gayI hai, kahA gayA hai ki - samyakadRSTi jIvaDA kare kadamba prtipaal| antarA nyArA rahe jyoM dhAya khilAve baal|| - hama saba yaha acchI taraha jAnate hai ki eka kartavyaniSTha narsa kisI bacce kA lAlana-pAlana usakI mA~ kI apekSA hI bahuta acchI prakAra se karatI hai, eka kartavyaniSTha DAkTara kisI vyakti ke jIvana ko bacAne ke lie usake pArivArikajanoM kI apekSA acchI prakAra se usa rogI kI paricaryA karatA hai kintu narsa aura DaoNkTara donoM hI kramaza: bAlaka aura rogI kI pIr3A aura mRtyu se utane vicalita nahIM hote jitane ki unake pArivArikajana hote haiN| aisA kyoM hotA hai| isakA kAraNa spaSTa hai ki pArivArakijanoM se hamAre mana meM eka mamatvabhAva hotA hai, eka apanApana hotA hai, rAgAtmakatA hotI hai jabaki narsa aura DaoNkTara meM nirapekSatA kA bhAva hotA hai| ve jo kucha bhI karate haiM kartavya buddhi se karate haiN| eka hI kAma eka vyakti kartavyabuddhi se karatA hai, eka mamatva buddhi se, jo mamatvabuddhi se karatA hai vaha vicalita hotA hai, duHkhI hotA hai kintu jo kartavya buddhi se karatA hai vaha nirapekSa banA rahatA hai, taTastha banA rahatA haiM vastuta: samyagjJAna kA matalaba hai ki hama saMsAra meM jo kucha bhI kareM, jaisA bhI jIyeM vaha saba kartavyabuddhi se kareM aura jIyeM mamatvabuddhi ne nahIM jo sAMsArika upalabdhiyA~ haiM aura jo sAMsArika pIr3AyeM aura duHkha haiM unake prati hamArA nirapekSabhAva rahe, hama unheM mAtra paristhitijanya smjheN| sukha-duHkha, saMyoga-viyoga, mAna-apamAna, prazaMsA aura 49 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nindA ye saba sAMsArika jIvana ke anivArya tattva haiN| koI bhI inase baca nahIM pAtA jJAnI aura ajJAnI donoM ke hI jIvana meM saba taraha kI paristhitiyA~ AtI hai antara yahI hai ki jJAnI unheM jIvana kI yathArthatA mAnakara samabhAva se arthAta apane citta kI samatA ko nahIM khote hae unakA vedana karatA hai jabaki ajJAnI unameM vicalita ho jAtA hai unake kAraNa du:khI hotA hai| vastuta: samyagjJAna kA artha hai jIvana kI anukUla evaM pratikUla sthitiyoM meM avicalita bhAva se yA samabhAva se jiinaa| jaba jJAna ke dvArA jIvana aura jagat ke yathArtha svarUpa kA bodha ho jAtA hai, to anukUla aura pratikUla paristhiti mana kA samabhAva sadhatA hai| mana meM nirAkulatA jage mana tanAvoM se mukta ho yahI sAdhanA ke kSetra meM jJAna kI upayogitA hai| samyaka cAritra kA svarUpa nizcaya dRSTi se cAritra kA saccA artha samabhAva yA samatva kI upalabdhi hai| mAnasika yA caittasika jIvana meM, samatva kI upalabdhi cAritra kA pAramArthika yA naizcayika pakSa hai| vastuta: cAritra kA yaha pakSa Atma-ramaNa kI sthiti hai| naizcayika cAritra kA prAdurbhAva kevala apramatta avasthA meM hI hotA hai| apramatta cetanA ko avasthA meM hone vAle sabhI kArya zaddha hI mAne gaye haiN| cetanA meM jaba rAga, dveSa, kaSAya aura vAsanAoM kI agni pUrI taraha zAnta hI jAtI hai tabhI sacce naitika evaM dhArmika jIvana kA udbhava hotA hai aura aisA hI sadAcAra mokSa kA kAraNa hotA hai| apramata cetanA jo ki naizcayika cAritra kA AdhAra hai, rAga, dveSa, kaSAya viSaya vAsanA, Alasya aura nidrA se rahita avasthA hai| sAdhaka jaba jIvana kI pratyeka kriyA ke sampAdana meM AtmajAgrata hotA hai taba usakA AcaraNa bAhya AvegoM aura vAsanAoM se cAlita nahIM hotA aura tabhI vaha sacce arthoM meM naizcayika cAritra kA pAlanakartA mAnA jAtA hai| vastutaH jo jJAtA-draSTA banakara jIvana meM jInA hI samyak caritra hai| yadyapi vyAvahArika se samyaka caritra kA artha AtmaniyaMtraNa yA saMyama hai| pUrva meM mAnava prakRti kI carcA karate hae hamane isa bAta ko spaSTa karane kA prayatna kiyA thA ki manuSya aura pazu meM yadi koI antara hai to vaha yaha ki manuSya meM AtmaniyaMtraNa yA saMyama kI sAmarthya hotI hai jaba ki pazu meM usa sAmarthya kA abhAva hotA hai| pazu eka vizuddha rUpa se eka prAkRtika jIvana jItA hai usakA samasta vyavahAra prakRti ke niyamoM ke anusAra saMcAlita hotA hai| bhUkhA hone para vaha khAdya sAmagrI ko prApta karatA hai aura vaha usakA upabhoga karatA hai kintu bhUkha ke abhAva meM vaha upalabdha khAdya sAmagrI ko chUtA taka nahIM hai| isake viparIta manuSya ne prakRti se vimukha hokara jIvana jIne kI eka zailI vikasita kara lI hai| vaha bhUkha 50 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se pIr3ita hokara evaM khAdya sAmagrI ke upalabdha hone para bhI vaha khAne se inkAra kara sakatA hai aura dUsarI ora vaha peTa bharA hone para bhI apanI priya khAdya sAmagrI ke lie vyAkula ho sakatA hai vaha usakA upabhoga kara sakatA hai| manuSya meM eka ora vAsanA kI tIvratA hai to dUsarI ora saMyama kI kSamatA bhI hai| vastuta: yaha saMyama usakI sAdhanA kA mUla tattva hai| yaha saMyama hI use pazutva se Upara uThAkara devatva taka pahu~cAtA hai jabaki saMyama ke abhAva meM pazu se bhI nIce utara jAtA hai eka dariMdA yA rAkSasa bana jAtA hai| saMyama : jIvana kA samyak dRSTikoNa saMbhavata: kinhIM vicArakoM kI yaha mAnyatA ho sakatI hai ki vyakti apanI jIvanayAtrA ke saMcAlana meM kinhIM maryAdAoM evaM AcAra ke niyamoM se nahIM bA~dhanA caahiye| lekina yadi hama vicArapUrvaka dekheM to yaha tarka yuktisaMgata nhiiN| isa tathya ke samarthana meM prabalatama tarka yaha diyA jA sakatA hai ki 'maryAdAoM ke dvArA hama vyakti ke jIvana ko svAbhAvikatA naSTa kara dete haiM aura maryAdAe~ yA niyama kRtrima evaM Aropita hote haiN| ve to svayaM eka prakAra ke baMdhana haiN| isa prakAra manuSya ke lie maryAdAe~ (sImA rekhAyeM) vyartha haiN|' lekina yaha mAnyatA yathArtha nhiiN| yadi hama prakRti kA sUkSma nirIkSaNa kareM to hameM svayaM jJAta hogA ki prakRti svayaM niyamoM se Abaddha hai| eka pAzcAtya dArzanika spinojA kA kathana hai ki saMsAra meM jo kucha ho rahA hai, niyamabaddha ho rahA hai| isase bhinna kucha ho hI nahIM sakatA jo kucha hotA hai prAkRtika niyama ke adhIna hotA hai / " prakRti svayaM una tathyoM ko vyakta kara rahI hai jo isa dhAraNA ko puSTa karate haiM ki vikAramukta svabhAvadazA kI prApti evaM AtmavikAsa ke lie maryAdAeM Avazyaka haiN| cetana aura acetana donoM prakAra se sRSTiyoM kI apanI-apanI maryAdAeM haiN| sampUrNa jagat niyamoM se zAsita hai| jisa samaya jagat meM niyamoM kA astitva samApta hogA usI samaya jagat kA astiva bhI samApta ho jaaegaa| ataH niyama yA maryAdAeM kRtrima yA asvAbhAvika nahIM, svAbhAvika haiN| nadI kA astitva isI meM hai ki vaha apane taToM kI maryAdA svIkAra kreN| yadi vaha apanI sImA rekhA (taTa) ko svIkAra nahIM karatI hai to kyA vaha astitva banAye rakha sakatI hai? kyA apane lakSya jalanidhi (samudra) ko prApta kara sakatI hai? kiMvA jana-kalyANa meM upayogI ho sakatI hai ? vAstava meM taToM kI maryAdA ke binA nadI, nadI 1. pazcimI darzana, pR. 121 / 51 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI nahIM raha sakatI hai| prakRti yadi apane niyamoM meM Abaddha nahIM rahe, vaha maryAdA bhaMga kara de to vartamAna vizva kyA apanA astitva banAye rakha sakatA hai? prakRti kA astitva svayaM usake niyamoM para hai| DaoN. rAdhAkRSNan apanI pustaka 'hindUoM kA jIvana darzana' meM likhate haiM ki "prakRti kA mArga logoM ke mana meM chAI bhAvanA aura saMskAra dvArA nahIM varan zAzvata niyamoM dvArA nirdhArita hotA hai....... vizva pUrNa rUpa se niyamabaddha hai| pazu jagat ke apane niyama aura maryAdAeM haiM jinake AdhAra para ve apanI jIvanayAtrA sampanna karate haiN| unake AhAra-vihAra sabhI niyamabaddha haiM, ve nizcita samaya para bhojana kI khoja meM nikala jAte evaM vApasa lauTa Ate haiN| unake jIvana kAryoM meM eka vyavasthitatA hotI hai| unakA jIvana niyamabaddha hai| lekina uparyukta sabhI tathyoM ke prati Apati yaha kI jA sakatI hai ki ye sabhI niyama svAbhAvika yA prAkRtika haiM, jabaki mAnavIya naitika niyama kRtrima yA nirmita hote haiM ataeva unakI mahattA prAkRtika niyamoM kI mahattA ke AdhAra para siddha nahIM kI jA sktii| aba hama yaha siddha karane kA prayatna kareMge ki manuSya ke lie nirmita naitika niyama kyoM Avazyaka haiN| isa hetu hameM sarvaprathama yaha jAna lenA Avazyaka hogA ki sAmAnya prANIvarga aura manuSya meM kyA antara hai, jisake AdhAra para usake naitika maryAdAeM (nirmita niyama) pAlana karane ko kahA jA sakatA hai? yaha nirvivAda satya hai ki prANI varga meM manuSya hI aisA prANI hai jisameM sarvAdhika cintana kI kSamatA hai| usakA yaha jJAna-guNa yA viveka kSamatA hI use pazuoM se pRthaka kara ucca sthAna pradAna karatI hai| kahA bhI hai - ___ AhAranidrAbhayamaithunaJca sAmAnyametat pshubhirnraannaam| jJAno hi teSAmadhiko vizeSo, jJAnena hInA: pazubhi smaanaaH|| use apanI isa vivekazakti ke AdhAra para hI ina tathyoM para vicAra karanA hai ki manuSya ke lie zubha kyA hai, azubha kyA hai? athavA usake liye jJeya, heya aura upAdeya tattva kyA haiM? manuSya kA kArya yahI hai ki vaha apane hitAhita kA vicAra kre| smRtikAra manu bhI yahI kahate haiM - mananAt mnussyH| jisameM manana karane kI sAmarthya hai vahI manuSya hai| jisa manuSya meM apane kartavyoM kA jJAna nahIM, jo sarva karmoM ke prati anajAna hai arthAt jo zubha aura azubha karmoM ke vibheda ko nahIM jAnatA aura samayocita AcaraNa nahIM karatA, vaha manuSya pazu hI hai - 1. rAdhAkRSNan, hinduoM kA jIvana darzana, pR. 68 // 52 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abudhaH sarvakAryeSu, ajJAta: srvkrmsu| samayAcArahInastu, pazureva sa baalishH|| aba kucha pAzcAtya vicArakoM ke vicAra isa sambandha meM jAnane kA prayatna kreNge| grIka AcArya arastU manuSya kI paribhASA eka bauddhika (vicArazIla) prANI ke rUpa meM karate hai (Man is a rational animal) arastU kI paribhASA bhAratIya vicArakoM ke anukUla hone ke sAtha hI tArkika aura svAbhAvika bhI hai| ina saba tathyoM ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki manuSya cintanazIla prANI hai| aba prazna yaha upasthita hotA hai ki manuSya ke cintana kA viSaya kyA hai? svAbhAvika rUpa se cintana ke tIna rUpa hI ho sakate haiM - 1. vaha svayaM kyA hai? 2. yaha dRzya jagat kyA hai aura isakA sAra-tattva kyA hai? 3. vyakti aura jagat kA kyA sambandha hai yA honA cAhie? pahale do viSaya tattvajJAna se sambandhita haiM aura tIsarA nItizAstra se| manuSya ke AcAra niyama isI AdhAra para nizcita kiye jAte haiN| yadi manuSya ke lie naitika maryAdAe~ hI mAnya na kI jAe~ to hamArA yaha mAnanA ki manuSya vivekazIla prANI hai, koI artha nahIM rakhatA aura manuSya tathA pazu meM koI antara bhI nahIM raha jaataa| naitika niyama mAnava jAti ke sahasroM varSoM ke cintana aura manana ke pariNAma haiN| unako mAnane se inakAra karane kA artha hogA ki manuSya jAti ko usakI jJAnakSamatA se vilaga kara pazu jAti kI zreNI meM milA denaa| svAbhAvika niyama to pazu jAti meM bhI hote haiN| unake AcAra aura vyavahAra unhIM niyamoM se zAsita hote haiN| ve AhAra kI mAtrA, rakSA ke upAya Adi kA nizcaya ina svAbhAvika niyamoM ke sahAre karate hai lekina manuSya kI viziSTatA isI meM hai ki vaha svacintana ke AdhAra para hitAhita kA dhyAna rakha aisI maryAdAe~ nizcita kareM jisase vaha apane parama sAdhya ko prApta kara skeN| kANTa ne kahA hai ki "anya padArtha niyama ke adhIna calate haiN| manuSya niyama ke pratyaya ke adhIna bhI cala sakatA hai| anya zabdoM meM, usake lie Adarza banAnA aura una para calanA saMbhava hai|'2 manuSya apane ko pUrNa rUpa se prakRti para Azrita nahIM rakhatA hai| vaha prakRti ke AdezoM kA pUrNa rUpa se pAlana nahIM krtaa| Aja taka kA mAnava-jAti kA itihAsa yaha 1. subhASita saMgraha, pR. 91 / 2. pazcimI darzana, pR. 164 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAtA hai ki manuSya ne prakRti se zAsita hone kI apekSA una para zAsana karane kA prayatna kiyA hai| phira AcAra ke kSetra meM yaha dAvA kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai ki manuSya ko apanI vRttiyoM kI pUrti hetu mAnavoM dvArA nirmita naitika maryAdAoM dvArA zAsita na kara svataMtra paricAraNa karane denA caahie| manuSya ne jIvana meM kRtrimatA ko adhika sthAna diyA hai aura isa hetu usake lie adhika nirmita naitika maryAdAoM kI AvazyakatA hai| manuSya sAmAjika prANI hai 'Man is a social animal' yaha manuSya ke sambandha meM dUsarA mudrAlekha hai yaha vyakta karatA hai ki manuSya ke svahita ke dRSTikoNa se banAye gaye AcAra ke niyama bhI aise hone cAhie jo usakI sAmAjikatA ko banAe rkheN| samAjika vyavasthA meM vyAghAta utpanna karane kA adhikAra use prApta nahIM hai| uparyukta AdhAra para manuSya kI AcAravidhi yA naitika maryAdAe~ do prakAra kI ho sakatI hai, eka samAjagata aura dUsarI aatmgt| pAzcAtya vicAraka bhI aise hI do vibhAga karate hai - 1. upayogitAvAdI siddhAnta 2. antarAtmaka siddhAnta lekina yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki nirapekSa rUpa se na to samAjagata vidhi hI apanAI jA sakatI hai aura na Atmagata, donoM kA sApekSita mahattva hai| yaha eka alaga tathya hai ki kisI paristhiti vizeSa meM sAdhaka kI yogyatA ke AdhAra para kisI eka ko pramukhatA dI jA sakatI hai aura dUsarI gauNa ho sakatI hai lekina eka hI avahelanA karake Age nahIM bar3hA jA sktaa| cAhe hama apane lie yA samAja ke lie naitika maryAdAoM kA pAlana kareM, lekina unakI anivAryatA se inakAra nahIM kiyA jA sktaa| dRSTikoNa cAhe jo ho, donoM meM saMyama ke lie samAna sthAna hai| asayaMma se jIvana bigar3atA hai, prANI duHkhI hotA hai| isa sambandha meM zrI agaracaMda nAhaTA kA kathana hai - 1. khAne meM hI dekhie - saMyama kI bar3I AvazyakatA rahatI hai| jo AyA vahI bhakSya, abhakSya va aparimita khAtA rahe to ThIka se na pacane yA svAsthya ke virodhI tattvoM ke zarIra meM praveza ke kAraNa rogoM kI utpatti ho jaaegii| bImAra vyakti yadi khAne kA saMyama na rakhe, to icchA meM Ae vaha khA le, to turanta roga bar3hakara mRtyu ko prApta ho sakatA hai| 2. bhogoM meM saMyama - viSaya sukha bar3e madhura lagate haiM, para yadi vyakti inameM saMyama na rakhe to vIryanAza se zaktihrAsa yAvat rogotpatti se mRtyu ko prApta ho sakatA hai| sundara striyoM ko dekhakara mana lalacA jAtA hai, kintu parAI striyoM se viSaya-sukha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI icchA karane para samAjavyavasthA se vizRGkhalatA paidA ho jaaegii| mana kI caMcalatA kI daur3a meM yadi abhogya bahana, beTI, kuTumbinI taka se viSayasukha kI lAlasA jAgRta ho gaI to anartha ho jaaegaa| 3. bolane meM saMyama na rakhe to kalaha kI va manomAlinya kI sRSTi hotI hai| cAhe jaisA jo vAkya mana meM AyA bola diyA to usakA pariNAma bar3A dAruNa hotA hai| adhikAMza jhagar3e isI kAraNa paidA hote hai| tUne mujhe aisA kyoM kahA? isa taraha basa bAta hI bAta meM jhagar3A bar3ha jAtA hai| 4. vAdyayaMtroM ke vAdana meM, moTara Adi ke calAne meM hAtha kA saMyama rakhanA jarUrI hotA hai| thor3A-sA hAtha kA saMyama khatma huA ki moTara kahIM se kahIM jA giregii| tAla va vAdya para kaMTrola na rahA to sArA majA kirakirA ho jaaegaa| saMyama ke binA jIvana nahIM cala sakatA, saMyama rUpI breka kI hara kAma meM AvazyakatA hotI hai| jisa prakAra moTara, rela, sAikila Adi meM breka na ho to mahAn durghaTanA kI sambhAvanA rahatI hai usI prakAra jIvana meM bhI saMyama na rahane para aneka durghaTanAe~ ghaTita ho sakatI hai| sAmAjika jIvana meM bhI saMyama ke abhAva meM sukhada jIvana kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| sAmAjika jIvana meM praviSTi saMyama ke binA saMbhava hI nahIM hai| vyakti jaba taka apane hitoM ko maryAdita nahIM kara sakatA aura apanI AkAMkSAoM ko sAmAjika hita ke lie balidAna nahIM kara sakatA, vaha sAmAjika jIvana ke ayogya hai| samAja meM zAMti aura samRddhi tabhI saMbhava hai jaba usake sadasya apane hitoM kA niyaMtraNa karanA siikheN| sAmAjika jIvana meM hameM apane hitoM ke lie eka sImA-rekhA nizcita karanI hotI hai| hama apane hitasAdhana kI sImA vahIM taka bar3hA sakate haiM jahA~ eka dUsare ke hita kI sImA prAraMbha hotI hai| samAja meM vyakti apane svArtha kI siddhi tabhI kara sakatA hai jaba taka usase dUsare kA ahita na ho| isa prakAra sAmAjika jIvana meM hameM saMyama kA pahalA pAThaka par3hanA hI hotA hai| mAtra yahIM nahIM varan hameM apane hitoM ke tyAga ke lie bhI taiyAra honA par3atA hai| hameM apane sAthiyoM ke lie apanI AvazyakatAoM kA balidAna karanA par3atA hai| sAmAjika jIvana ke Avazyaka tattva hai - 1. anuzAsana, 2. sahayoga kI bhAvanA aura 3. apane hitoM ko balidAna karane kI kssmtaa| kyA ina sabakA AdhAra saMyama nahIM hai? vastusthiti yaha hai ki saMyama ke binA sAmAjika jIvana kI kalpanA hI sambhava nhiiN| __ saMyama aura mAnavajIvana aise ghulemile tathya haiM ki unase pare eka suvyavasthita jIvana kI kalpanA saMbhava nahIM hai| saMyama kA dUsarA rUpa hI maryAdita jIvana vyavasthA hai| 55 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuya ke lie amaryAdita jIvanavyavasthA saMbhava nahIM hai| hama sabhI ora se maryAdAoM se Abaddha hai, prAkRtika maryAdAe~, vyaktigata maryAdAe~, pArivArika maryAdAe~, sAmAjika maryAdAe~, rASTrIya maryAdAe~ aura aMtarrASTrIya maryAdAe~ ina sabhI se manuSya baMdha huA hai aura yadi vaha ina sabako svIkAra na kareM to vaha usa dazA meM pazu se bhI hIna hogaa| mahAna rAjanaitika vicAraka rUso ne ThIka hI kahA hai "Man was born free and every where he is in chains" ' 'manuSya kA janma svataMtra rUpa meM huA thA lekina vaha apane ko zraddhAoM meM jakar3A huA pAtA hai| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki maryAdAoM kA pAlana Avazyaka aura anivArya hai| sabhI maryAdAoM kA pAlana saMyama nahIM kahalA sktaa| lekina yadi sabhI maryAdAe~ svecchA se svIkAra kara lI jAtI haiM to unake pIche avyakta rUpa meM saMyama kA bhAva chipA rahatA hai| ve hI maryAdAe~ saMyama kahalAne kI adhikArI hai jinake dvArA vyakti AtmavikAsa aura paramasAdhya kI prApti karatA hai / Upara hamane saMyama kI sAmAnya AvazyakatA ke sambandha meM vicAra kiyaa| aba hama yaha jAnane kA prayatna kareMge ki vartamAna paristhitiyoM meM saMyama kA sthAna kyA hai ? vartamAna yuga bhautikavAda kA yuga hai| Aja ke yuga meM saMyama kA sthAna nagaNya sA hotA jA rahA hai| hama mAnavajAti ke vikAsa hetu jina sAdhanoM kA prayoga kara rahe haiM unakA eka mAtra lakSya hai 'AvazyakatAoM kI asImita vRddhi aura unakI pUrti kA nirantara pryaas'| isa prakAra vartamAna yuga meM AvazyakatAoM kI vRddhi ke mArga para mAnava abAdha gati se bar3ha rahA hai aura arthazAstrI tathA vaijJAnika ise pragati kA pUrNa aMga mAnakara isa kArya ko gati pradAna kara rahe haiN| bhautika AvazyakatAoM kA jIvana meM sthAna hai isa bAta se inakAra nahIM kiyA jA sakatA hai| hamAre yahA~ kahA gayA hai, 'bhUkhe bhajana na hoi gopAlA' / bhautika AvazyakatAoM kI pUrti anivArya haiM, kintu usakI bhI eka sImA hai| kabIradAsa ne isa tathya ko atyanta sundara DhaMga se vyakta kiyA hai - kabIrA sarIra sarAya hai, bhADA deke basa / jaba bhaThiyArI khuza rahe, taba jIvana kA rasa / / isameM kabIra ke zabdoM kI abhivyaMjanA ko dekhiye / sampUrNa doheM meM bhautika AvazyakatA ko zarIra ke lie Avazyaka mAnate huye bhI unhoMne zarIra ko sarAya 1. Social Chapter 1. 56 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara yaha bhAva vyakta kara diyA ki yaha na to apanA hI hai aura na Adarza hii| varan yaha AdhyAtmika vikAsa yAtrA kA par3Ava mAtra hai| hamArI yAtrA kA lakSya to hai usa AdhyAtmika Adarza ko prApta karanA, jo ki apanA hai| lekina jisa prakAra pathika ko apanI yAtrA meM bar3hane ke liye bIca-bIca meM sarAya ke mAlikoM ko kirAyA dekara vizrAma karanA bhI Avazyaka hai, usI prakAra hameM jIvana meM bhautika AvazyakatAoM kI pUrti karanA bhI jarUrI hotA hai| bhautika AvazyakatAoM kI avahelanA kara AdhyAtmika AdarzoM kI bAta nahIM kI jA sktii| manuSya meM pAzavika aura daivI vRttiyoM kA saMyoga hai| yadi manuSya meM nimna vRttiyoM kA abhAva ho jAtA hai to vaha manuSya se deva bana jAtA hai aura isI prakAra yadi usameM daivI vRttiyoM kA abhAva hotA hai to vaha pazu hI kahalA sakatA hai| kahA bhI hai - yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM, jJAnaM na zIlaM na guNo na dhrmH| te mRtyu loke bhuvibhArabhUtA, manuSyarUpeNa mRgaashcrnti|| tAtparya yaha hai ki manuSya jAti ke sacce vikAsa hetu bhautika aura AdhyAtmika donoM pravRttiyoM meM saMtulana sthApita karanA hogaa| yadi mAnava jIvana ke sampUrNa pakSa ko bhautikatA ke AvaraNa meM dabAne kA prayatna kiyA gayA to nizcita rUpa se mAnavajAti apane aMtima prayANa kI taiyArI kregii| vartamAna bhautikavAda ne manuSya ko jisa sthAna para khar3A kara diyA hai, vinAza kA aMdhakUpa usase adhika dUra nahIM hai| bhautika AvazyakatAe~ hI jIvana kA sarvasva nhiiN| hamAre pAsa peTa ke sAtha mastiSka bhI hai| IsA ne kahA hai Man shall not live by bread alone (ch-4th,ver-4, seNTa maithyuu)| roTI peTa kI kSudhA ko zAMta kara sakatI hai lekina hamAre mAnasa ke liye kucha aura bhI cAhie jo hamArI AtmA kI, hamAre mAnasa kI kSudhA ko miTA ske| dUsare, kisI eka dizA meM nirbAdha gati se bar3hanA pragati kA saccA mArga nahIM hai| ravIndranAtha Taigora ne kisI sthAna para kahA hai - svaroM ko nirantara bar3hAte jAne para hameM kevala cIkha ke atirikta kucha milane vAlA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki yadi hama AvazyakatAoM kI vRddhi kI ora nirantara bar3hate rahe to anta meM hameM duHkha aura azAMti ke sivAya kucha milane vAlA nahIM hai| ravIndranAtha Taigora ne apanI yUropa yAtrA meM milAna (iTalI) ke bhASaNa meM isa ekAMgI vaijJAnika bhautika pragati kI AlocanA karate hue kahA thA "For man to come near to one another and yet to continue to ignore the claims of humanity is a sure process of suicide." ? 1. The Voice of Humanity. 57 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya yaha hai ki manuSya vaijJAnika pragati ke kAraNa eka dUsare ke nikaTa A gayA hai| lekina aisI sthiti meM mAnavIya guNoM kA vikAsa na karate hue mAnavatA ke dAvoM ko dabAnA manuSya jAti ke lie AtmahatyA kA patha taiyAra karanA hai| ___ bhAratIya vicArakoM ne isa bAta ko acchI taraha samajha liyA thA ki bhautikA yA preya ke mArga para vyakti hamezA bar3hanA cAhatA hai kyoMki pUrva saMskAra isameM sahayogI hote rahate hai| jaina darzana ke anusAra jIva ko bhoga mArga para calane kI Adata aneka janmoM se par3I huI hai| ataeva vidvAnoM ko hamezA saMyama ke mArga para, tyAga ke mArga para calane kI preraNA denI caahie| vAstava meM hama galata dizA meM bar3ha rahe hai| bhoga kA mArga pravRtti kA mArga hai, vaha DhalAna yA utAra kI dizA hai, usameM prANI svAbhAvika rUpa se gati karatA rahatA hai jabaki tyAga kA mArga nivRtti kA mArga hai, vaha car3hAI kA rAstA hai, usake lie prayatna apekSita hai| yadi hameM jIvana meM sAmaJjasya sthApita karanA hai to jo bhoga kA yA pravRtti kA mArga hai, usase nivRtti karanI hogI aura jo nivRtti kA yA tyAga kA mArga hai usameM pravRtti karanI hogii| jainazAstroM meM isa tathya ko isa prakAra vyakta kiyA gayA hai asaMjame niyattiM ca saMjame ya pavattaNA / arthAt asaMyama meM nivRtti aura saMyama meM pravRtti karanI caahie| saccA saMtulana bhI isI prakAra sthApita kiyA jA sakatA hai| ni:saMdeha bhautika AvazyakatAoM kA mUlya hai lekina unakA mUlya adhyAtma se adhika A~kanA galata hai| vAstava meM bhautika AvazyakatAoM ko adhyAtma kI sAdhanA meM sahAyaka ke rUpa meM hI svIkAra kiyA jAnA caahie| kabIradAsajI bhI kahate haiM - kabIrA chughA kUkarI, karata bhajana meM bhNg| yA ko Tukar3oM DAri ke, bhajana karo nisNg|| yahI nahIM, varan bhautika icchAoM kI pUrti sImita rUpa meM hI kI jAnI caahie| ve kahate hai - sAMI itanA dIjiye, jAme kuTuma smaay| maiM bhI bhUkhA nA rahU~, sAdhU na bhUkhA jaay|| lekina yadi hama bhautika AvazyakatAoM kI ora nirbAdha gati se bar3heM to hameM duHkha hI hAtha lgegaa| 1. uttarAdhyayana, 31.2 / 58 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA buddha ne bhI AvazyakatAoM kI aparimita vRddhi (tRSNa) ke phala ko duHkhada batalAte hue kahA hai - yameSA sahate jAlmA, tRSNA loke viSAtmikA / zokAstasya pravadhante, abhirUDhamiva viirnnm|| yaha viSailI nIca tRSNa jise ghera letI hai usake duHkha usI prakAra bar3hate jaise vIraNa ghAsa bar3hatI jAtI hai| dUsare saMskRta kavi ne kahA hai tRSNA na jIrNa vayameva jIrNA, bhogA na bhuktA vayameva bhuktAH / / arthAt tRSNA kA anta nahIM AtA hai, tRSNA kabhI vRddha nahIM hotI hai / hama hI vRddha ho jAte hai / bhoga ke bhogane kI kAmanA samApta nahIM hotI varan Ayu hI samApta ho jAtI hai| jaina granthakAroM ne bhI tRSNA ko ananta mAnA hai icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA'- arthAta icchA AkAza ke samAna ananta hai| yahI nahIM varan AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai - kAmA duratikkamA, jIviyaM duppaDivRhagaM, 3 kAma kAmI khalu ayaM purise se soyai jUrai tippaI paritippaI / / kAma (kAmanAoM) kA pUrNa honA asambhava hai aura jIvana bar3hAyA nahIM jA sktaa| kAmecchuka manuSya zoka kiyA karatA hai| saMtApa aura paritApa uThAyA karatA hai| jaba taka mAnava jIvana meM Asakti (kAmanA) rahegI, taba taka mAnavIya duHkha lage hI raheMge / sUtrakRtAMga sUtra meM kahA gayA hai. - cittamanmacittaM vA parigijjha kisAmavi, annaM vA aNujANAI evaM dukkhANa muccaI / jaba taka manuSya sajIva (strI) aura nirjIva ( dhana-sampatti Adi) padArthoM meM Asakti rakhatA hai, taba taka vaha duHkhoM se mukta nahIM ho sakatA hai| zAstra hI nahIM varan hamAre arthazAstrI bhI isa tathya ko svIkAra karate hai ki hamArI icchAe~ ananta hotI hai, unakI santuSTi bhI sthAI nahIM hotI / icchAe~ apanI santuSTi ke sAtha hI navIna icchAoM ko janma detI hai, jaise baMgalA banane para pharnIcara kI icchaa| isa prakAra icchAoM yA tRSNA kA yaha cakra samApta nahIM hotA / pratyeka icchA apane 1. dhammapada - tRSNavarga 2 | 2. AcArAMga 2 / 92 / - 59 3. uttarAdhyayana 9/48 / 4. sUtrakRtAMga 1/1/3| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha tanAva lekara upasthita hotI hai aura jaba taka vaha pUrI nahIM ho jAtI hamAre andara tanAva banA rahatA hai| saMkSepa meM unake kAraNa hama vAstavika yA sthAyI sukhalAbha nahIM kara skte| jIvana meM saMyama dvArA santoSa kI prApti se hI vAstavika sukha (Happiness) kA AsvAdana ho sakatA hai| pataMjali kahate hai - saMtoSAdanuttamasukhalAbha: - santoSa se hI sarvottama sukhoM kI prApti hotI hai| vartamAna yuga meM manuSya apanI AvazyakatAoM yA icchAoM ko asImita rUpa meM bar3hAkara phira unakI pUrti hetu mArA-mArA phiratA hai aura sukha prApti kI AzA karatA hai| yaha to marUbhUmi meM pyAsa bujhAne ke samAna hai kyoMki bar3hatI huI sampUrNa icchAoM kI pUrti kabhI bhI sambhava nhiiN| AcArya guNabhadra kahate haiN| AzAgataH pratiprANi yasmin vishvmnnuupmm| tatkiyad kiyadAyAti vRthAvaM vissyaissitaa| __pratyeka prANI kI AzA rUpI khAI itanI vizAla hai ki usake sAmane sampUrNa vizva bhI aNu ke tulya hai| isa sampUrNa vizva kI prApti para bhI kisI kI icchA kA kitanA sUkSma bhAga pUrA ho skegaa| ataH viSayoM ko cAha vyartha hai| icchAoM kI vRddhi meM sukha nahIM varan unake saMyama aura santoSa meM hI sukha hai| mahAbhArata meM kahA gayA hai - sva saMtuSTaH svadharmastho ya: sarve sukhmedhte|| jo AtmasantoSI aura apane dharma meM sthita hai vahI sukha prApta karatA hai| Aja hamArI sabhyatA AdhyAtmika se bhautika ho gaI hai| dharma aura mokSa kI upAsanA ko choDakara Aja kA manuSya kAma aura artha kI upAsanA meM lagA hai| kAma ko bhI artha ke adhIna kara Aja hamane arthamUlaka sabhyatA kA nirmANa kara liyA hai, aura isIlie Aja kA manuSya paise meM sukha kI khoja karatA hai| hamArA sabhI vastuoM ko mApane kA paimAnA paisA ho gayA hai lekina ina samasta prayAsoM meM manuSya ke hAtha du:kha, vaimanasya aura azAnti hI lagI hai| pichale do mahAyuddha uparyukta tathya ke jvalaMta pramANa hai| vAstava meM sukha meM mApadaMDa kA yaha AdhAra hI galata hai| kahA bhI gayA hai ki jo nirdhana hote hue bhI saMtoSI hai, vaha sAmrAjya kA sukha prApta karatA hai - akiMcanopi santuSTaH saamraajysukhmshnute| rahIma kavi ne kahA hai - godhana gajadhana bAjidhana aura ratanadhana khaan| jaba Ave santoSa dhana, saba dhana dhUri smaan|| 60 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya yaha hai ki saMyama se prApta saMtoSa ke dvArA hI sacce sukha ko prApta kiyA jA sakatA hai| pragati kA saccA svarUpa na samajhakara Aja kA manuSya jisa artha ke pIche bhAgA jA rahA hai, usakA aMtima par3Ava kahA~ hai aura usakI prApti se use kyA phala prApta hone vAlA hai? isa bAta kA dhyAna use nahIM hai| hama betahAzA bhAge jA rahe haiM, lekina na to patha kA bhAna hai aura na lakSya kA hI, hamArI bhAgadaur3a vastutaH lakSyavihIna hai| ____jIvana meM jisa sukha aura zAnti kI prApti kI apekSA hameM hai vaha na to isa lakSyavihIna bhautika daur3a se prApta ho sakatI hai, aura na AvazyakatAoM ko nirbAdha gati se bar3hAne se| vAstava meM ina sabake dvArA hama apane andara tanAva utpanna kara rahe hai| hama jisa sukha aura zAnti ko prApta karanA cAhate hai vaha bAhya padArthoM meM nahIM, hamAre andara hI hai| sukha eka Atmika tathya hai| vaha mukhya rUpa se Atmagata (subjective) hai lekina hama use vastugata (objective) mAnakara prApta karanA cAhate haiN| hamArI yahI sabase bar3I bhUla hai| dharma sAdhanA aura samAja yadi hama nivartaka jaina dharma kI sAmAjika evaM prAsaMgikatA kI ora dRSTipAta karate hai to prathama dRSTi meM aisA lagatA hai ki isameM samAja kI dRSTi kI upekSA kI gaI hai| usake anusAra vyakti ke lie mukhya kartavya eka hI hai, vaha yaha ki jisa taraha bhI Atma-sAkSAtkAra kareM aura usameM rukAvaTa DAlane vAlI icchA ke nAza kA prayatna kreN| kintu isa AdhAra para yaha mAna lenA ki jaina dharma asAmAjika hai yA usameM sAmAjika sandarbha kA abhAva hai, nitAnta bhrama hogaa| usameM bhI sAmAjika bhAvanA se parAGmukhatA nahIM dikhAI detI hai| vaha itanA to avazya mAnatI hai ki cAhe vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se ekAkI jIvana lAbhaprada ho kintu usa sAdhanA se prApta siddhi kA upayoga sAmAjika kalyANa kI diza meM hI honA caahie| mahAvIra kA jIvana svayaM isa bAta kA sAkSI hai ki ve jJAna-prApti ke pazcAt jIvanaparyanta lokamaMgala ke lie kArya 61 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate rhe| yadyapi nivRttipradhAna jainadharma meM jo sAmAjika sandarbha upasthita hai, ve thor3e bhinna prakAra ke avazya haiN| usameM mUlata: sAmAjika sambandhoM kI zuddhi kA prayAsa parilakSita hotA hai| sAmAjika sandarbha kI dRSTi se isameM samAja-racanA evaM sAmAjika dAyitvoM ke pAlana kI apekSA samAja-jIvana ko dUSita banAne vAle tattvoM ke nirasana para bala diyA gaya hai| jaina darzana ke paMca mahAvratoM kA sambandha anivAryatatA hamAre sAmAjika jIvana se hI hai| prazna vyAkaraNa sUtra nAmaka jaina Agama meM kahA gayA hai ki tIrthaMkara kA yaha sukathita pravacana sabhI prANiyoM ke rakSaNa evaM karUNa ke liye hai| pAMcoM mahAvrata sarvaprakAra se lokahita ke lie hI hai| prazna vyAkaraNa (1/1/21-22) hiMsA, jhUTha, corI, vyAbhicAra, saMgraha (parigraha) ye saba vaiyaktika nahIM sAmAjika jIvana kI duSpravRttiyA~ haiN| ye saba dUsaroM ke prati hamAre vyavahAra se sambandhita haiN| hiMsA kA artha hai kisI anya kI hiMsA, asatya kA matalaba hai kisI anya ko galata jAnakArI denA, corI kA artha hai kisI dUsare kI sampatti kA apaharaNa karanA, vyabhicAra kA matalaba hai sAmAjika mAnyatAoM ke virUdha yauna sambandha sthApita karanA, isI prakAra saMgraha yA parigraha kA artha hai samAja meM Arthika viSamatA paidA krnaa| kyA samAja jIvana ke abhAva meM inakA koI artha yA sandarbha raha jAtA hai? ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha kI jo maryAdAe~ jaina darzana ne dI haiM ve hamAre sAmAjika sambandhoM kI zuddhi ke lie hI hai| jaina sAdhanA paddhati kI maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha kI bhAvanAoM ke AdhAra para bhI usake sAmAjika sandarbha ko spaSTa kiyA jA sakatA hai| AcArya amitagati kahate haiM - satveSu maitrI guNoSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaa-prtvm| madhyasthabhAvaM viparIta vRttau sadAmamAtmA vidadhAtu dev|| - sAmayika pATha he prabhu! hamAre manoM meM prANiyeM ke prati mitratA, guNIjanoM ke prati pramoda, duHkhiyoM ke prati karuNA tathA duSTa janoM ke prati mAdhyastha bhAva vidyamAna rhe| isa prakAra ina bhAvanAoM ke mAdhyama se samAja ke vibhinna prakAra ke vyaktiyoM se hamAre sambandha kisa prakAra ke ho, ise spaSTa kiyA gayA hai| samAja meM dUsare logoM ke sAtha hama kisa prakAra jIvana jiyeM yaha hamArI sAmAjikatA ke lie ati Avazyaka hai| jaina dharma ne vyakti ko samAja-jIvana se jor3ane kA hI prayAsa kiyA hai| jaina dharma kA hRdaya rikta nahIM hai| tIrthaMkara 62 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI vANI kA prasphuTana hI loka kI karuNa ke lie hotA hai (samecca loye kheyanne pvvhye)| AcArya samantabhadra likhate hai 'sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavevaM' he prabhu ApakA anuzAsana sabhI du:khoM kA anta karane vAlA aura sabhI kA kalyANa, sarvodaya karane vAlA hai| usameM prema aura karuNA kI aTUTa dhArA baha rahI hai| jaina AgamoM meM prastuta kula-dharma, grAma-dharma, nagara dharma evaM rASTra-dharma bhI usakI samAjasApekSatA ko spaSTa kara dete haiN| pArivArika aura sAmAjika jIvana meM hamAre pArasparika sambandhoM ko sumadhura evaM samAyojana-pUrNa banAne tathA sAmAjika TakarAva ke kAraNoM kA vizleSaNa kara unheM dUra karane ke lie usakA yogadAna mahattvapUrNa hai| vastuta:jaina darzana ne AcAra zuddhi para bala dekara vyakti sudhAra ke mAdhyama se samAja-sudhAra kA mArga prazasta kiyaa| usane vyakti ko samAja kA kendra mAnA aura isalie usake caritra ke nirmANa para bala diy| vastuta: mahAvIra ke yuga taka samAjaracanA kA kArya pUrA ho cukA thA ata: unhoMne mukhya rUpa se sAmAjika jIvana ko burAiyoM ko samApta karane kA prayAsa kiyA aura sAmAjika sambandhoM kI zuddhi para bala diyaa| sambhavataH jaina darzana ko jina AdhAroM para sAmAjika jIvana se kaTA huA mAnA jAtA hai| unameM pramukha hai rAga yA Asakti kA prahANa, saMnyAsa yA nivRtti mArga kI pradhAnatA, tathA mokSa kA prtyy| ye hI aise tattva haiM jo vyakti ko sAmAjika jIvana se alaga karate haiN| ata: ina pratyayoM kI sAmAjika dRSTi se samIkSA Avazyaka hai| sarvaprathama bhAratIya darzana Asakti, rAga yA tRSNA kI samApti para bala detA hai, kintu prazna yaha hai ki kyA Asakti yA rAga se Upara uThane kI bAta sAmAjika jIvana se alaga karatI hai| sAmAjika jIvana kA AdhAra pArasparika sambandha hai aura jaba sAmAnyatA yaha mAnA jAtA hai ki rAga se Asakti kI samApti tabhI sambhava hai jabaki vyakti apane ko sAmAjika jIvana se yA pArivArika jIvana se alaga kara le| kintu yaha eka bhrAnta dhAraNA hI hai| na to sambandha tor3a dene mAtra se rAga samApta ho jAtA hai, na rAga ke prabhAva mAtra se sambandha TUTa jAte haiM, vAstavikatA to yaha hai ki rAga yA Asakti kI upasthiti meM hamAre yathArtha sAmAjika sambandha hI nahIM bana paate| sAmAjika jIvana aura sAmAjika sambandhoM kI viSamatA ke mUla meM vyakti kI rAga-bhAvanA hI kAma karatI hai| sAmAnyatayA rAga dveSa kA sahagAmI hotA hai aura jaba sambandha rAga-dveSa ke AdhAra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para khar3e hote haiM to ina sambandhoM ke dvArA TakarAhaTa evaM viSamatA svAbhAvika rUpa se utpanna hotI hai bodhicaryAvatAra meM AcArya zAntideva likhate haiM upadravA ye ca bhavanti loke yAvanti duHkhAni bhayAni caiva / sarvANi tAnyAtmaparigraheNa tatki mamAne parigraheNa / / AtmAnamaparityajya duHkhaM tyaktuM na zakyate / yathAgnimaparityajya dAhaM tyaktuM na zakyate // saMsAra ke sabhI duHkha aura bhaya evaM tajjanya upadrava mamatva ke kAraNa hote haiN| jaba taka mamatva buddhi kA parityAga nahIM kiyA jAtA taba taka ina duHkhoM kI samApti sambhava nahIM hai| jaise agni kA parityAga kiye binA tajanya dAha se bacanA asambhava hai| rAga hameM samAjika jIvana se jor3atA nahIM hai, apitu tor3atA hI hai| rAga ke kAraNa mamatva bhAva utpanna hotA hai| mere sambandhI, merI jAti, merA dharma, merA rASTra ye vicAra vikasita hote haiM aura isake pariNAma svarUpa bhAI-bhatIjAvAda, jAtivAda, sAmpradAyikatA aura saMkucita rASTravAda kA janma hotA hai| Aja mAnava jAti ke sumadhura sAmAjika sambandhoM meM ye hI sabase adhika bAdhaka tattva haiN| ye manuSya ko pArivArika, jAtIya, sampradAyika aura rASTrIya kSudra svArthoM se Upara nahIM uThane dete haiN| ye hI Aja kI viSamatA ke mUla kAraNa haiN| jaina darzana ne rAga yA Asakti ke prahANa para bala dekara sAmAjikatA kI eka yathArtha dRSTi hI pradAna kI hai| prathama to yaha ki rAga kisI para hotA hai aura jo kisI para hotA hai vaha saba para nahIM ho sakatA hai| ataH rAga se Upara uThe binA yA Asakti ko chor3e binA sAmAjikatA kI saccI bhUmikA prApta nahIM kI jA sakatI / sAmAjika jIvana kI viSamatAoM kA mUla 'sva' kI saMkucita sImA hI hai| vyakti jise apanA mAnatA hai usake hita kI kAmanA karatA hai jise parAyA mAnatA hai usake hita kI upekSA karatA hai| sAmAjika jIvana meM zoSaNa, krUra vyavahAra, ghRNA Adi sabhI unhIM ke prati kiye jAte haiM, jinheM hama apanA nahIM mAnate hai / yadyapi yaha bar3A kaThina kArya hai ki hama apanI rAgAtmakatA yA mamatvavRtti kA pUrNatayA visarjana kara sakeM kintu yaha bhI utanA hI satya hai ki usakA eka sImA taka visarjana kiye binA apekSita sAmAjika jIvana kA vikAsa nahIM ho sakatA / vyakti kA 'mamatva' cAhe vaha vyaktigata jIvana, pArivArika jIvana yA rASTra kI sImA taka vismRta ho, hameM svArtha bhAvanA se Upara nahIM uThane detA / svahita kI - bodhicaryavatAra 8 / 134-135 64 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti cAhe vaha parivAra ke prati ho yA rASTra ke prati, samAna rUpa se sAmAjikatA kI virodhI hI siddha hotI hai| usake hote hue saccA sAmAjika jIvana phalita nahIM ho sktaa| jisa prakAra parivAra yA jAti kA mamatva hamArI rASTrIya ekatA meM bAdhaka hai / usI prakAra rASTrIyatA kA mamatva hamArI 'vasudhaiva kuTumbakama' kI avadhAraNA meM bAdhaka hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki vyakti jaba taka rAga yA Asakti se Upara nahIM uThatA taba taka sAmAjikatA kA sadabhAva sambhava nahIM ho sakatA, samAja tyAga evaM samarpaNa ke AdhAra para khar3A hotA hai ataH vItarAga yA anAsakti dRSTi hI sAmAjika jIvana ke lie vAstavika AdhAra prastuta kara sakatI hai aura sampUrNa mAnava jAti meM sumadhura sAmAjika sambandhoM kA nirmANa kara sakatI hai| jaina darzana meM rAga ke sAtha-sAtha mAna (ahaMkAra) ke pratyaya ke vigalana para bhI samAna rUpa se bala diya gayA hai| ahaMkAra bhAva bhI hamAre sAmAjika sambandhoM meM bAdhA hI utpanna karatA hai| zAsana kI icchA yA Adhipatya kI bhAvanA isake pramukha tattva haiM aura inake kAraNa sAmAjika jIvana meM viSamatA evaM TakarAhaTa utpanna hotI hai yadi hama sAmAjika sambandhoM meM utpanna hone vAlI viSamatA evaM TakarAhaTa ke kAraNoM kA vizleSaNa kareM, to usake mUla meM hamArI Asakti, rAgAtmakatA yA ahaM hI pramukha hai| Asakti, mamatva bhAva yA rAga ke kAraNa hI manuSya meM saMgraha, Aveza aura kapaTAcAra ke tattva janma lete haiN| saMgraha kI manovRtti ke kAraNa zoSaNa, aprAmANikatA, svArthapUrNa vyavahAra evaM vizvAsaghAta ke tatva vikasita hote haiN| isI prakAra Aveza kI manovRtti ke kAraNa krUra vyavahAra, saMgharSa, yuddha evaM hatyAe~ hotI hai aura kapaTa kI manovRtti avizvAsa evaM amaitrIpUrNa vyavahAra janma detI haiN| ataH yaha kahanA ucita hI hogA ki bhAratIya darzana ne rAga yA Asakti ke prahANa para bala dekara sAmAjika viSamatAoM ko samApta karaneM evaM sAmAjika samatva kI sthApanA meM mahattvapUrNa sahayoga diyA hai| samAja tyAga evaM samarpaNa para khar3A hotA hai, jItA hai, aura vikasita hotA hai, yaha bhAratIya cintana kA mahattvapUrNa niSkarSa hai / vastutaH Asakti yA rAga tattva kI upasthiti meM saccA lokahita bhI phalita nahIM hotA hai| Asakti yA karma-phala kI apekSA ke sAtha kiyA gayA koI bhI loka-hita kA kArya svArthaparatA se zUnya nahIM hotA hai| jisa prakAra zAsana kI ora se niyukta samAja - kalyANa adhikArI lokahita ko karate hue bhI sacce arthoM meM lokahita kA kartA nahIM hai, kyoMki vaha jo kucha karatA hai vaha kevala apane vetana ke lie karatA hai| isa prakAra Asakti yA rAga-bhAvanA se yukta vyakti cAhe bAhara se lokahita 65 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kartA dikhAI de kintu vaha sacce artha meM lokahita kA kartA nahIM hai| ata: jaina darzana ne Asakti se yA rAga se Upara uThakara, lokahita karane ke lie eka yathArtha bhUmikA pradAna kii| sarAga lokahita yA phalAsakti se yukta lokahita chadma svArtha hI hai| ata: bhAratIya darzana meM anAsakti evaM vItarAgatA ke pratyaya para jo kucha bala diyA hai vaha samAjikatA kA virodhI nahIM hai| sAmAnyatayA jaina darzana ke saMnyAsa ke pratyaya ko samAja nirapekSa mAnA jAtA hai kintu kyA saMnyAsa kI dhAraNA samAja-nirapekSa hai? nizcaya hI saMnyAsI pArivArika jIvana kA tyAga karatA hai kintu isase kyA vaha asAmAjika ho jAtA hai? saMnyAsa ke saMkalpa meM vaha samatA (sAmAyika) ko svIkAra karatA hai aura mamatA kA parityAga karatA hai kintu kyA dhana-sampadA, santAna, parivAra Adi ke prati mamatA kA parityAga samAja kA parityAga hai? vastuta: samasta eSaNaoM kA tyAga svArtha kA tyAga hai, vAsanAmaya jIvana kA tyAga hai| saMnyAsI kA yaha saMkalpa use samAja-vimukha nahIM banAtA haiM, apitu samAjakalyANa kI uccatara bhUmikA para adhiSThita karatA hai kyoMki saccA lokahita ni:svArthatA evaM vItarAgatA kI bhUmi para sthita hokara hI kiyA jA sakatA hai| jaina dharma evaM bauddha dharma saMnyAsa ko samAja-nirapekSa nahIM mAnatA hai| bhagavAn buddha kA yaha Adeza 'caratha bhikkhave cArikaM bahujana-hitAya bahujana-sukhAya, lokAnukampAya atthAya hitAya sukhAya deva manussAnaM (vinayapiTaka, mahAvagga) saMnyAsI kA sarvopari kartavya batAtA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki bhAratIya darzana meM saMnyAsa kI jo bhUmikA prastuta kI gaI hai vaha sAmAjikatA kI virodhI nahIM hai| saMnyAsI kSudra svArtha se Upara uThakara khar3A huA vyakti hotA hai jo Adarza samAja-racanA ke lie prayatnazIla rahatA hai| aba hama mokSa ke pratyaya kI sAmAjika upAdeyatA para carcA karanA caaheNge| rAga-dveSa sAmAjika jIvana ke lie bAdhaka haiN| yadi ina manovRttiyoM se mukta honA hI mukti kA hArda hai to mukti kA sambandha hamAre sAmAjika jIvana ke sAtha jur3A huA hai| mokSa eka maraNottara avasthA nahIM hai apitu vaha hamAre jIvana se sambandhita hai| mokSa ko puruSArtha mAnA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vaha isI jIvana meM prAptavya hai jo loga mokSa ko eka maraNettara avasthA mAnate haiM ve mokSa ke vAstavika svarUpa se anabhijJa 66 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM| AcArya zaMkara likhate haiM - dehasya mokSo no mokSo na daNDasya kamaNDalo: / avidyAhRdayagranthimokSo mokSo yatastataH // - vivekacUr3AmaNi 559 vastutaH mukti kA artha hai rAga-dveSa, tRSNa, kaSAya Adi vikAroM se mukti| maraNettara mokSa yA videha - mukti sAdhya nahIM hai| usake lie koI sAdhanA apekSita nahIM hai, sAdhya to hai vItarAgatA / jisa prakAra mRtyu janma lene kA anivArya pariNAma hai usI prakAra videha-mukti to jIvana-mukti yA vItarAgatA kA anivArya pariNAma hai| ataH jo prAptavya hai, jo puruSArtha hai aura jo sAdhya hai vaha to vItarAgatA hI hai| jIvana mukti yA vItarAga dazA ke pratyakSa kI sAmAjika sArthakata se hama inkAra bhI nahIM kara sakate kyoMki jIvanamukta tIrthaMkara eka aisA vyaktitva hai jo sadaiva loka-kalyANa ke liye prastuta rahatA hai / jaina darzana meM tIrthaMkara, bauddha darzana meM arhat evaM bodhisatva kI jo dhAraNAe~ prastuta kI gaI hai aura unake vyaktitva ko jisa rUpa meM citrita kiyA gayA hai usase hama nizcaya hI isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki mokSa ke pratyaya kI samAjika upAdeyatA bhI hai| vaha lokamaMgala aura mAnava-kalyANa kA eka mahAn Adarza mAnA jA sakatA hai kyoMki janajana kA duHkhoM se mukta honA hI mukti hai, mAtra itanA hI nahIM, bhAratIya cintana meM vaiyaktika mukti kI apekSA bhI loka kalyANa ke liye prayatnazIla bane rahane ko adhika mahattva diyA gayA hai| bauddha darzana meM bhI bodhisatva kA jo Adarza prastuta kiyA gayA hai vaha hameM spaSTa rUpa se batAtA hai ki kevala vaiyaktika mukti ko prApta kara lenA hI antima lakSya nahIM hai| bodhisatva aura tIrthaMkara sadaiva hI dIna aura duHkhIjanoM ko duHkha se mukta karAne ke liye prayatnazIla rahate haiN| vastutaH mokSa akelA pAne kI vastu hI nahIM hai| isa sambandha meM vinAbA bhAve ke udgAra vicAraNIya haiM - jo samajhatA hai ki mokSa akele hathiyAne kI vastu hai, vaha usake hAtha se nikala jAtA hai 'maiM' ke Ate hI mokSa bhAga jAtA hai, merA mokSa yaha vAkya hI galata hai| 'merA' miTane para hI mokSa milatA hai (AtmajJAna aura dina pRSTha 71 ) isa prakAra vAstavika mukti ahaMkAra se mukti hI hai 'maiM' athavA 'ahaM' bhAva se mukta hone ke liye hameM apane Apa ko samaSTi meM, samAja meM lIna kara denA hotA hai / mukti vahI vyakti prApta kara sakatA hai jo ki apane vyakitatva ko samaSTi 67 - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM, samAja meM vilIna kara de| isa prakAra yaha dhAraNA ki mokSa kA pratyaya sAmAjikatA kA virodhI hai, galata hai| mokSa vastutaH duHkhoM se mukti hai aura manuSya jIvana ke adhikAMza duHkha mAnavIya saMvegoM ke kAraNa hI haiN| ataH mukti IrSyA, dveSa, krodha, ghRNA Adi ke saMvegoM se mukti hai aura isa rUpa meM vaha vaiyaktika aura sAmAjika donoM hI dRSTi se upAyadeya bhI hai| duHkha, ahaMkAra evaM mAnasika kleza se mukti rUpa meM mokSa kI upAdeyata aura sArthakatA ko asvIkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| - anta meM hama kaha sakate haiM ki jaina darzana kI dRSTi pUrNatayA sAmAjika aura lokamaMgala ke liye prayatnazIla bane rahane kI hai| usakI ekamAtra maMgala kAmanA hai| sarve bhavantu sukhinaH, sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcid duHkhamApnuyAt / / 68 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavatA kI, prema kI, sahajatA, saralatA, anuzAsana, spaSTavAditA, saumyatA, saMyamatA, paropakAritA, dharma kI gahanatA, vANI meM madhuratA, cehare para teja, saMskAroM kI khUzabU se maryAdita jIvana-yAtrA ke musAphira zrI gulAbacanda jI jhAr3acUra mAzA kAnAgANA baragAjIpa sAMgAvatAnA janma : 3 akTUbara, 1918 * svargavAsa : 14 pharavarI, 2007 duniyA kI naz2aroM meM jInA hamako sIkhAyA Apane sikhAyA ha~sanA aba rone ko na kahanA Jain Education international Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanya huI vaha pArivArika sadgRhasthI rUpI bagiyA, jisameM janma liyA eka aise phUla ne jisakI khUzabU se samasta mAnava jagat mahaka utthaa| dhanya huI usa mA~ kI ratnakukSI, jisase isa gulAba kA janma huaa| dhanya hue ve pitA, jinhoMne janma diyA aise gulAba ko jisane pUre jaina jagat meM apane guNoM kI khUzabU bikhera dii| jI hA~, jayapura kI galiyoM meM pale-bar3he zrI gulAbacanda jI jhAr3acUra kA janma 3 akTUbara, 1918 ko pitA zrI phUlacanda jhAr3acUra ke ghara, mAtA zrImatI basantIdevI kI ratnakukSI se huaa| bacapana dillI ke mAlIvAr3A meM biitaa| tatpazcAt joharI bAjAra ke sonthalIvAloM kA rAstA sthita makAna meM biitaa| yahIM se Apane apanA javAharAta kA vyavasAya kiyA aura use bulandiyoM ko chuaa| ApakA vivAha jaina jagat ke pratiSThita evaM suvikhyAta zrI rAjarUpa TA~ka kI suputrI zAntidevI ke sAtha huA thaa| ApakI gRhasthI meM sAta putra kramaza: zrI nemicanda jI, rikhabacanda jI, zItalacanda jI, ramezacanda jI, sunIlakumAra jI, zrIcanda jI evaM vinayacanda jI tathA eka bahana evaM cAra putriyA~ aura ATha pautra va eka pautrI hai, sabhI stsNskaarit| Apa sahajatA, saralatA kI pratimUrti ke rUpa meM vikhyAta the| Apake cehare para kabhI zikana nahIM dekhI gyii| krodha kI koI lakIra kabhI Apake cehare para nahIM dekhI gyii| Apa Adhunika vicAradhArA ke dhanI the| mIDiyA, khAsataura para sAmAjika, dhArmika mIDiyA ke prabala pakSadhara the| Apa kaI samAcAra-patroM ke saMrakSakathe, jo isa bAta kA paricAyaka hai ki Apa dhArmika akhabAroM ko kitanA adhika protsAhana dete the| yahI paramparA AjabhI Apake parivAra meM kAyama hai| Apake suputra zrI nemicanda jI svayaM guDamaoNrniMga iNDiyA ke saMsthA saMrakSaka haiM, jo isa bAta ko pramANita karatI hai ki ApakA parivAra dhArmika akhabAroM ke protsAhana ke prati kitanA sajaga hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika kSetra meM bhI Apane apanA lohA manavAyA / anekAneka dhArmika kAryakramoM meM ApakI upasthiti hI usa kAryakrama kI saphalatA kI mohara lagAtI thii| Apa kaI saMsthAoM se jur3e rahe, jinameM jvelarsa esosiezana, kuzala saMsthA, zrImAla sabhA Adi pramukha haiN| yahI nahIM Apa dhArmika kArya meM vyasta rahate aura dUsaroM ko bhI dhArmika rAha para calane ke lie protsAhita karate the| mAnava sevA, jIva dayA ko Apa prAthamikatA dete the / Apa kabhI kisI para gussA nahIM karate the / bakaula zItala jaina (jhAr3acUra) nArAja nahIM honA yAnI gussA nahIM karanA ApakI sabase bar3I khAsiyata thI / ApameM milanasAritA evaM spaSTavAditA ke alAvA bhI kaI guNa the| Apane aneka dhArmika yAtrAe~ kIM / vyavasAyika kSetra meM bhI Apane aneka kIrtimAna sthApita kie, jinameM 31 / 33, khArAkuA~, mumbaI -2 meM sabase pahale Apane apanA oNphisa san 1947 meM kholA evaM vahA~ para Apane Ar3hata kA kArya cAlU kiyaa| Aja Apake suputragaNa Apake vyavasAyika sAmrAjya ko Age bar3hAne meM agraNI rahe haiN| amerikA, jApAna, baiMkAka jaise dUrastha sthAnoM para bhI javAharAta ke kAryAlaya khole / jayapura meM videzI grAhakoM ko lAne kA zreya bhI Apako hI hai| Apa na kevala dhArmika, sAmAjika balki sAhitya ke prati bhI khAsI ruci rakhate the / Apane sAhitya ke prati apanI ruci ko nikhArate hue 'ratnamAlA' nAmaka pustaka kA bhI sampAdana kiyA, jo ki pUrva meM dohoM ke rUpa meM likhita thI, lekina Apane usakA sundara saralIkaraNa evaM anuvAda kara puna: sampAdita kiyA, jo javAharAta ke kSetra meM Ane vAle naye logoM ko Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAsA sambala detI hai| Apa zAstroM ke acche khAse jJAtA the| cikitsA ke bhI Apa acche jAnakara the, khAsataura para Ayurvedika cikitsA kA Apako acchA khAsA jJAna thaa| spaSTavAditA ApakI vizeSatA thii| susaMskAroM ke pratIka, dharma aura jJAna ke pratIka, sAdagI aura saralatA ke pratIka, sAmAjika ekatA aura samarasatA ke pratIka sabako pyAra, sabase prema karane vAle zrI gulAbacanda jI jhAr3acUra kA svargavAsa bhI prema divasa yAnI veleMTAina-De para huaa| ApakA nidhana sampUrNa jaina samAja kA hI nahIM, balki mAnava jAti kI apUraNIya kSati hai| Apake parivArajana ne saMkaTa aura duHkha kI ghar3I meM bhI apanA Atmabala aura ApA nahIM khoyA aura duHkhada sthiti hone ke bAvajUda Apake parijanoM ne Apake netradAna kie, jisase ApakI A~khoM kI rozanI se do andherI z2indagiyoM meM rozanI kara gyiiN| Apa apane nAma ke hI anurUpa sAmAjika ekatA aura prema kI khuzabU se samAja ko mahakAte rhe| Apa cale gaye, lekina saMskAroM kA bIjAropaNa kara gae, jo Apake parivAra meM nirantara vRddhi kI ora agrasara rhegaa| Apake batAye mArga para calakara Apake siddhAntoM para kharA utarane kA prayAsa karanA hI Apako saccI zraddhAMjali hogii| ........ .... Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. sAgaramala jaina janma janma sthAna akAdamika upalabdhiyA~ : pravaktA ma.pra. zAsa. zikSA sevA sahAyaka prAdhyApaka prAdhyApaka (prophesara) nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI lekhana sampAdana pradhAna sampAdaka puraskAra : pradIpakumAra rAmapuriyA puraskAra svAmI praNavAnanda puraskAra DipTImala puraskAra AcArya hastImala smRti sammAna sadasya : akAdamika samiti samprati videza bhramaNa 0: : : 1. : : di. 22.02.1932 zAjApura (ma.pra.) sAhityaratna : 1954 ema.e. (darzana zAstra) : 1963 pI-eca.DI. : 1969 1964-67 1968-85 1985-89 1979-97 30 pustakeM, 60 laghu pustikAe~ 150 pustakeM jaina vidyA vizvakoSa (pArzvanAtha vidyApITha kI mahatvAkAMkSI pariyojanA) 'zramaNa' traimAsika zodha patrikA 1986, 1998 1987 1992 1994 'vidvata pariSad, bhopAla vizvavidyAlaya, bhopAla; jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM # mAnada nidezaka, Agama, ahiMsA, samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura / * saMsthApaka, prabaMdha nyAsI evaM nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) # saciva, prabandha samiti, pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| zikAgo, rAle, hyUsTana, nyU jarsI, uttarI karolInA, vAziMgaTana, senaphrAMsisko, laoNsa eMjilsa, phinIksa, seMTa luIsa, piTsabarga, ToraNTo, nyUyArka, kanADA aura yU. ke. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha: eka paricaya DaoN. sAgaramala jaina pAramArthika zikSaNa nyAsa dvArA san 1997 se saMcAlita prAcya vidyApITha, zAjApura AgarA-mumbaI rASTrIya rAjamArga para sthita hai| isa saMsthAna kA mukhya uddezya bhAratIya prAcya vidyAoM ke ucca starIya adhyayana, prazikSaNa evaM zodhakArya ke sAtha-sAtha bhAratIya sAMskRtika mUlyoM ko puna: pratiSThita karanA hai| isa vidyApITha meM jaina, bauddha aura hindU dharma Adi ke lagabhaga 10,000 durlabha grantha upalabdha hai / isake atirikta 700 hasta likhita pANDulipiyA~ hai| yahA~ 40 patra-patrikAe~ bhI niyamita AtI hai| isa parisara meM sAdhu-sAdhviyoM, zodhArthiyoM aura mumukSujanoM ke lie adhyayana-adhyApana ke sAtha-sAtha nivAsa, bhojana Adi kI bhI uttama vyavasthA hai| zodhakAryoM ke mArgadarzana evaM zikSaNa hetu DaoN. sAgaramalajI jaina kA satat sAnidhya prApta hai| ise vikrama vizvavidyAlaya ujjaina dvArA zodha saMsthAna ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI gaI hai| For PrPrinted at Akrati OffsethJJAIN Ph. 0734-25617200,98276772780ral