Book Title: Apbhramsa Hindi Vyakaran
Author(s): Kamalchand Sogani, Shakuntala Jain
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004214/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra-racita sUtroM para AdhArita apabhraMza-hindI-vyAkaraNa saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina eir NANujjovo jobI jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI FOrAjasthAna Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra-racita sUtroM para AdhArita apabhraMza-hindI-vyAkaraNa saMpAdana DaoN. kamalacanda sogANI nidezaka jainavidyA saMsthAna-apabhraMza sAhitya akAdamI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina sahAyaka nidezaka apabhraMza sAhitya akAdamI jANujjIvajAta jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI zrI mahAvIrajI - 322 220 (rAjasthAna) dUrabhASa - 07469-224323 prApti-sthAna 1. sAhitya vikraya kendra, zrI mahAvIrajI . 2. sAhitya vikraya kendra digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 dUrabhASa - 0141-2385247 prathama saMskaraNa 2012 sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya - 350 rupaye ISBN No. 978-81-921276-9-9 pRSTha saMyojana phreNDsa kampyUTarsa jauharI bAjAra, jayapura - 302003 dUrabhASa - 0141-2562288 mudraka jayapura priNTarsa prA. li. ema.AI. roDa, jayapura - 302 001 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pRSTha saMkhyA kra.saM. viSaya prakAzakIya prArambhika viii 1X 76 1. saMjJA zabdoM ke vibhakti pratyaya 2. sarvanAma zabdoM ke vibhakti pratyaya 3. kriyAoM ke kAlabodhaka pratyaya 4. kRdantoM ke pratyaya 5. bhAvavAcya eMva karmavAcya ke pratyaya svArthika pratyaya 7. preraNArthaka pratyaya 8. saMkhyAvAcI zabda 9. avyaya 10. vividha pariziSTa - 1 saMjJA zabdoM kI rUpAvalI pariziSTa - 2 sarvanAma zabdoM kI rUpAvalI pariziSTa - 3 kriyArUpa va kAlabodhaka pratyaya pariziSTa - 4 saMkhyAvAcI zabda kI rUpAvalI pariziSTa - 5 AcArya hemacandra-racita sUtroM ke sandarbha sandarbha grantha sUcI 87 94 110 117 118 121 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra - racita sUtroM para AdhArita 'apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'apabhraMza-hindI-vyAkaraNa' adhyayanArthiyoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai| tIrthaMkara mahAvIra ne janabhASA prAkRta' meM upadeza dekara sAmAnyajana ke lie vikAsa kA mArga prazasta kiyaa| prAkRta bhASA hI apabhraMza ke rUpa meM vikasita hotI huI prAdezika bhASAoM evaM hindI kA strota bnii| ataH hindI evaM anya sabhI uttara bhAratIya bhASAoM ke vikAsa ke itihAsa ke adhyayana ke lie 'apabhraMza bhASA' kA adhyayana Avazyaka hai| - 'apabhraMza IsA kI lagabhaga sAtavIM se terahavIM zatAbdI taka sampUrNa uttara bhArata kI sAmAnya loka-jIvana ke paraspara vyavahAra kI bolI rahI hai| hamAre deza meM prAcInakAla se hI lokabhASAoM meM sAhitya-racanA hotI rahI hai| 'apabhraMza' bhI eka aisI hI lokabhASA/janabhASA thI jisameM jIvana kI sabhI vidhAoM meM puSkalamAtrA meM sAhitya racA gyaa| apabhraMza sAhitya kI vizAlatA, lokapriyatA aura mahattA ke kAraNa hI AcArya hemacandra ne apane prAkRta-vyAkaraNa' ke caturtha pAda meM sUtra saMkhyA 329 se 446 taka svatantra rUpa se apabhraMza bhASA kI vyAkaraNa-racanA kii| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kahanA atizayokti nahIM hai ki apabhraMza bhAratIya AryabhASAoM (uttara - bhAratIya bhASAoM) kI jananI hai, unake vikAsa kI eka avasthA hai| DaoN. hajArIprasAda dvivedI ke anusAra- 'sAhityika paramparA kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to apabhraMza ke sabhI kAvyarUpoM kI paramparA hindI meM hI surakSita hai|'' dvivedI jI ne to apabhraMza ko hindI kI 'prANadhArA' kahAM hai| hindI evaM anya sabhI uttara- bhAratIya bhASAoM ke itihAsa ko jAnane ke liye apabhraMza kA adhyayana Avazyaka hI nahIM anivArya hai| ataH rASTrabhASA hindI sahita Adhunika bhAratIya. bhASAoM ke sandarbha meM yaha kahanA ki apabhraMza kA adhyayana rASTrIya cetanA aura ekatA kA poSaka hai ucita pratIta hotA hai| apabhraMza sAhitya ke adhyayana-adhyApana evaM pracAra-prasAra ke uddezya se digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI dvArA saMcAlita 'jainavidyA saMsthAna' ke antargata apabhraMza sAhitya akAdamI kI sthApanA san 1988 meM kI gii| akAdamI kA prayAsa hai- apabhraMza ke adhyayana-adhyApana ko sazakta karake usake sahI rUpa ko sAmane rakhanA jisase prAcIna sAhityika- nidhi ke sAtha-sAtha Adhunika AryabhASAoM ke svabhAva aura unakI sambhAvanAe~ bhI spaSTa ho skeN| A vartamAna meM apabhraMza bhASA ke adhyayana ke lie patrAcAra ke mAdhyama se apabhraMza sarTiphikeTa va apabhraMza DiplAmo pAThyakrama saMcAlita haiM, ye donoM pAThyakrama rAjasthAna vizvavidyAlaya se mAnyatA prApta haiN| kisI bhI bhASA ko sIkhane, jAnane, samajhane ke lie usake racanAtmaka svarUpa / saMracanA ko jAnanA Avazyaka hai| apabhraMza ke adhyayana ke liye bhI (vi) For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI racanA-prakriyA evaM vyAkaraNa kA jJAna Avazyaka hai| apabhraMza bhASA ko sIkhane-samajhane ko dhyAna meM rakhakara hI 'apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza abhyAsa saurabha', 'apabhraMza kAvya saurabha', 'prauDha apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza-vyAkaraNa' 'apabhraMza abhyAsa uttara pustaka' 'apabhraMza-vyAkaraNa evaM chaMda-alaMkAra abhyAsa uttara pustaka' Adi pustakoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa' isI krama kA prakAzana hai| 'apabhraMza-hindI-vyAkaraNa' apabhraMza bhASA ko sIkhane-samajhane kI dizA meM prathama va anUThA prayAsa hai| isakA prastutikaraNa atyanta sahaja, sarala, subodha evaM navIna zailI meM kiyA gayA hai jo vidyArthiyoM ke lie atyanta upayogI hogaa| isa pustaka meM apabhraMza ke saMjJA-sarvanAma vibhaktiyoM, kriyA-rUpoM, kRdantoM, svArthika pratyayoM, preraNArthaka pratyayoM, avyayoM Adi ko hindI bhASA meM saralatA se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha pustaka vizvavidyAlayoM ke hindI, saMskRta, itihAsa, rAjasthAnI Adi vibhAgoM ke adhyayanArthiyoM ke lie upayogI siddha hogI, aisI AzA hai| yahA~ yaha jAnanA Avazyaka hai ki saMskRta-jJAna ke abhAva meM bhI adhyayanArthI 'apabhraMza-hindI-vyAkaraNa' ke mAdhyama se apabhraMza bhASA kA samucita jJAna prApta kara skeNge| zrImatI zakuntalA jaina ema.phila. (saMskRta) ne bar3e parizrama se 'apabhraMza-hindI-vyAkaraNa' ko taiyAra kiyA hai jisase adhyayanArthI apabhraMza bhASA ko sIkhane meM anavarata utsAha banAye rakha skeNge| ataH ve hamArI badhAI kI pAtra haiN| (vii) For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-prakAzana ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke vidvAnoM vizeSatayA zrImatI zakuntalA jaina ke AbhArI haiM jinhoMne 'apabhraMza - hindI- vyAkaraNa likhakara apabhraMza ke paThana-pAThana ko sugama banAne kA prayAsa kiyA hai / pRSTha saMyojana ke lie phreNDsa kampyUTarsa evaM mudraNa ke lie jayapura priNTarsa prA. li. dhanyavAdArha hai| jasTisa nagendra kumAra jaina prakAzacandra jaina DaoN. kamalacanda sogANI maMtrI adhyakSa saMyojaka jainavidyA saMsthAna samiti jayapura prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI tIrthaMkara zreyAMsanAtha mokSa kalyANaka divasa zrAvaNa zuklA pUrNimA vIra nirvANa saMvat - 2538 02.08.2012 (viii) For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambhika apabhraMza bhASA ke sambandha meM nimnalikhita sAmAnya jAnakArI Avazyaka hai __ apabhraMza kI varNamAlA svara- a, A, i, I, u, U, e, o| vyaMjana- ka, kha, ga, gha, ng| ca, cha, ja, jh,ny| Ta, Tha, Da, Dha, nn| ta, tha, da, dha, n| pa, pha, ba, bha, m| ya, ra, la, v| sa, h| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki asaMyukta avasthA meM Ga aura kA prayoga apabhraMza bhASA meM nahIM pAyA jaataa| hemacandra kRta apabhraMza vyAkaraNa meM Ga aura a kA saMyukta prayoga upalabdha hai| na kA bhI saMyukta aura asaMyukta avasthA meM prayoga dekhA jAtA hai| Ga, Ja, na ke sthAna para saMyukta avasthA meM anusvAra bhI vikalpa se hotA hai| vacana . apabhraMza bhASA meM do hI vacana hote haiM- ekavacana aura bhuvcn| liMga apabhraMza bhASA meM tIna liMga hote haiM- pulliMga, napuMsakaliMga aura striiliNg| apabhraMza bhASA meM tIna puruSa hote haiM- uttama puruSa, madhyama puruSa, anya (ix) For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA vibhakti apabhraMza bhASA meM saMjJA meM ATha vibhaktiyA~ hotI haiM aura sarvanAma meM sAta vibhaktiyA~ hotI haiN| sarvanAma meM saMbodhana vibhakti nahIM hotI hai| vibhakti pratyaya-cihna prathamA dvitIyA ko se, (ke dvArA) caturthI ke lie se (pRthak artha meM) 6. SaSThI kA, ke, kI 7. saptamI meM, para 8. sambodhana he apabhraMza bhASA meM caturthI vibhakti aura SaSThI vibhakti meM eka jaise pratyaya hote haiN| kriyA apabhraMza bhASA meM do prakAra kI kriyAe~ hotI haiM- sakarmaka aura akrmk| laM + vio paMcamI kAla apabhraMza bhASA meM cAra prakAra ke kAla varNita haiM1. vartamAnakAla 2. bhUtakAla 3. bhaviSyatkAla 4. vidhi evaM AjJA apabhraMza bhASA meM bhUtakAla ko vyakta karane ke liye bhUtakAlika kRdanta kA prayoga bahulatA se kiyA gayA hai| zabda apabhraMza bhASA meM chaha prakAra ke zabda pAe jAte haiM1. akArAnta 2. AkArAnta 3. ikArAnta 4. IkArAnta 5. ukArAnta 6. UkArAnta For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza-hindI-vyAkaraNa meM prayukta saMjJA zabda (ka) pulliMga zabda - deva, hari, gAmaNI, sAhu, sayaMbhU (kha) napuMsakaliMga zabda - kamala, vAri, mahu (ga) strIliMga zabda - kahA, mai, lacchI, gheNu, bahU pulliMga akArAnta pulliMga - deva ikArAnta pulliMga - hari IkArAnta pulliMga - gAmaNI ukArAnta pulliMga - sAhu UkArAnta pulliMga - sayaMbhU ___napuMsakaliMga akArAnta napuMsakaliMga - kamala ikArAnta napuMsakaliMga - vAri ukArAnta napuMsakaliMga - mahu strIliMga AkArAnta strIliMga - kahA ikArAnta strIliMga - maha IkAeranta stIgie - lacchI ukArAnta strIliMga - gheNu UkArAnta strIliMga - bahU (xi) For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. saMjJA zabdoM ke vibhakti pratyaya akArAnta (pu., napuM.) (ka) prathamA ekavacana 1 / 1 (kha) dvitIyA ekavacana 2 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'u' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise prathamA ekavacana 1 / 1 (ka) deva (pu.) (deva+u) = devu (prathamA ekavacana) 2. kamala (napuM.) (kamala + u ) = kamalu (prathamA ekavacana) dvitIyA ekavacana 2/1 (kha) deva (pu.) (deva + 3 ) = devu (dvitIyA ekavacana ) kamala (napuM.) (kamala +3 ) = kamalu ( dvitIyA ekavacana) 3. - akArAnta (pu.) prathamA ekavacana 1 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'o' pratyaya bhI jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+o) = devo (prathamA ekavacana) anya rUpa - deva, devA, devu akArAnta (pu., napuM. ) tRtIyA ekavacana 3 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM antya 'a' kA 'e' karake usameM 'Na', 'NaM' aura anusvAra (*) jor3e jAte haiN| jaise deva (pu.) (deve+Na / NaM) = deveNa / deveNaM (tRtIyA ekavacana) (deveM+) = deveM (tRtIyA ekavacana) kamala (napuM.) (kamale +Na /NaM) = kamaleNa / kamaleNaM (tRtIyA ekavacana) (kamale + ) = kamaleM (tRtIyA ekavacana) 0 apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (1) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. ... akArAnta (pu.,napuM.) saptamI ekavacana 7/1 . . apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'i' aura 'e' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+i) = devi (saptamI ekavacana) (deva+e) = deve (saptamI ekavacana) kamala (napuM.)(kamala+i) = kamali (saptamI ekavacana) (kamala+e) = kamale (saptamI ekavacana) *------ akArAnta (pu.,napuM.) tRtIyA bahuvacana 3/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM antya 'a' kA vikalpa se 'e' karake usameM 'hiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deve+hiM) = devehiM (tRtIyA bahuvacana) kamala (napuM.)(kamale+hiM) = kamalehiM (tRtIyA bahuvacana) anya rUpadeva (pu.) (deva+hiM) = devahiM (tRtIyA bahuvacana) kamala (napuM.)(kamala+hiM) = kamalahiM (tRtIyA bahuvacana) akArAnta (pu.,napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'he' aura 'hu' pratyaya jor3e jAte haiN|jaisedev (pu.) (deva+he) = devahe (paMcamI ekavacana) (deva+hu) = devahu (paMcamI ekavacana) kamala (napuM.)(kamala+he) = kamalahe (paMcamI ekavacana) (kamala+hu) = kamalahu (paMcamI ekavacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. akArAnta (pu.,napuM.) paMcamI bahuvacana 5/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti bahuvacana meM hu~' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+huM) = devahuM (paMcamI bahuvacana) kamala (napuM.)(kamala+huM) = kamalahuM (paMcamI bahuvacana) --------------------- ------------ akArAnta (pu.,napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'su', 'ho' aura 'ssu' pratyaya jor3e jAte haiN| jaisedeva (pu.) (deva+su) = devasu (SaSThI ekavacana) (deva+ho) = devaho (SaSThI ekavacana) (deva+ssu) = devassu (SaSThI ekavacana) kamala (napuM.) (kamala+su) = kamalasu (SaSThI ekavacana) (kamala+ho) = kamalaho (SaSThI ekavacana) (kamala+ssu) = kamalassu (SaSThI ekavacana) . . . akArAnta (pu.,napuM.) SaSThI bahuvacana 6/2 . apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'he' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisedeva (pu.) (deva+haM) = devahaM (SaSThI bahuvacana) kamala (napuM.)(kamala+haiM) = kamalahaM (SaSThI bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) saptamI bahuvacana 7/2 10. apabhraMza bhASA meM i-IkArAnta va u-UkArAnta pulliMga aura ikArAnta va ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'he' aura 'haM' pratyaya tathA saptamI vibhakti bahuvacana meM 'hu~' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise SaSThI bahuvacana 6/2 (ka) hari (pu.) (hari+huM) = harihuM (SaSThI bahuvacana) (hari+haM) = harihaM (SaSThI bahuvacana) gAmaNI (pu.)(gAmaNI+huM) = gAmaNIhuM (SaSThI bahuvacana) _ (gAmaNI+ha) = gAmaNIhaM (SaSThI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+huM) = sAhuhaM (SaSThI bahuvacana) / (sAhu+haM) = sAhuhaM (SaSThI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+huM) = sayaMbhUhaM (SaSThI bahuvacana) (sayaMbhU+ha) = saMyabhUhaM (SaSThI bahuvacana) vAri (napuM.)(vAri+huM) = vArihuM (SaSThI bahuvacana) _ (vAri+ha) = vArihaM (SaSThI bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+huM) = mahuhaM (SaSThI bahuvacana) (mahu+haM) = mahuhaM (SaSThI bahuvacana) ___ saptamI bahuvacana 7/2 (kha) hari (pu.) (hari+huM) = harihuM (saptamI bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+huM) = gAmaNIhuM (saptamI bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhu (pu.) (sAhu+huM) = sAhuhuM (saptamI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+huM) = sayaMbhUhuM (saptamI bahuvacana) vAri (napuM.) (vAri+huM) = vArihuM (saptamI bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+huM) = mahuhuM (saptamI bahuvacana) i-IkArAnta, u- UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM. ) 11. (ka) paMcamI ekavacana 5 / 1 (kha) paMcamI bahuvacana 5 / 2 (ga) saptamI ekavacana 7/1 apabhraMza bhASA meM i-IkArAnta va u- UkArAnta pulliMga aura ikArAnta va ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'hai', paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'hu~' tathA saptamI ekavacana meM 'hi' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise paMcamI ekavacana 5 / 1 (ka) hari (pu.) (hari+he) = harihe (paMcamI ekavacana ) gAmaNI (pu.) ( gAmaNI + he) = gAmaNIhe (paMcamI ekavacana ) sAhu (pu.) (sAhu+he) = sAhuhe (paMcamI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+he) = sayaMbhUhe (paMcamI ekavacana ) vAri (napuM.) (vAri+he) = vArihe (paMcamI ekavacana) mahu ( napuM.) (mahu + he) = mahuhe (paMcamI ekavacana ) paMcamI bahuvacana 5/2 (kha) hari (pu.) (hari+huM) = harihuM (paMcamI bahuvacana) gAmaNI (pu.)(gAmaNI+huM) = gAmaNIhuM (paMcamI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+hu) = sAhuhuM (paMcamI bahuvacana) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (5) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+huM) = sayaMbhUhaM (paMcamI bahuvacana) vAri (napuM.)(vAri+huM) = vArihuM (paMcamI bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+huM) = mahuhuM (paMcamI bahuvacana) saptamI ekavacana 7/1 (ga) hari (pu.) (hari+hi) = harihi (saptamI ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+hi) = gAmaNIhi (saptamI ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+hi) = sAhuhi (saptamI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+hi) = sayaMbhUhi (saptamI ekavacana) / vAri (napuM.) (vAri+hi) = vArihi (saptamI ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+hi) = mahuhi (saptamI ekavacana) 12. i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) ikArAnta, ukArAnta (napuM.) tRtIyA ekavacana 3/1 apabhraMza bhASA meM i-IkArAnta va u-UkArAnta pulliMga aura ikArAnta va ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'eM', 'Na', 'NaM' aura 'anusvAra' (.) jor3e jAte haiN| jaisehari (pu.) (hari+eM) = harieM (tRtIyA ekavacana) (hari+Na/NaM) = hariNa/hariNaM (tRtIyA ekavacana) (hari+0) = hariM (tRtIyA ekavacana) gAmaNI (pu.)(gAmaNI+eM) = gAmaNIeM (tRtIyA ekavacana) (gAmaNI+Na/Na) gAmaNINa/gAmaNINaM(tRtIyA ekavacana) (gAmaNI+1) = gAmaNI (tRtIyA ekavacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhu (pu.) (sAhu+eM) = sAhueM (tRtIyA ekavacana) (sAhu+Na/NaM) = sAhuNa/sAhuNaM (tRtIyA ekavacana) (sAhu+* ) = sAhuM (tRtIyA ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+eM) = sayaMbhUeM (tRtIyA ekavacana) (sayaMbhU+Na/NaM) = sayaMbhUNa/sayaMbhUNaM (tRtIyA ekavacana) (sayaMbhU+ *) = sayaMbhU (tRtIyA ekavacana) vAri (napuM.)(vAri+eM) = vArieM (tRtIyA ekavacana)) (vAri+Na/NaM) = vAriNa/vAriNaM (tRtIyA ekavacana) (vAri+) = vAriM (tRtIyA ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+eM) = mahueM (tRtIyA ekavacana) (mahu+Na/j) = mahuNa/mahuNaM (tRtIyA ekavacana) (mahu+i) = mahuM (tRtIyA ekavacana) akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) (ka) prathamA ekavacana 1/1 (kha) prathamA bahuvacana 1/2 (ga) dvitIyA ekavacana 2/1 (gha) dvitIyA bahuvacana 2/2 13. (i) apabhraMza bhASA meM akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana va prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'zUnya' ..pratyaya jor3A jAtA hai| jaise . prathamA ekavacana 1/1 (ka) deva (pu.) (deva+0) = deva (prathamA ekavacana) hari (pu.) (hari+0) = hari (prathANa ekavacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa . (7) For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . gAmaNI (pu.) (gAmaNI+0) = gAmaNI (prathamA ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+0) = sAhu (prathamA ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0) = sayaMbhU (prathamA ekavacana) prathamA bahuvacana 1/2 . (kha) deva (pu.) (deva+0) = deva (prathamA bahuvacana) hari (pu.) (hari+0) = hari (prathamA bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+0) = gAmaNI (prathamA bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+0) = sAhu (prathamA bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0) = sayaMbhU (prathamA bahuvacana) dvitIyA ekavacana 2/1 (ga) deva (pu.) (deva+0) = deva (dvitIyA ekavacana) hari (pu.) (hari+0) = hari (dvitIyA ekavacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+0) = gAmaNI (dvitIyA ekavacana) sAhu (pu.) (sAhu+0) = sAhu (dvitIyA ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0) = sayaMbhU (dvitIyA ekavacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (gha) deva (pu.)(deva+0) = deva (dvitIyA bahuvacana) hari (pu.) (hari+0) = hari (dvitIyA bahuvacana) gAmaNI (pu.)(gAmaNI+0) = gAmaNI (dvitIyA bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+0) = sAhu (dvitIyA bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0) = sayaMbhU (dvitIyA bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) prathamA ekavacana 1/1 (kha) prathamA bahuvacana 1/2 (ga) dvitIyA ekavacana 2/1 (gha) dvitIyA bahu vacana 2/2 (ii) apabhraMza bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana va prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise prathamA ekavacana 1/1 (ka) kamala (napuM.)(kamala+0) = kamala (prathamA ekavacana) vAri (napuM.)(vAri+0) = vAri (prathamA ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (prathamA ekavacana) . prathamA bahuvacana 1/2 (kha) kamala (napuM.)(kamala+0) = kamala (prathamA bahuvacana) - vAri (napuM.)(vAri+0) = vAri (prathamA bahuvacana) .... mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (prathamA bahuvacana) / . dvitIyA ekavacana 2/1 (ga) kamala (napuM.) (kamala+0) = kamala (dvitIyA ekavacana) . vAri (mapuM.) (vAri+0) = vAri (dvitIyA ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (dvitIyA ekavacana) _ dvitIyA bahuvacana 2/2 (gha) kamala (napuM.) (kamala+0) = kamala (dvitIyA bahuvacana) ___vAri (napuM.)(vAri+0) = vAri (dvitIyA bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (dvitIyA bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) (ka) prathamA ekavacana 1/1 (kha) prathamA bahuvacana 1/2 (ga) dvitIyA ekavacana 2/1 (gha) dvitIyA bahuvacana 2/2 .. apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti ekavacana va prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise prathamA ekavacana 1/1 (ka) kahA (strI.) (kahA+0) = kahA (prathamA ekavacana) mai (strI.) (mai+0) = mai (prathamA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+0) = lacchI (prathamA ekavacana) dheNu (strI.) (dheNu+0) = gheNu (prathamA ekavacana) bahU (strI.) (bahU+0) = bahU (prathamA ekavacana) / prathamA bahuvacana 1/2 (kha) kahA (strI.) (kahA+0) = kahA (prathamA bahuvacana) mai (strI.) (mai+0) = mai (prathamA bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+0) = lacchI (prathamA bahuvacana) gheNu (strI.) (dheNu+0) = gheNu (prathamA bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+0) = bahU (prathamA bahuvacana) dvitIyA ekavacana 2/1 (ga) kahA (strI.) (kahA+0) = kahA (dvitIyA ekavacana) mai (strI.) (mai+0) = mai (dvitIyA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+0) = lacchI (dvitIyA ekavacana) (10) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) dheNu (strI.) ( dheNu +0 ) = dheNu (dvitIyA ekavacana) bahU (strI.) (bahU +0) = bahU (dvitIyA ekavacana ) dvitIyA bahuvacana 2/2 kahA (strI.) ( kahA +0 ) = kahA (dvitIyA bahuvacana) mai (strI.) ( mai + 0 ) = mai (dvitIyA bahuvacana) lacchI (strI.) ( lacchI +0) = dheNu (strI.) (dheNu +0 ) = dheNu (dvitIyA bahuvacana) bahU (strI.) ( bahU +0) = bahU ( dvitIyA bahuvacana) lacchI ( dvitIyA bahuvacana) akArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta (pu.) (kaM) SaSThI ekavacana 6 / 1 ( kha ) SaSThI bahuvacana 6/2 14. (i) apabhraMza bhASA meM akArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti bahuvacana 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise meM - SaSThI ekavacana 6/1 (ka) deva (pu.) (deva+0) = deva (SaSThI ekavacana) hari (pu.) (hari + 0 ) = hari ( SaSThI ekavacana ) gAmaNI (pu.) ( gAmaNI + 0 ) = gAmaNI (SaSThI ekavacana) sAhu (pu.) ( sAhu+0 ) = sAhu (SaSThI ekavacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0 ) = sayaMbhU (SaSThI ekavacana) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) deva (pu.) (deva+0) = deva (SaSThI bahuvacana) hari (pu.) (hari + 0 ) = hari ( SaSThI bahuvacana) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (11) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAmaNI (pu.) (gAmaNI+0) = gAmaNI (SaSThI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+0) = sAhu (SaSThI bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+0) = sayaMbhU (SaSThI bahuvacana) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) SaSThI ekavacana 6/1 (kha) SaSThI bahuvacana 6/2 (ii) apabhraMza bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga . saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisekamala (napuM.)(kamala+0) = kamala (SaSThI ekavacana) vAri (napuM.)(vAri+0) = vAri (SaSThI ekavacana) mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (SaSThI ekavacana) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) kamala (napuM.) (kamala+0) = kamala (SaSThI bahuvacana) vAri (napuM.)(vAri+0) = vAri (SaSThI bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+0) = mahu (SaSThI bahuvacana) AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) (ka) SaSThI ekavacana 6/1 (kha) SaSThI bahuvacana 6/2 (iii) apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana va SaSThI vibhakti bahuvacana meM 'zUnya' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise (12) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThI ekavacana 6/1 (ka) kahA (strI.)(kahA+0) = kahA (SaSThI ekavacana) mai (strI.) (mai+0) = mai (SaSThI ekavacana) lacchI (strI.)(lacchI+0) = lacchI (SaSThI ekavacana) dheNu (strI.)(dheNu+0) = gheNu (SaSThI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+0) = bahU (SaSThI ekavacana) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) kahA (strI.) (kahA+0) = kahA (SaSThI bahuvacana) mai (strI.) (mai+0) = mai (SaSThI bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+0) = lacchI (SaSThI bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu+0) = gheNu (SaSThI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+0) = bahU (SaSThI bahuvacana) -------------------- akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) saMbodhana bahavacana 8/2 15.(i) apabhraMza bhASA meM akArAnta, i- IkArAnta aura u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana bahuvacana meM 'ho' pratyaya jor3A jAtA hai| saMbodhana ke anya rUpa prathamA vibhakti ekavacana aura bahuvacana ke 'anurUpa hoMge jinheM pariziSTa-1 se samajhA jA sakatA hai| jaise saMbodhana bahuvacana (pu.) 8/2 deva (pu.) (deva+ho) = devaho (saMbodhana bahuvacana) hari (pu.) (hari+ho) = hariho (saMbodhana bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+ho) = gAmaNIho (saMbodhana bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+ho) = sAhuho (saMbodhana bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+ho) = sayaMbhUho (saMbodhana bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (13) For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) apabhraMza bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana bahuvacana meM 'ho' pratyaya jor3A jAtA hai| saMbodhana ke anya rUpa prathamA vibhakti ekavacana aura bahuvacana ke anurUpa hoMge jinheM pariziSTa-1 se samajhA jA sakatA hai| jaise saMbodhana bahuvacana (napuM.) 8/2 kamala (napaM (kamalara ho = kamalaho (saMbodhUna gundra) vAri (napuM.)(vAri+ho) = vAriho (saMbodhana bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+ho) = mahuho (saMbodhana bahuvacana) apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saMbodhana bahuvacana meM 'ho' pratyaya jor3A jAtA hai| saMbodhana ke anya rUpa prathamA vibhakti ekavacana aura bahuvacana ke anurUpa hoMge jinheM pariziSTa-1 se samajhA jA sakatA hai| jaise saMbodhana bahuvacana (strI.)8/2 kahA (strI.)(kahA+ho) = kahAho (saMbodhana bahuvacana) mai (strI.) (mai+ho) = maiho (saMbodhana bahuvacana) lacchI (strI.)(lacchI+ho) = lacchIho (saMbodhana bahuvacana) dheNu (strI.)(dheNu+ho) = gheNuho (saMbodhana bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+ho) = bahUho (saMbodhana bahuvacana) ------------------------------- akArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (pu.) (ka) tRtIyA bahuvacana 3/2 (kha) saptamI bahuvacana 7/2 16.(i) apabhraMza bhASA meM akArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta pulliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana tathA saptamI vibhakti bahuvacana meM 'hiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise (14) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA bahuvacana 3/2 (ka) deva (pu.) (deva+hiM) = devahiM (tRtIyA bahuvacana) hari (pu.) (hari+hiM) = harihiM (tRtIyA bahuvacana) gAmaNI (pu.)(gAmaNI+hiM) = gAmaNIhiM (tRtIyA bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+hiM) = sAhuhiM (tRtIyA bahuvacana) sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+hiM) = sayaMbhUhiM (tRtIyA bahuvacana) saptamI bahuvacana 7/2 (kha) deva (pu.) (deva+hiM) = devahiM (saptamI bahuvacana) hari (pu.) (hari+hiM) = harihiM (saptamI bahuvacana) gAmaNI (pu.) (gAmaNI+hiM) = gAmaNIhiM (saptamI bahuvacana) sAhu (pu.) (sAhu+hiM) = sAhuhiM (saptamI bahuvacana) .sayaMbhU (pu.) (sayaMbhU+hiM) = sayaMbhUhiM (saptamI bahuvacana) akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) tRtIyA bahuvacana 3/2 (kha) saptamI bahuvacana 7/2 (ii) apabhraMza bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana tathA saptamI vibhakti bahuvacana meM 'hiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise ___ tRtIyA bahuvacana 3/2 (ka) kamala (napuM.) (kamala+hiM) = kamalahiM (tRtIyA bahuvacana) vAri (napuM.) (vAri+hiM) = vArihiM (tRtIyA bahuvacana) . mahu (napuM.) (mahu+hiM) = mahuhiM (tRtIyA bahuvacana) - apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (15) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamI bahuvacana 7/2 (kha) kamala (napuM. ) ( kamala+hiM) = kamalahiM (saptamI bahuvacana) vAri ( napuM. ) ( vAri+hiM) = vArihiM (saptamI bahuvacana) mahu ( napuM.) (mahu + hiM) = mahahiM ( saptamI bahuvacana) AkArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta (strI.) (iii) (ka) tRtIyA bahuvacana 3 / 2 (kha) saptamI bahuvacana 7 / 2 apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti bahuvacana tathA saptamI vibhakti bahuvacana meM 'haM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise tRtIyA bahuvacana 3 / 2 (ka) kahA (strI.) (kahA + hiM) = kahAhiM (tRtIyA bahuvacana) mai (strI.) (mai + hiM) = maihiM (tRtIyA bahuvacana) (mai+hiM) lacchI (strI.) ( lacchI+hiM) = lacchIhiM (tRtIyA bahuvacana) (16) dheNu (strI.) (dheNu + hiM) = dheNuhiM (tRtIyA bahuvacana) bahU (strI.) (bahU + hiM) = bahUhiM (tRtIyA bahuvacana) (bahU+hiM) saptamI bahuvacana 7/2 (kha) kahA (strI.) ( kahA + hiM) = kahAhiM (saptamI bahuvacana) mai (strI.) (mai + hiM) = maihiM (saptamI bahuvacana) : lacchI (strI.)(lacchI+hiM) = lacchIhiM (saptamI bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu + hiM) = dheNuhiM (saptamI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU + hiM) = bahUhiM (saptamI bahuvacana) apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. (ka) AkArAnta, i-IkArAnta, u- UkArAnta (strI.) (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u- UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'u' aura 'o' pratyaya jor3e jAte haiN| jaise - prathamA bahuvacana 1/2 kahA (strI.) ( kahA + u ) = kahAu (prathamA bahuvacana) ( kahA + o = kahAo (prathamA bahuvacana) mai (strI.) (mai + u ) = maiu (prathamA bahuvacana) (mai+o) = maio (prathamA bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI + u ) = lacchIu (prathamA bahuvacana) ( lacchI+o ) = lacchIo (prathamA bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu + u ) = dheNuu (prathamA bahuvacana) (dheNu +o ) = dheNuo (prathamA bahuvacana) = bahUu (prathamA bahuvacana) bahU (strI.) (bahU + 3 ) ( bahU +o ) = bahUo (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (kha) kahA (strI.) ( kahA + u ) = kahAu (dvitIyA bahuvacana) ( kahA +o ) = kahAo ( dvitIyA bahuvacana) mai (strI.) (mai + u ) = maiu ( dvitIyA bahuvacana) ( mai + o ) = maio ( dvitIyA bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+u) = lacchIu ( dvitIyA bahuvacana) (lacchI+o) = lacchIo (dvitIyA bahuvacana) (17) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dheNu (strI.)(dheNu+u) = gheNuu (dvitIyA bahuvacana) ' (gheNu+o) = gheNuo (dvitIyA bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+u) = bahUGa (dvitIyA bahuvacana) (bahU+o) = bahUo (dvitIyA bahuvacana) 18. ma AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) tRtIyA ekavacana 3/1 apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke tRtIyA vibhakti ekavacana meM 'e' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisekahA (strI.)(kahA+e) = kahAe (tRtIyA ekavacana) mai (strI.) (mai+e) = maie (tRtIyA ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+e) = lacchIe (tRtIyA ekavacana) dheNu (strI.)(dheNu+e) = dheNue (tRtIyA ekavacana) bahU (strI.) (bahU+e) = bahUe (tRtIyA ekavacana) AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) (ka) SaSThI ekavacana 6/1 (kha) paMcamI ekavacana 5/1 apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana tathA paMcamI vibhakti ekavacana meM 'he' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise 19. (18) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThI ekavacana 6/1 (ka) kahA (strI.)(kahA+he) = kahAhe (SaSThI ekavacana) mai (strI.) (mai+he) = maihe (SaSThI ekavacana) lacchI (strI.)(lacchI+he) = lacchIhe (SaSThI ekavacana) dheNu (strI.)(dheNu+he) = gheNuhe (SaSThI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+he) = bahUhe (SaSThI ekavacana) paMcamI ekavacana 5/1 (kha) kahA (strI.) (kahA+he) = kahAhe (paMcamI ekavacana) mai (strI.) (mai+he) = maihe (paMcamI ekavacana) lacchI (strI.) (lacchI+he)= lacchIhe (paMcamI ekavacana) gheNu (strI.) (dheNu+he) = gheNuhe (paMcamI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+he) = bahUhe (paMcamI ekavacana) ----------- AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) (ka) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) paMcamI bahuvacana 5/2 * 20. apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga ___ saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti bahuvacana tathA paMcamI vibhakti bahuvacana meM 'ha' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise SaSThI bahuvacana 6/2 -- (ka) kahA (strI.)(kahA+hu) = kahAhu (SaSThI bahuvacana) mai (strI.) (mai+hu) = maihu (SaSThI bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+hu) = lacchIhu (SaSThI bahuvacana) dheNu (strI.)(dheNu+hu) = gheNuha (SaSThI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+hu) = bahUhu (SaSThI bahuvacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (19) For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamI bahuvacana 5/2 (kha) kahA (strI.) (kahA+hu) = kahAhu (paMcamI bahuvacana) mai (strI.) (mai+hu) = maihu (paMcamI bahuvacana) lacchI (strI.) (lacchI+hu) = lacchIhu (paMcamI bahuvacana) dheNu (strI.) (dheNu+hu) = gheNuha (paMcamI bahuvacana) bahU (strI.) (bahU+hu) = bahUhu (paMcamI bahuvacana) - - - - - --------------------------------- 21. AkArAnta, i-IkArAnta, u-UkArAnta (strI.) saptamI ekavacana 7/1 apabhraMza bhASA meM AkArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'hiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaisekahA (strI.)(kahA+hiM) = kahAhiM (saptamI ekavacana) mai (strI.) (mai+hiM) = maihiM (saptamI ekavacana) lacchI (strI.)(lacchI+hiM) = lacchIhiM (saptamI ekavacana) dheNu (strI.)(dheNu+hiM) = dheNuhiM (saptamI ekavacana) bahU (strI.) (bahU+hiM) = bahUhiM (saptamI ekavacana) 22. akArAnta, ikArAnta, ukArAnta (napuM.) (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'I' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise (20) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) prathamA bahuvacana 1/2 kamala (napuM.)(kamala+iM) = kamalaI (prathamA bahuvacana) vAri (napuM.)(vAri+iM) = vAriI (prathamA bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+iM) = mahuiM (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (kha) kamala (napuM.) (kamala+iM)= kamalaI (dvitIyA bahuvacana) vAri (napuM.) (vAri+iM) = vAriiM (dvitIyA bahuvacana) mahu (napuM.) (mahu+iM) = mahuiM (dvitIyA bahuvacana) ---------------- - 23. *dIrgha hone para hasva tathA hasva hone para dIrgha akArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta pulliMga, akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga aura AkArAnta, i-IkArAnta u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM meM prathamA vibhakti se saMbodhana taka ke pratyaya pare hone para/rahane para aMtima svara dIrgha hone para hasva tathA hrasva hone para dIrgha ho jAtA hai| (jo pratyaya saMjJA zabdoM meM milakara rUpa nirmANa karate haiM arthAt jo pare nahIM bane rahate vahA~ yaha niyama lAgU nahIM hotA hai) jaise- devu, devi, deveM, deveNa, devo| .. kamalu, kamali, kamale, kmlenn| isa niyama kA upayoga isa cihna se saMjJA-sarvanAma kI rUpAvalI meM darzAyA jaayegaa| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (21) For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. svara parivartana apabhraMza bhASA meM svara parivartana ke sAtha eka hI zabda ke aneka rUpa ho sakate haiN| jaisebAha/bAhA/bAhu = bhujA liha/lIha/leha = lakIra paTTi/piTTi/puTThi = pITha noTa- apabhraMza bhASA meM zabda-racanA-pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke samAna bhI hotI 1. hemacandra vRtti 4/329 (22) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. (ka) sarvanAma' zabdoM ke vibhakti pratyaya akArAnta sarvanAma(pu., napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga savvAdi sarvanAmoM ke paMcamI vibhakti ekavacana meM 'hAM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise akArAnta sarvanAma (pu.) paMcamI ekavacana 5/1 savva (saba) (pu.) (savva+hAM) = savvahAM (paMcamI ekavacana) iyara (dUsarA) (pu.) (iyara+hAM) = iyarahAM (paMcamI ekavacana) anna (dUsarA) (pu.) (anna+hAM) = anahAM (paMcamI ekavacana) puvva (pahalA) (pu.) (puvva+hAM) = puvvahAM (paMcamI ekavacana) sa (apanA) (pu.) (sa+hAM) = sahAM (paMcamI ekavacana) ta (vaha)(pu.) (ta+hAM) = tahAM (paMcamI ekavacana) ja (jo) (pu.)(ja+hAM) = jahAM (paMcamI ekavacana) ka (kauna,kyA) (pu.) (ka+hAM) = kahAM (paMcamI ekavacana) ekka (eka) (pu.) (ekka+hAM) = ekkahAM (paMcamI ekavacana) noTa 1. . jo pratyaya akArAnta (pu., napu.) va AkArAnta (strI.) saMjJA zabdoM meM prayukta hue haiM ve hI pratyaya akArAnta (pu., napu.) va AkArAnta (strI.) sarvanAmoM meM prayukta hoNge| yadyapi isameM kucha apavAda haiM jo sarvanAmoM kI rUpAvalI se samajhe jA sakate haiN| 'sarvanAma zabda isa prakAra haiM- savva (saba), iyara (dUsarA), anna (dUsarA) puvva (pahalA), sa (apanA), ta (vaha), ja (jo), ka (kauna,kyA), ekka (ek)| yahA~ savvAdi sarvanAmoM ke kucha vibhaktiyoM ke rUpa batAye jA rahe haiN| zeSa vibhaktiyoM ke rUpa pulliMga meM 'deva' ke samAna, napuMsakaliMga meM 'kamala' ke samAna tathA strIliMga meM 'kahA' ke samAna cleNge| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (23) For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta sarvanAma (napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 | (kha) savva (saba) (napuM.) (savva+hAM) = savvahAM (paMcamI ekavacana) iyara (dUsarA) (napuM.) (iyara+hAM) = iyarahAM (paMcamI ekavacana) anna (dUsarA) (napuM.) (anna+hAM) = annahAM (paMcamI ekavacana) puvva (pahalA) (napuM.) (puvva+hAM) = puvvahAM (paMcamI ekavacana) sa (apanA) (napuM.) (sa+hAM) = sahAM (paMcamI ekavacana) ta (vaha)(napuM.) (ta+hAM) = tahAM (paMcamI ekavacana) ja (jo) (napuM.) (ja+hAM) = jahAM (paMcamI ekavacana) ka (kauna,kyA) (napuM.) (ka+hAM) = kahAM (paMcamI ekavacana) ekka (eka) (napuM.) (ekka+hAM)= ekkahAM (paMcamI ekavacana) ------------------- 2. akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga ka sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana meM ihe' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise akArAnta sarvanAma (pu.) paMcamI ekavacana 5/1 (ka) ka (pu.) (ka+ihe) = kihe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - kahAM, kAhAM (paMcamI ekavacana) akArAnta sarvanAma (napuM.) paMcamI ekavacana 5/1 (kha) ka (napuM.) (ka+ihe) = kihe (paMcamI ekavacana) anya rUpa - kahAM, kAhAM (paMcamI ekavacana) (24) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) saptamI ekavacana 7/1 3. apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga savvAdi sarvanAmoM ke saptamI vibhakti ekavacana meM 'hiM' pratyaya jor3A jAtA hai| jaise akArAnta sarvanAma (pu.) saptamI ekavacana 7/1 (ka) savva (saba) (pu.) (savva+hiM) = savvahiM (saptamI ekavacana) iyara (dUsarA) (pu.) (iyara+hiM) = iyarahiM (saptamI ekavacana) anna (dUsarA) (pu.) (anna+hiM) = annahiM (saptamI ekavacana) puvva (pahalA) (pu.) (puvva+hiM) = puvvahiM (saptamI ekavacana) sa (apanA) (pu.) (sa+hiM) = sahiM (saptamI ekavacana) ta (vaha) (pu.) (ta+hiM) = tahiM (saptamI ekavacana) ja (jo) (pu.) (ja+hiM) = jahiM (saptamI ekavacana) ka (kauna,kyA) (pu.) (ka+hiM) = kahiM (saptamI ekavacana) ekka (eka) (pu.) (ekka+hiM) = ekkahiM (saptamI ekavacana) akArAnta sarvanAma (napuM.) saptamI ekavacana 7/1 (kha) savva (saba) (napuM.) (savva+hiM) = savvahiM (saptamI ekavacana) iyara (dUsarA) (napuM.) (iyara+hiM) = iyarahiM (saptamI ekavacana) anna (dUsarA) (napuM.) (anna+hiM) = annahiM (saptamI ekavacana) puvva (pahalA) (napuM.) (puvva+hiM) = puvvahiM (saptamI ekavacana) sa (apanA) (napuM.) (sa+hiM) = sahiM (saptamI ekavacana) ta (vaha) (napuM.) (ta+hiM) = tahiM (saptamI ekavacana) ja (jo) (napuM.) (ja+hiM) = jahiM (saptamI ekavacana) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa . (25) For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaM (kauna,kyA)(napuM.) (ka+hiM) = kahiM (saptamI ekavacana) ekka (eka)(napuM.) (ekka+hiM) = ekkahiM (saptamI ekavacana) . ----------- (ka) akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga ja, ta aura ka sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'Asu' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| jaise ___ akArAnta sarvanAma (pu.) SaSThI ekavacana 6/1 ja (pu.) (ja+Asu) = jAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa - ja, jA, jaho, jAho, jassu (SaSThI ekavacana) ta (pu.) (ta+Asu) = tAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa- ta, tA, taho, tAho, tassu (SaSThI ekavacana) ka (pu.) (ka+Asu) = kAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa - ka, kA, kaho, kAho, kassu (SaSThI ekavacana) (kha) akArAnta sarvanAma (napuM.) SaSThI ekavacana 6/1 ja (napuM.) (ja+Asu) = jAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa - ja, jA, jaho, jAho, jassu (SaSThI ekavacana) ta (napuM.) (ta+Asu) = tAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa - ta, tA, taho, tAho, tassu (SaSThI ekavacana) ka (napuM.) (ka+Asu) = kAsu (SaSThI ekavacana) anya rUpa - ka, kA, kaho, kAho, kassu (SaSThI ekavacana) -------------------------- (26) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. AkArAnta sarvanAma (strI.) SaSThI ekavacana 6 / 1 apabhraMza bhASA meM AkArAnta strIliMga jA, tA aura kA sarvanAmoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM 'ahe' pratyaya vikalpa se jor3A jAtA hai| 'ahe' pratyaya jor3ane para jA, tA aura kA sarvanAmoM ke antya svara A kA lopa ho jAtA hai| jaise - jA (strI.) (jA+ahe) = jahe (SaSThI ekavacana ) anya rUpa - jA, ja, jAhe (SaSThI ekavacana) tA (strI.) (tA+ahe) = tahe (SaSThI ekavacana) anya rUpa - tA, ta, tAhe (SaSThI ekavacana) kA (strI.) (kA+ahe) = kahe (SaSThI ekavacana) anya rUpa kA, ka, kAhe (SaSThI ekavacana) akArAnta sarvanAma (pu., napuM.) (ka) prathamA ekavacana 1 / 1 (kha) dvitIyA ekavacana 2 / 1 6. (i) apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga ja sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'dhuM' bhI hotA hai| jaise prathamA ekavacana 1 / 1 ja (jo) (pu.) - dhuM (prathamA ekavacana ) - - anya rUpa ja, jA, ju, ja (jo ) ( napuM. ) - dhuM (prathamA ekavacana ) anya rUpa - ju (prathamA ekavacana ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa jo (prathamA ekavacana ) For Personal & Private Use Only (27) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA ekavacana 2/1 (kha) ja (jo) (pu.) - dhuM (dvitIyA ekavacana) (iii) anya rUpa (28) AkArAnta sarvanAma (strI.) (ka) prathamA ekavacana 1 / 1 ( kha ) dvitIyA ekavacana 2 / 1 (ii) apabhraMza bhASA meM AkArAnta strIliMga jA sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'dhuM' bhI hotA hai| jaise (ka) jA (jo) (strI.) - dhuM (prathamA ekavacana) anya rUpa - ju (prathamA ekavacana ) (kha) jA (jo) (strI.) - dhuM (dvitIyA ekavacana) anya rUpa ju (dvitIyA ekavacana) - ja (jo ) ( napuM.) - dhuM (dvitIyA ekavacana) anya rUpa - ju (dvitIyA ekavacana) ja, jA, ju (dvitIyA ekavacana) - akArAnta sarvanAma (pu., napuM. ) (ka) prathamA ekavacana 1 / 1 (kha) dvitIyA ekavacana 2 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga aura napuMsakaliMga ta sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se 'tra' bhI hotA hai| jaise prathamA ekavacana 1 / 1 (ka) ta ( vaha) (pu.) - traM (prathamA ekavacana ) anya rUpa - sa, sA, su, so, taM (prathamA ekavacana) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta (vaha)(napuM.) - traM (prathamA ekavacana) anya rUpa - taM (prathamA ekavacana) ___ dvitIyA ekavacana 2/1 (kha) ta (vaha)(pu.) - traM (dvitIyA ekavacana) anya rUpa - taM (dvitIyA ekavacana) ta (vaha)(napuM.) - traM (dvitIyA ekavacana) anya rUpa - taM (dvitIyA ekavacana) __AkArAnta sarvanAma (strI.) (ka) prathamA ekavacana 1/1(kha) dvitIyA ekavacana 2/1 (iv) AkArAnta strIliMga tA sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM vikalpa se traM' bhI hotA hai| jaise(ka) tA (strI.) (vaha) - traM (prathamA ekavacana) anya rUpa - sA, sa, taM (prathamA ekavacana) (kha) tA (strI.) (vaha) - traM (dvitIyA ekavacana) . anya rUpa - taM (dvitIyA ekavacana) --------------------------------------- akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1. apabhraMza bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga ima sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'imu' hotA hai| jaiseima (yaha)(napuM.) - imu (prathamA ekavacana) ___ - imu (dvitIyA ekavacana) - - - - - - - - - - - - - - - - -------- apabhraMza-hindI-vyAkaraNa * (29) For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1 8.(i) apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga eta sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'eho' hotA hai| jaiseeta (yaha) (pu.) - eho (prathamA ekavacana) - eho (dvitIyA ekavacana) akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga eta sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'eha' hotA hai| jaiseeta (yaha)(napuM.) - ehu (prathamA ekavacana) - ehu (dvitIyA ekavacana) , AkArAnta sarvanAma (strI.) prathamA ekavacana 1/1, dvitIyA ekavacana 2/1 apabhraMza bhASA meM AkArAnta strIliMga etA sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana va dvitIyA vibhakti ekavacana meM 'eha' hotA hai| jaiseetA (yaha)(strI.) - eha (prathamA ekavacana) __ - eha (dvitIyA ekavacana) akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 9. (i) apabhraMza bhASA meM akArAnta pulliMga eta sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'eI' hotA hai| jaise (30) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eta (yaha) (pu.) - ei (prathamA bahuvacana) - ei (dvitIyA bahuvacana) akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 (ii) apabhraMza bhASA meM akArAnta napuMsakaliMga eta sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'eI' hotA hai|jaiseet (yaha)(napuM.) - ei (prathamA bahuvacana) - ei (dvitIyA bahuvacana) AkArAnta sarvanAma (strI.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 (iii) apabhraMza bhASA meM AkArAnta strIliMga etA sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA bahuvacana meM 'eI' hotA hai| jaiseetA (yaha)(strI.) - ei (prathamA bahuvacana) - ei (dvitIyA bahuvacana) akArAnta sarvanAma (pu.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 _10. (i)apabhraMza bhASA meM pulliga amu sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'oI' hotA hai| jaiseamu (yaha) (pu.)- oi (prathamA bahuvacana) - oi (dvitIyA bahuvacana) akArAnta sarvanAma (napuM.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 (i) apabhraMza bhASA meM napuMsakaliMga amu sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'oI' hotA hai| jaise apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (31) For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) amu(yaha)(napuM.) - oi (prathamA bahuvacana) - oi (dvitIyA bahuvacana) AkArAnta sarvanAma (strI.) prathamA bahuvacana 1/2, dvitIyA bahuvacana 2/2 apabhraMza bhASA meM strIliMga amu sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana va dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'oI' hotA hai| jaiseamu (yaha)(strI.)- oi (prathamA bahuvacana) - oi (dvitIyA bahuvacana) ------------ 11. apabhraMza bhASA meM yaha ke artha meM pulliMga, napuMsakaliMga 'Aya' aura strIliMga 'AyA' kA prayoga bhI hotA hai| noTa : pulliMga, napuMsakaliMga meM Aya ke rUpa savva kI taraha tathA strIliMga meM AyA ke rUpa savvA (kahA) kI taraha cleNge| --- 12. apabhraMza bhASA meM saba ke artha meM pulliMga, napuMsakaliMga 'sAha' aura strIliMga 'sAhA' kA prayoga bhI hotA hai| noTa : pulliMga, napuMsakaliMga meM sAha ke rUpa savva kI taraha tathA strIliMga meM sAhA ke rUpa savvA (kahA) kI taraha cleNge| ------- 13. (i) apabhraMza bhASA meM kauna, kyA ke artha meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM 'kAI' kA prayoga bhI hotA hai| noTa : kAiM sabhI vibhaktiyoM (prathamA se saptamI taka) va donoM vacanoM (ekavacana va bahuvacana) meM kAI hI rahatA hai| (32) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) apabhraMza bhASA meM kauna, kyA ke artha meM pulliMga, napuMsakaliMga 'kavaNa' aura strIliMga 'kavaNA' kA prayoga bhI hotA hai| noTaH pulliMga, napuMsakaliMga meM kavaNa ke rUpa savva kI taraha tathA strIliMga kavaNA ke rUpa savvA (kahA) kI taraha cleNge| -------------- puruSavAcaka sarvanAma tumha (tuma) (tInoM liMgoM meM) prathamA ekavacana 1/1 14. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'tuhaM hotA hai| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tuhaM (prathamA ekavacana) ----- (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 15. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'tumhe' aura 'tumhaI hote haiN| prathamA bahuvacana 1/2 (ka) tumha (tuma) (tInoM liMga) - tumhe/tumhaI (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 - (kha). tumha (tuma) (tInoM liMga) - tumhe/tumhaiM (dvitIyA bahuvacana) . (ka) dvitIyA ekavacana 2/1(kha) tRtIyA ekavacana 3/1(ga) saptamI ekavacana 7/1 16. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana, tRtIyA vibhakti ekavacana tathA saptamI vibhakti ekavacana meM 'paI' aura 'taI hote haiN| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (33) For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA ekavacana 2/1 (ka) tumha (tuma) (tInoM liMga ) - paI / taI (dvitIyA ekavacana) tRtIyA ekavacana 3 / 1 (kha) tumha (tuma) (tInoM liMga ) - paI / taI (tRtIyA ekavacana) saptamI ekavacana 7/1 (ga) tumha (tuma) (tInoM liMga ) - paI / taI ( saptamI ekavacana) 17. 18. tRtIyA bahuvacana 3 / 2 apabhraMza bhASA meM pulliMga aura napuMsakaliMga tathA strIliMga tumha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM 'tumhehiM' hotA hai| tumha (tuma) (tInoM liMga ) - tumhehiM (tRtIyA bahuvacana) (34) (ka) paMcamI ekavacana 5 / 1 ( kha ) SaSThI ekavacana 6/1 apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana tathA SaSThI vibhakti ekavacana meM 'tau, tujjha aura tudhra' hote haiN| paMcamI ekavacana 5/1 (ka) tumha (tuma) (tInoM liMga ) - tau / tujjha / tudhra (paMcamI ekavacana ) SaSThI ekavacana 6/1 (kha) tumha (tuma) (tInoM liMga ) - tau / tujjha / tudhra ( SaSThI ekavacana) For Personal & Private Use Only apabhraMza - hindI- vyAkaraNa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) paMcamI bahuvacana 5/2 (kha) SaSThI bahuvacana 6/2 19. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke paMcamI vibhakti bahuvacana tathA SaSThI vibhakti bahuvacana meM tumhahaM' hotA hai| paMcamI bahuvacana 5/2 (ka) tumha (tuma) (tInoM liMga) - tumhahaM (paMcamI bahuvacana) . SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) tumha (tuma) (tInoM liMga) - tumhahaM (SaSThI bahuvacana) ___saptamI bahuvacana 7/2 20. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga tumha sarvanAma ke saptamI vibhakti bahuvacana meM 'tumhAsu' hotA hai| tumha (tuma) (tInoM liMga) - tumhAsu (saptamI bahuvacana) -------------------------------------- ma puruSavAcaka sarvanAma amha (maiM) (tInoM liMgoM meM) prathamA ekavacana 1/1 21. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ___ ke prathamA vibhakti ekavacana meM 'hauM' hotA hai| . . * amha (maiM) (tInoM liMga) - hauM (prathamA ekavacana) - - - - - - - - - - (ka) prathamA bahuvacana 1/2 (kha) dvitIyA bahuvacana 2/2 22. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma - ke prathamA vibhakti bahuvacana tathA dvitIyA vibhakti bahuvacana meM 'amhe' aura 'amhaI hote haiN| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (35) For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA bahuvacana 1/2 (ka) amha (maiM) (tInoM liMga) - amhe / amhaI (prathamA bahuvacana) dvitIyA bahuvacana 2/2 (kha) amha ( maiM ) ( tInoM liMga ) - amhe / amhaiM (dvitIyA bahuvacana) 23. (ka) dvitIyA ekavacana 2 / 1 (kha) tRtIyA ekavacana 3 / 1 ( ga ) saptamI ekavacana 7/1 apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ke dvitIyA vibhakti ekavacana, tRtIyA vibhakti ekavacana tathA saptamI vibhakti ekavacana meM 'maI' hotA hai| (ka) amha (maiM) (tInoM liMga) (ga) tRtIyA ekavacana 3 / 1 (kha) amha (maiM) (tInoM liMga ) - maI (tRtIyA ekavacana ) 24. 25. dvitIyA ekavacana 2/1 (36) 1 * maI (dvitIyA ekavacana ) saptamI ekavacana 7/1 amha (maiM) (.tInoM liMga) - maI ( saptamI ekavacana) tRtIyA bahuvacana 3 / 2 apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ke tRtIyA vibhakti bahuvacana meM 'amhehiM' hotA hai| amha (maiM) (tInoM liMga) - amhehiM (tRtIyA bahuvacana) (ka) paMcamI ekavacana 5 / 1 ( kha ) SaSThI ekavacana 6/1 apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ke paMcamI vibhakti ekavacana tathA SaSThI vibhakti ekavacana meM 'mahu', aura 'majjha' hote haiN| apabhraMza - hindI For Personal & Private Use Only -vyAkaraNa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamI ekavacana 5/1 (ka) amha (maiM) (tInoM liMga) - maha/majjhu (paMcamI ekavacana) SaSThI ekavacana 6/1 (kha) amha (maiM) (tInoM liMga) - maha/majjhu (SaSThI ekavacana) (ka) paMcamI bahuvacana 5/2 (kha) SaSThI bahuvacana 6/2 26. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ke paMcamI vibhakti bahuvacana tathA SaSThI vibhakti bahuvacana meM amhahaM' hotA hai| paMcamI bahuvacana 5/2 (ka) amha (maiM) (tInoM liMga) - amhahaM (paMcamI bahuvacana) SaSThI bahuvacana 6/2 (kha) amha (maiM) (tInoM liMga) - amhahaM (SaSThI bahuvacana) saptamI bahuvacana 7/2 27. apabhraMza bhASA meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga amha sarvanAma ke saptamI vibhakti bahuvacana meM 'amhAsu' hotA hai| . amha (maiM) (tInoM liMga) - amhAsu (saptamI bahuvacana) noTa- apabhraMza bhASA meM zabda-racanA-pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA' ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke mAna bhI hotI 1. hemacandra vRtti 4/329 apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (37) For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. (38) kriyAoM ke kAlabodhaka pratyaya vartamAnakAla uttama puruSa ekavacana 1 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vartamAnakAla ke uttama puruSa ekavacana meM vikalpa se 'u' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise (hasa + uM) = hasauM = (maiM) ha~satA hU~/ha~satI huuN| (va.u.pu. eka.) (ThA+uM)= ThAuM = (maiM) ThaharatA hU~/ThaharatI huuN| (va.u.pu.eka.) (ho+uM) = houM = (maiM) hotA hU~/hotI huuN| (va.u.pu.eka.) isake atirikta vartamAnakAla ke uttama puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'mi' pratyaya bhI uparyukta kriyAoM meM lagatA hai| 'mi' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'A' aura 'e' bhI ho jAtA hai| jaise ( hasa+mi) = hasami / hasAmi / hasemi= (maiM) ha~satA hU~ / ha~satI huuN| (va.upu.eka.) - (ThA+mi)=ThAmi = (maiM) ThaharatA hU~/ThaharatI huuN| (va.u.pu.eka.) ( ho + mi) = homi = (maiM) hotA hU~/hotI huuN| (va.u.pu.eka.) uttama puruSa bahuvacana 1/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vartamAnakAla ke uttama puruSa bahuvacana meM vikalpa se 'hu~' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise - (hasa+huM) = hasahuM = (hama donoM/hama saba) ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ThA+hu) = ThAhuM = ( hama donoM / hama saba ) Thaharate haiM / ThaharatI haiN| (va.u. pu. bahu.) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ho+huM) = hohuM = (hama donoM/hama saba) hote haiM/hotI haiN| (va.u.pu.bahu.) isake atirikta vartamAnakAla ke uttama puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'mo, mu aura ma' pratyaya bhI uparyukta kriyAoM meM lagate haiN| 'mo, mu aura ma' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'A' 'i' aura 'e' bhI ho jAtA hai| jaise(hasa+mo) = hasamo/hasAmo/hasimo/hasemo = (hama donoM/hama saba) ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ThA+mo) = ThAmo = (hama donoM/hama saba)Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ho+mo) = homo = (hama donoM/hama saba) hote haiM/hotI haiN| (va.u.pu.bahu.) (kha) (hasa+mu) hasamu/hasAmu/hasimu/hasemu = (hama donoM/hama saba) ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ThA+mu)-ThAmu = (hama donoM/hama saba)Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.u.pu.bahu .) (ho+mu)-homu = (hama saba) hote haiM/hotI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ga) (hasa+ma) = hasama/hasAma/hasima/hasema = (hama donoM/hama saba)ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ThA+ma)=ThAma = (hama donoM/hama saba)Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.u.pu.bahu.) (ho+ma)= homa = (hama donoM/hama saba) hote haiM/hotI haiN| (va.u.pu.bahu.) madhyama puruSa ekavacana 2/1 - 3. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vartamAnakAla ke madhyama puruSa ekavacana meM vikalpa se 'hi' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise (hasa+hi) = hasahi = (tuma) ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.eka.) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (39) For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ThA+hi) = ThAhi = (tuma) Thaharate ho/ThaharatI ho| (va.ma.pu.eka.) (ho+hi) = hohi = (tuma)hote ho/hotI ho| (va.ma.pu.eka.) isake atirikta vartamAnakAla ke madhyama puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'si aura se' pratyaya bhI akArAnta kriyAoM meM lagate haiN| 'si' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM kevala 'si' pratyaya hI . lagatA hai 'se' pratyaya nahIM lagatA hai| jaise(hasa+si) = hasasi/hasesi = (tuma) ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.eka.) (hasa+se) = hasase = (tuma) ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.eka.) (ThA+si)= ThAsi = (tuma) Thaharate ho/ThaharatI ho| (va.ma.pu.eka.) (ho+si) = hosi (tuma) hote ho/hotI ho| (va.ma.pu.eka.) ----------------- madhyama puruSa bahuvacana 2/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vartamAnakAla ke madhyama puruSa bahuvacana meM vikalpa se 'hu' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise(hasa+hu) = hasahu = (tuma donoM/tuma saba) ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.bahu.) (ThA+hu) = ThAhu = (tuma donoM/tuma saba) Thaharate ho/ThaharatI ho| (va.ma.pu.bahu.) (ho+hu) = hohu = (tuma donoM/tuma saba) hote ho/hotI ho|(v.m.pu.bhu.) isake atirikta vartamAnakAla ke madhyama puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'ha aura itthA' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'dha' pratyaya bhI uparyukta kriyAoM meM lagatA hai| 'ha' , itthA' aura 'dha' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| jaise apabhraMza-hindI-vyAkaraNa 4. (40) For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) (hasa+ha) hasaha/haseha=(tuma donoM/tuma saba) ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.bahu.) (ThA+ha) = ThAha = (tuma donoM/tuma saba)Thaharate ho/ThaharatI ho| (va.ma.pu.bahu .) (ho+ha) = hoha = (tuma donoM/tuma saba) hote ho/hotI ho| (va.ma.pu.bahu.) (kha) (hasa+itthA)=hasitthA/haseitthA = (tuma donoM/tuma saba)ha~sate ho/ha~satI ho| (va.ma.pu.bahu.) (ThA+itthA)=ThAitthA = (tuma donoM/tuma saba)Thaharate ho/ThaharatI ho|(v.m.pu.bhu.) (ho+itthA) hoitthA = (tuma donoM/tuma saba) hote ho/hotI ho|(v.m.pu.bhu.) (ga) (hasa+dha)-hasadha/hasedha=(tuma donoM/tuma saba) ha~sate ho/ha~satI ho|(v.m.pu.bhu.) (ThA+dha) = ThAdha = (tuma donoM/tuma saba)Thaharate ho/ThaharatI ho|(v.m.pu.bhu .) (ho+dha) = hodha = (tuma donoM/tuma saba) hote ho/hotI ho| (va.ma.pu.bahu.) ------------ ---------- 5. anya puruSa ekavacana 3/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta kriyAoM ke vartamAnakAla ke anya puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'i aura e' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'di aura de' pratyaya kriyAoM meM lagate haiN| 'I' tathA 'di' pratyaya lagane para kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM vartamAnakAla ke anya puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'I' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'di' pratyaya hI kriyAoM meM lagate haiM 'e' tathA 'de' pratyaya ina kriyAoM meM nahIM lagate haiN| jaise(hasa+i)= hasai/hasei = (vaha) ha~satA hai/ha~satI hai| (va.a.pu.eka.) (hasa+e) = hasae = (vaha) ha~satA hai/ha~satI hai| (va.a.pu.eka.) (hasa+di)= hasadi/hasedi = (vaha) ha~satA hai/ha~satI hai| (va.a.pu.eka.) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (41) For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. (ka) (kha) (42) ( hasa+de) = hasade = ( vaha) ha~satA hai / ha~satI hai| (va.a.pu. eka.) (ThA+i) = ThAi = (vaha) ThaharatA hai / ThaharatI hai / (va.a.pu. eka.) (ThA+di) = ThAdi = ( vaha) ThaharatA hai/ThaharatI hai| (va.a.pu.eka.) (ho+i) hoi = (vaha) hotA hai / hotI hai| (va.a.pu. eka.) = (ho+di) = hodi = (vaha) hotA hai/hotI hai| (va.a.pu.eka.) anya puruSa bahuvacana 3/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vartamAnakAla ke anya puruSa bahuvacana meM vikalpa se 'hiM' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise (hasa + hiM) = hasahiM = (ve donoM / ve saba ) ha~sate haiM / ha~satI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ThA+hiM) = ThAhiM (ve donoM / ve saba ) Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ho+hiM) = hohiM (ve donoM / ve saba ) hote haiM/hotI haiN| (va.a.pu.bahu.) isake atirikta vartamAnakAla ke anya puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASa ke anusAra 'nti, nte aura ire' pratyaya bhI uparyukta kriyAoM meM lagate haiN| prAkRta ke niyamAnusAra saMyuktAkSara ke pahile yadi dIrgha svara ho to vaha hrasva ho jAtA hai| jaise ( hasa+nti) = hasanti = (ve donoM/ve saba ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ThA+nti)=ThAnti-Thanti= (ve donoM / ve saba ) Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ho+nti) = honti = (ve donoM/ve saba) hote haiM/hotI haiN| (va.a.pu.bahu.) ( hasa + nte) = hasante = (ve donoM / ve saba ) ha~sate haiM/ ha~satI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ThA+nte) = ThAnte Thante = (ve donoM / ve saba ) Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.a.pu.bahu.) ( ho+nte) = honte = (ve donoM / ve saba ) hote haiM/hotI haiN| (va.a.pu.bahu.) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) (hasa+ire) = hasire = (ve donoM/ve saba) ha~sate haiM/ha~satI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ThA+ire) = ThAire = (ve donoM/ve saba) Thaharate haiM/ThaharatI haiN| (va.a.pu.bahu.) (ho+ire) = hoire = (ve donoM/ve saba) hote haiM/hotI haiN| (va.a.pu.bahu.) 7. bhUtakAla uttama puruSa 1/1, madhyama puruSa 2/1, anya puruSa 3/1 (ekavacana) uttama puruSa 1/2, madhyama puruSa 2/2, anya puruSa 3/2 (bahuvacana) apabhraMza bhASA meM akArAnta kriyAoM meM prAkRta bhASA ke anusAra bhUtakAla ke uttama puruSa ekavacana va bahuvacana, madhyama puruSa ekavacana va bahuvacana, anya puruSa ekavacana va bahuvacana meM 'Ia' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| jaise - uttama puruSa ekavacana 1/1 (hasa+Ia) = hasIa = (maiM) hNsaa/hNsii| (bhU.u.pu.eka.) uttama puruSa bahuvacana 1/2 (hasa+Ia) = hasIa = (hama donoM/hama saba) hNse/hNs| (bhU.u.pu.bahu.) - madhyama puruSa ekavacana 2/1 (hasa+Ia) = hasIa = (tuma) hNse/hNsii| (bhU.ma.pu.eka.) madhyama puruSa bahuvacana 2/2 (hasa+Ia) = hasIa = (tuma donoM/tuma saba) hNse/hNs| (bhU.ma.pu.bahu.) anya puruSa ekavacana 3/1 (hasa+Ia) = hasIa = (vaha) hNsaa/hNsii| (bhU.a.pu.eka.) anya puruSa bahuvacana 3/2 (hasa+Ia) = hasIa = (ve donoM/ve saba) hNse/hNsii| (bhU.a.pu.bahu.) ----------- apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (43) For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama puruSa 1/1, madhyama puruSa 2/1, anya puruSa 3/1 (ekavacana) uttama puruSa 1/2, madhyama puruSa 2/2, anya puruSa 3/2 (bahuvacana) apabhraMza meM AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM prAkRta bhASA ke anusAra bhUtakAla ke uttama puruSa ekavacana va bahuvacana, madhyama puruSa ekavacana va bahuvacana, anya puruSa ekavacana va bahuvacana meM 'sI', 'hI', 'hIa' pratyaya kriyAoM meM lagate haiN| jaise uttama puruSa ekavacana 1/1 (ThA+sI) = ThAsI = (maiM) tthhraa/tthhrii| (bhU.u.pu.eka.) (ThA+hI) = ThAhI = (maiM) tthhraa/tthhrii| (bhU.u.pu.eka.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (maiM) tthhraa/tthhrii| (bhU.u.pu.eka.) (ho+sI) = hosI = (maiM) huaa/huii| (bhU.u.pu.eka.) (ho+hI) = hohI = (maiM) huaa/huii| (bhU.u.pu.eka.) (ho+hIa) = hohIa = (maiM) huaa/huii| (bhU.u.pu.eka.) ___ uttama puruSa bahuvacana 1/2 (ThA+sI) = ThAsI = (hama donoM/hama saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.u.pu.bahu.) (ThA+hI) = ThAhI = (hama donoM/hama saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.u.pu.bahu.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (hama donoM/hama saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.u.pu.bahu.) (ho+sI) = hosI = (hama donoM/hama saba) hue/huiiN| (bhU.u.pu.bahu.) (ho+hI) = hohI = (hama donoM/hama saba) hue/huiiN| (bhU.u.pu.bahu.) (ho+hIa) = hohIa = (hama donoM/hama saba) hue/huiiN| (bhU.u.pu.bahu.) madhyama puruSa ekavacana 2/1 (ThA+sI) = ThAsI = (tuma) tthhre/tthhrii| (bhU.ma.pu.eka.) (44) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ThA+hI) = ThAhI = (tuma) tthhre/tthhrii| (bhU.ma.pu.eka.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (tuma) tthhre/tthhrii| (bhU.ma.pu.eka.) (ho+sI) = hosI = (tuma) hue/huii| (bhU.ma.pu.eka.) (ho+hI) = hohI = (tuma) hue/huii| (bhU.ma.pu.eka.) (ho+hIa) = hohIa = (tuma) hue/huii| (bhU.ma.pu.eka.) madhyama puruSa bahuvacana 2/2 (ThA+sI) = ThAsI = (tuma donoM/tuma saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.ma.pu.bahu.) (ThA+hI) = ThAhI = (tuma donoM/tuma saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.ma.pu.bahu.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (tuma donoM/tuma saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.ma.pu.bahu.) (ho+sI) = hosI = (tuma donoM/tuma saba) hue/huiiN| (bhU.ma.pu.bahu.) (ho+hI) = hohI = (tuma donoM/tuma saba) hue/huiiN| (bhU.ma.pu.bahu.) (ho+hIa) = hohIa = (tuma donoM/tuma saba) hue/huiiN| (bhU.ma.pu.bahu.) anya puruSa ekavacana 3/1 (ThA+sI) = ThAsI = (vaha) tthhraa/tthhrii| (bhU.a.pu.eka.) (ThA+hI) = ThAhI = (vaha) tthhraa/tthhrii| (bhU.a.pu.eka.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (vaha) tthhraa/tthhrii| (bhU.a.pu.eka.) (ho+sI) = hosI = (vaha) huaa/huii| (bhU.a.pu.eka.) (ho+hI) = hohI = (vaha) huaa/huii| (bhU.a.pu.eka.) (ho+hIa) = hohIa = (vaha) huaa/huii| (bhU.a.pu.eka.) . anya puruSa bahuvacana 3/2 (ThA+sI) = ThAsI = (ve donoM/ve saba) tthhre/tthhriiN| (bhU.a.pu.bahu.) (ThA+hI) = ThAhI = (ve donoM/ve saba) tthhre/tthhrii| (bhU.a.pu.bahu.) (ThA+hIa) = ThAhIa = (ve donoM/ve saba) tthhre/tthhriiN|.(bhuu.a.pu.bhu.) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (45) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ho+sI) = hosI = (ve donoM/ve saba) hue/huiiN| (bhU.a.pu.bahu.) - (ho+hI) = hohI = (ve donoM/ve saba) hue/huii| (bhU.a.pu.bahu.) (ho+hIa) = hohIa = (ve donoM/ve saba) hue/huiiN| (bhU.a.pu.bahu.) 9. bhaviSyatkAla -- uttama puruSa ekavacana 1/1 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke uttama puruSa ekavacana kA 'u' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(hasa+sa+uM) = hasisauM/hasesauM = (maiM) hNsuuNgaa/hluuNgii| (bha.u.pu.eka.) (ThA+sa+3) = ThAsauM (maiM) tthhruuNgaa/tthhruuNgii| (bha.u.pu.eka.) (ho+sa+3) = hosauM (maiM) houuNgaa/houuNgii| (bha.u.pu.eka.) isake atirikta uparyukta kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM prAkRta bhASA ke anusAra 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt prAkRta bhASA ke anusAra vartamAnakAla ke uttama puruSa ekavacana kA 'mi' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(hasa+hi+mi) = hasihimi/hasehimi (maiM) hNsuuNgaa/hNsuuNgii| (bha.u.pu.eka.) (ThA+hi+mi) = ThAhimi ((maiM) tthhruuNgaa/tthhruuNgii| (bha.u.pu.eka.) (ho+hi+mi) = hohimi (maiM) houuNgaa/houuNgii| (bha.u.pu.eka.) (46) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama puruSa bahuvacana 1/2 10. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke uttama puruSa bahuvacana kA 'hu~' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(hasa+sa+huM) = hasisahuM/hasesahuM = (hama donoM/hama saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ThA+sa+huM) = ThAsahuM = (hama donoM/hama saba) tthhreNge/tthhreNgii| (bha.upu.bahu.) (ho+sa+huM) = hosahuM = (hama donoM/hama saba) hoNge/hoNgii| (bha.u.pu.bahu.) isake atirikta uparyukta kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM prAkRta bhASA ke anusAra 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt prAkRta bhASA ke anusAra vartamAnakAla ke uttama puruSa bahuvacana ke 'mo, mu aura ma' pratyaya jor3a diye jAte haiM aura akArAnta kriyA ... ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(ka) (hasa+hi+mo)=hasihimo/hasehimo = (hama donoM/hama saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ThA+hi+mo) = ThAhimo = (hama donoM/hama saba) tthhreNge/tthhreNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ho+hi+mo) = hohimo = (hama donoM/hama saba) hoMge /hoNgii| (bha.u.pu.bahu.) (kha) (hasa+hi+mu) = hasihimu/hasehimu = (hama donoM/hama saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ThA+hi+mu) = ThAhimu = (hama donoM/hama saba) tthhreNge/tthhreNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ho+hi+mu) = hohimu = (hama donoM/hama saba) hoNge/hoNgii| (bha.u.pu.bahu.) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (47) For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) (hasa + hi+ma) = hasihima / hasehima = ( hama donoM/hama saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.u.pu.bahu.) (ThA+hi+ma) = ThAhima = (hama donoM / hama saba ) ThahareMge / tthhreNgii| (bha.u.pu.bahu.) ( ho + hi+ma) = hohima = (hama donoM / hama saba ) hoMge / hoNgii| (bha.u.pu.bahu.) madhyama puruSa ekavacana 2 / 1 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke madhyama puruSa ekavacana kA 'hi' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' aura 'e' ho jAtA hai / jaise = (tuma) ha~soge / hNsogii| (bha.ma.pu. eka.) ( hasa + sa + hi) = hasisahi / hasesahi (ThA+sa+hi) = ThAsahi = (tuma) Thaharoge / ThaharogI / (bha.ma.pu.eka.) (ho+sa+hi) = hosahi = (tuma) hooge / hoogii| (bha.ma.pu.eka.) isake atirikta bhaviSyatkAla ke artha meM uparyukta kriyAoM meM prAkRta bhASA ke anusAra 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt prAkRta bhASA ke anusAra vartamAnakAla ke madhyama puruSa ekavacana ke 'si aura se' pratyaya jor3a diye jAte haiM aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' aura 'e' ho jAtA hai / jaise(ka) (hasa+hi+si) =hasihisi / hasehisi = (tuma) ha~soge /hNsogii| (bha.ma.pu.eka.) (hasa + hi+ se) = hasihise/hasehise = (tuma) ha~soge / hNsogii| (bha.ma.pu.eka.) AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM kevala 'si' pratyaya hI jor3A jAtA hai 'se' pratyaya nahIM / jaise 11. (48) - apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) (ThA + hi+si) = ThAhisi = (tuma) Thaharoge / tthhrogii| (bha.ma.pu.eka.) ( ho + hi+si) = hohisi = (tuma) hooge / hoogii| (bha.ma.pu.eka.) 12. madhyama puruSa bahuvacana 2/2 apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke madhyama puruSa bahuvacana kA 'hu' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise ( hasa+sa+hu) = hasisaha / hasesahu = (tuma donoM / tuma saba ) ha~soge / hNsogii| (bha.ma.pu.bahu.) (ThA+sa+hu) = ThAsahu = (tuma donoM / tuma saba ) Thaharoge / tthhrogii| (bha.ma.pu.bahu.) (ho+sa+hu) = hosahu = (tuma donoM / tuma saba ) hovoge / hovogii| (bha.ma.pu.bahu.) isake atirikta bhaviSyatkAla ke artha meM uparyukta kriyAoM meM prAkRta bhASA ke anusAra 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt prAkRta bhASA ke anusAra vartamAnakAla ke madhyama puruSa bahuvacana ke 'ha aura itthA' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'dha' pratyaya bhI jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' aura 'e' ho jAtA hai / jaise (hasa + hi+ha) = hasihiha / hasehiha = (tuma donoM / tuma saba ) hNsoge/hNsogii| (bha.ma.pu. bahu (ThA+hi+ha) = ThAhiha = (tuma donoM / tuma saba ) Thaharoge / ThaharogI / (bha.ma.pu.bahu.) (ho+hi+ha) = hohiha = (tuma donoM / tuma saba ) hovoge / hovogii| (bha.ma.pu.bahu.) (49) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) (hasa+hi+itthA) = hasihitthA/hasehitthA = (tuma donoM/tuma saba) hNsoge/hNsogii| (bha.mapu.eka.) (ThA+hi+itthA)=ThAhitthA=(tuma donoM/tuma saba) tthhroge/tthhrogii| (bha.ma.pu.bahu.) (ho+hi+itthA) hohitthA (tuma donoM/tuma saba) hovoge/hovogii| (bha.ma.pu.bahu.) (ga) (hasa+hi+dha)= hasihidha/hasehidha= (tuma donoM/tuma saba) hNsoge/hNsogii| (bha.ma.pu.bahu) . (ThA+hi+dha) = ThAhidha = (tuma donoM/tuma saba) tthhroge/tthhrogii| (bha.ma.pu.bahu.) (ho+hi+dha) = hohidha = (tuma donoM/tuma saba) hovoge/hovogii| (bha.ma.pu.bahu.) -------- anya puruSa ekavacana 3/1 13. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke anya puruSa ekavacana ke 'i, e, di aura de' pratyaya jor3a diye jAte haiM aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| . AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM kevala 'i aura di' pratyaya hI kriyAoM meM jor3e jAte haiM 'e aura deM' pratyaya nhiiN| jaise(hasa+sa+i) = hasisai/hasesai = (vaha) ha~segA /hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+e) = hasisae/hasesae = (vaha) ha~segA /hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+di) = hasisadi/hasesadi = (vaha) ha~segA /hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+de) = hasisade/hasesade = (vaha) ha~segA /hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (ThA+sa+i) = ThAsai = (vaha) tthhregaa/tthhregii| (bha.a.pu.eka.) (ThA+sa+di) = ThAsadi = (vaha) tthhregaa/tthhregii| (bha.a.pu.eka.) (ho+sa+i) = hosai = (vaha) hovegaa/hovegii| (bha.a.pu.eka.) (ho+sa+di) = hosadi = (vaha) hovegaa/hovegii| (bha.a.pu.eka.) (50) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta bhaviSyatkAla ke artha meM uparyukta kriyAoM meM prAkRta bhASA ke anusAra 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke anya puruSa ekavacana ke 'i, e, di aura deM' pratyaya jor3a diye jAte haiM aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM meM kevala 'i aura di' pratyaya hI kriyAoM meM jor3e jAte haiM 'e aura deM' pratyaya nhiiN| jaise(hasa+hi+i) = hasihii/hasehii = (vaha) hNsegaa/hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+e) = hasihie/hasehie = (vaha) hNsegaa/hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+di) hasihidi/hasehidi = (vaha) hNsegaa/hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+de) = hasihide/hasehide = (vaha) hNsegaa/hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (ThA+hi+i) = ThAhii = (vaha) tthhregaa/tthhregii| (bha.a.pu.eka.) (ThA+hi+di) = ThAhidi = (vaha) tthhregaa/tthhregii| (bha.a.pu.eka.) (ho+hi+i) = hohii = (vaha) hovegaa/hovegii| (bha.a.pu.eka.) (ho+hi+di) = hohidi = (vaha) hovegaa/hovegii| (bha.a.pu.eka.) inake atirikta bhaviSyatkAla ke artha meM uparyukta kriyAoM meM zaurasenI bhASA ke anusAra 'ssi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke anya puruSa ekavacana kA 'di' pratyaya bhI . jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'i' ho jAtA hai| jaise(hasa+ssi+di) = hasissidi = (vaha) hNsegaa/hNsegii| (bha.a.pu.eka.) (ThA+ssi+di) = ThAssidi = (vaha) tthhregaa/tthhregii| (bha.a.pu.eka.) (ho+ssi+di) = hossidi = (vaha) hovegaa/hovegii| (bha.a.pu.eka.) --- apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (51) For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya puruSa bahuvacana 3/2 . 14. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM bhaviSyatkAla ke artha meM vikalpa se 'sa' pratyaya jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt vartamAnakAla ke anya puruSa bahuvacana kA 'hiM' pratyaya jor3a diyA jAtA hai aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(hasa+sa+hiM) = hasisahi/hasesahiM = (ve donoM/ve saba) hNseNge/hNseNgii| _(bha.a.pu.bahu.) (ThA+sa+hiM) = ThAsahiM = (ve donoM/ve saba) tthhreNge/tthhreNgii|(bh.a.pu.bhu.) (ho+sa+hiM) = hosahiM = (ve donoM/ve saba) hoNge/hoNgii| (bha.a.pu.bahu.) isake atirikta bhaviSyatkAla ke artha meM prAkRta bhASA ke anusAra uparyukta kriyAoM meM 'hi' pratyaya bhI jor3A jAtA hai, isako jor3ane ke pazcAt prAkRta bhASA ke anusAra vartamAnakAla ke anya puruSa bahuvacana ke 'nti, nte aura ire' pratyaya jor3a diye jAte haiM aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise(ka) (hasa+hi+nti) hasihinti/hasehinti (ve donoM/ve saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.a.pu.bahu.) (ThA+hi+nti) = ThAhinti = (ve donoM/ve saba) tthhreNge/tthhreNgii|(bh.a.pu.bhu.) (ho+hi+nti) = hohinti = (ve donoM/ve saba) hoNge/hoNgii| (bha.a.pu.bahu.) (kha) (hasa+hi+nte) hasihinte/hasehinte= (ve donoM/ve saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.a.pu.bahu.) (ThA+hi+nte) = ThAhinte = (ve donoM/ve saba) tthhreNge/tthhreNgii|(bh.a.pu.bhu .) (ho+hi+nte) = hohinte = (ve donoM/ve saba) hoNge/hoNgii| (bha.a.pu.bahu.) (52) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) (hasa+hi+ire) = hasihiire yA hasihire/hasehiire yA hasehire = (ve donoM/ve saba) hNseNge/hNseNgii| (bha.a.pu.bahu.) (ThA+hi+ire) = ThAhiire yA ThAhire = (ve donoM/ve sb)tthhreNge/tthhreNgii|(bh.a.pu.bhu.) (ho+hi+ire) hohiire yA hohire=(ve donoM/ve saba) hoNge/hoNgii| (bha.a.pu.bahu.) vidhi evaM AjJA uttama puruSa ekavacana 1/1 15. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke uttama puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'muM' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| 'mu' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| jaise(hasa+mu) = hasamu/hasemu = (maiM) hNsuu| (vi. u.pu. eka.) (ThA+mu) = ThAmu = (maiM) tthhruuN| (vi.u.pu.eka.) (ho+mu) = homu = (maiM) houuN| (vi.u.pu.eka.) . . uttama puruSa bahuvacana 1/2 16. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke uttama puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASAke anusAra .. 'mo' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| 'mo' pratyaya lagane para akArAnta - kriyA ke antya 'a' kA 'A' aura 'e' bhI ho jAtA hai| jaise(ka) (hasa+mo)-hasamo/hasAmo/hasemo (hama donoM/hama saba) hNseN| (vi.u.pu.bahu.) - (ThA+mo) = ThAmo = (hama donoM/hama saba) tthhreN| (vi.u.pu.bahu.) (ho+mo) = homo = (hama donoM/hama saba) hoveN| (vi.u.pu.bahu.) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (53) For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyama puruSa ekavacana 2/1 17. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke madhyama puruSa ekavacana meM vikalpa se 'i, u aura e' pratyaya kriyAoM meM lagate haiN| jaise(ka) (hasa+i) = hasi = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka.) (ThA+i) = ThAi = (tuma) tthhro| (vi.ma.pu.eka.) (ho+i) = hoi = (tuma) hovo| (vi.ma.pu.eka.) (kha) (hasa+u) = hasu = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka.) (ThA+u) = ThAu = (tuma) tthhro| (vi.ma.pu.eka.) (ho+u) = hou = (tuma) hovo| (vi.ma.pu.eka.) (ga) (hasa+e) = hase = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka.) (ThA+e) = ThAe = (tuma) tthhro| (vi.ma.pu.eka.) (ho+e) = hoe = (tuma) hovo| (vi.ma.pu.eka.) isake atirikta prAkRta bhASA ke anusAra akArAnta kriyAoM meM 'hi, su aura zUnya (0)' pratyaya bhI lagate haiN| pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| jaise(hasa+hi) = hasahi/hasehi = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka.) (hasa+su) = hasasu/hasesu = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka.) (hasa+0) = hasa = (tuma) hNso| (vi.ma.pu.eka) AkArAnta va okArAnta Adi kriyAoM meM kevala 'hi aura su' pratyaya hI lagate haiM 'zUnya (0)' pratyaya nahIM lgtaa| jaise(kha) (ThA+hi) = ThAhi = (tuma) tthhro| (vi.ma.pu.eka.) (ho+hi) = hohi = (tuma) hovo| (vi.ma.pu.eka.) (54) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) (ThA+su) = ThAsu = (tuma) tthhro| (vi.ma.pu.eka.) (ho+su) = hosu = (tuma) hovo| (vi.ma.pu.eka.) 18. (ka) (kha) 19. (ka) madhyama puruSa bahuvacana 2/2 apabhraMza meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke madhyama puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'ha' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'dha' pratyaya kriyAoM meM lagatA hai| 'ha' aura 'dha' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| jaise ( hasa + ha) = hasaha / haseha = (tuma donoM / tuma saba ) hNso| (vi.ma.pu. bahu.) (ThA+ha) : = ThAha = (tuma donoM / tuma saba ) Thaharo / ( vi.ma.pu. bahu . ) (ho+ha) = - hoha = (tuma donoM / tuma saba ) hovo / (vi.ma.pu. bahu.) ( hasa+dha) = hasadha / hasedha = (tuma donoM / tuma saba ) hNso| (vi.ma.pu.bahu.) (ThA+dha) = ThAdha = (tuma donoM/tuma saba) tthhro| (vi.ma.pu.bahu.) (ho+dha) = hodha = (tuma donoM/tuma saba) hovo| (vi.ma.pu.bahu.) anya puruSa ekavacana 3 / 1 apabhraMza meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke anya puruSa ekavacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'u' pratyaya tathA zaurasenI bhASA ke anusAra 'du' pratyaya kriyAoM meM lagate haiN| 'u aura du' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| jaise ( hasa + u ) = hasau / haseu = (vaha) hNse| (vi.a.pu.eka.) (31+3) = ThAu = (vaha) tthhre| (vi.a.pu. eka.) ( ho+u) = hou = ( vaha) hove| (vi.a.pu.eka.) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (55) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) (hasa+du) = hasadu/hasedu = (vaha) hNse| (vi.a.pu.eka.) (ThA+du) = ThAdu = (vaha) tthhre| (vi.a.pu.eka.) (ho+du) = hodu = (vaha) hove| (vi.a.pu.eka.) . anya puruSa bahuvacana 3/2 20. apabhraMza bhASA meM akArAnta, AkArAnta, okArAnta Adi kriyAoM ke vidhi evaM AjJA ke anya puruSa bahuvacana meM prAkRta bhASA ke anusAra 'ntu' pratyaya kriyA meM lagatA hai| 'ntu' pratyaya lagane para akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'e' bhI ho jAtA hai| prAkRta ke niyamAnusAra saMyuktAkSara ke pahile yadi dIrgha svara ho to vaha hrasva ho jAtA hai| jaise(hasa+ntu) = hasantu/hasentu = (ve donoM/ve saba) hNseN| (vi.a.pu.bahu.) (ThA+ntu) = ThAntu- Thantu = (ve donoM/ve saba) tthhreN| (vi.a.pu.bahu.) (ho+ntu) = hontu = (ve donoM/ve sb)hoveN| (vi.a.pu.bahu.) -------------- ------------- noTa- apabhraMza bhASA meM zabda-racanA-pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA' ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke samAna bhI hotI 1. hemacandra vRtti 4/329 (56) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantoM ke pratyaya vidhi kRdanta 1.(ka) apabhraMza bhASA meM 'cAhie' artha meM vidhi kRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| vidhi kRdanta meM 'ievvauM', 'evvauM' aura 'evA' pratyaya kriyAoM meM jor3e jAte haiN| jaise1. (hasa+ievvauM) = hasievvauM (ha~sA jAnA cAhie) 2. (hasa+evvauM) = hasevvauM (ha~sA jAnA cAhie) 3. (hasa+evA) = hasevA (ha~sA jAnA cAhie) (kha) apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra vidhi kRdanta meM avva, yavva, tavva aura davva' pratyaya bhI kriyAoM meM jor3e jAte haiM aura akArAnta kriyA ke antya 'a' kA 'I' aura 'e' ho jAtA hai| jaise (hasa+avva) = hasiavva/haseavva (ha~sA jAnA cAhie) (hasa+yavva) = hasiyavva/haseyavya (ha~sA jAnA cAhie) (hasa+tavva) = hasitavva/hasetavva (ha~sA jAnA cAhie) (hasa+davva) = hasidavva/hasedavva (ha~sA jAnA cAhie) sambandhaka bhUtakRdanta 2. (i) apabhraMza bhASA meM 'karake artha meM saMbaMdhaka bhUtakRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| saMbaMdhaka bhUtakRdanta meM 'i', 'iu', 'ivi', avi', 'eppi', 'eppiNu', 'evi' aura 'eviNu' pratyaya kriyA meM jor3e jAte haiN| jaise apabhraMza-hindI-vyAkaraNa . (57) For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) 3. (58) 1. ( hasa + i) = hasi (ha~sakara) 2. (hasa + iu) = hasiu (ha~sakara ) 3. ( hasa + ivi ) = hasivi (ha~sakara ) 4. ( hasa + avi ) = hasavi (ha~sakara ) 5. ( hasa + eppi) = haseppi (ha~sakara ) 6. ( hasa + eppiNu) = haseppiNu (ha~sakara ) 7. (hasa + evi ) = hasevi (ha~sakara ) 8. ( hasa + eviNu) = haseviNu (ha~sakara ) apabhraMza bhASA meM 'karake' artha meM saMbaMdhaka bhUtakRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| zaurasenI bhASA ke anusAra saMbaMdhaka bhUtakRdanta meM 'iya', 'dUNa', 'dUNaM' aura 'ttA' pratyaya bhI kriyA meM jor3e jAte haiM aura kriyA ke antya 'a' kA 'i' ho jAtA hai| jaise -, 1. (hasa + iya) = 2. ( hasa+ dUNa) = hasidUNa / hasidUNaM (ha~sakara). 3. ( hasa + ttA) = hasittA (ha~sakara ) hasi (ha~sakara ) apabhraMza bhASA meM 'jAkara', 'gamana karake' artha meM 'gama' kriyA meM 'eppiNu' aura 'eppi' pratyaya kriyA meM jor3e jAte haiN| ina pratyayoM ko kriyA meM jor3ane ke pazcAt vikalpa se eppiNu aura eppi pratyayoM ke Adi svara ekA lopa ho jAtA hai| jaise - ( gama + eppiNu) = gamppiNu / gameppiNu (jAkara / gamana karake) ( gama + eppi) = gamppi / gameppi ( jAkara / gamana karake) apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 5. hetvarthaka kRdanta apabhraMza bhASA meM 'ke lie' artha meM hetvarthaka kRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| hetvarthaka kRdanta meM 'evaM', 'aNa', 'aNahaM', 'aNahiM', 'eppi', 'eppiNu', 'evi' aura 'eviNu' pratyaya kriyAoM meM jor3e jAte haiN| jaise 1. (hasa + evaM ) = hasevaM (ha~sane ke lie) 2. ( hasa + aNa) = hasaNa ( ha~sane ke lie) 3. (hasa + ahaM) = hasaNahaM (ha~sane ke lie) 4. ( hasa + aNahiM) = hasaNahiM (ha~sane ke lie) 5. (hasa + eppi) = haseppi (ha~sane ke lie ) 6. ( hasa + eppiNu) = haseppiNu (ha~sane ke lie) 7. ( hasa + evi ) = hasevi (ha~sane ke lie) 8. ( hasa + eviNu) = haseviNu (ha~sane ke lie) bhUtakAlika kRdanta apabhraMza bhASA meM bhUtakAla kA bhAva prakaTa karane ke lie prAkRta bhASA ke anusAra bhUtakAlika kRdanta kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| bhUtakAlika kRdanta meM 'a' aura 'ya' pratyaya kriyAoM meM jor3e jAte haiM aura kriyA ke antya 'a' kA 'I' ho jAtA hai| jaise (hasa + a ) = hasia (ha~sA ) ( hasa+ya) = hasiya (ha~sA ) apabhraMza - hindI- va -vyAkaraNa - For Personal & Private Use Only (59) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 1. vartamAna kRdanta apabhraMza bhASA meM ha~satA huA Adi bhAvoM ko prakaTa karane ke lie prAkRta bhASA ke anusAra vartamAna kRdanta kA prayoga kiyA jAtA hai| vartamAna meM 'nta' aura 'mANa' pratyaya kriyAoM meM jor3e jAte kR (60) haiN| jaise noTa- apabhraMza bhASA meM zabda - racanA - pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA' ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke samAna bhI hotI hai| - ( hasa+nta) = hasanta (ha~satA huA) ( hasa+mANa) = hasamANa (ha~satA huA ) hemacandra vRtti 4/329 apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavAcya evaM karmavAcya ke pratyaya apabhraMza bhASA meM bhAvavAcya tathA karmavAcya kA prayoga kiyA jAtA hai| akarmaka kriyAoM se bhAvavAcya tathA sakarmaka kriyAoM se karmavAcya banAyA jAtA hai| kriyA kA bhAvavAcya meM prayoga - niyama akarmaka kriyAoM se bhAvavAcya banAne ke lie prAkRta bhASA ke anusAra 'ijja' aura 'ia' / 'iya' pratyaya jor3e jAte haiN| * kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogI / kriyA meM uparyukta pratyaya jor3ane ke pazcAt 'anya puruSa ekavacana ' ke pratyaya bhI kAla ke anusAra lagA diye jAte haiN| 'ijja' aura 'ia' / 'iya' pratyaya vartamAnakAla, bhUtakAla tathA vidhi evaM AjJA meM lagAye jAte haiN| jaise = (ka) (i) (hasa + ijja+i) = hasijjai = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (hasa + ijja + e ) = hasijjae ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (hasa + ijja+di) = hasijjadi = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu.eka.) ( hasa + ijja + de ) = hasijjade = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (ii) (hasa + i + i) = hasiyai = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu.eka.) ( hasa + i + e ) = hasiyae = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (hasa + iya+di) = hasiyadi ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (hasa + i + e ) = hasiyade = ha~sA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) = 1. * ia / iya ke lie dekheM, apabhraMza bhASA kA adhyayana, apabhraMza - hindI-vyAkaraNa pRSTha-218 For Personal & Private Use Only (61) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) (hasa+ijja+Ia) = hasijjaIa (hasijjIa) = ha~sA gyaa| (bhU.a.pu.eka.) (hasa+ia+Ia) = hasiaIa (hasiIa) = ha~sA gyaa| (bhU.a.pu.eka.) (ga) (i) (hasa+ijja+u) = hasijjau = ha~sA jaae| (vi.a.pu.eka.) (hasa+ijja+du) = hasijjadu = ha~sA jaae| (vi.a.pu.eka.) (i) (hasa+ia+u) = hasiau = ha~sA jaae| (vi.a.pu.eka.) (hasa+ia+du) = hasiadu = ha~sA jaae| (vi.a.pu.eka.) ----- 2. bhaviSyatkAla meM kriyA kA bhaviSyatkAla kartRvAcya rUpa hI banA rahatA hai usameM 'ijja' aura 'i' pratyaya nahIM lgte| jaise(ka) (hasa+sa+i) = hasisai/hasesai = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+e) = hasisae/hasesae = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+di) = hasisadi/hasisadi = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+sa+de) = hasisade/hasesade = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (kha) (hasa+hi+i) = hasihii/hasehii = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+e) = hasihie/hasehie = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+di) = hasihidi/hasehidi = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (hasa+hi+de) = hasihide/hasehide = ha~sA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) -------- noTa- apabhraMza bhASA meM zabda-racanA-pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA' ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke samAna bhI hotI ---- 1. hemacandra vRtti 4/329 (62) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantoM kA bhAvavAcya meM prayoga-niyama bhUtakAlika kRdanta kA bhAvavAcya meM prayoga-niyama jaba kriyA akarmaka hotI hai to apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra bhUtakAlika kRdanta kA bhAvavAcya meM prayoga hotA hai| kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kRdanta meM sadaiva 'napuMsakaliMga ekavacana' hI hogaa| jaise hasia/hasiA/hasiu = ha~sA gyaa| noTa- jaba akarmaka kriyAoM meM bhUtakAlika kRdanta ke pratyayoM ko lagAyA jAtA hai to bhUtakAla kA bhAva prakaTa karane ke lie inakA prayoga kartRvAcya meM bhI kiyA jA sakatA hai| kartA pulliMga, napuMsakaliMga, strIliMga meM se jo bhI hogA bhUtakAlika kRdanta ke rUpa bhI usI ke anusAra hoNge| jaise(ka) nariMda/nariMdA/nariMdu/nariMdo hasia/hasiA/hasiu/hasio = rAjA hNsaa| (pulliMga ekavacana) (kha) kamala/kamalA/kamalu viasia/viasiA/viasiu = kamala khilA / (napuMsakaliMga ekavacana) (ga) sasA/sasa hasiA/hasia = bahina hNsii| (strIliMga ekavacana) -------------------- -------- . vidhi kRdanta kA bhAvavAcya meM prayoga-niyama (ka). jaba kriyA akarmaka hotI hai to apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra vidhi kRdanta kA prayoga bhAvavAcya meM kiyA jAtA hai| kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kRdanta meM sadaiva napuMsakaliMga ekavacana' hI hogaa| jaisehasiavva/hasiavvA/hasiavvu Adi = ha~sA jAnA caahie| apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (63) For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) apabhraMza meM vidhi kRdanta kA bhAvavAcya meM prayoga karane ke lie kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kRdanta meM koI parivartana nahIM hogaa| jaise hasievvauM/hasevvauM/hasevA = ha~sA jAnA caahie| noTa- vidhi kRdanta kartRvAcya meM prayukta nahIM hotA hai| ----... kriyA kA karmavAcya meM prayoga-niyama sakarmaka kriyAoM se karmavAcya banAne ke lie prAkRta bhASA ke anusAra 'ijja' aura 'i'/'iya' pratyaya jor3e jAte haiN| kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| karma meM dvitIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) ke sthAna para prathamA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kriyA meM uparyukta pratyaya jor3ane ke pazcAt (prathamA meM parivartita) karma ke anusAra 'kriyA' meM puruSa aura vacana ke pratyaya kAla ke anurUpa jor3a die jAte haiN| 'ijja' aura 'i'/'iya'pratyaya vartamAnakAla, bhUtakAla tathA vidhi evaM AjJA meM lagAye jAte haiN| jaise(ka) (koka+ijja+i) = kokijjai = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+ijja+e) = kokijjae = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+ijja+di) kokijjadi = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+ijja+de)= kokijjade = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+iya+i) = kokiyai = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+iya+e) = kokiyae = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka+iya+di)= kokiyadi = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (64) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) (TT) 2. (koka + iya+de) = kokiyade = bulAyA jAtA hai| (va.a.pu. eka.) (koka + ijja + Ia) = kokijjaIa ( kokijjIa ) = (ka) bulAyA gyaa| (bhU.a.pu. eka.) (koka + ia + Ia) = kokiaIa ( kokiIa) = bulAyA gyaa| (bhU.a.pu.eka.) kokijjau = bulAyA jaae| (vi.a.pu. eka.) (koka+ijja+u) (koka + ijja+du) = kokijjada = bulAyA jaae| (vi.a.pu. eka.) (koka+iya+u) = kokiya bulAyA jaae| (vi.a.pu. eka.) (koka + iya+du) = kokiyadu = bulAyA jaae| (vi.a.pu.eka.) noTa: isa prakAra uttama puruSa va madhyama puruSa kA prayoga ekavacana va bahuvacana meM tathA anya puruSa kA prayoga bahuvacana meM kiyA jA sakatA hai| bhaviSyatkAla meM kriyA kA bhaviSyatkAla kartRvAcya rUpa hI banA rahatA hai usameM 'ijja' aura 'ia' pratyaya nahIM lagAye jAte haiN| jaise(koka+sa+i) = kokisai / kokesai = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (koka+sa+e) = kokisae/ kokesae = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu. eka.) (koka+sa+di) = kokisadi/kokesadi= bulAyA jAyegA / (bha.a.pu. eka.) (koka+sa+de) = kokisade/kokesade = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu.eka.) (kha) (koka+hi+i) = kokihii / kokehii = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu. eka.) (koka+hi+e) = kokihie / kokehie = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu. eka.) (koka+hi+di) = kokihidi /kokehide = bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu. eka.) (koka+hi+de) = kokihide/kokehide= bulAyA jaayegaa| (bha.a.pu. eka.) noTa: isa prakAra uttama puruSa va madhyama puruSa kA prayoga ekavacana va bahuvacana meM tathA anya puruSa kA prayoga bahuvacana meM kiyA jA sakatA hai| 1 apabhraMza - hindI-vyAkaraNa = = For Personal & Private Use Only (65) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantoM kA karmavAcya meM prayoga - niyama bhUtakAlika kRdanta kA karmavAcya meM prayoga - niyama jaba kriyA sakarmaka hotI hai to bhUtakAlika kRdanta kA prayoga karmavAcya meM kiyA jAtA hai| kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| karma meM prathamA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kRdanta ke rUpa (prathamA meM parivartita ) karma ke liMga aura vacana ke anusAra cleNge| jaise (ka) kokia/kokiA / kokiu / kokio = bulAyA gyaa| (pulliMga ekavacana) kokia / kokiA = bulAye gye| (pulliMga bahuvacana) (kha) icchia / icchiA / icchiu (66) = cAhA gyaa| (napuMsakaliMga ekavacana) pecchia/pecchiA/pecchiaiM/pecchiAI = dekhe gye| (ga) suNiA / suNia = sunI gayI / (strIliMga ekavacana) suNiA/suNia/suNiAu / suNiau / suNiAo / suNiau : = sunI gyii| (strIliMga bahuvacana) (napuMsakaliMga bahuvacana) vidhi kRdanta kA karmavAcya meM prayoga - niyama (ka) jaba kriyA sakarmaka hotI hai to apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra vidhi kRdanta kA prayoga karmavAcya meM kiyA jAtA hai| kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogI / karma meM prathamA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogI / kRdanta ke rUpa (prathamA meM parivartita ) karma ke liMga aura vacana ke anusAra cleNge| jaise apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) 1 (i) kINiavva/kINiyavva/kINitavva/kINidavva/Adi = kharIdA jAnA caahie| (pulliMga ekavacana) (ii) kINiavva/kINiavvA Adi = kharIde jAne caahie| (pulliMga bahuvacana) (ka) 2 (i) pecchiavva/pecchiavvA/pecchiavvu/Adi = dekhI jAnI caahie| (napuMsakaliMga ekavacana) (i) pecchiavva/pecchiavvA/pecchiavvaiM/pecchiavvAiM/Adi = dekhI jAnI caahie| (napuMsakaliMga bahuvacana) (ka) 3 (i) pesiavvA/pesiavva/Adi = bhejA jAnA caahie| (strIliMga ekavacana) (i) pesiavvA/pesiavva/pesiavvAu/pesiavvau/pesiavvAo/ pesiavvao/Adi = bheje jAne caahie| (strIliMga bahuvacana) (kha) apabhraMza meM vidhi kRdanta kA karmavAcya meM prayoga karane ke lie bhI kartA meM tRtIyA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| karma meM prathamA vibhakti (ekavacana athavA bahuvacana) hogii| kRdanta meM koI parivartana nahIM hogaa| jaise(kha) 1 (i) kINievvauM/kINevvauM/kINevA = kharIdA jAnA caahie| ___ (pulliMga ekavacana) (i) kINievvauM/kINevvauM/kINevA = kharIdA jAnA caahie| (pulliMga bahuvacana) (kha) 2 (i) pecchievvauM/pecchavvauM/pecchevA = dekhI jAnI caahie| ___ (napuMsakaliMga ekavacana) (i) pecchievvauM/pecchavvauM/pecchevA= dekhI jAnI caahie| ___ (napuMsakaliMga bahuvacana) (kha) 3 (i) pesievvauM/pesevvauM/pesevA = bhejA jAnA caahie|(striiliNg ekavacana) (ii) pesievvauM/pesevvauM/pesevA = bheje jAne caahie| (strIliMga bahuvacana) .. ------ apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthika pratyaya 1. apabhraMza bhASA meM 'a', 'aDa' aura 'ulla' svArthika pratyaya hote haiN| inameM se koI bhI eka, do athavA kabhI-kabhI tInoM eka sAtha saMjJAo meM jor3a die jAte haiN| isa prakAra kula svArthika pratyaya sAta ho jAte haiN| (1) a (2) aDa (3) ulla (4) aDaa (5) ullaa (6) ullaaDa/ullaDa (7) ulladda/ulldd| uparyukta svArthika pratyaya jor3ane para mUla artha meM koI parivartana nahIM hotA hai| saMjJA zabdoM meM svArthika pratyaya jor3ane ke pazcAt vibhakti bodhaka pratyaya jor3e jAte haiN| jaise(jIviya+a) = jIviyaa (jIvita ) jIviyaa/jIviyaA/jIviyau/jIviyao (prathamA vibhakti, ekavacana) (jIva+aDa) = jIvaDa (jIva) jIvaDa/jIvaDA/jIvaDu/jIvaDo (prathamA vibhakti, ekavacana) (gora+aDa) = goraDa -goraDI (patnI) (prathamA vibhakti, ekavacana) (kuDI+ulla) = kuDulla-kuDullI (jhoMpar3I) (prathamA vibhakti, ekavacana) (apabhraMza bhASA meM strIliMga meM I pratyaya jor3A jAtA hai)| (ii) (hia+aDa+a) = hiaDaa (hRdaya) . (cuDa+ulla+a) = cuDullaa (kaMkaNa) (kanna +ulla+aDa) = kannullaDa (kAna) (iii) (bAhubala+ulla+aDa+a) = bAhubalullaDaa (bhujA kA bala) (i) 2. apabhraMza bhASA meM strIliMga saMjJA zabdoM ke anta meM sthita 'akAra'ko 'A' pratyaya kI prApti hone ke pahale 'ikAra' varNa kI prApti ho jAtI hai| jaise(dhUli+aDa) = dhUlaDa (dhUlaDa+A) = dhUlaDiA (dhUli-rajakaNa) (68) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. preraNArthaka pratyaya apabhraMza bhASA meM preraNA artha meM prAkRta bhASA ke anusAra 'a' aura 'Ava' pratyaya kriyA meM jor3e jAte haiN| preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAt akarmaka kriyA sakarmaka ho jAtI hai| isalie isa kriyA meM kartRvAcya aura karmavAcya kA hI prayoga hotA hai| jaise(hasa+a) = hAsa (ha~sAnA). (upAntya' 'a' kA 'A' ho jAtA hai) (hasa+Ava) = hasAva (ha~sAnA) (kara+a) = kAra (karAnA) (upAntya' 'a' kA 'A' ho jAtA hai) (kara+Ava) = karAva (karAnA) kriyAoM meM preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAt kAloM ke pratyaya jor3ane se vibhinna kAloM ke sakarmaka preraNArthaka rUpa bana jAte haiN| jaise. hasa = ha~sanA (akarmaka kriyA) vartamAnakAla anya puruSa ekavacana 3/1 (i) hAsai Adi (ii) hasAvai Adi = ha~sAtA hai/ha~sAtI hai| - bhUtakAla anya puruSa ekavacana 3/1 (i) hAsIa Adi (ii) hasAvIa Adi = hNsaayaa| bhaviSyatkAla anya puruSa ekavacana 3/1 (i) hAsesai Adi (ii) hasAvesai Adi = hNsaayegaa/hNsaayegii| vidhi evaM AjJA anya puruSa ekavacana 3/1 (i) hAsau, hAsadu (ii) hasAvau, hasAvadu = hNsaave| kara = karanA (sakarmaka kriyA) vartamAnakAla, anya puruSa ekavacana 3/1 (i) kArai Adi (ii) karAvai Adi = karavAtA hai/karavAtI hai| upAntya arthAt kriyA ke anta kA pUrvavartI svr| 1. apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (69) For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. (ka) (kha) 1. (70) bhUtakAla, anya puruSa ekavacana 3 / 1 (i) kArIa (ii) karAvIa Adi bhaviSyatkAla, anya puruSa ekavacana 3/1 (i) kAresai Adi (ii) karAvesai Adi = karavAyegA / karavAyegI / vidhi evaM AjJA, anya puruSa ekavacana 3 / 1 (i) kArau Adi (ii) karAvau Adi = krvaave| isI prakAra uttama puruSa, madhyama puruSa ke rUpa bneNge| karmavAcya ke preraNArthaka pratyayaH Avi, 0 apabhraMza bhASA meM preraNA artha meM prAkRta bhASA ke anusAra bhAvavAcya aura karmavAcya ke 'Avi' aura 'zUnya' ( 0 ) pratyaya kriyA meM jor3e jAte haiN| isase akarmaka kriyA sakarmaka bana jAtI hai / jaise(hasa + Avi) = hasAvi (ha~sAnA) (hasa +0) = hAsa (ha~sAnA ) ( upAntya' 'a' kA 'A' ho jAtA hai) ( kara+Avi) karAvi (karAnA) = = krvaayaa| ( kara+0) = kAra (karAnA) (upAntya' 'a' kA 'A' ho jAtA hai) kriyAoM meM preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAta karmavAcya ke ijja aura iya pratyaya jor3e jAte haiN| jaise hasAvijja (ha~sAyA jAnA) hasAvi+ijja hasAvi+iya hasAviya (ha~sAyA jAnA) hAsa+ijja = hAsijja (ha~sAyA jAnA) hAsa+iya = hAsiya (ha~sAyA jAnA) karAvi+ijja = karAvijja (karavAyA jAnA) karAvi+iya karAviya ( karavAyA jAnA) upAntya arthAt kriyA ke anta kA pUrvavartI svara / = = = apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra+ijja = kArijja (karavAyA jAnA) kAra+iya = kAriya (karavAyA jAnA) kriyAoM meM preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAt kAloM ke pratyaya jor3ane se vibhinna kAloM ke preraNArthaka karmavAcya ke rUpa bana jAte haiN| jaise vartamAnakAla anya puruSa ekavacana 3/1 (ka) hasAvi+ijja+i Adi = hasAvijjai Adi (ha~sAyA jAtA hai) hasAvi+iya+i Adi = hasAviyai Adi (ha~sAyA jAtA hai) , hAsa+ijja+i Adi = hAsijjai Adi (ha~sAyA jAtA hai) hAsa+iya+i Adi = hAsiyai Adi (ha~sAyA jAtA hai) (kha) karAvi+ijja+i Adi = karAvijjai Adi (karavAyA jAtA hai) karAvi+iya+i Adi = karAviyai Adi (karavAyA jAtA hai) kAra+ijja+i Adi = kArijjai Adi (karavAyA jAtA hai) kAra+iya+i Adi = kAriyai Adi (karavAyA jAtA hai) bhUtakAla anya puruSa ekavacana 3/1 (ka) hasAvi+ijja+Ia = hasAvijjaIa (ha~sAyA gayA) hasAvi+iya+Ia = hasAviyaIa (ha~sAyA gayA) hAsa+ijja+Ia = hAsijjaIa (ha~sAyA gayA) hAsa+iya+Ia = hAsiyaIa (ha~sAyA gayA) karAvi+ijja+Ia = karAvijjaIa (karavAyA gayA) karAvi+iya+Ia = karAviyaIa (karavAyA gayA) kAra+ijja+Ia = kArijjaIa (karavAyA gayA) kAra+iya+Ia = kAriyaIa (karavAyA gayA) / (kha) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (11) For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi evaM AjJA anya puruSa ekavacana 3/1 (ka) hasAvi+ijja+u Adi = hasAvijjau Adi (ha~sAyA jAve) hasAvi+iya+u Adi = hasAviyau Adi (ha~sAyA jAve) hAsa+ijja+u Adi = hAsijjau Adi (ha~sAyA jAve) hAsa+iya+u Adi = hAsiyau Adi (ha~sAyA jAve) karAvi+ijja+u Adi = karAvijjau Adi (karavAyA jAve) . karAvi+iya+u = karAviyau Adi (karavAyA jAve) .... kAra+ijja+u = kArijjau Adi (karavAyA jAve). kAra+iya+3= kAriyau Adi (karavAyA jAve) isI prakAra uttama puruSa evaM madhyama puruSa ke rUpa banA lene caahie| noTa- bhaviSyatkAla meM preraNArthaka karmavAcya meM 'ijja, iya/ia' pratyaya nahIM lagate haiN| bhaviSyatkAla meM preraNArthaka karmavAcya meM bhaviSyatkAla kI kriyA kA rUpa kartRvAcya ke anusAra hI rahegA kintu artha karmavAcya ke anusAra hogaa| ---- __ kRdantoM ke preraNArthaka pratyayaH Avi, 0 3. apabhraMza bhASA meM preraNA artha meM prAkRta bhASA ke anusAra Avi' aura 'zUnya' (0) pratyaya jor3e jAte haiN| kriyAoM meM preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAta kRdantoM ke pratyaya jor3e jAte haiN| jaise(hasa+Avi) = hasAvi (ha~sAnA) (hasa+0) = hAsa (ha~sAnA) (upAntya 'a' kA 'A' ho jAtA hai)| (kara+Avi) = karAvi (karAnA) (kara+0) = kAra (karAnA) (upAntya 'a' kA 'A' ho jAtA hai) kriyAoM meM preraNArthaka pratyaya jor3ane ke pazcAt kRdantoM ke pratyaya jor3ane se vibhinna kRdantoM ke sakarmaka preraNArthaka rUpa bana jAte haiN| jaise --------- (72) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNArthaka bhUtakAlika kRdanta (ka) hasAvi + a / ya = hasAvia / hasAviya ( ha~sAyA gayA) hAsa+a/ya = hAsia / hAsiya (ha~sAyA gayA) karAvi+a/ya karAvia / karAviya (karAyA gayA) kAra+a/ya = kAria / kAriya (karAyA gayA) (kha) (ka) (kha) = = hasAvamANa (ha~sAtA huA) noTa- yahA~ hasAvi ke bAda 'a' vikaraNa lagAyA gayA hai kyoMki apabhraMza meM kriyAoM ko akArAnta karane kI pravRtti hotI hai| hAsa + nta preraNArthaka vartamAna kRdanta = hasAvanta (ha~sAtA huA) hasAvi + a + nta hasAvi + a + mANa 1. hAsu + mANa = hAsamANa (ha~sAtA huA) karAvi + a + nta = karAvanta (karavAtA huA) karAvi + a + mANa = karAvamANa (karavAtA huA) noTa- yahA~ karAvi ke bAda 'a' vikaraNa lagAyA gayA hai kyoMki apabhraMza meM kriyAoM ko akArAnta karane kI pravRtti hotI hai| kAra+nta = kAranta ( karavAtA huA ) kAra+mANa = kAramANa (karavAtA huA) = hAsanta (ha~sAtA huA) preraNArthaka vidhi kRdanta hasAvi+avva Adi = hasAviavva Adi (ha~sAyA jAnA cAhie) hasAvi+ievva N = hasAvievvauM (ha~sAyA jAnA cAhie) hasAvi + evva N = hasAvevvauM (ha~sAyA jAnA cAhie) sAvi + eva hasAvevA (ha~sAyA jAnA cAhie) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa = For Personal & Private Use Only (73) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. hAsa+avva Adi-hAsiavva/hAseavva Adi (ha~sAyA jAnA cAhie) hAsa+ievvauM = hAsievvauM (ha~sAyA jAnA cAhie) hAsa+evvauM = hAsevvauM (ha~sAyA jAnA cAhie) hAsa+evA = hAsevA (ha~sAyA jAnA cAhie) preraNArthaka sambandhaka kRdanta 1. (i) hasAvi+i = hasAvii (ha~sAkara) hasAvi+iu = hasAviu (ha~sAkara) hasAvi+ivi = hasAvivi (ha~sAkara) hasAvi+avi = hasAvavi (ha~sAkara) hasAvi+eppi = hasAveppi (ha~sAkara) hasAvi+eppiNu = hasAveppiNu (ha~sAkara) hasAvi+evi = hasAvevi (ha~sAkara) hasAvi+eviNu = hasAveviNu (ha~sAkara) (ii) hasAvi+iya = hasAviya (ha~sAkara) hasAvi+dUNa = hasAvidUNa (ha~sAkara) hasAvi+ttA = hasAvittA (ha~sAkara) 2. (i) hAsa+i = hAsi (ha~sAkara) hAsa+u = hAsiu (ha~sAkara) hAsa+ivi = hAsivi (ha~sAkara) hAsa+avi = hAsavi (ha~sAkara) hAsa+eppi = hAseppi (ha~sAkara) hAsa+eppiNu = hAseppiNu (ha~sAkara) (74) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAsa+evi = hAsevi (ha~sAkara) hAsa+eviNu = hAseviNu (ha~sAkara) (ii) hAsa+iya = hAsiya (ha~sAkara) hAsi+dUNa = hAsidUNa (ha~sAkara) hAsi+ttA = hAsittA (ha~sAkara) - - - - - - 1. preraNArthaka hetvarthaka kRdanta hasAvi+evaM = hasAvevaM (ha~sAne ke lie) hasAvi+aNa = hasAvaNa (ha~sAne ke lie) hasAvi+aNahaM = hasAvaNahaM (ha~sAne ke lie) hasAvi+aNahiM = hasAvaNahiM (ha~sAne ke lie) hasAvi eppi = hasAveppi (ha~sAne ke lie) hasAvi+eppiNu = hasAveppiNu (ha~sAne ke lie) hasAvi+evi = hasAvevi (ha~sAne ke lie) hasAvi+eviNu = hasAveviNu (ha~sAne ke lie) hAsa+evaM = hAsevaM (ha~sAne ke lie) hAsa+aNa = hAsaNa (ha~sAne ke lie) hAsa+aNahaM = hAsaNahaM (ha~sAne ke lie) hAsa+aNahiM = hAsaNahiM (ha~sAne ke lie) hAsa+eppi = hAseppi (ha~sAne ke lie) hAsa+eppiNu = hAseppiNu (ha~sAne ke lie) hAsa+evi = hAsevi (ha~sAne ke lie) hAsa+eviNu = hAseviNu (ha~sAne ke lie) 2. 'sAna kAlae) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (75) For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. saMkhyAvAcI zabda apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra do ke lie 'do' aura 've' kA prayoga kiyA jAtA hai| prathamA vibhakti bahuvacana - duve, doNNi, veNNi, duNNi, viNNi dvitIyA vibhakti bahuvacana - duve, doNNi, veNNi, duNNi, viNNi . tRtIyA vibhakti bahuvacana - dohi, vehi paMcamI vibhakti bahuvacana - dohinto, vehinto caturthI va SaSThI vibhakti bahuvacana - doNha, doNhaM, veNha, veNhaM saptamI vibhakti bahuvacana - dosu, vesu kA prayoga kiyA jAtA hai| apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra tIna ke lie 'ti' kA prayoga kiyA jAtA hai| prathamA vibhakti bahuvacana - tiNNi dvitIyA vibhakti bahuvacana - tiNNi tRtIyA vibhakti bahuvacana - tIhiM paMcamI vibhakti bahuvacana - tIhinto caturthI va SaSThI vibhakti bahuvacana - tiNha, tiNhaM saptamI vibhakti bahuvacana - tIsu ----------- apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra cAra ke lie 'cau' kA prayoga kiyA jAtA hai| prathamA vibhakti bahuvacana - cattAro, cauro, cattAri :---- 3. (76) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA vibhakti bahuvacana - cattAro, cauro, cattAri caturthI va SaSThI vibhakti bahuvacana - cauNha, cauNhaM apabhraMza bhASA meM prAkRta bhASA ke anusAra pA~ca ke lie paMca' kA prayoga kiyA jAtA hai| caturthI va SaSThI vibhakti bahuvacana - paMcaNha, paMcaNhaM noTa(i) saMkhyAvAcI zabdoM ke rUpAvalI vidhAna Adi ko 'prauDha apabhraMza racanA saurabha bhAga-1' ke pATha 6, 7, 8 meM samajhAyA gayA hai| (ii) apabhraMza bhASA meM zabda-racanA-pravRtti kahIM-kahIM prAkRta bhASA ke anusAra hotI hai aura kahIM-kahIM para zaurasenI bhASA ke samAna bhI hotI 1. hemacandra vRtti 4/329 apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (77) For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. avyaya apabhraMza bhASA meM 'kisa prakAra ke lie nimna avyayoM kA prayoga . kiyA jAtA hai| kema/kima/kiha/kidha/keva~/kiva = kisa prakAra 2. apabhraMza bhASA meM 'jisa prakAra ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jema/jima/jiha/jidha/jeva~/jiva = jisa prakAra 3. apabhraMza bhASA meM 'usa prakAra' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| tema/tima/tiha/tidha/teva~/tiva~ = usa prakAra 4. apabhraMza bhASA meM isa prakAra ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| ema/ima/iha/idha = isa prakAra 5. apabhraMza bhASA meM 'jisake samAna', usake samAna','kisake samAna' aura 'isake samAna' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA haiN| jeha, jaisa = jisake samAna teha, taisa = usake samAna keha, kaisa = kisake samAna eha, aisa = isake samAna apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (78) For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7. 8. 9. 10. apabhraMza bhASA meM 'jahA~ para', 'vahA~ para' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jetthu / jattu = jahA~ para tetthu / tattu = vahA~ para apabhraMza bhASA meM 'kahA~ para', 'yahA~ para' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| tthu = kahA~ etthu = yahA~ para apabhraMza bhASA meM 'jaba taka', 'taba taka', ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jAma/jAuM/jAmahiM/jAva~ = jaba taka tAma/tAuM/ tAmahiM / tAva~ / dAva = taba taka apabhraMza bhASA meM 'jitanA', 'utanA', ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jevaDa / jettula = jitanA tevaDa / tettula = utanA apabhraMza bhASA meM 'itanA', 'kitanA', ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| evaDa / ettula = itanA has / ketula = kitanA apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (79) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. apabhraMza bhASA meM 'anya prakAra se dUsarI taraha se' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| anu/annaha= anya prakAra se dUsarI taraha se 12. apabhraMza bhASA meM kahA~ se' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| kau/kahantihu = kahA~ se 13. apabhraMza bhASA meM 'vaisA hai to, usa kAraNa se hai to' ke lie nimna avyaya kA prayoga kiyA jAtA hai| to = vaisA hai to/usa kAraNa se hai to 14. apabhraMza bhASA meM nimna vividha avyayoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| 1. emva = isa prakAra se isa taraha se 2. para = kintu/parantu 3. samANu = sAtha 4. dhruvu = nizcaya hI 5. maM = mata/nahIM 6. maNAu = thor3A sA bhI/alpa bhI (80) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. apabhraMza bhASA meM nimna vividha avyayoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| 1. kira = nizcaya hI 2. ahavai = athavA 3. dive = dina/divasa 4. sahuM = sAtha meM 5. nAhiM = nahIM 16. apabhraMza bhASA meM nimna vividha avyayoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| 1. pacchai = pIche/bAde meM 2. emvai = aisA hI/ isa prakAra kA hI 3. ji = hI, nizcaya hI 4. emvahiM = isI samaya meM/abhI 5. paccaliu = vaiparItya/ulTApanA 6. ettahe = isa tarapha/idhara/eka ora 17. apabhraMza bhASA meM ghaI aura khAi Adi aise aneka avyaya prayukta hote haiM jinakA koI artha nahIM hotA hai arthAt vAkyAlaMkAra ke rUpa meM ina avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| 18. , apabhraMza bhASA meM ke liye' isa artha ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| kehiM/tehiM/resi/resiM/taNeNa = ke lie apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (81) For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. 20. 21. 22. (82) apabhraMza bhASA meM 'phira se' ke lie 'puNu' tathA 'binA' ke lie 'vinu' avyaya kA prayoga kiyA jAtA hai| puNu = phira se vinu = binA apabhraMza bhASA meM 'avazya' ke lie 'avasa' tathA 'avaseM' avyaya kA prayoga kiyA jAtA hai| avasa/avaseM = avazya apabhraMza bhASA meM 'eka bAra' ke lie 'ekkasi' tathA 'ikkasi ' avyaya kA prayoga kiyA jAtA hai| ekkasi / ikka = eka bAra apabhraMza bhASA meM 'ke samAna' athavA 'ke jaisA' ke lie nimna avyayoM kA prayoga kiyA jAtA hai| naM / nau / nAi / nAvai / jaNi / jaNu = ke samAna / ke jaisA apabhraMza - hindI For Personal & Private Use Only -vyAkaraNa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. apabhraMza bhASA meM 'karatA hU~' (uttama puruSa ekavacana ) artha meM vikalpa se 'kIsu' kriyA kA prayoga hotA hai| jaise - kIsu = maiM karatA huuN| vividha apabhraMza bhASA meM 'cholanA' artha meM 'cholla' kriyA - rUpa kA prayoga hotA hai| jaise cholla (sakarmaka) = cholanA apabhraMza bhASA meM 'paraspara' ke lie 'avaroppara' pada kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise avaroppara = paraspara apabhraMza bhASA meM 'anya ke samAna', tathA 'dUsare ke samAna' ke lie nimna padoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise annAisa (vizeSaNa) / avarAisa (vizeSaNa) = anya ke samAna / dUsare ke samAna apabhraMza bhASA meM bhAvavAcaka artha meM 'ppaNa' aura 'taNa' pratyaya prayukta hotA hai| jaise (bhalla+ppaNa) = bhallappaNa (bhadratA / sajjanatA ) (bhalla+ttaNa) = bhallattaNa (bhadratA / sajjanatA ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only (83) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza-bhASA meM 'ka-kha-ga' Adi sabhI vyaMjano meM sthita 'e' tathA 'o' svara hrasva ho jAte haiM / jaisedullahaho kA dullahahoM ho jAtA hai| yahA~ 'ho' ko hrasva kiyA gayA hai| kalijuge kA kalijugi ho jAtA hai| yahA~ 'e' ko hrasva kiyA gayA 7. apabhraMza-bhASA meM 'ke svabhAva vAlA' athavA 'vAlA' artha meM 'aNaa' pratyaya kriyA meM jor3A jAtA hai| (mAra+aNaaM) = mAraNaa (mArane ke svabhAva vAlA/mArane vAlA) 8. apabhraMza bhASA meM padAnta uM, huM, hiM, haM' kA uccAraNa hrasva rUpa se hotA hai| jaisetucchauM ke lie tucchau~ / yahA~ 'u~' ko hrasva kiyA gayA hai| taruhuM ke lie taruhu~ / yahA~ hu~' ko hrasva kiyA gayA hai| jahiM ke lie jahi~ / yahA~ 'hi~' ko hrasva kiyA gayA hai| taNahaM ke lie taNaha~ / yahA~ 'ha' ko hrasva kiyA gayA hai| 9. liMga parivartana apabhraMza bhASA meM zabdoM ke liMga ke sambandha meM yaha niyama hai ki pulliMga zabda ko kabhI-kabhI napuMsakaliMga ke rUpa meM vyakta kara diyA jAtA hai aura kabhI-kabhI napuMsakaliMga vAle zabda ko pulliMga ke rUpa meM vyakta kara diyA jAtA hai| isI prakAra se strIliMga vAle zabda ko apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (84) For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga ke rUpa meM aura napuMsakaliMga vAle zabda ko strIliMga ke rUpa meM prayukta kara diyA jAtA hai| jaisegayakumbhaI dArantu = hAthiyoM ke gaNDasthaloM ko cIrate hue yahA~ kumbha' zabda pulliMga hai use napuMsakaliMga ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai| abbhA laggA DuGgarihiM = parvatoM ke zikharoM para lage hue yahA~ 'abbha' zabda napuMsakaliMga hai use pulliMga ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai| puNu DAlaI moDanti = phira DAliyoM ko tor3ate haiM-maror3ate haiM yahA~ 'DAlI' zabda strIliMga hai use napuMsakaliMga ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai| pAi vilaggI antraDI = Antar3iyA~ pairoM taka laTakI huI hai yahA~ 'antra' zabda napuMsakaliMga hai use strIliMga ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai| 10. apabhraMza bhASA meM zaurasenI prAkRta kA bhI prayoga hotA hai| jaise nivvudi = nivRtti viNimmavidu = sthApita kiyA huA kidu = kiyA huA radie = rati ke vihidu = kiyA gayA apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (85) For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla parivartana 11. apabhraMza bhASA meM kAla bodhaka pratyayoM meM bhI paraspara meM vyatyaya arthAt ulaTa-pulaTapanA bhI pAyA jAtA hai| vartamAnakAla ke pratyayoM kA prayoga bhUtakAla ke artha meM tathA bhUtakAla ke pratyayoM kA vartamAnakAla ke artha meM prayoga kara liyA jAtA hai| jaisevartamAnakAla ke pratyaya kA prayoga bhUtakAla ke artha meM aha pecchai rahu taNao = isake bAda raghu ke lar3ake ne dekhaa| . . uparyukta udAharaNa meM vartamAnakAla ke 'I' pratyaya kA prayoga kiyA gayA hai lekina artha bhUtakAla kA liyA gayA hai| bhUtakAla ke pratyaya kA prayoga vartamAnakAla ke artha meM suNIa esa vaNTho = yaha baunA (vAmana) sunatA hai| uparyukta udAharaNa meM bhUtakAla ke 'Ia' pratyaya kA prayoga kiyA gayA hai lekina artha vartamAnakAla kA liyA gayA hai| (86) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pariziSTa-1 saMjJA zabdoM kI rUpAvalI akArAnta pulliMga - deva (deva) ekavacana bahuvacana deva, 'devA, devu, devo deva, devA dvitIyA deva, devA, devu, deva, devA deveNa, deveNaM', deveM devahiM, devAhi, devehiM caturthI deva, devA. deva, 'devA va devasu, devAsu, devahaM, 'devAha devaho, devAho, devassu paMcamI devahe, 'devAhe, devahu, "devAhu devahuM, devAhuM saptamI devi, deve devahiM, 'devAhiM sambodhana he deva, he 'devA, he devu, he devo he deva, he devA, he devaho, he 'devAho tRtIyA SaSThI noTa- akArAnta, i-IkArAnta aura u-UkArAnta pulliMga, akArAnta, ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga aura AkArAnta, i-IkArAnta u-UkArAnta strIliMga saMjJA zabdoM meM prathamA vibhakti se saMbodhana taka ke pratyaya pare hone para/rahane para aMtima svara dIrgha hone para hasva tathA hrasva hone para dIrgha ho jAtA hai| (jo pratyaya saMjJA zabdoM meM milakara rUpa nirmANa karate haiM arthAt jo pare nahIM bane rahate vahA~ yaha niyama lAgU nahIM hotA hai) jaise- devu, devi, deveM, deveNa, devo| ____ kamalu, kamali, kamaleM, kmlenn| tRtIyA vibhakti ke ekavacana meM 'Na' aura 'Na' donoM pratyayoM kA prayoga hotA hai| isI prakAra anya rUpoM meM bhI samajha lenA caahie| isa cihna kA prayoga saMjJA-sarvanAma kI rUpAvalI meM darzAyA gayA hai| * apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (87) For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va. SaSThI paMcamI hari, harI saptamI harihi, harIha sambodhana he hari, he "harI caturthI va SaSThI paMcamI saptamI sambodhana (88) ikArAnta pulliMga - hari (hari) bahuvacana hari, harI hari, harI harihiM, "harIhiM ekavacana hari, "harI hari, harI harieM, "harIeM, hariM, "harIM hariNa, "harINa, hariNaM, "harINaM hari, "harI gAmaNINa, gAmaNiNa, gAmaNINaM, "gAmaNiNaM gAmaNI, gAmaNi IkArAnta pulliMga - gAmaNI ( gA~va kA mukhiyA) ekavacana bahuvacana gAmaNI, "gAmaNi gAmaNI, gAmaNi gAmaNI, gANa gAmaNI, gAmaNi gAmaNIeM, gAmaNieM, gAmaNIhiM, "gAmaNihiM gAmaNa, gAmaNiM, gANI, gAmaNi gAmaNIhi, "gAmaNihi he gAmaNI, he "gAmaNi hara ha harahuM huM harihaM, haraha harihUM, "harIhuM harihiM, "harIhiM, harihuM, "harIhuM he hari, he "harI, he hariho, he "harIho gAmaNI, "gAmaNi gAmaNI huM, "gAmaNihuM gAmaNIhaM, "gAmaNihaM gAmaNIhaM, gAmaNihaM gAmaNIhiM, gAmaNihiM, gAmaNIhu, "gAmaNihuM gAmaNI, he "gAmaNi he gAmaNIho, he grAmaNiho apabhraMza - hindI- vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta pulliMga - sAhu (sAdhU) ekavacana bahuvacana prathamA sAhu, 'sAhU sAhu, 'sAhU dvitIyA sAhu, sAhU sAhu, sAhU tRtIyA sAhueM, sAhUeM, sAhuM, 'sAhUM sAhuhiM, 'sAhUhiM sAhuNa, sAhUNa, sAhuNaM, 'sAhUNaM caturthI sAhu, 'sAhU sAhu, *sAhU sAhuhUM, 'sAhUhUM SaSThI sAhuhaM, *sAhU paMcamI sAhuhe, sAhUhe sAhuhUM, *sAhUhUM saptamI sAhuhi, sAhUhi sAhuhiM, 'sAhUhiM, sAhuhUM, 'sAhUhUM sambodhana he sAhu, he sAhU he sAhu, he *sAhU,he sAhuho, he 'sAhUho EEEEEEEEEEEEEEE bahuvacana * UkArAnta pulliMga - sayaMbhU (sarvajJa) ekavacana prathamA sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu dvitIyA sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu tRtIyA sayaMbhUeM, sayaMbhueM, sayaMbhU, *sayaMbhu sayaMbhUhi, sayaMbhuhiM sayaMbhUNa, 'sayaMbhuNa, sayaMbhUNaM, 'sayaMbhuNaM caturthI sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhUhaM, 'sayaMbhuhu~ SaSThI sayaMbhUhaM, 'sayaMbhuhaM paMcamI sayaMbhUhe, sayaMbhuhe' sayaMbhUhuM, sayaMbhuhuM saptamI sayaMbhUhi, 'sayaMbhuhi sayaMbhUhi, 'sayaMbhuhiM,sayaMbhUhaM, 'sayaMbhuhuM sambodhana he sayaMbhU, he sayaMbhu he sayaMbhU, he 'sayaMbhu, he sayaMbhUho, he sayaMbhuho apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (89) For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta napuMsakaliMga - kamala (kamala kA phUla ) ekavacana bahuvacana prathamA kamala, kamalA, kamalu kamala, "kamalA, kamalaI, "kamalAI dvitIyA kamala, kamalA, kamalu kamala, "kamalA, kamalaI, kamalAI kamalahiM, "kamalAhiM, kamalehiM tRtIyA kamaleNa, kamaleNaM, kamaleM caturthI kamala, kamalA va SaSThI paMcamI saptamI sambodhana prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI sambodhana (90) kamalasu, kamalAsu, kamalaho, 'kamalAho, kamalahe, "kamalAhe, hu, kamala, kama he kamala, kamalassu he "kamalA, he kamalu, ekavacana vAri, "vArI vAri, "vArI vArieM, "vArIeM, vAriM, "vArIM vAriNa, "vArINa, vAriNaM, "vArINaM vAri, vArI vArihe, "vArIhe vArihi, vAha he vAri, he "vArI kamala, kamalA kamalahaM, "kamalAhaM kamalahu, "kAhu~ kamalahiM, "kamalAhiM he kamala, he 'kamalA, ikArAnta napuMsakaliMga - vAri (jala) bahuvacana vAri, "vArI, vAriiM, "vArIiM vAri, "vArI, vAriiM, "vArIiM vArihiM, vArIhiM kamalaho, he 'kamalAho vAri, vA vArihUM, "vArIhuM vArihaM, "vArIhaM vArihUM, "vArIhaM vArihiM, "vArIhiM, vArihuM, "vArIhUM he vAri, he "vArI, he vAriho, he "vArIho apabhraMza - hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta napuMsakaliMga - mahu ( madhu ) bahuvacana mahu, "mahU, mahuI, *mahUI ekavacana mahuhU mahu, mahU mahueM, "mahUeM, mahuM, "mahU mahu, "mahU, mahuIM, "mahUI mahiM, "mahUhiM FL mahuNa, "mahUNa, mahuNaM, "mahUNaM caturthI mahu, "mahU mahuhU va mahuhu, "mahUhuM mahuhaM, mahUhaM * mahuhu, "mahUhuM mahuhe, "mahUhe SaSThI paMcamI saptamI sambodhana he mahu, he. "mahU mahuhi, mahUhi mahuhiM, "mahUhiM, mahuhuM, "mahaM mahu, he "mahU, he mahuho, he "mahUho prathamA dvitIyA tRtIyA prathamA AkArAnta strIliMga - kahA ( kathA ) bahuvacana kahA, "kaha, kahAu, "kahau, kahAo, kahao ekavacana kahA, "kaha dvitIyA kahA, "kaha kahAe, kaha tRtIyA caturthI kahA, "kaha va kahA, "kaha SaSThI paMcamI kahA, "kaha saptamI kahAhiM, "kahahiM sambodhana he kahA, he "kaha apabhraMza - hindI-vyAkaraNa kahA, "kahaM, kahAu, kahau, kahAo, o kahAhiM, "kahahiM kahA, "kaha kahA, "kaha kahAhu, ka kahAhiM, "kahahiM he kahA, he "kaha, he kahAu, he "kahau, kahAo, he o he kaho, he "kaho For Personal & Private Use Only (91) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREEEEEE prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI ikArAnta strIliMga - mai (mati) . . ekavacana bahuvacana mai, "maI mai, maI, maiDa, maIu, maio, maIo mai, 'maI mai, 'maI, maiu, maIu, maio, 'maIo maie, 'maIe maihiM, 'maIhiM mai, 'maI mai, 'maI maihe, 'maIhe maihu, maIhu SaSThI paMcamI maihe, 'maIhe saptamI maihiM, 'maIhiM sambodhana he mai, he 'maI maihu, 'maIhu maihiM, maIhiM, he mai, he 'maI, he maiDa, he "maIu he maio, he maIo, he maiho, he "maIho E EEEEE IkArAnta strIliMga - lacchI (lakSmI) ekavacana bahuvacana prathamA lacchI, 'lacchi lacchI, lacchi, lacchIu, 'lacchiu, lacchIo, 'lacchio dvitIyA lacchI, 'lacchi lacchI, lacchi, lacchIu, 'lacchiu, lacchIo, 'lacchio tRtIyA lacchIe, 'lacchie lacchIhiM, lacchihiM caturthI lacchI, lacchi lacchI, 'lacchi va SaSThI lacchIhe, 'lacchihe lacchIhu, lacchihu paMcamI lacchIhe, 'lacchihe lacchIhu, lacchihu saptamI lacchIhiM, lacchihiM lacchIhi, lacchihiM sambodhana he lacchI, he lacchi he lacchI, he lacchi, he lacchIu, he lacchiu, he lacchIo, he lacchio he lacchIho, he 'lacchiho (92) - apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukArAnta strIliMga - gheNu (gAya) prathamA dheNu, 'dheNU gheNu, dheNU, dheNuu, gheNUDa, gheNuo, 'gheNUo dvitIyA dheNu, 'dheNU gheNu, 'dheNU, gheNuu, 'dheNUu, gheNuo, 'dheNUo tRtIyA dheNue, 'dheNUe dheNuhiM, 'dhehi caturthI gheNu, 'gheNU gheNu, dheNU, dheNuhu, dheNUhu va SaSThI gheNuhe, he paMcamI gheNuhe, gheNUhe gheNuhu, gheNUha saptamI dheNuhiM, 'gheNUhiM dheNuhi, dhehi sambodhana he gheNu, he gheNU he gheNu, he gheNU, he gheNuu, he gheNUu, he gheNuo, he 'dheNUo, he gheNuho, he 'gheNUho prathamA * UkArAnta strIliMga - bahU (bahU) ekavacana bahuvacana bahU, 'bahu bahU, 'bahu, bahUu, "bahuu, bahUo, 'bahuo bahU, bahu bahU, bahu, bahUu, 'bahuu, bahUo, 'bahuo bahUe, 'bahue bahUhi, bahuhiM bahU, 'bahu, bahUhe, bahuhe, bahU, bahu, bahUhu, 'bahuhu dvitIyA tRtIyA * 'caturthI va SaSThI paMcamI . bahUhe, 'bahuhe saptamI bahUhiM, bahuhiM sambodhana he bahU, he bahu bahUhu, bahuhu bahUhi, bahuhiM he bahU, he bahu, he bahUu, he bahuu, he bahUo, he bahuo, he bahUho, he 'bahuho apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (93) For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI SaSThI paMcamI saptamI pariziSTa-2 sarvanAma zabdoM kI rUpAvalI pulliMga - savva (saba) ekavacana bahuvacana savva, 'savvA, savvu, savvo savva, "savvA (saba, sabane) (sabane) savva, 'savvA, savvu savva, savvA (sabako) (sabako) savveM, savveNa, savveNaM savvahiM, savvAhiM, savvehi (sabase, sabake dvArA) (sabase, sabake dvArA) .. savva, 'savvA savva, savvA savvasu, 'savvAsu, savvahaM, savvAhaM savvaho, 'savvAho, savvassu (sabake lie) (sabake lie) (sabakA, sabakI, sabake). (sabakA, sabakI, sabake) savvahAM, savvAhAM savvahuM, 'savvAI (sabase) (sabase) savvahiM, savvAhiM savvahiM, savvAhiM (sabameM, saba para) (sabameM, saba para) napuMsakaliMga - savva (saba) ekavacana bahuvacana savva, "savvA, savvu savva, savvA, savvaI, (sabane) 'savvAiM (saba, sabane) savva, savvA, savvu savva, "savvA, savvaI, (sabako) 'savvAiM (sabako) savveM, savveNa, savveNaM savvahiM, savvAhiM, savvehi (sabase, sabake dvArA) (sabase, sabake dvArA) savva, savvA savva, 'savvA savvasu, savvAsu, savvahaM, "savvAha savvaho, savvAho, savvassu (sabake lie) (sabake lie) (sabakA, sabakI, sabake) (sabakA, sabakI, sabake) savvahAM, savvAhAM savvahuM, 'savvAhuM (sabase) (sabase) savvahiM, 'savvAhiM savvahiM, savvAhiM (sabameM, saba para) (sabameM, saba para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI (94) For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA AkArAnta strIliMga - savvA (saba) ekavacana bahuvacana savvA, "savva savvA, savva, savvAu, (saba, sabane) "savvau, savvAo, savvao (sabane) savvA, "savva savvA, "savva, savvAu, (sabako) "savvau, savvAo, "savvao (sabako) savvAe, savvae savvAhi, savvahiM (sabase, sabake dvArA) (sabase, sabake dvArA) savvA, 'savva savvA, 'savva savvAhe, *savvahe, savvAhu, "savvahu (sabake lie) (sabake lie) (sabakA, sabakI, sabake) (sabakA, sabakI, sabake) savvAhe, 'savvahe savvAhu, 'savvahu (sabase) (sabase) savvAhiM, 'savvahiM savvAhiM, savvahiM (sabameM, saba para) (sabameM, saba para) caturthI SaSThI paMcamI saptamI bahuvacana ta, tA pulliMga - ta (vaha) ekavacana prathamA sa, 'sA, su, so, traM, taM (vaha, usane) dvitIyA traM, taM . (use, usako) .. tRtIyA teM, teNa, teNaM (usase, usake dvArA) caturthI ta, "tA, tAsu, va SaSThI . taho, tAho, tassu (usake lie) (usakA, usakI, usake) . paMcamI tahAM, tAhAM (usa se) . saptamI tahiM, tAhiM (usameM, usa para) (ve, unhoMne) ta, "tA (unheM, unako) tahiM, tAhiM, tehiM (unase, unake dvArA) ta, "tA, taha, 'tAhaM (unake lie) (unakA, unakI, unake) tahuM, tAhuM (una se) tahiM, tAhiM (unameM, una para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (95) For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - ta (vaha) ekavacana prathamA traM, taM dvitIyA tRtIyA bahuvacana ta, tA, taI, tAI (ve, unhoMne) ta, tA, taI, 'tAI (unheM, unako) tahiM, 'tAhiM, tehiM (unase, unake dvArA) ta, "tA, taha, "tAha (unake lie) (unakA, unakI, unake) (vaha, usane) traM, ta (use, usako) teM, teMNa, teNaM (usase, usake dvArA) ta, tA, tAsu, taho, "tAho, tassu (usake lie) (usakA, usakI, usake) tahAM, tAhAM (usa se) tahiM, tAhiM (usameM, usa para) caturthI va SaSThI paMcamI tahuM, tAhu~ (una se) saptamI tahiM, tAhiM (unameM, una para) strIliMga - tA (vaha) prathamA ekavacana traM, taM, sA, "sa (vaha, usane) dvitIyA traM, taM (use, usako) tRtIyA bahuvacana tA, ta, tAu, 'tau, tAo, *tao (be, unhoMne) tA, ta, tAu, tau, tAo, "tao (unheM, unako) tAhi, tahiM (unase, unake dvArA) tA, ta, tAhu, tahu (unake lie) (unakA, unakI, unake) tAhu, 'tahu (una se) tAhiM, 'tahiM (unameM, una para) tAe, 'tae (usase, usake dvArA) tA, "ta, tAhe, tahe (usake lie) (usakA, usakI, usake) tAhe, tahe (usa se) tAhiM, tahiM (usameM, usa para) caturthI va SaSThI paMcamI saptamI (96) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI ekavacana dhuM, ja, "jA, ju, jo (jo, jisane ) dhuM, ja, "jA, ju, (jise, jisako) jeM, jeNa, jeNaM ( jisase, jisake dvArA ) ja, "jA, jAsu, jaho, "jAho, jassu (jisake lie) (jisakA, jisakI, jisake ) jahAM, jahAM (jisa se). jahiM, "jAhiM (jisameM, jisa para ) ekavacana dhuM, ju (jo, jisane ) pulliMga - ja ( jo ) ...ja, "jA, jAsu, dhuM, ju (jise, jisako) jeM, jeNa, jeNaM (jisase, jisake dvArA ) napuMsakaliMga - ja (jo) jo, "jAho, jassu (jisake lie) (jisakA, jisakI, jisake ) jahAM, jahAM (jisa se) jahiM, jAhiM (jisameM, jisa para ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa bahuvacana ja, jA (jo, jinhoMne) ja, "jA (jinheM, jinako) hiM, "jAhiM, jehiM (jinase, jinake dvArA ) ja, "jA, jahaM, "jAhaM (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake ) jahu, "jAhuM (jina se) jahiM, "jAhiM (jinameM, jina para ) bahuvacana ja, "jA, jaI, "jAI (jo, jinhoMne) ja, "jA, jaI, "jAI (jinheM, jinako) hiM, "jAhiM, jehiM ( jinase, jinake dvArA ) ja, "jA, jahaM, "jAhaM (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake ) jahu~, "jAhuM (jina se) hiM, "jAhiM (jinameM, jina para ) For Personal & Private Use Only (97) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - jA (jo) ekavacana prathamA (jo, jisane) dvitIyA dhaM, ju (jise, jisako) tRtIyA bahavacana jA, 'ja, jAu, 'jau, jAo, 'jao (jo, jinhoMne) jA, 'ja, jAu, "jau, jAo, 'jao (jinheM, jinako) jAhiM, "jahiM (jinase, jinake dvArA) jA, 'ja, jAhu, 'jahu (jinake lie) (jinakA, jinakI, jinake) jAhu, 'jahu (jina se) jAhiM, 'jahiM (jinameM, jina para) jAe, 'jae (jisase, jisake dvArA) jA, 'ja, jAhe, jahe (jisake lie) (jisakA, jisakI,jisake) jAhe, 'jahe (jisa se) jAhiM, 'jahiM (jisameM, jisa para) va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA pulliMga- ka (kauna) ekavacana ka, kA, ku, ko (kauna, kisane) ka, 'kA, ku (kise, kisako) keM, keNa, keNaM (kisase, kisake dvArA) ka, kA, kAsu, kaho, "kAho, kassu (kisake lie) (kisakA, kisakI,kisake) kahAM, 'kAhAM, kihe (kisa se) kahiM, kAhi (kisameM, kisa para) bahuvacana ka, "kA (kauna, kinhoMne) ka, kA (kinheM, kinako) kahiM, kAhiM, kehiM (kinase, kinake dvArA) ka, "kA, kahaM, 'kAhaM (kinake lie) (kinakA, kinakI, kinake) tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI kahuM, 'kAhaM (kina se) kahiM, 'kAhiM (kinameM, kina para) saptamI (98) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA saptamI napuMsakaliMga - ka (kauna) ekavacana bahuvacana ka, 'kA, ku ka, 'kA, kaiM, "kAI (kauna, kisane) (kauna, kinhoMne) dvitIyA ka, "kA, ku ka, 'kA, kaI, 'kAI (kise, kisako) (kinheM, kinako) tRtIyA keM, keNa, keNaM kahiM, 'kAhiM, kehi (kisase, kisake dvArA) (kinase, kinake dvArA) caturthI ka, 'kA, kAsu, ka, kA, kahaM, 'kAhaM va SaSThI kaho, 'kAho, kassu (kinake lie) (kisake lie) (kinakA, kinakI,kinake) (kisakA, kisakI,kisake) paMcamI kahAM, 'kAhAM, kihe kahuM, kAhuM (kisa se) (kina se) kahiM, 'kAhiM kahiM, 'kAhiM (kisameM, kisa para) (kinameM, kina para) strIliMga - kA (kauna) ekavacana bahuvacana prathamA kA, 'ka kA, "ka, kAu, 'kau, (kauna, kisane) kAo, kao (kauna, kinhoMne) dvitIyA kA, "ka kA, "ka, kAu, "kau, (kise, kisako) kAo, 'kao (kinheM, kinako) tRtIyA 'kAe, 'kae kAhiM, 'kahiM (kisase, kisake dvArA) (kinase, kinake dvArA) caturthI kA, 'ka, kAhe, kahe kA, 'ka, kAhu, 'kahu va SaSThI (kisake lie) (kinake lie) (kisakA, kisakI,kisake) (kinakA,kinakI, kinake) paMcamI kAhe, kahe kAhu, 'kahu (kisa se) (kina se) saptamI kAhiM, 'kahiM kAhiM, 'kahiM (kisameM, kisa para) (kinameM, kina para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (99) For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI. va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI (100) ekavacana ho ( yaha, isane ) ho (ise, isako) eteNa eteNaM, eteM ( isase, isake dvArA ) eta, etA, etasu, "etAsu, etaho, "etAho, etassu (isake lie) (isakA, isakI, etahAM, 'etAhAM, (isaM se) etahiM, "etAhiM (isameM, isa para) ekavacana hu ( yaha, isane ) pulliMga - eta (yaha ) isake) napuMsakaliMga - eta (yaha ) ehu (ise, isako) eteNa, eteNaM, teM ( isase, isake dvArA ) (isa se) etahiM, "etAhiM (isameM, isa para ) eta, "etA, etasu, "etAsu, etassu etaho, etAho, (isake lie) (isakA, isakI, isake) etahAM, "etAhAM, bahuvacana ei ( ye, inhoMne) ei (inheM, inako) etahiM, "etAhiM, etehiM (inase, inake dvArA ) eta, "etA, etahaM, "etAhaM (inake lie) (inakA, inakI, inake) tahu~, tAhu~ (ina se) hiM, hiM (inameM, ina para ) bahuvacana ei (ye inhoMne) ei ( inheM, inako) etahiM, "etAhiM, etehiM (inase, inake dvArA) eta, "etA, etahaM, "etAhaM (inake lie) (inakA, inakI, inake) For Personal & Private Use Only tahu, tAhu (ina se) etahiM, etAhiM (inameM, ina para ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliMga - etA (yaha) bahuvacana prathamA ekavacana eha (yaha, isane) (ye, inhoMne) dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI (ise, isako) etAe, "etae (isase, isake dvArA) etA, eta, etAhe, etahe (isake lie) (isakA, isakI, isake) etAhe, etahe (isa se) etAhiM, etahiM (isameM, isa para) (inheM, inako) etAhiM, "etahiM (inase, inake dvArA) etA, "eta, etAhu, "etahu (inake lie) (inakA, inakI, inake) etAhu, "etahu (ina se) etAhiM, "etahiM (inameM, ina para) paMcamI saptamI prathamA pulliMga - ima (yaha) ekavacana ima, imA, imu, imo (yaha, isane) dvitIyA ima, 'imA, imu (ise, isako) tRtIyA imeNa, imeNaM, imeM (isase, isake dvArA) caturthI ima, "imA, imasu, "imAsu, va SaSThI . - imaho, 'imAho, imassu (isake lie) (isakA, isakI, isake) paMcamI imahAM, 'imAhAM, (isa se) saptamI imahi, imAhiM (isameM, isa para) bahuvacana ima, 'imA (ye, inhoMne) ima, imA (inheM, inako) imahiM, imAhi, imehiM (inase, inake dvArA) ima, imA, imahaM, 'imAhaM (inake lie) (inakA, inakI, inake) imahuM, 'imAI (ina se) imahiM, 'imAhiM (inameM, ina para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (101) For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI (102) ekavacana imu ( yaha, isane ) imu (ise, isako) ime imeNaM, i (isase, isake dvArA) ima, *imA, imasu, "imAsu, imaho, "imAho, imassu (isake lie) (isakA, isakI, imahAM, "imAhAM, (isa. se) imahiM, imAhiM (isameM, isa para ) ekavacana imA, ima ( yaha, isane ) napuMsakaliMga - ima (yaha ) imA, *ima (ise, isako ) isake) strIliMga imAe, "imae (isase, isake dvArA) imA, "ima, imAhe,imahe (isake lie) (isakA, isakI, isake) imA, (isa se) imAhiM, "imahiM (isameM, isa para ) - imA (yaha ) bahuvacana ima, "imA, imaI, "imAI ( ye, inhoMne) For Personal & Private Use Only ima, "imA, imaI, "imAiM (inheM, inako) imahiM, "imAhiM, imehiM (inase, inake dvArA ) ima, "imA, imahaM, "imAhaM. (inake lie) (inakA, inakI, inake) imahuM, "imAhuM (ina se) imahiM, "imAhiM (inameM, ina para ) bahuvacana imA, "ima, imAu, "imau, imAo, "io ( ye, inhoMne) imA, "ima, imAu, "imau, mAo, io (inheM, inako) imAhiM, "ihiM (inase, inake dvArA) imA, "ima, imAhu, "imahu (inake lie) (inakA, inakI, inake) imAhu, "hu (ina se) imAhiM, "imahiM (inameM, ina para ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI ekavacana Aya, "AyA, Ayu, Ayo (yaha, isane ) Aya, "AyA, Ayu (ise, isako ) AyeNa, AyeNaM, AyeM ( isase, isake dvArA ) pulliMga - Aya (yaha ) Aya, AyA, Ayasu, *AyAsu, Ayaho, "AyAho, (isake lie) Ayassu (isakA, isakI, isake ) AyahAM, "AyAhAM, (isa se) AyahiM, "AyAhiM (isameM, isa para ) napuMsakaliMga - Aya (yaha ) ekavacana Aya, "AyA, Ayu ( yaha, isane ) Aya, AyA, Ayu ( iMse, isako) AyeNa, AyeNaM, AyeM (isase, isake dvArA ) Aya, "AyA, Ayasu, "AyAsu, Ayaho, "AyAho, (isake lie) Ayassu (isakA, isakI, isake) AyahAM, "AyAhAM, (isa se) AyahiM, "AyAhiM (isameM, isa para) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa bahuvacana Aya, "AyA (ye, inhoMne) Aya, AyA (inheM, inako) AyahiM, "AyAhiM, AyehiM (inase, inake dvArA ) Aya, "AyA, AyahaM, "AyAhaM (inake lie) (inakA, inakI, inake) AyahuM, "AyAhuM (ina se) AyahiM, "AyAhiM (inameM, ina para ) bahuvacana Aya, "AyA, AyaI, AyAI (ye, inhoMne) Aya, "AyA, For Personal & Private Use Only AyaI, "AyAI ( inheM, inako) AyahiM, "AyAhiM, AyehiM (inase, inake dvArA ) Aya, "AyA, AyahaM, "AyAhaM (inake lie) (inakA, inakI, inake) AyahuM, "AyAhuM (ina se) AyahiM, *AyAhiM (inameM, ina para ) (103) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI saptamI strIliMga - AyA (yaha) ekavacana bahuvacana AyA, Aya AyA, 'Aya, AyAu, (yaha, isane) 'Ayau, AyAo, 'Ayao (ye, inhoMne) AyA, 'Aya AyA, 'Aya, AyAu, . (ise, isako) 'Ayau, AyAo, 'Ayao (inheM, inako) AyAe, 'Ayae AyAhiM, 'AyahiM (isase, isake dvArA) (inase, inake dvArA) , . AyA, Aya, AyAhe, Ayahe AyA, Aya, (isake lie) AyAhu, 'Ayaha (isakA, isakI, isake) (inake lie) (inakA, inakI, inake) AyAhe, Ayahe AyAhu, 'Ayahu (isa se) (ina se) AyAhiM, 'AyahiM AyAhiM, AyahiM (isameM, isa para) (inameM, ina para) pulliMga - amu (vaha) ekavacana amu, 'amU (vaha, usane) (ve, unhoMne) amu, amU oi (use, usako) (unheM, unako) amueM, 'amUeM, amuM, 'amUM, amuhiM, 'amUhiM amuNa, 'amUNa, amuNaM, 'amUNaM (unase, unake dvArA) (usase, usake dvArA) amu, 'amU amu, 'amU, amuhaM, 'amUhaM (usake lie) amuha, amUha (unake lie) . (usakA, usakI, usake) (unakA, unakI, unake) amuhe, 'amUhe amuhUM, 'amUhuM (usa se) (una se) amuhi, amUhiM amuhi, amUhi, amuhUM, (usameM, usa para) 'amUhUM (unameM, una para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa bahuvacana prathamA . oI dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI saptamI (104) For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA bahuvacana oI (ve, unhoMne) dvitIyA tRtIyA napuMsakaliMga - amu (vaha) ekavacana amu, 'amU (vaha, usane) amu, 'amU (use, usako) amueM, 'amUeM, amuM, amUM, amuNa, amUNa, amuNaM, amUNaM (usase, usake dvArA) amu, amU (usake lie) (usakA, usakI, usake) amuhe, 'amUhe (usa se) amuhiM, 'amUhiM (usameM, usa para) (unheM, unako) amuhiM, 'amUhiM (unase, unake dvArA) caturthI va SaSThI amu, 'amU, amuhUM, 'amUhuM amuhaM, amUhaM (unake lie) (unakA, unakI, unake) amuhUM, 'amUha (una se) amuhi, amUhi, amuhUM, 'amUhuM (unameM, una para) saptamI prathamA bahuvacana oi . (ve, unhoMne) oi strIliMga - amu (vaha) ekavacana amu, 'amU (vaha, usane) amu, 'amU . (use, usako) amue, "amUe (usase; usake dvArA) amu, amU, amuhe, amUhe (usake lie) (usakA, usakI, usake) amuhe, amUhe (usa se) amuhi, amUhi (usameM, usa para) caturthI / va SaSThI (unheM, unako) amuhi, 'amUhiM (unase, unake dvArA) amu, 'amU, amuhu, amUhu (unake lie) (unakA, unakI, unake) amuhu, amUhu (una se) amuhiM, amUhiM (unameM, una para) paMcamI saptamI apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (105) For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA pulliMga - kavaNa (kauna, kyA, kaunasA) ekavacana bahuvacana kavaNa, "kavaNA, kavaNu, kavaNo kavaNa, kavaNA (kauna, kisane) (kauna, kinhoMne) kavaNa, 'kavaNA, kavaNa kavaNa, 'kavaNA (kise, kisako) (kinheM, kinako) kavaNeNa, kavaNeNaM, kavaNe kavaNahiM, 'kavaNAhiM, (kisase, kisake dvArA) kavaNehiM (kinase, kinake dvArA) tRtIyA caturthI kavaNa, "kavaNA kavaNa, 'kavaNA kavaNasu, "kavaNAsu, kavaNahaM, 'kavaNAhaM SaSThI (kinake lie) (kinakA, kinakI, kinake) kavaNaho, 'kavaNAho, kavaNassu (kisake lie) (kisakA, kisakI, kisake) kavaNahAM, 'kavaNAhAM (kisa se) kavaNahiM, 'kavaNAhiM (kisameM, kisa para) kavaNahuM, 'kavaNAhuM (kina se) kavaNahiM, 'kavaNAhiM (kinameM, kina para) samamI (106) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsakaliMga - kavaNa (kauna, kyA, kaunasA) ekavacana bahuvacana prathamA kavaNa, 'kavaNA, kavaNu kavaNa, "kavaNA, (kauna, kisane) kavaNaI, 'kavaNAI (kauna, kinhoMne) dvitIyA kavaNa, 'kavaNA, kavaNu kavaNa, 'kavaNA, (kise, kisako) kavaNaI, "kavaNAI (kinheM, kinako) tRtIyA kavaNeNa, kavaNeNaM, kavaNe kavaNahiM, 'kavaNAhiM, (kisase, kisake dvArA) kavaNehiM (kinase, kinake dvArA) caturthI kavaNa, 'kavaNA kavaNa, kavaNA kavaNasu, kavaNAsu, kavaNahaM, kavaNAhaM kavaNaho; 'kavaNAho, kavaNassu (kinake lie) (kisake lie) (kinakA, kinakI, kinake) ' (kisakA, kisakI, kisake) paMcamI . - kavaNahAM, 'kavaNAhAM (kisa se) saptamI kavaNahiM, 'kavaNAhiM - (kisameM, kisa para) kavaNahuM, 'kavaNAhuM (kina se) kavaNahiM, 'kavaNAhiM (kinameM, kina para) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (107) For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacana prathamA kavaNA, "kavaNa ( kauna, kisane) dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI (108) strIliMga kavaNA (kauna, kyA, - kavaNA, *kavaNa (kise, kisako) kavaNAra, "kavaNa (kisase, kisake dvArA) kavaNA, "kavaNa kavaNAhe, "kavaNa (kisake lie) (kisakA, kisakI, kisake ) kavaNAhe, "kavaNa (kisa se) kavaNAhiM, "kavaNahiM (kisameM, kisa para) kaunasA ) bahuvacana kavaNA, "kavaNa, kavaNAu, "kavaNau, kavaNAo, kavaNao (kauna, kinhoMne) kavaNA, "kavaNa, kavaNAu, *kavaNau, kavaNAo, "kavaNao (kinheM, kinako) kavaNAhiM, "kavaNahiM (kinase, kinake dvArA) 'kavaNA, "kavaNa kavaNAhu, "kavaNahu (kinake lie) (kinakA, kinakI, kinake) kavaNAhu, "kavaNahu (kina se) kavaNAhiM, "kavaNahiM (kinameM, kina para) apabhraMza - hindI For Personal & Private Use Only -vyAkaraNa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI saptamI prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI va SaSThI paMcamI . saptamI ekavacana ha . Ika. (maiM, maiMne) (mujhe, mujhako) maI ( mujhase, mere dvArA ) tInoM liMgoM meM amha (maiM) - mahu, majjhu (mere lie, merA, merI, mere) mahu, majjha (mujha se ) maI (mujhameM, mujha para ) tInoM liMgoM meM ekavacana tuhuM (tU, tUne) paI, ta (tujhe, tujhako) paI, taI ( tujhase, tere dvArA ) tujha ( tere lie, terA, terI, tere) tau, tujjha, tu ( tujha se ) pata (tujhameM, tujha para ) apabhraMza - hindI-vyAkaraNa - bahuvacana amhe, mha For Personal & Private Use Only (hama, hamane ) amhe, mha (hameM, hamako) amhe hiM (hamase, hamAre dvArA) ahaM (hamAre lie, hamArA, hamArI, hamAre) amhahaM (hama se) tumha (tuma) amhAsu (hama meM, hama para) bahuvacana tumhe tumha (tuma, tumane ) tumhe tumha (tumheM, tumako ) tumhe hiM (tujhase, tumhAre dvArA) tumhahaM (tumhAre lie, tumhArA, tumhArI, tumhAre) tumhahaM (tuma se) tumhAsu (tuma meM, tuma para) (109) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama puruSa hasauM anya puruSa madhyama puruSa ha ekavacana anya puruSa uttama puruSa uttama puruSa uM madhyama puruSa hi anya puruSa hasami, hasAmi, hasemi (110) ekavacana hasasa, hasase hasai, hasei, hasae hasadi, hasedi, hasade si, se i, e di, de ekavacana madhyama puruSa ThAhi ThAsa a. ThAmi pariziSTa - 3 kriyArUpa va kAlabodhaka pratyaya vartamAnakAla akArAnta kriyA (hasa ) ThAi ThAdi akArAnta kriyA (pratyaya) vartamAnakAla AkArAnta kriyA (ThA) bahuvacana huM hasamo, hasamu, hasama hasaha, hasitthA, hasadha hiM hasanti, hasante, hasire bahuvacana huM mo, mu, ma hu rco no ha, itthA, dha hiM nti, nte, ire bahuvacana ThAhu For Personal & Private Use Only moThA Tha ThAhu ThAha, ThAitthA, ThAdha ThAhiM ThAnti-Thanti, ThAnte Thante, ThAire apabhraMza - hindI- vyAkaraNa - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama puruSa houM homi ekavacana madhyama puruSa hohi hosi ho hodi anya puruSa ekavacana uttama puruSa uM mi 4. madhyama puruSa hi si anya puruSa i di ekavacana hasIa uttama puruSa madhyama puruSa hasIa anya puruSa hasIa AkArAnta, okArAnta kriyA (pratyaya) bahuvacana apabhraMza- hindI-vyAkaraNa vartamAnakAla okArAnta kriyA (ho) bhUtakAla akArAnta kriyA (hasa ) bahuvacana hohuM homo ho, ho ho ho, hoitthA, ho hohiM honti, honte, hoi *nes nos no ipe (E huM mo, mu, ma ha, itthA, dha For Personal & Private Use Only hiM nti, nte, ire bahuvacana hasIa hasIa hasIa (111) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAnta kriyA (pratyaya) bahuvacana ekavacana uttama puruSa I. madhyama puruSa Ia anya puruSa Ia bhUtakAla AkArAnta kriyA (ThA) ekavacana uttama puruSa ThAsI, ThAhI, ThAhI. madhyama puruSa ThAsI, ThAhI, ThAhI. anya puruSa ThAsI, ThAhI, ThAhI. bahuvacana ThAsI, ThAhI, ThAhI. ThAsI, ThAhI, ThAhI ThAsI, ThAhI, ThAhIa bhUtakAla okArAnta kriyA (ho) ekavacana uttama puruSa hosI, hohI, hohIa madhyama puruSa hosI, hohI, hohIa anya puruSa hosI, hohI, hohIa bahuvacana hosI, hohI, hohIa hosI, hohI, hohIa hosI, hohI, hohIa AkArAnta, okArAnta kriyA (pratyaya) ekavacana bahuvacana uttama puruSa sI, hI, hI sI, hI, hI madhyama puruSa sI, hI, hIa sI, hI, hI anya puruSa sI, hI, hI sI, hI, hIa (112) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyatkAla akArAnta kriyA (hasa) ekavacana uttama puruSa hasisauM, hasesauM hasihimi, hasehimi madhyama puruSa hasisahi, hasesahi hasihisi, hasihise, hasehisi, hasehise bahuvacana hasisahaM, hasesahuM hasihimo, hasihimu, hasihima hasehimo, hasehimu, hasehima hasisahu, hasesahu hasihiha, hasehiha, hasihitthA, hasehitthA, hasihidha, hasehidha hasisahi, hasesahiM hasihinti, hasehinti, hasihinte, hasehinte hasihiire, hasehiire anya puruSa hasisai, hasesai, hasisae, hasesae hasihii, hasehii, hasihie, hasehie hasisadi, hasesadi, hasisade, hasesade hasihidi, hasehidi, hasihide, hasehide hasissidi akArAnta kriyA (pratyaya) bahuvacana ekavacana uttama puruSa sauM himi himo, himu, hima sahu hiha, hitthA, hidha madhyama puruSa sahi . . hisi, hise anya puruSa sai, sae, sadi, sade hii, hie, hidi, hide hinti, hinte, hiire ssidi apabhraMza-hindI-vyAkaraNa - (113) For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacana uttama puruSa ThAsauM ThAhimi madhyama puruSa ThAsahi ThAhisi anya puruSa ThAsai, (114) ThAsadi ThAhi, ThAhi ThAssidi ekavacana uttama puruSa hosauM hohimi madhyama puruSa hosahi hohisi anya puruSa hosa, hosadi hohi, hohidi hossidi bhaviSyatkAla AkArAnta kriyA (ThA) bhaviSyatkAla okArAnta kriyA (ho) bahuvacana ThAsahuM ThAhimo, ThAhimu, ThAhima ThAsahu ThAhiha, ThAhitthA, ThAhidha ThAsahi ThAhinti, ThAhinte, ThAhiire bahuvacana hosahuM hohimo, hohimu, hohi ho hohiha, hohitthA, hohidha hosa hiM hohinti, hohite, hohiire apabhraMza - hindI For Personal & Private Use Only -vyAkaraNa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkArAnta, okArAnta kriyA (pratyaya) bahuvacana ekavacana uttama puruSa sau madhyama puruSa sahi himo, himu, hima sahu hiha, hitthA, hidha anya puruSa sahi sai, sadi hii, hidi ssidi hinti, hinte, hire . vidhi evaM AjJA akArAnta kriyA (hasa) ekavacana uttama puruSa hasamu, hasemu madhyama puruSa hasi, hasu, hase hasahi, hasasu, hasa anya puruSa hasau, haseu bahuvacana hasamo, hasemo hasaha, haseha hasadha, hasedha hasantu, hasentu akArAnta kriyA (pratyaya) ekavacana bahuvacana uttama puruSa mu madhyama puruSa i, u, e hi, su, zUnya anya puruSa u, du apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (115) For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi evaM AjJA AkArAnta kriyA (ThA) ekavacana bahuvacana ThAmo ThAha uttama puruSa ThAmu madhyama puruSa ThAi, ThAe, ThAu ThAhi, ThAsu anya puruSa ThAu, ThAdu ThAntu-Thantu okArAnta kriyA (ho) ekavacana bahuvacana uttama puruSa homu madhyama puruSa hoi, hoe, hou hohi, hosu anya puruSa hou AkArAnta, okArAnta kriyA (pratyaya) ekavacana bahuvacana F uttama puruSa mu madhyama puruSa i, e, u hi, su anya puruSa u, du (116) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pariziSTa-4 saMkhyAvAcI zabda rUpa saMkhyAvAcI 'ekka' zabda ke rUpa kevala ekavacana pulliMga meM pulliMga 'savva' ke anusAra , napuMsakaliMga meM napuMsakaliMga 'savva' ke anusAra tathA strIliMga meM savvA' ke anusAra hote haiN| ekka (eka) pulliMga eka. napuMsakaliMga eka. strIliMga eka. ekka, "ekkA, ekka, "ekkA, ekku ___ ekkA, "ekka ekku, ekko ekka, "ekkA, ekku ekka, "ekkA, ekku ekkA, "ekka ekkeNa, ekkeNaM, ekke ekkeNa, ekkeNaM, ekkeM ekkAe, ekkae ekka, 'ekkA ekka, ekkA ekkA, ekka ekkAsu, "ekkasu ekkAsu, "ekkasu ekkAhe, ekkahe ekkaho, ekkAho ekkaho, ekkAho ekkassu ekkassu ekkahAM, 'ekkAhAM ekkahAM, 'ekkAhAM ekkAhe, ekkahe ekkahiM, 'ekkAhiM ekkahiM, 'ekkAhiM ekkAhiM, ekkahi dvitIyA tRtIyA caturthI SaSThI paMcamI saptamI apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (117) For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 AcArya hemacandra-racita sUtroM ke sandarbha . saMjJA zabdoM ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra 22. 4/353 saMkhyA saMkhyA 23. 4/330 24. 4/329 4/331 2. 4/332 4/333, 4/342, 1/27 4/334 4/335 sarvanAma zabdoM ke vibhakti pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 4/355 4/356 4/357 4/358, 4/359 4/360 va vRtti 4/361 11. 12. 4/362 4/336 4/337 4/338 4/339 4/340 va vRtti 4/341 4/343, 1/27 4/344 4/345 4/346, 4/448 4/347 4/348 4/349 4/350 4/351 4/352 4/363 4/364 4/365 4/366 4/367 4/368 14. 20. 21. 4/369 4/370 (118) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. kriyA - rUpa evaM kAlabodhaka pratyayoM ke niyama niyama sUtra freen treen i. 4/385, 3/141 4/386, 3/144 4/383, 3/140 4. 4/384, 3/143, 4/268 2. 3. 5. 3/139, 3/158, 4/273, 4/274 4/382, 3/142, 1/84 3/163 3/162 4/388, 3/157 4/388, 3/157 6.. 4/371 4/372 4/373 4/374 4/375 4/376 4/377 4/378 4/379 4/380 4/381 7. 8. 9. 10. apabhraMza - hindI-vyAkaraNa 11. 4/388, 3/157 4/388, 3/157 4/388, 3/157, 4/275 12. 13. 14. 4/388, 3/157 3/173 16. 3/176, 3/158 15. 17. 18. 19. 20. niyama sUtra Freen treen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 4/387, 3/173-174 3/176, 3/158 3/173, 3/158 3/176, 3/158, 1/84 kRdantoM ke niyama 1. bhAvavAcya eMva karmavAcya ke niyama niyama sUtra Green Free 2. 4/438, 4/448 4/439, 4/440, 4/271, 1/27, 3/157 4/442 4/441 3/152 3/181 3/160 3/160 For Personal & Private Use Only (119) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthika pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 1. 4/429, 4/430 2. 4/431, 4/432 preraNArthaka pratyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 1. 3/149 2. 3/152 3. 3/153, 3/161 saMkhyAvAcI zabdoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 1. 3/119, 3/120, 3/123 2. 3/118, 3/121, 3/123 3. 3/122, 3/123 3/123 avyayoM ke niyama niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 4/401 4/407 4/408 4/415 4/416 4/417 4/418 4/419 4/420 4/424 4/425 4/426 20. 4/427 4/428 22. 4/444 vividha niyama sUtra saMkhyA saMkhyA 4/389 4/395 4/409 4/413 4/437 4/410 4/443 4/411 4/445 4/446 4/447 , 4/401 4/401 4/401 4/402, 4/403 4/404 4/405 4/406 (120) apabhraMza-hindI-vyAkaraNa For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha grantha __ 1. 2. 3. apabhraMza bhASA kA adhyayana hemacandra prAkRta vyAkaraNa, bhAga 1-2 : vyAkhyAtA zrI pyAracanda jI mahArAja (zrI jaina divAkara-divya jyoti kAryAlaya, mevAr3I bAjAra, byAvara) apabhraMza-hindI koza, bhAga 1-2 : DaoN. nareza kumAra (iNDo vijana prA. li. II A 220, neharU nagara, gAjiyAbAda) pAiya-sadda-mahaNNavo : paM. haragovindadAsa trivikramacandra seTha (prAkRta grantha pariSad, vArANasI) : vIrendra zrIvAstava (esa. canda eNDa kampanI prA. li., rAmanagara, naI dillI) prauDha apabhraMza racanA saurabha, bhAga-1 : DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) prauDha prAkRta-apabhraMza-racanA saurabha,bhAga-2 : DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) apabhraMza racanA saurabha : DaoN. kamalacanda sogANI (dvitIya saMskaraNa) (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) prAkRta racanA saurabha : DaoN. kamalacanda sogANI (dvitIya saMskaraNa) (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) 5. apabhraMza-hindI-vyAkaraNa (121) For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only